ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM

ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM
DR JERZY KUSZTAL
EGZAMIN - PISEMNY, WYKŁADY + EWENTUALNA LITERATURA
PÓŁTEST TZN. KONKRETNE PYTANIE
A ODPOWIEDŹ 2-3 ZDANIA, CZYLI OPISÓWKA
Ekologia - zależność i współzależność między organizmami w środowisku.
Sozologia (prof. Walery Getel) (grec. sozo -ratować, chronić logia - nauka) - czyli nauka o ochronie
środowiska.
Technika stara się wykorzystywać technologie biologiczne.
Jakie znaczenie ma jakość środowiska dla procesu gospodarowania?
Proces gospodarczy - to proces zmian w gospodarce przede wszystkim przekształceń jakościowo
strukturalnych w rozbudowie gospodarki narodowej i wywołana jest rozwojem sił wytwórczych
zapewniających odpowiedni wzrost produkcji i konsumpcji.
Proces rozwoju gospodarczego – przebiega równolegle w stosunku do procesu społecznego, który
należy utożsamiać z systematyczną poprawą bytu ludzkości, wzrostem świadczeń socjalnych oraz
powszechnością dostępu do urządzeń socjalnych. {Obecnie problemem socjalnym jest bezrobocie}.
Rozpatrując te problemy należy zwrócić uwagę na harmonię między tymi procesami, brak tej harmonii
pozbawia sens rozwoju. Musimy analizować rozwój w przestrzeni terytorialnej.
Region - rozumiany jako obszar kraju wyróżniony podziałem administracyjnym jest czym więcej.
Kryteria podziału administracji:
1. Podział administracyjny - region to jednostka o szczebel niższa od szczebla krajowego;
2. Regionem jest jednostka, która posiada władzę i sama sobie ją wybiera;
3. Region to jednostka, która posiada samodzielny budżet.
1
Po reformie ustawowej dopiero województwa mają wszystkie kryteria.
Region to podmiot, który uczestniczy w gospodarowaniu. Władze muszą mieć wpływ na
wykorzystanie pewnych zasobów. Polityka regionalna wyodrębniła zasoby miejscowe, do których
zaliczamy:
-
zasoby naturalne,
-
zasoby ludzkie.
Występuje tu zróżnicowanie, bo zasoby naturalne to zasoby stabilne (immobilne, nie przemieszczają
się w przestrzeni), a ludzkie to lobilne (mobilne, czyli przemieszczające się).
Immobilność zasobów naturalnych przyczynia się do koncentracji zasobów naturalnych.
Koncentracja zasobów ludzkich wokół zasobów naturalnych.
Korzyści to: efektywność gospodarowania;
Niekorzyści: brak czynnika ludzkiego w jednym miejscu i brak stabilizacji życia ludzkiego.
Zależność pomiędzy procesami rozwoju a jakością środowiska.
Należy rozpatrywać przez celowość tych zależności.
Generalnym celem rozwoju regionu jest stały wzrost dochodów realnych oraz poprawa warunków
socjalnych jego mieszkańców, „zapewnienie jakości życia”.
Cel ten jest trudny do mierzenia.
Polityka regionalna określiła podzbiory celów konkretnych, a mianowicie:
a) cele ekonomiczne,
b) cele społeczne,
c) cele ekologiczne.
Taką strukturę celów konkretnych określono już w latach 60-tych.
Cele ekonomiczne - można sprowadzić do optymalnego wykorzystania w danym czasie warunków
i zasobów umiejscowionych w regionach zapewniającego osiąganie maksymalnej wydajności układu
gospodarczego danego regionu.
Ujęcie finansowe celów ekonomicznych - to stworzenie optymalnych warunków zapewniających
maksymalną efektywność alokacji kapitałów.
2
Generalną zasadą rozwoju regionów jest wyrównanie różnic warunków życia społeczności
poszczególnych regionów. Regiony bardzo bogate musiały się zgodzić na to, że szczebel centralny
zabierał im nadwyżkę, która miała być przekazana biednym regionom ale to się nie sprawdziło bo
„szczebel centralny przejadł pieniądze”.
Podstawową zasadą rozwoju regionów jest zasada konkurencyjności.
Mamy do czynienia ze zjawiskiem regionalizacji gospodarki. Państwa są pomijane w procesach
gospodarczych, a brane pod uwagę regiony gospodarcze. Faktem jest silna regionalizacja gospodarki,
która sprzyja napływowi kapitału. Region dąży do rozwoju wykorzystując swe zasoby naturalne.
Koncentracja działalności gospodarczej jest oceniana pozytywnie w ekonomii, gdy zapewnia uzyskanie
korzyści zewnętrznych. Korzyści polegają na tym, że nowy inwestor ma już dostęp do mediów i do
wykwalifikowanej siły roboczej. Lokalizacja działalności w przestrzeni gospodarczej, gdzie istnieją
inne podmioty, występuje proces współdziałania.
Proces współdziałania zajmuje się pozyskiwaniem wzajemnych korzyści.
Koncentracja jest pozytywna do momentu wystąpienia nadkoncentracji, a to zjawisko występuje gdy
suma korzyści zewnętrznych jest mniejsza od sumy niekorzyści zewnętrznych.
Zjawisko nadkoncentracji przyczynia się do wystąpienia 2 niekorzystnych tendencji:
1) stały spadek efektywności układu gospodarczego,
2) stałe pogorszenie się warunków socjalnych regionu.
Konieczne są zmiany strukturalne aby nie występowały niekorzystne tendencje.
Rozwój gospodarczy dokonuje się poprzez zmiany struktur gospodarczych.
Stan środowiska przyrodniczego wywiera istotny wpływ na struktury gospodarcze, chodzi
o oddziaływanie w sposób bierny lub w sposób aktywny. Oddziaływanie bierne środowiska
na struktury powodowane jest tym, że czynnik środowiskowy stanowi ograniczenie o charakterze
surowcowym, technologicznym i lokalizacyjnym.
Ograniczenie surowcowe: np. obszar Katowic
-
węgiel - zbyt wysoka cena - przestarzałe technologie;
-
woda - bardzo małe zasoby lokalne wód - jakość zła:
klasy wód:
3
-
I klasa - woda zdatna do picia i hodowli niektórych ryb łososiowatych - 3%
-
II klasa - woda przeznaczona na rekreację - baseny - 14-20%
-
III klasa - woda przeznaczona tylko do niektórych procesów technologicznych
-
wody pozaklasowe - około 60%.
Bariera lokalizacyjna - tam gdzie największe bezrobocie - na Śląsku to: Bytom, Ruda Śląska,
Siemianowice Śląskie - bardzo silna koncentracja i urbanizacja miast, brak terenów pod nowe
inwestycje, jeśli są to wymagają rekultywacji, co jest bardzo drogie. Występują tu tereny poprzemysłowe około 15%.
Gminy najbardziej rozwijające się na Śląsku to: Tychy, Gliwice - sprzyjające warunki.
O konkurencyjności regionu decydują przede wszystkim następujące czynniki:
1) innowacyjność - zdolność tego obszaru do przyswajania i kreowania wynalazków,
2) jakość zasobów pracy rozpatrywana w aspekcie innowacyjności (chodzi o to aby odchodzić od
pracy prostej - czyli kształcenie),
3) uwarunkowania ekologiczne,
4) system logistyczny danego regionu rozpatrywany w aspekcie powiązań przestrzennych w aspekcie
krajowym i interregionalnym.
Bariery o charakterze technologicznym - należy tu lokalizować nowoczesne kierunki działań:
mikroelektronika, precyzja maszyn, przemysł spożywczy, przemysł kosmetyczny:
-
brak sterylnych warunków atmosferycznych do ich wytwarzania,
-
brak czystej wody.
Czynnikiem decydującym o rozwoju regionu - jest gospodarka oparta na wiedzy a nie lokalizacja
zasobów naturalnych.
To było bierne oddziaływanie środowiska przyrodniczego.
Środowisko przyrodnicze oddziałuje na proces gospodarczy w sposób aktywny, jest zjawiskiem
dynamizującym kształtowanie się struktur gospodarczych. Jeśli jest samodzielna struktur gospodarcza
na danym regionie i widzi cel rozwoju to eliminuje bariery, które występują w danym regionie. W
Katowicach powinien być już w latach 60-tych aby chronić środowisko przed zniszczeniem. Zmiana w
zakresie stosowanych technologii.
4
Cele społeczne
Polityka społeczna - określa 2 grupy celów:
1) podstawowe,
2) wyższego rzędu.
Do celów wyższego rzędu - zaliczamy:
-
wzrost czasu wolnego do dyspozycji człowieka {samorealizacja osobowości,
-
estetykę otoczenia w którym żyjemy.
Do celów podstawowych - zaliczamy:
-
zagwarantowanie zatrudnienia - {w tej chwili upadek podmiotów gospodarczych, brak nowych
podmiotów},
-
dochody z pracy - {niska płaca, koszty gospodarstw bardzo duże},
-
mieszkania - {są ale zbyt wysoko wycenione},
-
zdrowie - {niespełnienie norm czystości powietrza - metale ciężkie, ewidentny wpływ środowiska
na pogorszenie populacji ludzkiej, zanieczyszczenia gazami},
-
wypoczynek,
-
oświatę.
Koncentracja eko-rozwoju - musi nastąpić zmiana relacji między gospodarką a środowiskiem.
Środowisko (w ujęciu systemowym) - to podsystem przyrodniczy złożony z elementów biotycznych
i abiotycznych.
Środowisko (definicja w prawie ochrony środowiska) - jest to ogół elementów przyrodniczych,
w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnia
ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta i rośliny, krajobraz oraz klimat.
Elementy wymienione w tej definicji podlegają ochronie prawnej.
W stosunku do środowiska stawia się wymóg występowania równowagi.
Równowaga przyrodnicza - to stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we
wzajemnym oddziaływaniu człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych
tworzonych przez składnik przyrody nieożywionej.
Równowaga występuje wtedy, gdy ekosystem charakteryzuje się homeostazą (samoregulacją).
Chcąc zarządzać środowiskiem należy wziąć pod uwagę, że jest to system złożony, gdzie założenia
wynikają z teorii systemu.
5
Zarządzanie - jest to działanie polegające na spowodowaniu funkcjonowania rzeczy, organizacji lub
osób podległy zarządzającemu zgodnie z wytyczonym przez niego celem.
Zarządzanie środowiskiem dotyczy organizacji nastawionych na zysk, a również i innych organizacji.
