Zofia Żukowska POTRZEBA PEDAGOGIZACJI NAUCZYCIELI

Studia Dydaktyczne 24-25/2013
ISSN 1230 - 1760
Zofia Żukowska
AWF Warszawa, Wydział WFiS
w Białej Podlaskiej
POTRZEBA PEDAGOGIZACJI NAUCZYCIELI AKADEMICKICH
W ŚWIETLE ETYKI ZAWODU
Współczesna edukacja - na wszystkich jej poziomach – jawi się „jako
zintegrowany i wielostronny proces formowania człowieka, obejmujący postawy, umiejętności i wiedzę (...). Przez całe lata kształcenie orientowane
było na wiadomości, umiejętności i wartości jako zasadniczy składnik postaw. Obecnie postawy są coraz częściej wysuwane na plan pierwszy, następne są umiejętności, a na końcu dopiero wiadomości” – czytamy w raporcie „Edukacja narodowym priorytetem” (Warszawa – Kraków 1989, s. 25).
Ta nowa „filozofia” edukacji sprzed 20 lat jest i dziś aktualna, zwłaszcza w odniesieniu do teorii i praktyki kształcenia nauczycieli. Tej profesji
i procesowi przygotowania do zawodu poświęcono wiele badań i opracowań,
co w sposób syntetyczny doskonale nam przypomina Cz. Banach (1998).
O ile o nauczycielach nauczycieli wiele napisano, to o nauczycielach
akademickich w ogóle znacznie mniej. A prawie wcale dziś nie mówi się
o tak ważnej potrzebie ich pedagogizacji. To właśnie w procesie pedagogizacji przygotowuje się do udanych interakcji nauczyciel akademicki – student. Już Albert Einstein powiedział kiedyś do swoich studentów: „Nie wystarczy, jeśli nabędziecie umiejętności stosowania wiedzy na pożytek człowieka. To sam człowiek i jego los muszą być głównym celem wszystkich
zabiegów technicznych” (cyt. za Banachem, 1998, s. 75).
To stwierdzenie należy w pełni odnieść do systemu edukacji nauczycieli akademickich.
S. Dobrowolski mówił, że nauczyciel akademicki oddziaływuje całą
swoją osobowością”. A S. Wołoszyn konstatował: Nie tylko ważne jest to, co
on „wie” i „umie”, ale „kim jest”. Ja z kolei rozpatrywałam wartość nauczyciela akademickiego w kategoriach: „Człowiek” – „Pedagog” – „Specjalista”. Te
trzy systemy wartości nachodzą na siebie, tworząc wzór osobowy nauczy-
48
POTRZEBA PEDAGOGIZACJI NAUCZYCIELI AKADEMICKICH
W ŚWIETLE ETYKI ZAWODU
ciela akademickiego. W niniejszej wypowiedzi skoncentruję się na „pedagogu”.
Cz. Banach wskazuje na trzy płaszczyzny przygotowania nauczyciela
akademickiego do zawodu.
 merytoryczna w zakresie treści kształcenia,
 pedagogiczno-psychologiczna i metodyczna w zakresie form,
metod i środków pracy,
 metodologiczna w zakresie funkcji nowatorskiej i badawczej,
zakładając, że powinny one stanowić komplementarną całość (Banach, 1998,
s. 46). Bardzo wysoko sytuował rolę wiedzy i umiejętności pedagogicznopsychologicznych, które stanowią nie tylko istotny element, ale warunek rozwoju zawodowego nauczyciela (w tym również, a może w szczególności
akademickiego).
Założony model nauczyciela akademickiego ma charakter dynamiczny, proponuję definiować go przez składniki i kompetencje. Chodzi tu
o składnik merytoryczno-motywacyjny, metodyczno-organizacyjny i składnik
społeczno-kulturotwórczy. Każdy z tych składników ma swoje kompetencje.
I tak w tym ostatnim np. kompetencja socjalizacji – do jej realizacji niezbędna jest wiedza teoretyczna i praktyczna z zakresu psychologii, socjologii i pedagogiki. Duże znaczenie ma także styl kierowania i współpracy
z zespołami studenckimi.
Kompetencja komunikatywności dotyczy płaszczyzny kontaktów
w samym gronie nauczycieli akademickich, w środowisku pracowników
uczelni w ogóle, w środowisku studenckim, ale również tak dziś ważnych
kontaktów pozauczelnianych – w tym międzynarodowych.
