Orientacja przedsiÚbiorcza wbwyjaĂnianiu wczesnej

Problemy ZarzÈdzania, vol. 13, nr 4 (56): 55 – 67
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.56.3
Orientacja przedsiÚbiorcza wb wyjaĂnianiu
wczesnej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw
Nadesïany: 19.06.15 | Zaakceptowany do druku: 09.09.15
Aleksandra Gaweï*
W Polsce roĂnie udziaï przedsiÚbiorstw, które dokonujÈ wczesnej internacjonalizacji, stajÈc siÚ firmami dziaïajÈcymi na rynku miÚdzynarodowym niemal od poczÈtku swojego istnienia. Dane Global Entrepreneurship
Monitor wskazujÈ, ĝe jeszcze wb 2011 r. wĂród nowo tworzonych przedsiÚbiorstw udziaï firm, których
przynajmniej 25% klientów pochodzi zb zagranicy, wyniósï 17%, ab wb 2013 r. udziaï ten wzrósï do 24%.
Moĝna zatem sÈdziÊ, ĝe wczesna internacjonalizacja staje siÚ faktem. W literaturze dotyczÈcej internacjonalizacji fenomen wczesnej internacjonalizacji jest obserwowany od koñca lat 90. XX wieku. Mimo to
ciÈgle nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie ob przyczyny ib przebieg tego procesu.
Sïowa kluczowe: wczesna internacjonalizacja, orientacja przedsiÚbiorcza.
Entrepreneurial Orientation in Explaining
the Early Internationalization of Companies
Submitted: 19.06.15 | Accepted: 09.09.15
In Poland, the share of early internationalized companies has been growing, and such companies operate
on the international markets almost from their inception. The data of the Global Entrepreneurship Monitor
shows that in 2011 the share of enterprises having at least 25% of their customers from abroad was
17% of newly created companies whilst in 2014 it was 24%. It shows that the early internationalization
is becoming ab fact. In the literature on internationalization, the phenomenon of early internationalization
has been observed since the late 1990s. Despite this, there is still no clear answer to the question
about the reasons and the process itself.
Keywords: early internationalization, entrepreneurial orientation.
JEL: F23, L26
*
Aleksandra Gaweï – prof. dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny wb Poznaniu, Wydziaï Gospodarki
MiÚdzynarodowej, Katedra KonkurencyjnoĂci MiÚdzynarodowej.
Adres do korespondencji: Uniwersytet Ekonomiczny wb Poznaniu, al. NiepodlegïoĂci 10, 61-875 Poznañ;
e-mail: [email protected].
Aleksandra Gaweï
1. Wprowadzenie
W Polsce roĂnie udziaï przedsiÚbiorstw, które dokonujÈ wczesnej internacjonalizacji, stajÈc siÚ firmami dziaïajÈcymi na rynku miÚdzynarodowym niemal od poczÈtku swojego istnienia. Dane Global Entrepreneurship Monitor
wskazujÈ, ĝe jeszcze wb2011 r. wĂród nowo tworzonych przedsiÚbiorstw udziaï
firm, których przynajmniej 25% klientów pochodzi zbzagranicy, wyniósï 17%,
ab wb 2013 r. udziaï ten wzrósï do 24% (http://www.gemconsortium.org/keyindicators, 16.10.2014). Moĝna zatem sÈdziÊ, ĝe wczesna internacjonalizacja
staje siÚ faktem.
Co wiÚcej, moĝna wyróĝniÊ przynajmniej dwie grupy czynników, które
powinny wbprzyszïoĂci dodatkowo przyspieszyÊ proces wczesnej internacjonalizacji. Pierwsza grupa jest zwiÈzana ze wspóïczesnymi trendami makroekonomicznymi, czy wrÚcz globalnymi, takimi jak na przykïad wzrost znaczenia technologii ICT, redukcja barier fiskalnych, postÚp wbinfrastrukturze
transportowej, które wspierajÈ internacjonalizacjÚ przedsiÚbiorstw. Druga
grupa czynników jest zwiÈzana zb charakterystykÈ polskich przedsiÚbiorców
rozpoczynajÈcych dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ wb ostatnich latach. Jako grupa
zdobywajÈ doĂwiadczenie edukacyjne ib zawodowe wb warunkach otwartych
granic wb ramach Unii Europejskiej, co zachÚca do dziaïania wb Ărodowisku
miÚdzynarodowym.
W badaniach nad internacjonalizacjÈ fenomen wczesnej internacjonalizacji zaczÈï byÊ obserwowany od lat 90. XX wieku. BÚdÈc Ăwiadomym
problemów definicyjnych ibdyskusji na ten temat, moĝna przyjÈÊ, ĝe wczeĂnie
umiÚdzynarodowione przedsiÚbiorstwa sÈ takimi, które realizujÈ przynajmniej 25% swoich operacji biznesowych za granicÈ wbciÈgu pierwszych 2–3
lat istnienia na rynku (Duliniec, 2013). To relatywnie nowe zjawisko otwiera
wiele nowych pytañ badawczych dotyczÈcych przyczyn ibmotywów wczesnej
internacjonalizacji, róĝnic we wchodzeniu na rynki miÚdzynarodowe nowo
powstajÈcych firm ib przedsiÚbiorstw juĝ ugruntowanych.
Aby lepiej zrozumieÊ wczesnÈ internacjonalizacjÚ przedsiÚbiorstw, wbartykule wykorzystano teoriÚ przedsiÚbiorczoĂci, zwïaszcza proces przedsiÚbiorczy jako proces tworzenia nowej firmy. Z punktu widzenia teorii przedsiÚbiorczoĂci moĝna przyjÈÊ, ĝe decyzja obwczesnym umiÚdzynarodowieniu jest
jednÈ ze strategicznych decyzji zwiÈzanych zb wyborem rynku, na którym
nowo powstaïa firma planuje rozpoczÈÊ swoje operacje, wybierajÈc pomiÚdzy
rynkiem lokalnym, krajowym czy miÚdzynarodowym.
Artykuï ma charakter koncepcyjny, przyjÚto wb nim zaïoĝenie teoretyczne, ĝe orientacja przedsiÚbiorcza wpïywa na decyzjÚ ob wyborze rynku,
na który nowo powstaïe przedsiÚbiorstwo wchodzi, przy czym wyĝsze natÚĝenie poszczególnych wymiarów orientacji, czyli innowacyjnoĂci, skïonnoĂci
do ryzyka, proaktywnoĂci, niezaleĝnoĂci oraz agresji konkurencyjnej, wpïywa
pozytywnie na decyzjÚ ob wczesnym umiÚdzynarodowieniu. Celem artykuïu
jest weryfikacja teoretyczna przyjÚtego zaïoĝenia.