Powiązania między gospodarką a środowiskiem:
1) gospodarka korzysta z przestrzeni,
2) gospodarka korzysta z zasobów naturalnych,
3) gospodarka korzysta ze środowiska przekazując do niego odpady.
Zarządzanie jest swoistego rodzaju wędrówką przez chaos, a tym samym konstruowaniem
rzeczywistości z dostępnych zarządzającemu elementów, a mianowicie: pomysłów, ludzi i relacji
między nimi, instytucji formalno-prawnych, a także środków materialnych i pieniężnych.
Uwzględniając fakt, iż wszystkie organizacje działają w turbulacyjnym otoczeniu to istotą zarządzania
jest panowanie nad różnorodnością i przekształcenie potencjalnych konfliktów we współpracę, która
stwarza podstawę do przetrwania i rozwoju.
Konflikty między władzą publiczną a organizacjami i innymi.
Władza musi i będzie stosować narzędzia zmierzające do ochrony środowiska. Aktywną stroną obecnie
jest gospodarka i organizacje biznesowe (np. ISO, EMAS i inne).
Zarządzanie jest to proces podejmowania decyzji.
Zakres decyzji to ustalanie prawidłowych relacji między gospodarką a środowiskiem , wiąże się z:
1) określaniem długofalowych celów strategicznych i sposobów ich realizacji, czyli budowanie
strategii. Te strategie budowane są po stronie władzy publicznych i w ramach innych organizacji.
Orientacja na pro-ekologiczne strategie rozwoju,
2) planowanie, czyli określanie sekwencji przyszłych działań oraz środków niezbędnych do ich
zrealizowania. Ważną kwestią jest ustalenie priorytetów realizacji,
3) ważne decyzje w zakresie ustalania zakresu i metod kontroli, czyli sprawdzanie zgodności
rzeczywiście realizowanych zadań z przyjętymi założeniami (Państwowy Monitoring Środowiska,
Dozór Środowiskowy),
4) organizowanie - grupowanie zasobów materialnych i ludzkich oraz ustalanie relacji między nimi.
Każdy podmiot gospodarczy musi mieć orientacje, który urząd udzieli mu regrementacji,
5) problem kierowania zachowaniami organizacji, odpowiedni system motywacji - oddziaływania na
6
te podmioty gospodarcze. Znajduje to odzwierciedlenie w instrumentach związanych ze
środowiskiem - standardy, opłaty, rynki emisji zanieczyszczeń,
6) kształtowanie potencjału społecznego organizacji, czyli kształtowanie kultury organizacji,
kształtowanie kultury ekologicznej - otrzymywanie certyfikatów,
7) specyficzne decyzje, które wymusza umiędzynarodowienie i globalizacja procesów zarządzania.
Należy wziąć pod uwagę fakt, że należy uwzględnić problemy ochrony środowiska w UE,
problemy polityki ekonomicznej w UE. Dodatkowo w aspekcie globalnym pojawiają się wymogi
ISO 14001 w zarządzaniu środowiskiem. {Podmioty zagraniczne nie podejmują kontaktów
gospodarczych z podmiotami nie posiadających ISO 14001. W naszym regionie Racibórz posiada
ISO 14001}.
Niezbędne jest uwzględnianie podstawowych cech reprezentujących proces zarządzania:
1) zarządzanie dotyczy przede wszystkim ludzi (problem współdziałania - eliminacja konfliktów,
świadomości),
2) zarządzanie jest głęboko osadzone w kulturze, musi uwzględnić normy danej społeczności,
3) zarządzanie wymaga prostych wartości, które jednoczą pracowników. Odzwierciedlenie misji
organizacji. Układy terytorialne mają wizję.
4) zarządzanie powinno prowadzić do tego, by organizacja była zdolna do uczenia się, czyli adaptacji
do zmieniających się warunków a przede wszystkim do stałego doskonalenia uczestników. Problem
stałego doskonalenia to dostosowanie do norm ISO 14001
5) zarządzanie wymaga komunikowania się, podstawowe znaczenie ma przepływ informacji. Prawnie
udostępniony obowiązek przekazywania informacji społeczeństwu
6) zarządzanie wymaga odpowiedniego systemu wskaźników, który pozwala monitorować
efektywność działania.
Zarządzanie środowiskiem oznacza zarządzanie użytkowaniem, ochroną i kształtowaniem
środowiska. Tak rozumiane zarządzanie środowiskiem występuje zarówno w układach terytorialnych
(państwo, gmina, region) jak i w jednostkach gospodarczych (organizacjach działających dla zysku i
nie tylko).
W sytuacji, gdy występuje integracja zarządzania środowiskiem z ogólnym systemem zarządzania w
danej organizacji można mówić o tzw. zarządzaniu środowiskowym, które występuje poprzez
sformalizowane systemy zarządzania (ISO 14001, EMAS).
7
Rozpatrując zarządzanie środowiskiem należy zwrócić uwagę na cały system.
System - to celowo wyodrębniona część rzeczywistości.
Ogólnie mówi się o tzw. makrosystemie złożonym z systemu:
-
gospodarczego,
-
społecznego,
-
przyrodniczego.
To pokazuje jak złożony jest obiekt systemu.
W systemie wyróżnia się 2 sfery:
1) sfera procesów realnych, która obejmuje działalność skierowaną na podmioty materialne,
2) sfera regulacji, która jest utożsamiana z systemem sterującym, oznacza ona całość systemów
decyzyjnych (procesów informacyjno - decyzyjnych) podejmowanych z myślą o kształtowaniu
procesów realnych.
Przez system zarządzania środowiskiem - należy rozumieć wyodrębnioną i odpowiednio
uporządkowaną część rzeczywistości, która jest związana z zarządzaniem procesami użytkowania,
ochrony i kształtowania środowiska.
Ochrona środowiska (def. z ustawy) - polega na działaniu bądź zaniechaniu umożliwiającym
przywrócenie równowagi przyrodniczej.
Ochrona środowiska (w praktyce) - obejmuje działania dotyczące:
-
zapobieganiu niewłaściwemu użytkowaniu środowiska,
-
konserwatorskiej ochrony środowiska,
-
redukcji zanieczyszczeń, które powstają w procesach gospodarczych,
-
proekologicznej regulacji pozagospodarczej aktywności społeczeństwa, czyli sfera bytowokomunalna.
Kształtowanie środowiska (z ustawy) - oznacza oddziaływanie na środowisko mające na celu
uzyskiwanie zamierzonych efektów społecznych lub gospodarczych z równoczesnym zachowaniem
równowagi przyrodniczej.
8
Podejście do środowiska:
a) podejście witacentryczne - równość w stosunku do wszystkich form ożywionych,
b) podejście konserwatorskie - chronimy drzewa, parki, rezerwaty przyrody,
c) podejście technokratyczne - co technika zepsuje to technika naprawi, ale raz zniszczony ekosystem
nie odzyska dawnego systemu, można stworzyć nowy ekosystem ale bardziej ubogi.
Kształtowanie środowiska może przyczynić się do pozytywnych zmian jeżeli dotyczy środowiska
silnie zmienionego w wyniku atropopresji (presji ze strony człowieka).
Jako przykład można podać działania człowieka, które zmierzają do:
1) redukcji niektórych elementów systemu nadmiernie rozwiniętych ze względu na wcześniejszą
ingerencję człowieka,
2) kompensacja, czyli uzupełnianie brakujących ogniw obiegów materii energii oraz formowania
nowych łańcuchów obiegu w celu zwiększenia produktywności ekosystemów,
3) rekultywacji, czyli odtwarzania zdegradowanych ekosystemów poprzez wyeliminowanie
czynników powodujących degradację środowiska.
Użytkowanie - oznacza sposób i zakres korzystania przez człowieka zasobów i walorów środowiska.
Wyróżniamy 2 rodzaje użytkowania:
1) użytkowanie bezpośrednie,
2) użytkowanie pośrednie.
Użytkowanie bezpośrednie - oznacza korzystanie ze środowiska, które warunkuje możliwość życia
człowieka,
Użytkowanie pośrednie - oznacza korzystanie z elementów środowiska, w procesach gospodarczych
to korzystanie wiąże się przede wszystkim z zagospodarowaniem przestrzeni oraz z użytkowaniem
zasobów gospodarczych i wykorzystywaniem pojemności środowiska.
Ze środowiskiem przyrodniczym związane są następujące pojęcia:
Biosfera - oznacza otoczenie, w którym koncentruje się życie organiczne i zachodzą procesy
fotosyntezy.
Z punktu widzenia równowagi przyrodniczej istotnie jest pojęcie
biocenozy - oznacza zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych, w którym stosunki ilościowe
utrzymują się na tym samym poziomie.
Wyróżnia się 3 grupy żywych organizmów:
9
-
producentów,
-
konsumentów,
-
reducentów.
Organizmy tworzące biocenozę i zachodzące między nimi związki i ich interakcje z otoczeniem
określa się mianem ekosystemu.
Dla procesów gospodarczych ważne jest zagadnienie pojemności środowiska - chodzi o pojemność
asymilacyjną.
Pojemność środowiska - oznacza zdolność środowiska do ponoszenia obciążeń antropogennych a w
szczególności technogennych. Tą graniczną cechą jest zachowanie równowagi przyrodniczej. Im
bardziej złożony system tym większa pojemność. W przypadku naszego regionu - przekraczamy tę
pojemność, np. Staw Kalina w okolicach Świętochłowic ma więcej fenoli niż wody.
Potencjał środowiska - oznacza istniejący na danym obszarze zapas zasobów naturalnych oraz
trwałość ukształtowanych warunków przyrodniczych decydujących o sile reprodukcji ekosystemu.
Inaczej mówiąc potencjał środowiska - to suma zasobów naturalnych na danym obszarze oraz
pojemność środowiska.
Zasoby naturalne - to te składniki przyrody, które określają środowisko życia człowieka, a także
stanowią czynniki procesów produkcyjnych. Należy zwrócić uwagę na reorientację zasobów
naturalnych, kiedyś to podstawowe surowce np. rudy, obecnie to np. piękno krajobrazu i wartości
klimatyczne.
W ostateczności można przyjąć następującą definicję:
Pod pojęciem zasobów naturalnych - rozumie się bogactwa naturalne (minerały, gleby, flora czy
fauna), siły przyrody oraz walory
środowiska decydujące o jakości życia człowieka (piękno
krajobrazu, mikroklimat, przestrzeń geograficzna). Zakres użytkowania zasobów naturalnych zależy od
rozwoju cywilizacyjnego.