Kompetencja czynnego uczestnictwa w kulturze służy nie tylko
pełni rozwoju osobowości studentów, ale ma swoje uwarunkowania profesjonalno-społeczne.
Kompetencja społecznego działania nauczyciela akademickiego
jest zintegrowana najczęściej z działalnością w obrębie swojej specjalności
bądź jest wyrazem osobistych zainteresowań, pasji, a nawet potrzeb.
Obok już wymienionych kompetencji, mówi się w ramach jego pedagogizacji o kluczowych, zawodowych kompetencjach (każdy nauczyciel
akademicki to pedagog, niezależnie od swej specjalności), warunkujących
udane interakcje dwóch podmiotów: nauczyciela akademickiego i studenta.
Trudniej dzisiaj mówić o wpływie nauczyciela akademickiego na studenta,
ale raczej o klimacie udanych interakcji między nimi, które oparte są na wzajemnym szacunku, zaufaniu, umiejętności wzajemnego słuchania i dążeniu
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
ZOFIA ŻUKOWSKA
49
do wzajemnego poznania się, nie rezygnując z konsekwencji w egzekwowaniu przyjętych zasad tego współżycia i współistnienia twórczego w uczelni.
Za podstawę pedagogicznego przygotowania nauczycieli akademickich przyjmuję następujący układ kluczowych kompetencji*:
1. Prakseologiczne
2. Komunikacyjne
3. Współdziałania
4. Kreatywne
5. Informatyczne
6. Moralne.
Pierwszych pięć z wymienionych stanowi o skuteczności pedagogicznej działań nauczyciela akademickiego; kompetencje moralne zaś,
z uwagi na pedagogiczny charakter jego pracy, stanowią o uprawomocnieniu etycznym zawodowych działań nauczyciela akademickiego. Są więc
kompetencjami nadrzędnymi.
Kompetencje prakseologiczne wyrażają się skutecznością nauczyciela akademickiego w planowaniu, organizowaniu, realizacji, kontroli i oceny procesów edukacyjnych w szkole wyższej, z uwzględnieniem wszystkich
jej form: ćwiczenia, seminaria, konwersatoria, seminaria magisterskie, wykłady, konsultacje, koła naukowe, konferencje itp.
Przejawia nauczyciel te kompetencje wtedy, gdy:
 umie opracować ogólną koncepcję pracy z grupą studencką i pojedynczym studentem;
 potrafi rozpoznać wyjściowy stan wiedzy studenta i grupy oraz
określić czynnik organizujący poznanie nowych wiadomości;
 potrafi zoperacjonalizować ogólne cele kształcenia i wychowania
w szkole wyższej, programując odpowiednie treści, metody i sytuacje dla ich
osiągnięcia;
 rozumie potrzebę i potrafi różnicować projekty kształcenia
w zależności od podmiotowych możliwości studenta i grupy oraz materialnokulturowych uwarunkowań tego kształcenia w uczelni;
 potrafi posłużyć się podstawowymi elementami warsztatu dydaktycznego, dobierając odpowiednie metody i środki do realizacji celów i warunków kształcenia;
*
Pierwsza dyskusja nad nimi miała miejsce w Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN w latach
90-tych XX wieku, której byłam aktywnym uczestnikiem.
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
50
POTRZEBA PEDAGOGIZACJI NAUCZYCIELI AKADEMICKICH
W ŚWIETLE ETYKI ZAWODU
 potrafi uruchomić i podtrzymać odpowiednią motywację studentów do własnego rozwoju;
 potrafi opracować i posłużyć się różnymi sposobami i technikami
ocen studenta;
 umie zinterpretować i ocenić osiągnięcie na tle ich indywidualnych możliwości;
 potrafi rozpoznać przyczyny niepowodzeń i zaproponować formy
ich likwidacji;
 potrafi dokonać oceny skuteczności własnej pracy i zaproponować jej korektę;
 umie zaplanować własną koncepcję doskonalenia i samokształcenia zawodowego (czytaj: pedagogicznego).
Kompetencje współdziałania wyrażają się skutecznością zachowań
prospołecznych i sprawnością działań integracyjnych nauczyciela akademickiego. Przejawia je wtedy, gdy:
 rozumie związki między swoją postawą zawodową i znajomością
własnej osobowości, preferowanym przez siebie stylem interakcyjnym a procesami zachodzącymi w szkole wyższej;
 potrafi rozwiązywać sytuacje konfliktowe przez negocjacje
i kompromis w pełnej kulturze bycia;
 preferuje reguły odpowiedzialności nad regułami posłuszeństwa
w kontaktach międzyludzkich i potrafi działać zgodnie z tą preferencją;
 umie wyzwalać i spożytkować inicjatywę studentów dla procesów
rozwojowych w środowisku;
 potrafi satysfakcjonować studenta doceniając jego możliwości
podmiotowe i ukierunkować je na uczenie się we współpracy;
 w kontakcie ze studentami preferuje komunikowanie uczuć nad
komunikowaniem ocen;
 potrafi opracować i wdrożyć autorską koncepcję kształcenia integracyjnego w uczelni;
 potrafi kształtować postawy prospołeczne studentów.