56
DOI 10.7172/1644-9584.56.3
Orientacja przedsiÚbiorcza wb wyjaĂnianiu wczesnej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw
2. PrzedsiÚbiorstwa wczeĂnie umiÚdzynarodowione
Tradycyjne modele internacjonalizacji bazujÈ na modelach etapowych
wywodzÈcych siÚ zbmodelu uppsalskiego ibjako podejĂcie teoretyczne modele
tego typu dominowaïy wbliteraturze przedmiotu wbostatnich dekadach (Moen
ibServais, 2002). W tych modelach internacjonalizacja jest traktowana jako
proces zwiÈzany zb przechodzeniem zb mniej do bardziej rozwiniÚtych faz
dziaïalnoĂci przedsiÚbiorstwa. PoczÈtkowo firmy dziaïajÈ na rynku lokalnym,
nastÚpnie wraz ze swoim wzrostem rozszerzajÈ zakres swojej dziaïalnoĂci
na rynki krajowe, by ostatecznie wejĂÊ na rynki miÚdzynarodowe. Modele
etapowe zyskujÈ poparcie wbwynikach badañ empirycznych, ale jednoczeĂnie
podlegajÈ krytyce. Wraz zb rozwojem wiedzy wb zakresie internacjonalizacji
tworzone sÈ nowe modele, abproces umiÚdzynarodowienia jest tïumaczony
poprzez kolejne grupy czynników, na przykïad przez sieci powiÈzañ biznesowych czy teoriÚ zasobowÈ (Daszkiewicz, 2014, s. 10–11), jak równieĝ przedsiÚbiorczoĂÊ miÚdzynarodowÈ (Wach, 2015). Szczególnie znaczÈca krytyka
modeli etapowych wynika zbobserwowanej aktywnoĂci nowo powstaïych firm,
które niemal od poczÈtku swego istnienia stajÈ siÚ przedsiÚbiorstwami miÚdzynarodowymi (Daszkiewicz ibWach, 2014), nie traktujÈc internacjonalizacji
jako drogi rozwoju po zdobyciu doĂwiadczeñ na rynku lokalnym ibkrajowym,
lecz wchodzÈc na rynki zagraniczne niemal od poczÈtku swego istnienia.
Jako ĝe przedsiÚbiorstwa wczeĂnie dziaïajÈce na rynku miÚdzynarodowym
sÈ ciÈgle nowym fenomenem, brak wb literaturze zgodnoĂci definicyjnych
ibteorii wyjaĂniajÈcych istotÚ wczesnego umiÚdzynarodowienia. PodstawowÈ
cechÈ tych przedsiÚbiorstw jest szybkoĂÊ, stopieñ ib skala ich dziaïalnoĂci
miÚdzynarodowej (Bjorgum ib Moen, 2013). Pomimo problemów zb definicjami (Duliniec, 2011a), wczeĂnie umiÚdzynarodowione przedsiÚbiorstwa sÈ
okreĂlane jako te, które uzyskujÈ istotny poziom internacjonalizacji wbciÈgu
pierwszych 2–3 lat swego istnienia, abudziaï operacji na rynku miÚdzynarodowym wynosi przynajmniej 25% wszystkich aktywnoĂci (Duliniec, 2013).
Gïówna róĝnica definicyjna wystÚpuje miÚdzy wczesnÈ abszybkÈ internacjonalizacjÈ, która analizuje miÚdzynarodowe nowe przedsiÚwziÚcia (international new ventures, INV) ib urodzonych globalistów (born global companies, BG). Na podstawie literatury dotyczÈcej miÚdzynarodowych nowych
przedsiÚwziÚÊ, wbzaleĝnoĂci od liczby zagranicznych rynków obsïugiwanych
przez przedsiÚbiorstwo ibdziaïañ wbïañcuchu wartoĂci wbpierwszych 3 latach
aktywnoĂci firmy, wyróĝnia siÚ geograficznie skoncentrowane nowe firmy
(geographically focused start-ups), nowe firmy podejmujÈce dziaïalnoĂÊ eksportowÈ ibimportowÈ (export/ import start-ups), globalne nowe firmy (global
start-ups) oraz przedsiÚbiorców wielonarodowych (multinational trawers).
Tymczasem na postawie literatury dotyczÈcej urodzonych globalistów moĝna
stwierdziÊ, ĝe klasyfikacja jest uzaleĝniona od wartoĂci sprzedaĝy ib zakupów dokonywanych za granicÈ ib pozwala na wyróĝnienie: firm urodzonych
lokalnie (born local firm), firm od urodzenia zaopatrujÈcych siÚ za granicÈ
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
57
Aleksandra Gaweï
(born international sourcer), firm bÚdÈcych od urodzenia miÚdzynarodowym sprzedawcÈ (born international seller), firm europejskich od urodzenia (born European firm) oraz urodzonych globalistów (global born firm)
(Madsen,b 2013).
Podstawowym pytaniem, które jest zadawane wbkontekĂcie wczesnej internacjonalizacji, jest czy wbfirmach wczeĂnie umiÚdzynarodowionych wyïÈcznie
czynnik czasu zostaï zredukowany wbporównaniu zbtradycyjnymi modelami
etapowymi, czy teĝ przedsiÚbiorstwa te znaczÈco siÚ róĝniÈ od tradycyjnych
eksporterów (Moen ib Servais, 2002). Niektóre badania wskazujÈ, ĝe jedynie okresy przed uruchomieniem dziaïalnoĂci ib sprzedaĝÈ produktów czy
usïug wb tego typu przedsiÚbiorstwach sÈ znaczÈco wydïuĝone (Pettersen
ib Tobiassen, 2012; Bjorgum ib Moen, 2013), co pozwala na to, ĝe niemal
zaraz po rozpoczÚciu dziaïalnoĂci firmy te zaczynajÈ byÊ aktywne na arenie
miÚdzynarodowej.