Fazy rozwoju cywilizacyjnego:
-
I faza - utoż
10
naturalnych,
-
III faza - to społeczeństwo postindustrialne - w tej fazie jawi się konkretny wymóg
odmaterializowania produkcji i konsumpcji. Bardzo ważny aspekt jeśli chodzi o dążenie koncepcji
rozwoju zrównoważonego.
Klasyfikacja zasobów naturalnych
I. Charakter procesów zachodzących w zasobach.
1. Biotyczne (procesy biologiczne, zwierzęta, roślinność).
2. Abiotyczne (minerały).
wirusy
II. Miejsce występowania zasobów
-
atmosfera
-
hydrosfera
-
litosfera
-
kosmos
III. Ruchliwość
-
zasoby stabilne (immobilne - złoża surowców)
-
zasoby lobilne (mobilne - woda, powietrze, fauna)
IV. Dostępność i opłacalność użytkowania danego zasobu
a) rezerwa bieżąca - to zasoby rozpoznawane, które mogą być eksploatowany przy aktywnym
poziomie cen
b) rezerwa potencjalna - to funkcja popytu cen i kosztów wydobycia. Rezerwę tę określa skłonność
podmiotów do wydatkowania określonej kwoty za jednostkę surowca
c) zapas surowcowy - tworzą go pozostałe surowce znajdujące się w skorupie ziemskiej, których z
ekonomicznego punktu widzenia nie opłaca się ich eksploatować.
V. Stopień rozpoznania
a) zasoby zidentyfikowane:
-
znana jest ich lokalizacja,
-
znana jest ilość złóż,
-
znana jest ich jakość
b) zasoby wymierzone - ilość i jakość jest oszacowana ale dość dokładnie (błąd w granicach 20%)
c) zasoby rozpoznane - surowce, których ilość i jakość częściowo rozpoznana i oszacowana na
podstawie próby i układu geologicznego
11
d) zasoby nie odkryte - jedynie sformułowany wniosek o ich istnieniu na podstawie wniosku
geologicznego
e) zasoby hipotetyczne - zasoby nie odkryte, które zalegają głębiej niż możemy dokonać odwiertów
f) zasoby spekulatywne - spekulujemy, że one gdzieś są.
VI. Odnawialność:
a) zasoby nieodnawialne:
-
podlegające recyklingowi - minerały nie energetyczne (złoża metali, niektóre surowce budowlane)
-
nie podlegające recyklingowi - surowce energetyczne np. węgiel
b) zasoby odnawialne:
- podział na własność - własność wspólna - powietrze, ryby morskie; - własność prywatna
- cykl produkcji:
•
cykl geologiczny,
•
cykl sekularny (liczony w setki lat)
•
cykl wielo i kilku letni (np. drzewa)
•
cykl roczny (rośliny uprawiane przez rolników)
•
cykl sezonowy
•
cykl krótkookresowy.
VII. Kryterium obfitości zasobów
a) dobra wolne - znajdują się w przyrodzie w nadmiarze w stosunku do potrzeb. {W rzeczywistości nie
ma dóbr wolnych za wyjątkiem piasku na Saharze}
b)dobra ograniczone - typowe dobra ekonomiczne ich rzadkość decyduje o cenie.
Występują cztery typy marnotrawstwa zasobów naturalnych:
1) eksploatacja rabunkowa - polegająca na nie właściwej kolejności zużywania zasobów naturalnych
(eksploatacja węgla w Polsce)
2) niedostateczne wykorzystanie zasobów odnawialnych (siła spadku wód płynących)
3) nieracjonalna gospodarka zasobami nieodnawialnymi (wykorzystanie węgla w latach 60-70-tych i
nie istotna sprawność kotłów)
4) marnotrawstwo wynikające z nieoszczędnej eksploatacji surowców i złego zastosowania
produktów końcowych (zbrojenia).
12
Warunki przyrodnicze - można zdefiniować jako określony zbiór i usytuowanie elementów
środowiska, które w pewnych okolicznościach sprzyjają konkretnym zjawiskom lub procesom.
Środowisko dzielimy na geokomponenty: powietrze, woda, litosfera, flora, fauna. Flora, fauna i
człowiek są przedstawicielami świata ożywionego, które korzystają z warunków siedliskowych, które
tworzą geokomponenty. Środowisko przyrodnicze ma układ hierarchiczny. Istnieją proste ekosystemy,
które tworzą biocenozę danego obszaru. Środowisk przyrodnicze zapewnia to, że mamy do czynienia
ze zmiennością jego w czasie. Hierarchiczny układ przestrzenny jednostek przyrodniczych zmienia się
w czasie.
Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego oznacza zespół wszystkich procesów powodujących
wymianę i transformacje materii, energii i informacji – szczególnie informacji genetycznej. Naturalne
układy przyrodnicze są w stanie równowagi. Chroniąc środowisko utrzymujemy równowagę.
Dla
procesów
rozwojowych
środowiska
istotne
znaczenie
posiada
stabilność
systemu
przyrodniczego. Stabilność systemu oznacza jego trwałość w warunkach niezmienionego otoczenia
oraz zdolność do powrotu do stanu pierwotnego po ustąpieniu zewnętrznych czynników zakłócających.
Stabilność systemu jest wypadkową odporności i elastyczności systemu.
Odporność – to progowa wartość parametru otoczenia, przy którym system nie zmienia się lub zmiany
mają charakter odnawialny (są określone wartości progowe, np. czystość powietrza).
Elastyczność – określa tempo lub stopień odtworzenia początkowych charakterystyk systemu po
ustąpieniu zakłócenia.
Jakie czynniki wpływają na stabilność systemu? Wpływ otoczenia, zadłużenie generowane przez
otoczenie – stres i zakłócenia.
Stres – to zjawisko ciągłe lub nieustannie oddziaływujące na środowisko (np. zanieczyszczanie
powietrza atmosferycznego).
Zakłócenie – to zjawisko jednorazowe, nie ciągłe (np. katastrofa ekologiczna – wywrócenie się
cysterny z benzyną).
13
Rodzaje zakłóceń:
-
znane systemowi przyrodniczemu – maja również korzystny wpływ na środowisko przyczyniając
się do różnorodności środowiska – środowisko się do nich dostosowuje i wpływa to na stabilność,
-
nieznane (obce) – generuje je człowiek, a środowisko nie jest w stanie stworzyć mechanizmów
stabilizujących (np. chemizacja życia).
Oddziaływanie zakłóceń na środowisko przyrodnicze:
1. o charakterze wzbogacającym – to renaturalizacja obszarów, np. ekosystem lasów Górnego
Śląska został przekształcony – przeważają lasy iglaste, gdzie wcześniej były to lasy liściaste i
obecnie dąży się do odwrócenia tego procesu i powrotu do stanu wcześniejszego,
2. oddziaływanie kompensujące – chcemy zrekompensować środowisku ubytki jakie człowiek
poczynił swoim działaniem,
3. oddziaływanie destruktywne – zubażają ekosystem i eliminują równowagę przyrodniczą, a w
obrębie tych oddziaływań można wyróżnić cztery typy reakcji ekosystemu:
-
degradacja – czyli zubożanie to przesunięcie systemu przyrodniczego na niższy poziom
płaszczyzny termodynamiczno – informacyjnej (giną pewne elementy systemu przyrodniczego)
-
degeneracja – to rozpad zależności wewnętrznych pomiędzy składnikami, co powoduje zanik
mechanizmów stabilizujących (w związku z tym nie występuje równowaga przyrodnicza),
-
dysfunkcja – to zmiana sposobu przepływu materii, energii i informacji bez wyraźnych zmian
struktury przyrodniczej,
-
dekompozycja – zmiana struktury, składu i relacji pomiędzy składnikami systemu przyrodniczego,
co prowadzi do dezintegracji systemu i utracenia równowagi przyrodniczej; może być wynikiem
degeneracji lub dysfunkcji systemu przyrodniczego.
Wyróżnia się cztery formy antropogenicznych przekształceń środowiska:
-
zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego,
-
antropogenne odkształcenie hydrosfery,
-
degradacje powierzchni ziemi,
-
antropogenne przeobrażenie szaty roślinnej i fauny.
14
Zmiany w środowisku odzwierciedlają zmiany w krajobrazie i mamy pięć typów krajobrazów:
1. krajobrazy naturalne – brak wpływu ludzkiego na faunę i florę (szczyty gór),
2. krajobrazy subnaturalne – fauna i flora spontaniczna przy jednoczesnej antropogennej
modyfikacji – słabej (chronione kompleksy leśne),
3. krajobrazy seminaturalne – spontaniczna roślinność, ale występuje silny wpływ człowieka
(ubogie łąki, obszary leśne nie chronione, wrzosowiska),
4. krajobrazy rolnicze – roślinność silnie zorganizowana i kontrolowana przez człowieka; silne
oddziaływanie człowieka na glebę;
5. krajobrazy zurbanizowane – zubożała fauna i flora; musimy zapewnić równowagę na obszarach
zurbanizowanych, gdyż skutki jakie obserwujemy na tych obszarach to degradacja środowiska.
Geokomponenty środowiska:
1. Powietrze atmosferyczne
O zanieczyszczeniu powietrza mówi się, gdy zawiera ono inne substancje poza właściwym składem
powietrza, ale także wówczas, gdy jest zbyt dużo jednego ze składników powietrza. Do zanieczyszczeń
należą: zanieczyszczenia naturalne generowane przez przyrodę (np. wybuchy wulkanów, pożary lasów)
oraz zanieczyszczenia sztuczne, które mogą przybrać postać pyłów, gazów albo mgły (aerozole).
Wyróżnia się około 400 rodzajów zanieczyszczeń.
Zanieczyszczenia pierwotne emitowane do powietrza i zanieczyszczenia wtórne, które powstają w
powietrzu po reakcji.
Emitenty to procesy spalania (energetyka, transport), przemysł, materiały budowlane (pyły z pieców
obrotowych i suszarni).
Gazy – 1) CO2 – stwarza podstawę do budowy roślin, jednakże jest go tak dużo, że flora nie
poradziłaby sobie. Gaz ten przyczynia się do ocieplania środowiska ziemi, topi się lód, może dojść do
wzrostu temperatury ziemi i powietrza. 2) SO2 (dwutlenek siarki) – jest emitowany w ogromnych
ilościach i szkodliwy dla flory. Rośliny przyswajając ten gaz niszczą sobie aparat asymilacyjny.