Kompetencje kreatywne wyrażają się innowacyjnością i niestadardowością działań nauczyciela akademickiego. Przejawia je wtedy, gdy:
 zna swoistość działania pedagogicznego w szkole wyższej jako
działania niestandardowego;
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
ZOFIA ŻUKOWSKA
51
 umie uzasadniać preferencje działania na rzecz stymulowania
procesów rozwojowych studentów nad czynnościami nauczania. Umie działać zgodnie z tą preferencją.
 potrafi wyzwalać kreatywność zachowań i samodzielność myślenia w procesach edukacyjnych w szkole wyższej;
 umie posłużyć się technikami badawczymi w rozpoznawaniu zjawisk pedagogicznych w szkole wyższej i tworzeniu wiedzy podmiotowej;
 umie myśleć krytycznie (nie wykluczając autokrytycznych refleksji) i potrafi stymulować rozwój tego rodzaju myślenia u studentów;
 zna i umie posłużyć się technikami twórczego rozwiązywania
problemów;
 potrafi działać na rzecz zwiększenia zakresu autonomii zawodowej podmiotów edukacyjnych w szkole wyższej.
Kompetencje komunikacyjne nauczyciela akademickiego wyrażają
się skutecznością zachowań językowych w sytuacjach edukacyjnych
w szkole wyższej. Przejawia je wtedy, gdy:
 posiada wiedzę o komunikowaniu interpersonalnym i potrafi spożytkować ją w interakcjach społecznych w uczelni;
 potrafi myśleć dialogicznie i rozwijać tę zdolność u swych studentów;
 rozumie swoistość dialogu edukacyjnego i potrafi wykorzystać
różne techniki dyskursywne oraz język niewerbalny w porozumiewaniu się
edukacyjnym; posiada umiejętność słuchania studentów i empatycznego
rozumienia treści ich wypowiedzi;
 potrafi komunikować uczucia i uczyć tej sztuki innych;
 potrafi wzbudzać wrażliwość językową studentów, odsłaniając
wartości dziedzictwa kulturowego i wielorakie funkcje języka jako narzędzia
myślenia i porozumiewania się;
 potrafi dostosować styl kierowania pracą studentów do stopnia
ich rozwoju i dojrzałości intelektualnej i emocjonalnej;
 doskonali poprawność, czytelność i prostomyślność własnych zachowań językowych (etyka mowy).
Kompetencje informatyczne wyrażają się sprawnym korzystaniem
z nowoczesnych źródeł informacji. Przejawia je nauczyciel akademicki wtedy, gdy:
 zna języki obce i „język” komputerowy;
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
52
POTRZEBA PEDAGOGIZACJI NAUCZYCIELI AKADEMICKICH
W ŚWIETLE ETYKI ZAWODU
 potrafi wykorzystać technologię informatyczną do wspomagania
własnych i studenckich procesów uczenia się i doskonalenia (np. umie korzystać z bazy danych, sieci Internetu , poczty elektronicznej);
 potrafi tworzyć autorskie programy edukacyjne i udostępniać je
w sieci.
Potrzeba pedagogizacji nauczycieli akademickich wynika nie tylko
z omówionych wyżej kompetencji, ale nabiera szczególnej wagi w świetle
etyki zawodu. Stąd szczególną rolę przypisujemy jego kompetencjom moralnym.
Kompetencje moralne dotyczą znajomości obowiązujących norm
moralnych w ogóle, a w środowisku akademickim w szczególności. Dalej
chodzi o dokonywanie w myśl tych norm właściwych ocen postępowania
własnego i studentów. O właściwy wybór moralny tu chodzi. W ułatwieniu
dokonywania właściwych wyborów moralnych dobrze jest wykorzystywać
motywację intelektualną i motywację emocjonalną w sposób wyważony.
W procesie kształtowania postaw moralnych studentów wszystkie te elementy ważą na postępowaniu zgodnym z etyką zawodu nauczyciela akademickiego.