Badania zmierzajÈ równieĝ do znalezienia czynników odróĝniajÈcych
wczeĂnie umiÚdzynarodowione przedsiÚbiorstwa od tradycyjnych eksporterów (Kowalik ib Baranowska-Prokop, 2013), wĂród których wskazuje siÚ
na róĝnice wb strategiach wejĂcia na rynki zagraniczne maïych ib Ărednich
przedsiÚbiorstw oraz duĝych firm (Ocampo Figueroa, Alarcon Osuna ibFong
Reynoso, 2014). Róĝnice wb czasie wejĂcia na rynek zagraniczny mogÈ byÊ
równieĝ spowodowane róĝnicami wbrodzaju sprzedawanego produktu, grup
docelowych klientów czy teĝ sposobie dostaw (Hennart, 2014).
W badaniach procesu wczesnej internacjonalizacji analizuje siÚ znaczenie takich cech jak dostÚp do kapitaïu finansowego czy kompetencje
technologiczne firm (Bjorgum ib Moen, 2013), osobistÈ sieÊ powiÈzañ biznesowych przedsiÚbiorcy ib jego zdolnoĂÊ do rozpoznania ib wykorzystania
miÚdzynarodowych moĝliwoĂci biznesowych (Andersson ib Wictor, 2003;
Mainela ib Puhakka, 2011). Kolejnym czynnikiem wpïywajÈcym na wczesne
umiÚdzynarodowienie badanym wb literaturze jest charakterystyka branĝy,
wb której dziaïa przedsiÚbiorstwo (Duliniec, 2011b). Wskazuje siÚ równieĝ
na róĝnice wynikajÈce zb kraju pochodzenia, które powodujÈ, iĝ przedsiÚbiorcy zb krajów rozwiniÚtych ekonomicznie decydujÈ siÚ na wczesnÈ internacjonalizacjÚ ze wzglÚdów na czynniki popychajÈce, takie jak obawa przed
wejĂciem konkurencji, podczas gdy wb krajach rozwijajÈcych siÚ motywacja
wynika zb charakterystyki gospodarki krajowej, wb tym zb niewielkiej wielkoĂci rodzimego rynku, niskiego potencjaïu wzrostu, wysokiej konkurencji
czy niestabilnoĂci (Kazlauskaite, Autio, Sarapovas, Abramavicius ib Gelbuda, 2015).
AnalizujÈc literaturÚ zb zakresu wczesnej internacjonalizacji, wydaje siÚ,
ĝe przedsiÚbiorczoĂÊ jako obszar badawczy moĝe zaoferowaÊ istotne wyjaĂnienia tego fenomenu. By wyjaĂniÊ decyzjÚ ob wejĂciu na rynek miÚdzynarodowy przez nowo powstaïÈ firmÚ, moĝna wykorzystaÊ koncepcjÚ orientacji
przedsiÚbiorczej.
58
DOI 10.7172/1644-9584.56.3
Orientacja przedsiÚbiorcza wb wyjaĂnianiu wczesnej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw
3. Istota orientacji przedsiÚbiorczej
Koncepcja orientacji przedsiÚbiorczej wywodzi siÚ zbprac Millera (1983),
abnastÚpnie byïa rozwijana przez jego zwolenników (m.in. Lumpkin ibDess,
1996). Orientacja przedsiÚbiorcza wskazuje na skïonnoĂÊ organizacji do
zaakceptowania ibwdroĝenia przedsiÚbiorczych procesów, praktyk ibsposobu
podejmowania decyzji (Merlo ib Auh, 2009). Prezentuje ona stopieñ, do
którego identyfikacja ib wykorzystanie moĝliwoĂci biznesowych wpïywa na
wzrost przedsiÚbiorstwa (Baker ibSinkula, 2009). Orientacja przedsiÚbiorcza
jest róĝnie postrzegana, jest bowiem interpretowana jako konstrukcja strategiczna (Covin, Green ib Slevin, 2006), jako proces podejmowania decyzji
strategicznych (Rauch, Wiklund, Lumpkin ibFrese, 2009), jako jedna zbkoncepcji wbzarzÈdzaniu strategicznym (Richard, Wu ibChadwick, 2009), której
celem jest osiÈgniÚcie szybkiego wzrostu przedsiÚbiorstwa.
W literaturze wskazuje siÚ na piÚÊ wymiarów orientacji przedsiÚbiorczej: proaktywnoĂÊ, innowacyjnoĂÊ, skïonnoĂÊ do ryzyka, agresjÚ konkurencyjnÈ oraz autonomiÚ, choÊ wb niektórych pracach odnosi siÚ tylko do
trzech wymiarów: proaktywnoĂci, innowacyjnoĂci ib skïonnoĂci do ryzyka
(m.in. Bratnicki, 2008; Covin, Green ib Slevin, 2006; Baker ib Sinkula, 2009;
Frishammar ib Horte, 2007).
ProaktywnoĂÊ jest uwaĝana za postawÚ patrzenia wb przyszïoĂÊ ib przewidywania przyszïych trendów ib zmian rynkowych przez przedsiÚbiorstwo, która
wynika zbtego, ĝe firma zamierza osiÈgnÈÊ przewagÚ konkurencyjnÈ jako lider
rynkowy czy teĝ pierwszy gracz na rynku (Dess ibLumpkin, 2005). ProaktywnoĂÊ
zwiÈzana jest zbposzukiwaniem moĝliwoĂci rynkowych, które pozwalajÈ przedsiÚbiorstwu na wprowadzanie nowych produktów czy usïug na rynek wczeĂniej niĝ
konkurencja czy teĝ na antycypowaniu przyszïego popytu (Rauch ib in., 2009).
InnowacyjnoĂÊ oznacza otwartoĂÊ przedsiÚbiorstwa na nowe idee, nowoĂci ib eksperymentowanie. Jest równieĝ procesem nakierowanym na rozwój
nowych produktów, usïug czy technologii (Dess ib Lumpkin, 2005).
SkïonnoĂÊ do ryzyka jest zwiÈzana zb procesem podejmowania decyzji
ibdziaïañ wbwarunkach niepewnoĂci dotyczÈcej moĝliwych ich efektów (Dess
ib Lumpkin, 2005). Pokazuje stopieñ, wb jakim podejmowane sÈ ryzykowne
zobowiÈzania wb zwiÈzku zb wykorzystaniem zasobów przedsiÚbiorstwa (Frishammar ib Horte, 2007).