Dwutlenek siarki jest szkodliwy dla drzew iglastych. SO2 w środowisku mokrym prowadzi do
powstania kwasu siarkowego i siarczanego – występuje wówczas zjawisko smogu kwaśnego
(londyńskiego), co dla człowieka jest niekorzystne i może spowodować jego śmierć.3) O2 (tlenek
15
węgla) – jest emitowany przez samochody i ilość jego jest ograniczana. 4) dwutlenek azotu – niewiele
tego gazy powstaje w procesach spalania, ale duże jego ilości powstają w wysokiej temperaturze
(energetyka wysokotemperaturowa). Gaz ten przenika przez pęcherzyki płuc i w kontakcie z wodą
powstaje kwas azotowy i azotawy, który przy dużych stężeniach jest niebezpieczny dla życia
człowieka. Wtórnie powstaje także ozon, który jest trucizna i przyczynia się do powstania smogu
fotochemicznego (smog Los Angeles). Smog ten powstaje w nasłonecznieniu i w połączeniu z wyżem
atmosferycznym oraz przy obecnym stężeniu i emisji dwutlenku azotu powoduje wzrost umieralności
mieszkańców. 5) węglowodory aromatyczne – najgroźniejszy składnik spalin, a wśród nich benzoalfapiren - to węglowodór o właściwościach rakotwórczych powstający we wszystkich procesach spalania
(koksownie, samochody, papierosy) – ilość jego jest w naszym regionie ponadnormatywna.
PYŁY
Pyły – dzielimy na: 1) toksyczne (trucizny) – związki metali ciężkich (arsen, ołów, karbon). 2) pyły
wyjątkowo szkodliwe (azbest, wolna krzemionka) maja właściwości rakotwórcze. 3) pyły mniej
szkodliwe – węgiel, gips, żelazo – ich szkodliwość jest zależna od wielkości ziarna (im mniejsze ziarno
tym większa szkodliwość). Małe cząsteczki unoszą się i są to pyły zawieszone, których średnica ziarna
jest mniejsza od 10 mikrometrów. Wśród pyłów występują także substancje radioaktywne tzw.
radionukleidy, które są odpowiedzialne za promieniowanie w powietrzu. Nie ma sposobu na
przyspieszenie rozkładu związków promieniotwórczych. W powietrzu występują takie związki jak
„strand’90” – izotop, którego okres rozkładu wynosi 28 lat, a który prowadzi do mutacji komórek,
gromadzi się w kościach i występuje na obszarze zurbanizowanym, a także „cez 137” – jego okres
rozkładu to 33 lata, gromadzi się w tkankach miękkich człowieka i prowadzi do zmian
nowotworowych. Znany jest także „J131”, którego czas rozkładu jest stosunkowo krótki, gdyż wynosi
14 dni (po Czarnobylu)
HYDROSFERA
Hydrosfera – określa stan wód powierzchniowych oraz głębinowych. Stan wód powierzchniowych
determinowany
jest
wielkością
ścieków
przekazywanych
do
rzek.
Na
1 mieszkańca przypada 68 m3/s (to ¼ wody w naszym kraju).
Wielkość wód to zasób dyspozycyjny dla człowieka, który ustala się jako różnicę pomiędzy
odpływem całkowitym, a odpływem nienaruszalnym. Odpływ całkowity to ilość wody, która płynie w
16
rzece, a odpływ nienaruszalny to ilość wody, która musi zostać w rzece dla życia organizmów.
O skali negatywnego oddziaływania ścieków na wodę decyduje nie ich ilość, ale stopień oczyszczenia.
Z ogólnej ilości ścieków komunalnych jedynie 57% przechodziło przez urządzenia oczyszczające, a
reszta nie była oczyszczana. Z tych 57% zaledwie 27% było oczyszczonych w stopniu zadowalającym.
Ścieki przemysłowe są oczyszczane w 80% przy czym za oczyszczenie uważa się przepływ ścieków
przez kratę, która zatrzymuje duże elementy. W stopniu zadowalającym oczyszcza się 26% ścieków
przemysłowych. W ramach ścieków przemysłowych trzeba zwrócić uwagę na wody dołowe z kopalń
wraz z którymi przekazywane są duże ilości soli (chlorki i siarczany). 55 tys. soli przekazuje się
codziennie
do
rzek.
W
części
wód
dołowych
istnieją
duże
ilości
pierwiastków
promieniotwórczych9kopalnie: Piast, Krupiński, Ziemowit, Czeczott, Silesia). W tych wodach
występuje rad w ilościach ogromnych.
Wody głębinowe to wody strategiczne – np. zawierciański zbiór wód głębinowych, gliwicki, olkuski.
POWIERZCHNIA ZIEMI
Degradację Ziemi stanowią takie modyfikacje jej fizycznych, chemicznych i biologicznych
właściwości, które pogarszają biologiczna aktywność środowiska ze szczególnym uwzględnieniem
produkcji środków żywności, warunków ekologiczno – sanitarnych populacji ludzkich i estetycznych
walorów krajobrazu. Degradacja Ziemi to nie tylko degradacja gleby lecz także ukształtowania
powierzchni Ziemi. Widoczne przemiany wynikają z naruszenia górotworu. Naruszenie górotworu
oznacza wszelkie procesy wywołujące zmiany typu geomechanicznego w ukształtowanie powierzchni
Ziemi i w jej powierzchniową wartość, w której prowadzi się eksploatacje surowców. Naruszenie
górotworu następuje wskutek działalności górniczej, budowania nasypów, wykopów, betonowania i
innych.
Oddziaływanie eksploatacji górniczej:
-
bezpośrednie, które polega na zajmowaniu terenu przez wyrobiska; górnictwo odkrywkowe,
odkrywki wielkoprzestrzenne (powyżej 100 ha mające wyrobiska) - prowadzi to do zmiany
systemu społecznego,
-
pośrednie, które przejawia się w kolejno występujących zmianach typu geomechanicznego,
hydrologicznego, biologicznego. Wynika z działalności górnictwa głębinowego (niecki, zapadliska,
uskoki).
17
Oddziaływanie górnictwa głębinowego – to tzw. szkody górnicze, które występują w całym cyklu
eksploatowania. Badanie interdyscyplinarne wykazało, iż wstrząsami szkodliwymi są wstrząsy o sile
107 J (powodują uszkodzenia budynków mieszkalnych).
Zanieczyszczenie gleby – następuje w szczególności przez metale ciężkie. Instytut Ekologii podjął
badania i wykrył duże zanieczyszczenie gleby ołowiem i kadmem. Podzielono ziemię rolniczą na
kategorie: A,B i C.
Obszarów zagrożonych ekologicznie w kraju mamy dużo i opierając się na stężeniu toksyn
występującym w glebie występują następujące kategorie:
-
kategoria 1 (12 punktów ujemnych) – Bytom, Kędzierzyn Koźle,
-
kategoria 2 (max 9 punktów ujemnych) – Czeladź , Świętochłowice, Będzin, Jaworzno, Katowice,
Piekary Śląskie, Sosnowiec, Sławków, Wałbrzych
-
kategoria 3 (max 7 punktów ujemnych)
Degradacja środowiska przejawia się w postaci barier ekologicznych i w postaci strat ekologicznych.
Straty ekologiczne – to negatywne skutki i zjawiska spowodowane zanieczyszczeniem środowiska,
które prowadzą do pogarszania jakości życia. Straty te można rozumieć jako:
-
społecznie zbędne zużycie czynników wytwórczych,
-
wzrost kosztów funkcjonowania jednostek gospodarczych w zdegradowanym środowisku
W ostateczności straty ekologiczne powodują:
-
uszczuplenie majątku narodowego,
-
zmniejszenie gospodarczych możliwości wytwórczych,
-
obciążenie dochodu narodowego,
-
pogorszenie warunków zdrowotnych ludności.
Nasz system nie sprzyja szacowaniu strat, ale przeprowadzono badanie i wykazano, iż straty te miały
taką wielkość jak 30% produkcji wytwarzanej w tym czasie.
Degradacja sumarycznie prowadzi do kryzysu ekologicznego. Staje się zaprzeczeniem procesów
rozwojowych, następuje uszczuplenie ekonomicznych środków produkcji.
Akty proekologiczne:
18
-
raport Utanta – człowiek i jego środowisko; zagrożenie wybuchem wojny nuklearnej, wyżywienie
ludzi, kryzys środowiska,
-
konferencja w Sztokholmie ’62 rok – opracowano politykę ekologiczną, mówi się o rozwoju
zrównoważonym, o ekorozwoju,
-
raport p. Bruntland – wskazał na zasadniczą konieczność reorientacji
-
Szczyt Ziemi Rio de Janeiro ‘1992 rok – Agenda 21 to dekret zobowiązujący rządy poszczególnych
państw do konkretnych działań; organizacje biznesowe takie jak Izba handlu określają zasady
dotyczące środowiska,
-
Traktat z Maastricht ’92 roku wprowadził ekorozwój jako zasadę ustrojową UE,
-
’92 roku – Unia wprowadziła 5 program działania „Na drodze do zrównoważenia” tj. polityka i
program działania w dziedzinie ekorozwoju,
-
Szczyt Ziemi w Johanesburgu i konferencje klimatyczne – ustalono limity zanieczyszczeń, które są
coraz to zmniejszane.
Ekorozwój aktualnie oznacza taki sposób prowadzenia działalności gospodarczej, kształtowania i
wykorzystywania potencjału środowiska oraz organizacji życia społecznego, która zapewni
dynamiczny rozwój jakościowo nowych procesów produkcyjnych, trwałość użytkowania zasobów
przyrodniczych oraz poprawę a następnie utrzymanie wysokiej jakości życia.
Ekorozwój to wizja, którą musimy zapewnić by zachować ciągłość funkcjonowania systemu:
1) określenie wizji,
2) ustalenie zasad, których przestrzeganie będzie nas zbliżać do osiągnięcia wizji,
3) określamy cele strategiczne
4) tworzymy odpowiednia strukturę podmiotową, odpowiedzialną za osiągnięcie tych celów,
5) określenie struktury instrumentów wykorzystywanych przez odpowiednie instytucje dla
kształtowania odpowiednich zachować gospodarczych
6) kontrola, monitoring efektów podjętych zadań.
Ekorozwój ma trzy wymiary:
-
ekologiczny
-
ekonomiczny
-
społeczny.