Nauczyciel akademicki przejawia swoje kompetencje moralne skutecznie wtedy, gdy:
 zna własne powinności etyczne w postępowaniu w uczelni
– w tym w szczególności we współpracy ze studentami;
 potrafi myśleć i działać preferencyjnie dla dobra rozwoju studentów;
 posiada zdolność do pogłębionej refleksji moralnej przy ocenie
dowolnego czynu etycznego;
 potrafi dokonywać właściwych wyborów moralnych w swej pracy
na uczelni w imię dobra i szans rozwoju studentów;
 potrafi stawiać sobie pytania o granice współodpowiedzialności
moralnej za rozwój studenta i uczelni oraz granice nauczycielskiego sprawstwa.
*
*
*
Potrzeba pedagogizacji nauczycieli akademickich już od kilkudziesięciu lat stała się faktem oczywistym. Świadczyć o tym może m. in. wieloletnia
– przed laty bardzo aktywna – działalność Instytutu Szkolnictwa Wyższego,
wydawane czasopisma kierunkowe, programy badawcze realizowane w wielu środowiskach szkół wyższych czy wreszcie w wielu uczelniach w ramach
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
ZOFIA ŻUKOWSKA
53
studiów doktoranckich wprowadzany program „pedagogiki szkoły wyższej”.
Sama nie tylko opracowałam i promowałam taki program (Z. Żukowska,
2003), ale realizowałam go przez wiele lat w latach 1994 – 2008) w kilku
uczelniach (UŁ, AWF Warszawa, Wydział WFiS w Białej Podlaskiej i in.).
W wielu uczelniach wprowadzano roczne kursy doskonalące asystentów
z zakresu pedagogiki szkoły wyższej, będące warunkiem dalszego awansu
(taki program również opracowałam).
Od lat wielu wiemy, ze jak młody nauczyciel akademicki wywodzi się
z dobrej szkoły naukowej i dydaktyczno-wychowawczej profesora, to swoją
osobowością i przygotowaniem wnosi nowe wartości do klimatu pedagogicznej atmosfery w miejscu pracy i w uczelni szerzej. Atmosfery, która preferuje w interakcjach pedagogicznych w szkole wyższej takie wartości, jak
wolność, podmiotowość i odpowiedzialność. Legły one u podstaw etyki
zawodu nauczyciela akademickiego. Należy żałować, że nie wszyscy nauczyciele akademiccy o tym pamiętają, a w przygotowaniu ich do zawodu
w szkole wyższej proces pedagogizacji nie zawsze jest właściwie doceniany.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Literatura
Banach Cz. (1998) Orientacje – Koncepcje edukacji nauczycielskiej.
Wyd. Edukacyjne Kraków.
Czechowski M., Żukowska Z. (2010) Kompetencje nauczycieli wf do realizacji edukacji zdrowotnej. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 4, s.
395-399.
Edukacja narodowym priorytetem. Raport o stanie i kierunkach rozwoju
edukacji narodowej w PRL. PWN Warszawa – Kraków 1989.
Wołoszyn S. (1988) Teoretyczne podstawy systemów kształcenia nauczycieli. W: Konwersatoria z organizacji i zarządzania oświatą. IKN Warszawa.
Żukowska Z. (2001) Standardy kompetencji zawodowych nauczycieli
akademickich wobec nowego myślenia edukacyjnego. W: Pedagogika
Szkoły Wyższej, 17. Szczecin – Warszawa, s. 50 – 55.
Żukowska Z. (2003) Rola nauczycieli akademickich w przygotowaniu
kadr dla szkolnictwa. W: Nauczyciel wobec współczesnych wyzwań edukacyjnych, red. Z. Kruszewski. Warszawa – Płock.
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
54
POTRZEBA PEDAGOGIZACJI NAUCZYCIELI AKADEMICKICH
W ŚWIETLE ETYKI ZAWODU
Summary
The need of didactic competences of academic teachers in the light
of profession’s ethics
Key words: teacher, competences, ethics, subject, responsibility
In the paper the need of didactic competences of academic teachers
is discussed. The author states that contemporary’s teachers competences
are as follows: praxeological, communicative, co-operative, creative, IT,
moral. The first five determines teacher’s effectiveness; moral competences
are basic for ethical dimension of academic teacher’s activity and are overriding. She also underlines how important the atmosphere of higher education institution is for educational interactions. It makes real such values as
freedom, subjectivity and responsibility. Those values are basic for ethic of
academic teachers profession.
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760