Autonomia jest natomiast rozumiana jako niezaleĝnoĂÊ wbpodejmowaniu
dziaïañ przez ludzi wb celu realizacji wizji biznesowych (Dess ib Lumpkin,
2005) bÈdě teĝ jako zdolnoĂÊ do samodzielnego kierowania swoimi dziaïaniami wb poszukiwaniu moĝliwoĂci rynkowych (Lumpkin ib Dess, 1996).
Poczucie niezaleĝnoĂci pracowników staje siÚ podstawÈ do budowania przewagi konkurencyjnej ibdo identyfikowania moĝliwoĂci rynkowych (Lumpkin,
Coliser ib Schneider, 2009).
Agresja konkurencyjna oznacza poziom wysiïku wïoĝony przez przedsiÚbiorstwo wbcelu pokonania konkurentów branĝowych ibcechuje siÚ agreProblemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
59
Aleksandra Gaweï
sywnÈ postawÈ skierowana na poprawÚ pozycji rynkowej wzglÚdem rywali
rynkowych (Dess ib Lumpkin, 2005).
Dotychczasowe gïówne kierunki badañ nad orientacjÈ przedsiÚbiorczÈ
koncentrujÈ siÚ na jej wpïywie na wyniki gospodarcze firm (m.in. Lumpkin
ib Dess, 1996; Madsen, 2007; Hughes, Hughes ib Morgan, 2007; Boso, Story
ib Cadogan, 2013), bada siÚ oddziaïywanie orientacji przedsiÚbiorczej na
wzrost sprzedaĝy (Covin, Green ibSlevin, 2006), jej relacjÚ zbelastycznoĂciÈ
nowych produktów (Chang, Lin, Chang ib Chen, 2007) czy orientacjÈ marketingowÈ (Li, Zhao, Tan ibLui, 2008). W literaturze przedmiotu udowadnia
siÚ równieĝ, ĝe orientacja przedsiÚbiorcza pozytywnie wpïywa na tworzenie
nowej wiedzy (Vidic, 2013) czy teĝ na koncentracjÚ na dïugiej perspektywie
dziaïania (Lumpkin, Brigham ib Moss, 2010). Ponadto przedmiotem analiz
jest równieĝ oddziaïanie orientacji przedsiÚbiorczej na zrównowaĝony wzrost
przedsiÚbiorstwa (Gaweï, 2012).
Relatywnie nowym problemem badawczym jest zwiÈzek miÚdzy orientacjÈ
przedsiÚbiorczÈ abprocesem internacjonalizacji, szczególnie wczesnej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw. W tym nurcie badawczym moĝna spotkaÊ wyniki
badañ prowadzonych wbskali pojedynczego kraju wskazujÈce, ĝe orientacja
przedsiÚbiorcza wpïywa na poziom internacjonalizacji przedsiÚbiorstw (Lan
ib Wu, 2010). JednoczeĂnie pytania ob to, czy orientacja przedsiÚbiorcza jest
jedno- czy wielowymiarowa ib czy moĝe byÊ mierzona wb skali globalnej, sÈ
stawiana wb literaturze przedmiotu (Arbaugh, Cox ib Camp, 2009).
W jednej zb najnowszych publikacji Covina ib Millera (2014) udowadnia
siÚ, ĝe badania nad internacjonalizacjÈ przedsiÚbiorstw zawierajÈ analizy
orientacji przedsiÚbiorczej nawet bez jednoznacznego jej nazwania. Ten gïos
wbdyskusji moĝe zatem zachÚcaÊ do podejmowania badañ nad tymi relacjami.
4. Wchodzenie na rynki miÚdzynarodowe jako decyzja
strategiczna podczas procesu przedsiÚbiorczego
By zrozumieÊ wczesnÈ internacjonalizacjÚ, warto odnieĂÊ siÚ do tworzenia nowej firmy, czyli do procesu przedsiÚbiorczego. Jest on zwiÈzany
zbzakïadaniem nowej firmy ibjej rozwojem; proces przedsiÚbiorczy wbwÈskim
rozumieniu jest utoĝsamiany zb istotÈ przedsiÚbiorczoĂci (Santarelli ib Vivarelli, 2007), gdyĝ wb jego trakcie uaktywniajÈ siÚ innowacyjnoĂÊ, skïonnoĂÊ
do ponoszenia ryzyka czy zdolnoĂÊ do dostrzeĝenia moĝliwoĂci biznesowych
jako najistotniejsze cechy przedsiÚbiorczoĂci.
Zakïadanie nowej firmy naleĝy traktowaÊ jako proces, ab nie jako pojedynczÈ aktywnoĂÊ, gdyĝ jest wynikiem dïugiej serii podejmowania kompleksowych decyzji (Grilo ib Thurik, 2008). Polega on na przeksztaïceniu
pomysïu wb dziaïajÈce przedsiÚbiorstwo wb sposób proaktywny ib pokonujÈcy
ryzyko (Bratnicki, 2008).
W jednym zb przeglÈdów literatury wyróĝnia siÚ piÚÊ typów modeli procesu przedsiÚbiorczego. Modele etapowe zakïadajÈ, ĝe proces przedsiÚbiorczy
60
DOI 10.7172/1644-9584.56.3
Orientacja przedsiÚbiorcza wb wyjaĂnianiu wczesnej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw
skïada siÚ zb okreĂlonych etapów, podczas których realizowane sÈ gïówne
zadania zwiÈzane zb uruchomieniem nowej firmy. Modele ob strukturze statycznej badajÈ ogólny proces tworzenia nowego przedsiÚbiorstwa bez badania
sekwencji zdarzeñ, zbograniczonym zestawem zmiennych zbnim powiÈzanych.
Modele dynamik procesowych oceniajÈ wpïyw zmian otoczenia na proces tworzenia nowej firmy oraz to, wbjaki sposób przebieg zmian determinujÈ wyniki
procesu. Modele sekwencji kwantyfikacyjnej analizujÈ historyczne sekwencje
procesu przedsiÚbiorczego, wb czasie którego wczeĂniejsze warunki dziaïania
wpïywajÈ na dynamikÚ ksztaïtowania bieĝÈcej sytuacji. Wreszcie wyróĝnia siÚ
równieĝ inne modele, które nie pasujÈ do powyĝszych (Moroz ibHindle, 2012).