19
Ekorozwój to odmiana rozwoju gospodarczego lecz dokonuje się innego podejścia do bazy jaka jest
kapitał użytkowany w procesach gospodarczych. Uwzględnia rozróżnienie między kapitałem a
dochodem. Kapitał jest to źródło przychodu, a dochód jest dopiero ta wartością, którą można
konsumować. Zwraca się uwagę, by nie konsumować kapitału.
Ekorozwój wyodrębnia trzy rodzaje kapitału:
1) kapitał antropogeniczny – stworzony przez człowieka; dobra w postaci budynków, narzędzie,
środków finansowych; staramy się go pomnażać
2) kapitał podstawowy (naturalny) – obejmuje zasoby niezbędne do życia, których nie można zastąpić
innymi (warstwa ozonowa, globalny klimat, różnorodność biologiczną, wszechocean, lądolody)
3) inny kapitał naturalny – obejmujący odnawialne zasoby naturalne oraz zasoby o charakterze
nieodnawialnym dające jednak zastąpić się kapitałem antropogenicznym.
Ekorozwój oznacza właściwe rozpatrywanie zjawisk i wybór odpowiednich priorytetów rozwojowych,
traktowanie środowiska jako całości, które nie może podlegać zmianom rewolucyjnym i powinno
ograniczać negatywne oddziaływanie naszej działalności.
Wizja ekorozwoju misi być coraz bardziej konkretyzowana i chcąc dokładnie go skonkretyzować
należy określić zbiór cech, zasad, celów i ładów.
1) Zbiór cech – uznaje się, że ekorozwój to rozwój zrównoważony, trwały i samopodtrzymujący się.
Rozwój zrównoważony polega na maksymalizacji korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniąc
jednocześnie oraz zapewniając odtworzenie się użyteczności i jakości środowiska w długim okresie
czasu. Rozwój gospodarczy musi oznaczać nie tylko wzrost dochodu na głowę ludności, ale także
poprawę innych parametrów jakości życia (dobrobytu społecznego). Uznaje się, że rozwój
zrównoważony wymaga niezbędnych zmian strukturalnych w gospodarce i społeczeństwie.
Rozwój trwały – kategoria trwałości oznacza, iż żaden z elementów wektora zasileń procesów
gospodarczych nie powinien się zmniejszać w nieskończonym horyzoncie czasu (by dać następnym
pokoleniom takie same możliwości rozwoju).
Rozwój samopodtrzymujący się – każdy system funkcjonujący musi liczyć się z różnymi
zakłóceniami i wykorzystywać swoje rezerwy, by się utrzymywać. My także musimy mieć pewne
rezerwy w użytkowaniu zasobów środowiskowych.
20
2) Zbiór zasad – Agenda 21 zawiera zbiory liczące po kilkaset zasad. Najważniejsze są trzy zasady
Daly’ego, który ustalił trendy rozwojowe dla minimum ryzyka dla Banku Światowego dotyczące
zasobów naturalnych:
a) zasada dotycząca fizycznych nakładów w gospodarce i jej produktów - przyjmuje ona, iż poprzez
świadome ograniczanie ogólnej skali użycia zasobów należy wymusić zmianę charakteru postępu
technicznego; z obecnego wzorca maksymalizacji przepływu w kierunku maksymalizacji
efektywności wyrażonej wynikiem gospodarczym uzyskiwanym z danego przepływu; Faktor 4 to
wymóg ograniczenia zużycia zasobów i energii – do wytworzenia 1 jednostki PKB powinniśmy
wykorzystać 25% dotychczasowych zasobów i energii; obecnie występuje wyraźna tendencja do
odmaterializowania produkcji i konsumpcji; w tej chwili w kręgach wysokorozwiniętych mówi się
o Faktorze 10- co oznacza wykorzystanie tylko 10% dotychczasowych zasobów; do 2007 musimy
ograniczyć się z zużyciem energii i zasobów
b) zasada dotycząca zasobów odnawialnych – przyjmuje, że poprzez gospodarowanie nimi na
poziomie zapewniającym maksymalizację przychodu należy zapobiegać ich wyczerpywaniu się co
sprowadza się do dwóch wskazówek:
-
stopa pozyskiwania zasobów służących jako surowce do produkcji nie powinna przekraczać stopy
przyrostu naturalnego, np. połów ryb w Bałtyku jest ustalony przez kontyngenty
-
emisja odpadów nie powinna przekroczyć odnawialnej pojemności asymilacyjnej zasobów
naturalnych służących jako odbiorniki tych odpadów(do rzek ma wpływać tylko tyle
zanieczyszczeń ile środowisko jest w stanie zasymilować)
c) zasada dotycząca surowców wyczerpywalnych – przyjmuje ona, iż należy utrzymać zasób kapitału
przyrodniczego na stałym poziomie przez
e zai561103.22722(a)]TJł7(e)1.66258(z)JłETłQł1241-4.05851(t)-4.88
21
Z roku na rok koszty zniszczeń powinny maleć. Uzyskujemy to, gdy podejmujemy działanie
ekologiczne, kiedy mamy określony program itd. Związane jest to z nakładami.
Dnt<Dnt+1
Modernizowany rozwój eliminuje dług ekologiczny i powinien charakteryzować się stałym wzrostem
gospodarczym – mamy szansę kumulowania środków do działań proekologicznych.
Zbiór cech ekorozwoju oparty o kryteria moralno-etyczne:
1) dobrobyt społeczny i materialny,
2) sprawiedliwość wewnątrz i między generacjami,
3) bezpieczeństwo w szerokim znaczeniu (ekologiczna, ekonomiczna, społeczna.
Szczególna rolę w zapewnieniu celów odgrywa utrzymanie funkcji ekologicznej środowiska
przyrodniczego. Zapewnienie stałości zasobu określa stałość kapitału przyrodniczego – stałość tego
kapitału jest podstawowym wyznacznikiem określającym czy występują cech ekorozwoju.
Wg Kozłowskiego istnieje jeszcze jedna grupa celów:
1) bezpieczne dla zdrowia ludzkiego środowisko,
2) równowaga ekologiczna w podstawowych ekosystemach,
3) niezbędne warunki odnowy biologicznych sił człowieka,
4) możliwości dalszego rozwoju gospodarczego.
Ekorozwój to także inaczej zbiór ładów – to dążenie do równowagi. Powinien także uwzględniać ład
ekologiczny, społeczny, ekonomiczny, przestrzenny, instytucjonalno-polityczny. Aby zapewnić
prawidłowy kierunek rozwoju gospodarczego opracowano strategie zrównoważona, która powinna
wejść w życie do 2005 roku.
Strategia ta dąży do zapewnienia ładu zintegrowanego i przyjmuje się w niej równoważenie i
harmonizację przemian strukturalnych prowadzących do stopniowego zmniejszania ukształtowanych
dotychczas dysproporcji i deformacji generujących konflikty funkcjonalne, społeczne i ekologiczne.
Dopiero wówczas można przyjąć, iż tworzony jest układ zapewniający co raz wyższą jakość życia oraz
efektywność gospodarowania. By te założenia były konkretyzowane w procesach rozwoju muszą
znaleźć odzwierciedlenie w polityce ekologicznej.
23
Polityka ekologiczna – to wyrażenie stanowiska władzy publicznej co do zagadnienia ekologii (to akt
planistyczny poprzedzający inne dokumenty planistyczne, wyprzedzający inne kierunki rozwoju).
Użyty w 1972 roku w konferencji w Sztokholmie.
Polityka ekologiczna to świadoma i celowa działalność państwa, władz samorządowych i podmiotów
gospodarczych w zakresie gospodarowania środowiskiem czyli użytkowanie jego zasobów i walorów,
ochrony i kształtowanie ekosystemów lub wybranych elementów biosfery.
Przedmiotem polityki ekologicznej jest środowisko przyrodnicze, a szczególnie jego jakość oceniana z
punktu widzenia potrzeb biologicznych, społecznych i gospodarczych. W kreowaniu polityki
ekologicznej podstawowym wyznacznikiem jest jakość życia społecznego. Mamy tu wskaźniki:
długości życia i jakości życia. Przede wszystkim uwzględnia bezpieczeństwo życia człowieka.
Przedmiotem zainteresowania polityki ekologicznej są także potrzeby społeczne i gospodarcze.
Polityka ekologiczna spełnia funkcje w procesach rozwoju, do których zaliczamy:
1) wskazanie celów działań proekologicznych,
2) określenie zasad funkcjonowania,
3) ustalenie zboru zadań zapewniających realizację ustalonych celów,
4) wskazanie najkorzystniejszych narzędzi i instrumentów służących do osiągania wytyczonych
celów.
Polityka ekologiczna zmienia się w czasie i możemy wyróżnić:
a) politykę bierną
b) politykę aktywną.
Polityka aktywna wskazuje cele, ale także zadania w stosunku do których określa środki, ale także
priorytety, które wyrażają wolę państwa do ukierunkowania środków. Polityka aktywna oznacza:
1) działalność z wyprzedzeniem i niedopuszczanie do zdarzeń niekorzystnych dla środowiska,
2) działalność ponadsektorową,
3) działalność mającą na celu integrowanie ochrony środowiska z rozwojem gospodarczym i
społecznym.
24
W ramach tej polityki wyróżniamy:
1) politykę reaktywną – polega na minimalizacji emisji zanieczyszczeń i odpadów generowanych
w procesach produkcji (stosuje się oczyszczanie ścieków, filtry),
2) politykę prewencyjną – zmierza do nie wytwarzania zanieczyszczeń i
polega na takim
stymulowaniu gospodarki, które umożliwi przechodzenie od technologii brudnych do
technologii czystych lub niskoemisyjnych. Realizacja tej polityki może nastąpić jedynie droga
przemian strukturalnych w gospodarce, które ograniczają udział surowcowo- i energochłonnych
dziedzin wytwarzania. Są one zarazem dziedzinami polutogennymi (przemysł górniczy,
hutniczy i inne).
Obecnie stosowana jest polityka prewencyjna. W roku 2002 uchwalono druga politykę ekologiczną i
powoduje to, że polityka ekologiczna jest postawiona powyżej polityki gospodarczej i społecznej, gdyż
wynikają tu szczególne implikacje.
Polityka ekologiczna – powstała po zintegrowaniu polityki ochrony środowiska, polityki ochrony
przyrody i polityki przestrzennej. Ta uchwalona druga polityka zmierza do dostosowania nas do UE.
Program działań środowiskowych UE:
1) do roku 1975 – przewidywał zbudowanie strategii kontroli zanieczyszczeń i sformułował
podstawy wspólnej polityki ochrony środowiska w UE; zasady: zapobiegania, sprawca
zanieczyszczeń płaci
2) program działań środowiskowych, którego realizacja skończyła się około 1981 roku
przewidywał wstępne określenie priorytetów dla poszczególnych obszarów polityki
ekologicznej oraz sformułował zmiany strukturalne i technologiczne w gospodarce uznając, że
są to najlepsze metody realizacji celów ekologicznych.
3) 1983-1987 – dokładne sprecyzowanie priorytetów i metody ich realizacji; ustanowienie zasady
trwałości kapitału naturalnego, zaostrzenie wymogów dotyczących standardów ekologicznych
4) 1987-1993 – podjęto działania dotyczące integracji polityki środowiska z polityką gospodarczą
i społeczna oraz sprecyzował zasady ekologizacji polityk sektorowych; zakładał także
opracowania bardzo restrykcyjnych standardów emisji zanieczyszczeń oraz zakładał dostęp do
informacji ekologicznej,
5) 1993-2001 – przyjmuje jako główny cel pogodzenie rozwoju cywilizacyjnego z koniecznością
zapewnienia stałości kapitału przyrodniczego (traktat z Maastricht); przyjęto założenie
zintegrowanego zwalczania zanieczyszczeń i zapobiegania powstawaniu odpadów – dyrektywa
IPPC do 2005 w UE a w Polsce do 2007 roku ma być przyjęta; zmniejszenie zużycia energii.
25
6) 2001 do nadal – zapewnienie bioróżnorodności i dąży do minimalizacji użytkowania zasobów
wyczerpywanych do ograniczania niebezpieczeństw wynikających z rozszerzania stosowania
substancji toksycznych oraz genetycznie zmodyfikowanych organizmów.
Pierwsza polityka ekologiczna przyjęła w 1992 roku jako zasadę, iż celem rozwojowym jest dojście do
ekorozwoju. Przy czym nastąpiły pewne zmiany w międzyczasie – poprawiła się jakość środowiska
(zastój gospodarczy, inwestycje proekologiczne). Do 2001 roku około 300 mld dolarów będziemy
rocznie przeznaczać na ochronę środowiska.
Druga polityka ekologiczna z 2002 roku za zadanie postawiła sobie wyeliminowanie opóźnień,
uzyskanie dobrych wskaźników w zakresie racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi.
Zapewnia to nauce uzyskanie większych korzyści gospodarczych i społecznych.
Głównym celem nowej polityki społecznej jest zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego
społeczeństwa polskiego w XXI wieku oraz stworzenie podstaw do realizacji strategii rozwoju
zrównoważonego (ekorozwoju).
W przypadku polityki ekologicznej mamy do czynienia z hierarchizacją celów. Dla realizacji celów
polityki ekologicznej ustalono zbiór zasad.
Zasady II polityki ekologicznej przedstawiają określenie priorytetów, co do gospodarowania i wskazują
ukierunkowanie działań ekologicznych oraz określenie kryteriów oceny poszczególnych polityk i
strategii rozwoju.
Zasady II polityki ekologicznej:
1) zasada zrównoważonego rozwoju – równorzędne traktowanie wszystkich instrumentów, celów i
strategii , które musza być zgodne z pojęciem ekorozwoju,
2) zasada przezorności – przewiduje, iż należy rozwiązywać problemy po tzw. bezpiecznej stronie,
tzn. podejmowanie konkretnych działań, gdy pojawia się uzasadnione prawdopodobieństw
zdarzenia tych działań, które mogą zaszkodzić środowisku
3) zasada integracji polityki ekologicznej z politykami sektorowymi – oznacza uwzględnienie w
poszczególnych politykach sektorowych (p. transportu, p. energetyczna, p. leśna) celów
ekologicznych na równi z celami gospodarczymi w ostateczności znajduje to wyraz w strategii
rozwoju poszczególnych sektorów,
4) zasada równego dostępu do środowiska przyrodniczego – znajduje swój wyraz w trzech
kategoriach:
26
a) sprawiedliwości międzypokoleniowej – zaspokajamy swoje potrzeby materialne z
uwzględnieniem warunków do zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń
b) sprawiedliwości międzyregionalnej i międzygrupowej – każdy obywatel powinien mieć
prawo dostępu do czystego środowiska, nie tylko bogaci
c) równoważenie szans między człowiekiem a przyrodą – żeby człowiek nie degradował
środowiska, a środowisko ma stwarzać warunki do niedegradcji człowieka
5) zasada regionalizacji – oznacza:
a) rozszerzenie uprawnień samorządu terytorialnego do ustalania regionalnych opłat i
wymogów ekologicznych wobec jednostek gospodarczych
b) regionalizowanie ogólnokrajowych narzędzi polityki ekologicznej w odniesieniu do
trzech rodzajów obszarów: a) obszarów silnie przekształconych i zdegradowanych, b)
obszarów o wysokich walorach przyrodniczych z przewagą funkcji ochronnych,
rekreacyjnych, c) obszarów pośrednich z przewagą intensywnego rolnictwa i
umiarkowanie rozwiniętego przemysłu przetwórczego,
6) zasada uspołeczniania – realizowana jest poprzez stworzenie instytucji prawnych i materialnych
warunków do udziału obywateli i organizacji pozarządowych w procesach decyzyjnych
dotyczących użytkowania środowiska oraz w procesie kształtowania modelu zrównoważonego
rozwoju,
7) zasada „zanieczyszczający płaci” – oznacza założenie pełnej odpowiedzialności materialnej za
skutki zanieczyszczenia na sprawcę. Zasada ta odnosi się także do uciążliwości powodowanych
procesami konsumpcji w szczególności, gdy konsument ma możliwość wyboru mniej
zagrażających środowisku dóbr konsumpcyjnych.
8) Zasada prewencji – zakłada, że przeciwdziałanie negatywnym skutkom dla środowiska
powinno być podejmowane na etapie planowania i realizacji przedsięwzięć w oparciu o
posiadaną wiedzę, wdrożone procedury ocen oddziaływania na środowisko oraz monitorowanie
prowadzonych przedsięwzięć
Przyjmuje się tu hierarchiczny układ działań proekologicznych: najwcześniej stawia się
zapobieganie powstaniu zanieczyszczeń, co oznacza działanie na rzecz przebudowy modelu
życia produktu i konsumpcji, która powinna prowadzić do zmniejszania presji oddziaływania na
środowisko. W modelu produkcji zaleca się stosowanie najlepszych dostępnych technik (BAT).
Poniżej stawimy recycling oznaczający zamykanie obiegu materiałów i surowców z odpadów,
np. opakowaniowych. Kolejne działanie to zintegrowane podejście do ograniczenia
zanieczyszczeń zgodnie z zaleceniami dyrektywy IPPC. Ostanie zalecenie to wprowadzenie pro
27
środowiskowych systemów
zarządzania procesami produkcji zapewniającym system
identyfikacji, a następnie konsekwentną realizacje celów środowiskowych danej organizacji
gospodarczej.
9) zasada stosowania najlepszych dostępnych technik – wdrożenie tej zasady powinno następować
w drodze dobrowolnych porozumień między władzą publiczną a przedsiębiorstwem oraz w
drodze rozwoju systemów zarządzania środowiskowego (EMAS, ISO 14001, program czystszej
produkcji).
10) zasada subsydiarności – oznacza stopniowe przekazywanie kompetencji i uprawnień
decyzyjnych dotyczących ochrony środowiska na właściwy szczebel terytorialny tak by dany
problem ekologiczny był rozwiązany w najniższym szczeblu, na którym może być skutecznie
rozwiązany,
11) zasada klauzul zabezpieczających – umożliwia państwom członkowskim UE stosowanie w
uzasadnionych
przypadkach
wymogów
środowiskowych
odmiennych
od
wymogów
obowiązujących w prawie unijnym.
Polityka ekologiczna określiła trzy podstawowe grupy celów:
1) cele o charterze ogólnym, które zmierzają do stworzenia podstaw sprawnego zarządzania
środowiskiem
2) cele dotyczące racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych
3) cele dotyczące jakości środowiska przyrodniczego.
Narzędzia polityki ekologicznej, które wykorzystywane będą przez politykę ekologiczną w drodze do
osiągnięcia swoich celów:
a) zmiany w regulacji prawnej,
b) mechanizmy rynkowe i ekonomiczne,
c) mechanizmy finansowe,
d) wzmocnienie instytucjonalne zarządzania środowiskiem,
e) planowanie przestrzenne tak by eliminować konflikty w przestrzeni
f) dostęp społeczeństwa do informacji ekologicznej i udział społeczeństwa w realizowaniu
celów ekologicznych
g) badanie i postęp społeczny
h) kontrola i monitoring.
28
Wykład 25-05
Struktury organizacyjne - mają zapewnić odpowiednie zachowanie użytkujących środowisko
(podmiotów) aby były zgodne z wizją, która zapisana jest w Konstytucji , czego wyrazem jest
opracowana przez władze państwowe strategia rozwoju zrównoważonego do 2025r. Struktury
podmiotowe odpowiedzialne są bowiem za opracowanie co 4 lata nowej polityki ekologicznej. I z tych
konkretnych etapów wynikają priorytety do których dostosowane są strumienie zasileń rzeczowych,
finansowych przy czym podstawową kwestią jest ciągła weryfikacja zachowań użytkowników
środowiska. Dotyczy to wszystkich organów państwa.
Możliwość administracji prawnej ochrony środowiska związana jest z istnieniem odpowiednich
struktur organizacyjnych wyróżnianych w administracji państwowej . I te podmioty tworzą organizację
ochrony środowiska. Ta organizacja podlega ewolucji. Obecny obraz organizacji powstawał od
01.01.1999 od tego dnia obowiązują nowe zasady ustrojowe, które wyróżniają trzy segmenty władzy
publicznej.
1. Segment interesu ogólnego - odpowiedzialny jest za bezpieczeństwo zbiorowe i przestrzeganie
prawa tego kraju - tworzony jest przez centralną administrację rządową, (takie województwa).
2.
29
Do instytucji ochrony środowiska w zakresie prawnym
-
Państwową Radę Ochrony Środowiska,
-
Komisję ds. ocen oddziaływania na środowisko,
-
Fundusze Ochrony środowiska i Gospodarki Wodą.
Na szczeblu centralnym za sprawowanie i realizację ochrony środowiska odpowiada Minister
Środowiska. Kieruje on dwoma działami administracji rządowe:
-
środowisko,
-
gospodarka wodna.