Najpopularniejszymi modelami procesu przedsiÚbiorczego sÈ modele
etapowe (Moroz ib Hindle, 2012), których przykïady moĝna znaleěÊ wb literaturze przedmiotu. Jeden zb modeli etapowych zakïada, ĝe proces skïada
siÚ zb piÚciu etapów: etapu formowania pomysïów ib idei na uruchomienie nowego przedsiÚbiorstwa, etapu rozpoznania moĝliwoĂci biznesowych,
etapu przygotowania ib planowania dziaïalnoĂci biznesowej, etapu wejĂcia
do przedsiÚbiorczoĂci oraz etapu rozwoju przedsiÚbiorstwa po wejĂciu na
rynek (Deakins ib Freel, 2003). W kolejnej pracy moĝna znaleěÊ odwoïanie
do czterech etapów, jakimi sÈ: rozwój intencji uruchomienia nowej firmy,
rozpoznanie moĝliwoĂci biznesowych ib opracowanie koncepcji biznesowej,
zdobycie niezbÚdnych zasobów ib stworzenie przedsiÚbiorstwa oraz rozpoczÚcie dziaïalnoĂci rynkowej firmy (Gelderen, Thurik ib Bosma, 2006).
W polskiej literaturze etapowy model procesu przedsiÚbiorczego zostaï
zaproponowany przez CieĂlika (2008, s. 99 ibnast.). W modelu tym na proces
skïadajÈ siÚ cztery fazy. PierwszÈ jest faza poczÈtkowa, wb ramach której
podejmowane sÈ dziaïania od poczÈtkowego pomysïu przedsiÚbiorczego
do opracowania wstÚpnej koncepcji biznesu. DrugÈ fazÈ jest opracowanie
koncepcji biznesplanu, wb trzeciej przyszïy przedsiÚbiorca przygotowuje siÚ
do uruchomienia nowej firmy poprzez opracowanie planu operacyjnego
ib finansowego. W ostatniej fazie dziaïalnoĂÊ jest rozpoczÚta.
Niezaleĝnie od przyjÚtej sekwencji etapów tworzenia nowej firmy, moĝna
zauwaĝyÊ, ĝe wb poszczególnych fazach podejmowane sÈ okreĂlone decyzje, które moĝna zaprezentowaÊ za pomocÈ rysunku 1 (Gaweï, 2013, s. 63
ib nast.).
KTO
CO
DLACZEGO
JAK
KIEDY
GDZIE
Rys. 1. Schemat decyzyjny wbprocesie przedsiÚbiorczym. ½ródïo: A. Gaweï. (2013). Proces
przedsiÚbiorczy. Tworzenie nowych przedsiÚbiorstw. Warszawa: Difin, s. 63.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
61
Aleksandra Gaweï
Szczególnie istotne wb procesie przedsiÚbiorczym jest to, kto ib zb jakich
powodów zakïada nowÈ firmÚ. W dalszej kolejnoĂci determinowany jest
obszar dziaïania firm wb zakresie produktów lub usïug, które firma bÚdzie
dostarczaÊ na rynek, oraz sposób prowadzenia dziaïalnoĂci. Kolejna grupa
decyzji jest zwiÈzana zb wyborem wïaĂciwego momentu wejĂcia na rynek
oraz wyborem rynku geograficznego, na którym bÚdzie operowaÊ nowe
przedsiÚbiorstwo zarówno wb sensie lokalizacji firmy, jak ib lokalizacji jej
partnerów biznesowych.
Z punktu widzenia wczesnej internacjonalizacji zb perspektywy procesu
przedsiÚbiorczego moĝna zatem potraktowaÊ wybór rynku miÚdzynarodowego jako miejsca prowadzenia ib rozwoju dziaïalnoĂci gospodarczej jako
jeden zb obszarów decyzji strategicznych.
5. Wpïyw orientacji przedsiÚbiorczej na wczesne
umiÚdzynarodowienie
W kontekĂcie procesu przedsiÚbiorczego, wczesnÈ internacjonalizacjÚ
moĝna traktowaÊ jako decyzjÚ strategicznÈ ob wyborze rodzaju rynku, na
którym nowo powstajÈca firma zamierza dziaïaÊ. MajÈc do wyboru rynek
lokalny, krajowy czy miÚdzynarodowy, przedsiÚbiorstwa wczeĂnie umiÚdzynarodowione wybierajÈ rynek miÚdzynarodowy jako obszar swojej aktywnoĂci
od samego poczÈtku swego istnienia.
Pytaniem badawczym pozostajÈ czynniki, które wpïywajÈ na decyzjÚ
nowo utworzonego przedsiÚbiorstwa ob wejĂciu na rynki miÚdzynarodowe
na poczÈtku istnienia firmy. W artykule podejmuje siÚ próbÚ uzasadnienia
od strony teoretycznej, iĝ czynnikiem tym moĝe byÊ natÚĝenie poszczególnych wymiarów orientacji przedsiÚbiorczej.
Gïówne zaïoĝenie teoretyczne stawiane wb prezentowanym artykule jest
takie, ĝe wyĝszy poziom orientacji przedsiÚbiorczej nowo powstaïej firmy
prowadzi do podejmowania przez niÈ zwiÚkszonych wysiïków wb celu osiÈgniÚcia najszybszego moĝliwego wzrostu, najwyĝszej moĝliwej pozycji rynkowej ibnajsilniejszej przewagi konkurencyjnej. Taka postawa przedsiÚbiorstwa
prowadzi do podejmowania decyzji obwejĂciu na rynek miÚdzynarodowy jak
najszybciej, by byÊ konkurencyjnym ib zyskownym. W konsekwencji wyĝszy
poziom orientacji przedsiÚbiorczej nowo powstaïej firmy prowadzi do jej
wczesnej internacjonalizacji.
Powyĝsze zaïoĝenie moĝna odnieĂÊ do kaĝdego zb wymiarów orientacji
przedsiÚbiorczej.
PrzedsiÚbiorcy zb wyĝszym poziomem proaktywnoĂci majÈ skïonnoĂÊ do
patrzenia wbprzyszïoĂÊ, przewidywania kolejnych trendów rynkowych ibaktywnego wykorzystania ich wb celu osiÈgniÚcia jak najlepszej pozycji rynkowej.
PrzewidujÈc, iĝ internacjonalizacja powinna byÊ jednym zb najistotniejszych
warunków ich rozwoju, podejmujÈ decyzjÚ ob wejĂciu na rynki zagraniczne
tak szybko, jak to tylko moĝliwe, czyli od momentu swojego zaistnienia.