Dział ochrony środowiska obejmuje sprawy:
-
Ochrony i kształtowania środowiska oraz racjonalnego wykorzystywania jego zasobów.
-
Ochrony przyrody w tym w parkach krajobrazowych, zwierzęta,
-
Spraw geologii,
-
Spraw gospodarki zasobami naturalnymi
-
Spraw kontroli przestrzegania wymogów ochrony środowiska i badaniem stanu środowiska,
-
Sprawami leśnictwa,
-
Sprawami ochrony gruntów leśnych i ochrony lasów.
W tym dziale szczególną rolę odgrywa główny inspektor ds. ochrony środowiska. Minister sprawuje
nadzór nad lasami.
Gospodarka wodna obejmuje:
-
gospodarkę wodną,
-
ochronę przeciwpowodziową, hydrologię, meteorologię.
Ministrowi podporządkowane są regionalne zarządy gospodarki wodnej. Mają one inny podział niż
szczebel centralny, wg zlewni rzek.
Minister Środowiska sprawuje funkcję kontroli i zarządu oraz wykonuje ją poprzez Inspekcję Ochrony
Środowiska. Inspekcja ta spełnia 3 podstawowe kierunki działań:
1. Kontrola przestrzegania przepisów o ochronie środowiska i racjonalnym użytkowaniu zasobów
naturalnych.
2. Organizowanie i koordynowanie państwowych monitoringów środowiska, system pomiaru i stanu
środowiska.
3. Inicjowanie działań tworzących warunki zapobiegania nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska
oraz usuwaniu ich skutków, przywracanie.
30
Kontrola przestrzegania przepisów:
3 organy:
1. Główny inspektor ochrony środowiska.
2. Wojewoda,
3. Wojewódzki inspektorat ochrony środowiska.
Inspekcja Ochrony Środowiska współdziała z samorządem terytorialnym, ustalone że inspektor
przynajmniej jeden raz w roku przedłoży do rozpatrzenia radzie powiatu i sejmikowi informację o
stanie środowiska. Taką informację mogą żądać w każdej chwili. W przypadku bezpośredniego
zagrożenia środowiska starosta, wójt, burmistrz lub prezydent miasta może wydać inspekcji ochrony
środowiska polecenie podjęcia działań interwencyjnych dla usunięcia zagrożenia. Te organy mogą
zażądać kontroli jakiegoś zakładu.
Kontrola ma duże uprawnienia:
-
ma uprawnienia wstępu na teren zakładu w każdym momencie czasu,
-
uprawniona do pobierania próbek i przeprowadzania niezbędnych badań,
-
ocena technologii przez dany zakład,
-
może zażądać dostępu do wszelkich informacji i pisemnych.
Na postawie kontroli inspektor może wydać:
1. zarządzenie pokontrolne,
2. decyzję administracyjną,
3. może wszcząć egzekucję.
W decyzji administracyjnej - inspektor może
1. nałożyć obowiązek działań do usunięcia w określonym terminie zagrożeń środowiska,
2. może wymierzyć karę pieniężną,
3. wstrzymać działalność zakładu (coraz częściej podejmowane).
Koszty inspekcji pokrywa kontrolowany.
Na szczeblu centralnym istotne znaczenie posiada Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska, którego
środki wydatkowane są zgodnie z projektami określonymi przez Ministra.
Szczebel wojewódzki.
-
wojewoda,
-
samorząd terytorialny.
Przed restrukturyzacją ustrojową wojewoda był najważniejszym w polityce ochrony środowiska.
31
Do zadań wojewody należą sprawy związane z przedsięwzięciami mogącymi znacząco oddziaływać na
środowisko, dla których bezwzględnie wymagany jest raport oddziaływania przedsiębiorstw na
środowisko.
Wojewoda orzeka w sprawie tych podmiotów w sprawie pozwoleń dotyczących:
1. Emisji zanieczyszczających powietrze,
2. Ustalenia dopuszczalnych poziomów hałasu,
3. Pozwoleń dotyczących odprowadzenia ścieków do wód i ziemi.
4. Decyzji zobowiązujących do dokonania przeglądu ekologicznego,
5. Ustalenia programu postępowania z odpadami niebezpiecznymi.
Do zadań wojewody należą także sprawy:
-
oceny jakości poziomu substancji zanieczyszczających w powietrzu (dla stref i aglomeracji),
-
ustalenia lokalizacji autostrad,
-
ustalenia rodzajów oraz jakości paliw dopuszczonych do stosowania na obszarze województwa,
-
sprawy alarmowych poziomów stężeń substancji zanieczyszczających powietrze - alarmy
smogowe.
Samorząd wojewódzki:
-
sejmik,
-
zarząd,
-
marszałek,
Sejmik:
1. uchwala strategię rozwoju województwa oraz plan zagospodarowania przestrzennego,
2. uzgadnia warunki korzystania z wód dorzecza,
3. uchwala wojewódzki program ochrony środowiska - sporządzony przez zarząd województwa.
Marszałek
1. opiniuje projekt polityki ekologicznej państwa,
2. orzeka w sprawach opłat za emisję zanieczyszczeń,
3. odpowiedzialny za gromadzenie określonego zbioru odpowiednich informacji ekologicznej i
udostępniania ich społeczeństwu.
Szczebel powiatu:
-
samorząd,
-
rada powiatu.
32
Rada powiatu:
1. uchwala powiatowy program ochrony środowiska,
2. ogranicza użytkowanie jednostek, które produkują nadmierny hałas,
3. tworzy obszar ograniczonego użytkowania.
Starosta i jego uprawnienia zostały stworzone z części uprawnień wojewody.
Starosta:
1. dokonuje regulacji użytkowania środowiska w stosunku do podmiotów mogących znacząco
oddziaływać na środowisko,
2. orzeka - w sprawach rekultywacji gruntów,
3. orzeka - o obowiązku sporządzenia i przedłożenia przeglądu ekologicznego,
4. sprawuje kontrolę przestrzegania przepisów o ochronie środowiska.
Szczebel gminy:
-
rada
-
wójt , burmistrz
Rada gminy:
1. podejmuje uchwały w sprawach miejskiego zagospodarowania przestrzennego,
2. uchwala w sprawach czystości i porządku w gminie (oczyszczalnie ścieków, gospodarowanie
odpadami)
3. podejmuje uchwałę o programie ochrony środowiska.
Organy wójt, burmistrz lub prezydent może:
-
podejmować decyzję w sprawie zezwoleń na transport, zbiórkę odpadów komunalnych,
-
ustala warunki zabudowy i zagospodarowania terenu,
-
może nałożyć na daną instytucję obowiązek ograniczenia hałasu a w skrajnych wypadkach może
wstrzymać działalność takich instancji.
W zakresie ochrony środowiska organy gminne mają uprawnienia dotyczące ochrony przyrody. Rada
gminu może podjąć uchwałę dotyczącą tworzenia:
1. obszaru chronionego krajobrazu,
2. ochrony gatunkowej,
3. tworzenia użytków ekologicznych
Ochrona gatunkowa - zabezpieczenie gatunków rzadkich zagrożonych wyginięciem,
33
Użytki ekologiczne - zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemu mające zasadnicze znaczenie dla
zachowania unikatowych zasobów genowych.
Instytucje ochrony środowiska
Krajowa Komisja ds. środowiska ocenia oddziaływanie na środowisko, określa procedury przy
przeprowadzaniu ocen, dotyczy zarówno inwestycji jak i polityk i strategii rozwojowych.
Instrumenty zarządzania środowiskiem
Podmioty gospodarcze postępują zgodnie z zasadą racjonalnego działania, która odnosi się do:
-
administracji wydajnościowej – maksymalizacja efektów przy określonych nakładach,
-
administracji oszczędnościowej – minimalizacja kosztów
Zapewnienie relacji między efektami a nakładami – władza musi pamiętać, by przy
odpowiednim wykorzystaniu narzędzi władzy publicznej doprowadzić do internalizacji:
-
może być wywołana w drodze przymusu lub postępowanie może być prawnie określone –
instrumenty prawne (oddziaływanie bezpośrednie), instrumenty ekonomiczne (oddziaływanie
pośrednie)
Sposób doboru instrumentów zależy od ustroju gospodarczego. Obecnie w gospodarce maja
znaczenie instrumenty ekonomiczne, jednakże nie można stosować tylko instrumentów ekonomicznych
lecz trzeba także stosować nieznany instrumentów i zmierzamy do tego by władza publiczna stosując
instrumenty zarządzania musiała uwzględniać występowanie efektów zewnętrznych związanych z
użytkowaniem środowiska. Przyjmuje się, że efekty zewnętrzne występują wówczas, gdy decyzje
podejmowane przez jeden lub więcej podmiotów gospodarczych oddziałują bezpośrednio na
możliwości produkcyjne lub konsumpcyjne innych podmiotów gospodarczych, a tym samym
oddziałują na funkcje kosztów lub użyteczności odbiorców efektów zewnętrznych.
Zasadnicza przesłanką poprawnej struktury instrumentów zarządzania środowiskiem jest
możliwość podporządkowania ekologicznie negatywnych efektów zewnętrznych ich sprawcom, gdyż
stwarza to podstawę stosowania zasady „zanieczyszczający płaci”. Za pomocą tych instrumentów
dokonano internalizacji.
Instrumenty bezpośrednie to środki o charakterze administracyjno-prawnym, które w sposób
bezpośredni wpływają na postawę podmiotów użytkujących środowisko. Zalicza się tu:
1) standardy jakości określone dla konkretnego elementu środowiska – występują w postaci
wskaźników określających dopuszczalne stężenie danego zanieczyszczenia w danym
34
komponencie środowiska. Przyjmuje się, iż dotrzymanie tych norm imisji winno gwarantować
odpowiednia jakość danego komponentu środowiska.
W przypadku powietrza atmosferycznego standard to dopuszczalne stężenie zanieczyszczeń
(w zależności od terytorium, jednostki czasu) – bierze się pod uwagę również różne wskaźniki.
Obecnie bada się siedem rodzajów zanieczyszczeń: benzen, dwutlenek azotu, tlenki azotu,
dwutlenek siarki, ołów, ozon, pył zawieszony, tlenek węgła.
Dla wody standardy jakości ustala się w zależności od klasy jej czystości (zanieczyszczenia
organiczne, chemiczne)
Dla ziemi – standardy od 2002roku to jakość gleb – pomiar ciężkich związków azotowych –
czy odpowiednia głębokość i zgodna ilość ich z przeznaczeniem gleby.