62
DOI 10.7172/1644-9584.56.3
Orientacja przedsiÚbiorcza wb wyjaĂnianiu wczesnej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw
W konsekwencji prowadzi to do sytuacji, wb której wysokie natÚĝenie proaktywnoĂci nowo powstaïych przedsiÚbiorstw prowadzi do ich wczesnej
internacjonalizacji.
InnowacyjnoĂÊ jest zwiÈzana zb poszukiwaniem przez przedsiÚbiorstwo
nowych produktów ib usïug, nowych technologii ib nowych rynków zbytu.
Wyĝszy poziom innowacyjnoĂci nowo utworzonego przedsiÚbiorstwa oznacza
wiÚkszy wysiïek czyniony wb celu wprowadzenia nowoĂci rynkowej. W konsekwencji wysoki poziom innowacyjnoĂci nowo powstaïych przedsiÚbiorstw
prowadzi do poszukiwania nowych rynków zbytu, wbtym miÚdzynarodowych.
Tym samym, wysokie natÚĝenie innowacyjnoĂci jest czynnikiem pozytywnie
wpïywajÈcym na wczesnÈ internacjonalizacjÚ nowej firmy.
Wchodzenie na zagraniczne rynki jest zwiÈzane zb wysokim ryzykiem
niepowodzenia spowodowanego róĝnicami ekonomicznymi, spoïecznymi
ib kulturowymi miÚdzy rynkiem krajowym ab zagranicznym. Ta obserwacja
jest podstawÈ wielu tradycyjnych modeli internacjonalizacji, które zakïadaïy,
ĝe przedsiÚbiorstwa wchodzÈce na rynki miÚdzynarodowe uzyskujÈ wczeĂniej doĂwiadczenie ib wiedzÚ biznesowÈ na rynku krajowym. W przypadku
wczeĂnie umiÚdzynarodowionych przedsiÚbiorstw nie majÈ one doĂwiadczenia ib wiedzy wynikajÈcej zb dziaïalnoĂci na rynku krajowym, gdyĝ sÈ nowo
powstaïymi podmiotami. Moĝna zatem sÈdziÊ, ĝe wchodzenie na rynki zagraniczne przez nowo powstaïe firmy jest nawet bardziej ryzykowne niĝ przez
przedsiÚbiorstwa ustabilizowane ibdoĂwiadczone. Aĝeby nowo powstaïa firma
zdecydowaïa siÚ na wczesne wejĂcie na rynki miÚdzynarodowe, powinna
cechowaÊ siÚ wysokÈ skïonnoĂciÈ do ryzyka. To oznacza, ĝe wyĝszy poziom
skïonnoĂci do ryzyka nowo powstaïych firm jest czynnikiem, który zachÚca
je do wczesnej internacjonalizacji.
Wyĝszy poziom agresji konkurencyjnej oznacza zwiÚkszony wysiïek czyniony przez przedsiÚbiorstwo, by pokonaÊ konkurentów. Ten wymiar orientacji przedsiÚbiorczej skïania firmy do podejmowania wszelkich dziaïañ,
które mogÈ byÊ pomocne wbwalce konkurencyjnej. Jednym zbtakich dziaïañ
moĝe byÊ wejĂcie na rynek miÚdzynarodowy wczeĂniej niĝ konkurenci. Nowo
powstaïe przedsiÚbiorstwo zb wysokim natÚĝeniem agresji konkurencyjnej
moĝe byÊ skïonne do stania siÚ firmÈ miÚdzynarodowÈ tak wczeĂnie, jak to
moĝliwe, aby uzyskaÊ przewagÚ konkurencyjnÈ nad pozostaïymi graczami
rynkowymi, co skïania do wczesnej internacjonalizacji. Moĝna zatem sÈdziÊ,
ĝe wyĝszy poziom agresji konkurencyjnej nowo powstaïych firm pozytywnie
wpïywa na ich wczesne umiÚdzynarodowienie.
Wysokie natÚĝenie autonomii – ostatniego omawianego wymiaru orientacji przedsiÚbiorczej – moĝe równieĝ podnosiÊ poziom skïonnoĂci przedsiÚbiorstwa do zrealizowania wizji bycia firmÈ miÚdzynarodowÈ. Nowo powstaïe
firmy zb wysokim natÚĝeniem autonomii mogÈ siÚ decydowaÊ na stanie siÚ
przedsiÚbiorstwami miÚdzynarodowymi od poczÈtku swego istnienia dziÚki
brakowi jakiegokolwiek wpïywu zewnÚtrznych interesariuszy, którzy mogliby
opóěniÊ ten krok strategiczny. Tym samym, moĝna przypuszczaÊ, ĝe wysoki
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
63
Aleksandra Gaweï
poziom niezaleĝnoĂci nowo powstaïych firm jest czynnikiem sprzyjajÈcym
ich wczesnej internacjonalizacji.
Powyĝsze teoretyczne zaleĝnoĂci dotyczÈce roli orientacji przedsiÚbiorczej we wczesnym umiÚdzynarodowieniu nowo powstaïych przedsiÚbiorstw
zostaïy zaprezentowane na rysunku 2.
Proces przedsiębiorczy tworzenia nowej firmy
Wybór rynku docelowego
Rynek lokalny
Rynek krajowy
Rynek międzynarodowy
Natężenie orientacji
przedsiębiorczej
Rys. 2. Orientacja przedsiÚbiorcza wbwyjaĂnianiu wczesnej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw
– model teoretyczny. ½ródïo: opracowanie wïasne.
Model teoretyczny zaproponowany na rysunku 2 zakïada, ĝe wb ramach
procesu przedsiÚbiorczego tworzenia nowej firmy jedna zbdecyzji strategicznych koniecznych do podjÚcia dotyczy wyboru rynku docelowego, na którym
firma bÚdzie dziaïaÊ. Nowo powstajÈca firma moĝe wybraÊ rynek lokalny,
krajowy lub miÚdzynarodowy. Ten wybór moĝe byÊ uzaleĝniony od poziomu
natÚĝenia poszczególnych wymiarów orientacji przedsiÚbiorczej wbtej firmie.
W przypadku niskiego natÚĝenia orientacji przedsiÚbiorczej najchÚtniej jako
miejsce aktywnoĂci wybierany jest rynek lokalny. Przy Ărednim natÚĝeniu
wybór pada na rynek krajowy, przy wysokim zaĂ – na rynek miÚdzynarodowy.
Tym samym, moĝna sÈdziÊ, ĝe wysokie natÚĝenie wymiarów orientacji
przedsiÚbiorczej jest czynnikiem pozytywnie wpïywajÈcym na wczesnÈ internacjonalizacjÚ nowo powstajÈcych firm.
6. Wnioski koñcowe
Celem artykuïu byïo przeprowadzenie analizy koncepcyjnej wpïywu
orientacji przedsiÚbiorczej na wczesnÈ internacjonalizacjÚ przedsiÚbiorstw.
Fenomen firm wczeĂnie umiÚdzynarodowionych moĝe byÊ rozpatrywany
64
DOI 10.7172/1644-9584.56.3
Orientacja przedsiÚbiorcza wb wyjaĂnianiu wczesnej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw
wb kontekĂcie teorii przedsiÚbiorczoĂci, która bada miÚdzy innymi proces
przedsiÚbiorczy zwiÈzany zb tworzeniem ib rozwojem nowych firm. Wczesna
internacjonalizacja moĝe byÊ bowiem traktowana jako decyzja strategiczna
podejmowana wb trakcie tego procesu ib dotyczÈca wyboru rynku docelowego, na którym przedsiÚbiorstwo bÚdzie dziaïaÊ. Wyboru spomiÚdzy rynku
lokalnego, krajowego, regionalnego ibmiÚdzynarodowego. PrzedsiÚbiorstwa
wczeĂnie umiÚdzynarodowione wybierajÈ rynki miÚdzynarodowe jako obszar
swojego dziaïania.
W artykule siÚgniÚto do koncepcji orientacji przedsiÚbiorczej, która koncentruje siÚ na szybkim wzroĂcie, by wyjaĂniÊ ten kierunek strategiczny.
Nowo powstaïe przedsiÚbiorstwa zb wiÚkszym natÚĝeniem proaktywnoĂci,
innowacyjnoĂci, skïonnoĂci do ryzyka, agresji konkurencyjnej ib autonomii
wydajÈ siÚ bardziej skïonne do wchodzenia na rynki miÚdzynarodowe jak
najszybciej, aby uzyskaÊ przewagÚ konkurencyjnÈ nad rywalami. Postawa ta
sprzyja zatem wczesnej internacjonalizacji.
Artykuï ma charakter koncepcyjny. Na podstawie istniejÈcej teorii
wb zakresie przedsiÚbiorczoĂci ib internacjonalizacji zostaï zaproponowany
model teoretyczny wpïywu orientacji przedsiÚbiorczej na wczesne umiÚdzynarodowienie. Aby jednak potwierdziÊ sïusznoĂÊ tego modelu, konieczne
byïoby przeprowadzenie badañ empirycznych, co jednak nie stanowiïo celu
artykuïu. Ze wzglÚdu na charakter zaleĝnoĂci wïaĂciwÈ metodÈ weryfikacji empirycznej modelu wydaje siÚ analiza oparta na metodzie ankietowej,
wb której porównana byïaby orientacja przedsiÚbiorcza nowo powstaïych
przedsiÚbiorstw, które dokonaïy wczesnej internacjonalizacji, zb tymi, które
pozostaïy firmami co najwyĝej ob wymiarze krajowym.
Bibliografia
Andersson, S. ib Wictor, I. (2003). Innovative internationalization in new firms: Born
globals – the Swedish case. Journal of International Entrepreneurship, (1), 249–276.
Arbaugh, J.B., Cox, L.W. ib Camp, S.M. (2009). Is entrepreneurial orientation ab global
construct? A multi-country study of entrepreneurial orientation, growth strategy, and
performance. The Journal of Business Inquiry, 8 (1), 12–25.
Baker, W.E. ib Sinkula, J.M. (2009). The complementary effects of market orientation
and entrepreneurial orientation on profitability in small businesses. Journal of Small
Business Management, 47 (4), 443–464.
Bjorgum, O. ib Moen, O. (2013). New ventures in an emerging industry: Access to and
use of international resources. International Journal of Entrepreneurship and Small
Business, 20 (2), 233–253.
Boso, N., Story, V.M. ibCadogan, J.W. (2013). Entrepreneurialborientation, marketborientation, network ties, and performance: Study of entrepreneurialbfirms in abdeveloping
economy. Journal of Business Venturing, 28 (6), 708–727.
Bratnicki, M. (2008). Konfiguracyjne ujÚcie przedsiÚbiorczoĂci organizacyjne. Ekonomika
ib Organizacja PrzedsiÚbiorstw, 6 (701), 17–22.
Chang, S.-C., Lin, R.-J., Chang, F.-J. ib Chen, R.-H. (2007). Achieving manufacturing
flexibility through entrepreneurial orientation. Industrial Management and Data System, 107 (7), 997–1017.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
65
Aleksandra Gaweï
CieĂlik, J. (2008). PrzedsiÚbiorczoĂÊ dla ambitnych. Jak uruchomiÊ wïasny biznes. Warszawa:
Wydawnictwa Akademickie ib Profesjonalne.
Covin, J.G. ib Miller, D. (2014). International entrepreneurial orientation: Conceptual
considerations, research themes, measurement issues, and future research directions.
Entrepreneurship: Theory and Practice, 38 (1), 11–44.
Covin, J.G., Green, K.M. ib Slevin, D.P. (2006). Strategic process effects on the entrepreneurial orientation-sale growth rate relationship. Entrepreneurship Theory and
Practice, (January), 57–81.
Daszkiewicz, N. (2014). Firm-level internationalisation from the theoretical perspective:
knowledge-based approach. W: N. Daszkiewicz ib K. Wach (red.), Firm-Level Internationalisation and Its Business Environment: Knowledge-Based and Entrepreneurial
Approach (s. 9–18). Gdañsk: Gdañsk University of Technology Publishing House.
Daszkiewicz, N. ib Wach, K. (2014). Motives for going international and entry modes of
family firms in Poland. Journal of Intercultural Management, 6 (2), 5–18.
Deakins, D. ibFreel, M. (2003). Entrepreneurship and Small Firms. McGraw-Hill Education.
Dess, G.C. ib Lumpkin, G.T. (2005). The role of entrepreneurial orientation in stimulating effective corporate entrepreneurship. Academy of Management Executive, 19
(1), 147–156.
Duliniec, E. (2011a). Koncepcje przedsiÚbiorstw wczeĂnie umiÚdzynarodowionych. Rozwaĝania terminologiczne. Gospodarka Narodowa, LXXX/XXI (1–2), 63–80.
Duliniec, E. (2011b). PrzedsiÚbiorstwa wczeĂnie umiÚdzynarodowione – uwarunkowania
ib rozwój. Gospodarka Narodowa, LXXX/XXI (5–6), 1–20.
Duliniec, E. (2013). UjÚcie teoretyczne wczesnej ib szybkiej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw. Gospodarka Narodowa, LXXX/XXI (1–2), 31–51.
Frishemmar, J. ib Horte, S.A. (2007). The role of market orientation and entrepreneurial orientation for new product development performance in manufacturing firms.
Technology Analysis & Strategic Management, 19 (6), 765–788.
Gaweï, A. (2012). Entrepreneurship and sustainability: Do they have anything in common? Poznan University of Economics Review, 12 (1), 5–16.
Gaweï, A. (2013). Proces przedsiÚbiorczy. Tworzenie nowych przedsiÚbiorstw. Warszawa:
Difin.
Gelderen, M., Thurik, R. ibBosma, N. (2006). Success and risk factors in the pre-startup
phase. Small Business Economics, 26, 319–335.
Grilo, I. ib Thurik, R. (2008). Determinants of entrepreneurial engagement levels in
Europe and the US. Industrial and Corporate Change, 17 (6), 1113–1145.
Hennart, J.-F. (2014). The accidental internationalists: A theory of born globals. Entrepreneurship: Theory and Practice, 38 (1), 117–135.
Hughes, M., Hughes, P. ibMorgan, R.E. (2007). Exploitative learning and entrepreneurial
orientation alignment in emerging young firms: Implications for market and response
performance. British Journal of Management, 18 (4), 359–375.
Kazlauskaite, R., Autio, E., Sarapovas, T., Abramavicius, S. ib Gelbuda, M. (2015). The
speed and extend of new venture internatlionalization in the emergining economy
context. Entrepreneurial Business and Economics Review, 3 (2), 41–52.
Kowalik, I. ibBaranowska-Prokop, E. (2013). Determinanty powstawania ibmotywy ekspansji polskich przedsiÚbiorstw wczeĂnie umiÚdzynarodowionych. Gospodarka Narodowa,
LXXX/XXI, 41–64.
Lan, Q. ib Wu, S. (2010). An empirical study of entrepreneurial orientation and degree
of internationalization of small and medium-sized Chinese manufacturing enterprises.
Journal of Chinese Entrepreneurship, 2 (1), 53–75.
Li, Y., Zhao, Y., Tan, J. ibLui, Y. (2008). Moderating effects of entrepreneurial orientation on market orientation-performance linkage: Evidence from Chinese small firms.
Journal of Small Business Management, 46 (1), 113–133.
66
DOI 10.7172/1644-9584.56.3
Orientacja przedsiÚbiorcza wb wyjaĂnianiu wczesnej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw
Lumpkin, G.T., Brigham, K.H. ibMoss, T.W. (2010). Long-term orientation: Implications
for the entrepreneurial orientation and performance of family businesses. Entrepreneurship and Regional Development, 22 (3–4), 241–264.
Lumpkin, G.T., Cogliser, C.C. ib Schneider, D.R. (2009). Understanding and measuring
autonomy: An entrepreneurial orientation perspective. Entrepreneurship Theory and
Practice, 33 (1), 47–69.
Lumpkin, G.T. ibDess, G.G. (1996). Clarifying the entrepreneurial orientation construct
and linking it to performance. Academy of Management Review, 21 (1), 135–172.
Madsen, E.L. (2007). The significance of sustained entrepreneurial orientation on performance of firms – ab longitudinal analysis. Entrepreneurship and Regional Development, 19, 185–204.
Madsen, T.K. (2013). Early and rapidly internationalizing ventures: Similarities and differences between classifications based on the original international new venture and
born global literatures. Journal of International Entrepreneurship, 11, 65–79.
Mainela, T. ib Puhakka, V. (2011). Role of networks in emergence of international new
ventures. International Journal of Entrepreneurial Venturing, 3 (1), 5–25.
Merlo, O. ibAuh, S. (2009). The effects of entrepreneurial orientation, market orientation
and marketing subunit influence on firm performance. Market Letters, 20, 295–311.
Miller, D. (1983). The correlates of entrepreneurship in three types of firms. Management Sciences, 29 (7), 770–791.
Moen, O. ib Servais, P. (2002). Born global or graduate global? Examining the export
behaviour of small and medium-sized enterprises, Journal of International Marketing,
10 (3), 49–72.
Moroz, P.W. ib Hindle, K. (2012). Entrepreneurship as ab process: Towards harmonizing
multiple perspectives. Entrepreneurship: Theory and Practice, 36 (4), 781–818.
Ocampo Figueroa, L.E., Alarcon Osuna, M.A. ibFong Reynoso, C. (2014). Determinants
of the internationalization of the firm: The accelerated model vs the sequential
model. The International Journal of Business and Finance Research, 8 (5), 81–93.
Pettersen, I.B. ibTobiassen, A.E. (2012). Are born globals really born globals? The case
of academic spin-offs with long development periods. Journal of International Entrepreneurship, 10, 117–141.
Rauch, A., Wiklund, J., Lumpkin, G.T. ib Frese, M. (2009). Entrepreneurial orientation
and business performance: An assessment of past research and suggestions for the
future. Entrepreneurship Theory and Practice, 761–787.
Richard, O.C., Wu, P., Chadwick, K. (2009). The impact of entrepreneurial orientation
on firm performance: The role of CEO position tenure and industry tenure. The
International Journal of Human Resource Management, 20 (5), 1078–1095.
Santarelli, E. ib Vivarelli, M. (2007). Entrepreneurship and the process of firms’ entry,
survival and growth. Industrial and Corporate Change, 16 (3), 455–488.
Vidic, F. (2013). EntrepreneurialbOrientationb(EO) and Knowledge Creation (KC). International Journal of Economic Sciences & Applied Research, 6 (2), 103–124.
Wach, K. (2015). Entrepreneurial orientation and business internationalisation process:
The theoretical foundations of international entrepreneurship. Entrepreneurial Business and Economics Review, 3 (2), 9–24.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
67