2) standardy emisji – to normy indywidualne określające maksymalna wielkość poszczególnych
rodzajów zanieczyszczeń przekazywanych z danych źródeł do środowiska. Standardy te są
istotnym środkiem prewencji. W stosunku do instalacji organ ochrony
środowiska może
udzielić pozwolenie na: wprowadzenie gazów i pyłów do powietrza, wprowadzenie ścieków do
wód lub ziemi, wytwarzanie odpadów, emitowanie hałasu do środowiska, emitowanie pól
elektromagnetycznych. Pozwolenie zintegrowane (starosta lub wojewoda) wydawane jest w
stosunku do instalacji, która wielokierunkowo oddziałuje na środowisko i je znacznie
zanieczyszcza. W tym pozwoleniu określa się dopuszczalne zanieczyszczenie dla
poszczególnych komponentów i dopuszczalna wielkość danego zanieczyszczenia do
środowiska (np. ścieki).
3) standardy produktowe i procesowe – to działania prewencyjne, które jamą na celu ograniczenie
zewnętrznych zagrożeń dla środowiska na danym obszarze, np. wyznaczają dopuszczalną
wielkość szkodliwych substancji sprowadzanych spoza granicy państwa.
4) przepisy użytkowe – wprowadzane są bardzo często ze względu na specyfikę danego obszaru.
Mogą one np. ograniczać stosowanie węgla kamiennego w sektorze energetycznym. Są przede
wszystkim wprowadzane na obszarach bardzo zanieczyszczonych – są stosowane szczególnie
przez gminy uzdrowiskowe.
5) nakazowe standardy technologiczne – nakazują stosowanie w podejmowanej działalności
gospodarczej określonego rodzaju technologii produkcji. Uznaje się, że stosowanie tego rodzaju
instrumentu sprzyja wdrażaniu strategii prewencyjnej. Dopuszcza się tutaj stosowanie
określonych technologii i powoduje to sztywność tego standardu. Wykluczając pewna
technologię produkcji skłaniamy inwestorów do szukania nowych technologii. Zasady
technologii BAT określa specjalna komisja w Polsce, a w UE specjalne biuro, które określiło
35
tez specjalne rodzaje kryteriów w wyborze tych technologii (BAT – najlepsza dostępna
ekonomicznie uzasadniona technologia)
Kryteria jakie stosuje się przy określaniu, która z technologii może być stosowana to:
-
wykorzystanie technologii niskoodpadowych,
-
wykorzystanie mniej niebezpiecznych substancji, co prowadzi do ograniczania powstawania
odpadów szczególnie niebezpiecznych,
-
zastosowanie odzysku i recyklingu odpadów,
-
najnowsze osiągnięcia w nauce i technice
-
oszczędne gospodarowanie surowcami,
-
zapobieganie awariom i zmniejszenie ich skutków dla środowiska.
6) Koncesjonowanie – to wydawanie pozwoleń przez władzę publiczną na prowadzenie określonej
działalności. Procedura postępowania przy udzielaniu koncesji
uczestniczy przedstawiciel
ekologów.
7) ograniczenia obszarowe – stosowane zazwyczaj w przypadku urządzeń stacjonarnych, którego
lokalizacja może negatywnie oddziaływać na otoczenie (ograniczenia strefowe stosowane w
przypadku dużych źródeł pól elektromagnetycznych).
8) przepisy bezpieczeństwa – zmierzają do zminimalizowania zagrożeń dla ludzi i pracowników
określonych zawodów. Stosowane są między innymi do ograniczania negatywnych skutków
hałasu i wibracji oraz w zakresie produkcji środków żywnościowych. W ramach ich
funkcjonuje obowiązkowa certyfikacja wyrobów w ramach której obowiązuje
specjalna
Ustawa o certyfikacji - wyroby krajowe i importowane stwarzające zagrożenie dla środowiska
podlegają obowiązkowej certyfikacji dla uzyskania znaku bezpieczeństwa. Istnieje lista
produktów dla których certyfikacja jest wymagana a koszty jej ponosi producent lub importer.
Jeżeli producent lub importer wprowadzi do obrotu produkty podlegające obowiązkowi
certyfikacji które nie uzyskały znaku bezpieczeństwa zobowiązany jest przekazać do budżetu państwa
100% sumy uzyskanej z obrotu tym produktem.
Do przepisów bezpieczeństwa zaliczamy także oceny oddziaływania na środowisko-to
systematyczny całościowy sposób postępowania którego celem jest określenie przewidywanych
środowiskowych konsekwencji danej działalności człowieka wraz ze wskazaniem możliwych
przeciwdziałań negatywnym skutkom.
36
Umowy dobrowolne to uzgodnienia zawarte między rządem a daną branżą przemysłową w
której to umowie zobowiązuje się do osiągnięcia określonego celu środowiskowego, w określonej
perspektywie czasowej. W przypadku niedostosowania się rząd stosuje pewne instrumenty przymusu.
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego - jest ważny dla gminy gdyż wszelkie
decyzje które są sprzeczne z tym planem są z mocy prawa nie ważne a w planie tym zapewnia się
kompleksowe rozwiązywanie problemów środowiskowych.
Instrumenty ekonomiczne - to narzędzia które wpływają na rachunek kosztów i korzyści działań
alternatywnych dostępnych dla podmiotów gospodarczych zapewniając wybór rozwiązania bardziej
pożądanego z punktu widzenia środowiska.
Klasyfikacja instrumentów ekonomicznych:
1) opłaty ekologiczne- świadczenia pieniężne na rzecz jednostek administracji państwowej
związane bezpośrednio z określoną formą negatywnego oddziaływania na środowisko: opłaty
za emisje zanieczyszczeń (ścieki ,odpady i inne).Opłaty powinny spełniać dwie funkcje:
motywacyjną i redystrybucyjną. Wielkość opłaty powinna być taka by skłaniać podmioty do
działań proekologicznych- funkcja motywacyjna. Funkcja redystrybucyjna- opłaty
przekazywane są na fundusze ekologiczne. Opłaty usługowe- pokrywają koszty zbiorowego
oczyszczania i unieszkodliwiania zanieczyszczeń. W ramach tych opłat pojawiły się opłaty
produktowe- podwyższają ceny tych produktów które przyczyniają się do wzrostu
zanieczyszczeń w fazie produkcji lub konsumpcji i zazwyczaj związane są z konkretną cechą
tego produktu. Opłata produktowa- związana jest z recyklingiem i odzyskiem odpowiednich
odpadów. Jeżeli poziom tego odzysku nie zostanie osiągnięty to płacimy pewne opłaty (od
opakowań ,starych lodówek, opon samochodowych i innych).
2) Subwencja - określa pomoc finansowa (dotacje, kredyty preferencyjne, ulgi podatkowe, i inne).
Zwracamy uwagę na funkcjonowanie funduszy ekologicznych które mogą nam udzielić
preferencyjnych pożyczek na działanie ekologiczne mogą też umorzyć część takiej pożyczki i
wówczas przedsiębiorstwo musi przeznaczyć kwotę umorzenia na inne inwestycje ekologiczne.
3) Kary - bodźce finansowe dla egzekucji prawnej. Kary pieniężne z tytułu nieprzestrzegania
przepisów ekologicznych- za zanieczyszczenie kara 10xopłata którą mieliśmy zapłacić.
4) Systemy depozytowe - odpowiednia dopłata obciążająca ceny produktów potencjalnie
szkodliwych dla środowiska ,jeżeli jednak uniknie się degradacji środowiska w wyniku
37
podstawienia produktu lub jego pozostałości do właściwego miejsca utylizacji następuje zwrot
tej dopłaty (mechanizm kaucji).
5) Rynki emisji zanieczyszczeń - rynkowa optymalizacja procesów kształtowania emisji jest
najtańszą społecznie formą osiągnięcia celów ekologicznych. Obowiązują typowe standardy
emisji , jeżeli jednak ilość emitowanych zanieczyszczeń jest mniejsza od uprawnienia do emisji
to jednostka gospodarcza może sprzedać tę różnicę. Uznaje się bowiem że udzielone prawo do
emisji jest takim samym zasobem jak inne zasoby przedsiębiorstwa. Wyróżniamy trzy typy
wykorzystania rynków emisji zanieczyszczeń:
a) Powłoki- to związki emitentów tego samego rodzaju zanieczyszczeń na danym obszarze
b) Kompensaty- występują gdy władze publiczne rozdysponowały pozwolenie w takim
stopniu gdzie nie ma możliwości wprowadzenia nowej działalności gospodarczej ze
względu na obowiązujące standardy jakości
c) Banki emisji- skupują rezerwy od przedsiębiorstw i odsprzedają nowym inwestorom.
6) Ubezpieczenia ekologiczne - następuje przeniesienie ryzyka ekologicznego z jednostki
gospodarczej na wyspecjalizowane firmy ubezpieczeniowe przy czym elementem
motywacyjnym w tym instrumencie jest wysokość składki ubezpieczeniowej.
7) Zastawy ekologiczne.
8) Podatki ekologiczne.
9) Porozumienie dobrowolne (dostosowawcze).
WYKŁAD 4
Instrumenty zarządzania środowiskiem:
Zastawy ekologiczne - pobierane są przez władzę publiczną w celu wymuszenia dostosowania się
jednostki gospodarczej do określonych przepisów narzucających m.in.: obowiązek rekultywacji
powierzchni ziemi. Zastaw pobierany w momencie eksploatacji. Pieniądze te leżą na rachunku
bankowym i czekają na zakończenie eksploatacji.
Aktualnie w Polsce regulacja prawna stwarza możliwość stosowania zastawów ekologicznych.
38
Podatki ekologiczne
Tzw. ekologiczna reforma podatkowa - władze publiczne krajów UE (głównie skandynawskich)
zauważyły, że występują 2 niebezpieczeństwa dotyczące środowiska:
-
proces degradacji środowiska,
-
bezrobocie,
również nierównomierność obciążania podatkowego, dotycząca też przedmiotów.
Zmniejszyć obciążenia podatkowe zasobów pracy a tym samym zwiększyć podatki produktów, które
przyczyniają się do degradacji środowiska.
Miało to stworzyć konkurencję zasobami pracy w stosunku do innych produkcji przyczyniając się do
kształtowania proekologicznych zachowań konsumentów. W UE podatki dotyczące m.in. energii,
nawozów sztucznych, związków chemicznych (w tym środki ochrony roślin), baterii i te podatki
oceniane są pozytywnie.
Takie rozwiązanie może być wprowadzone, gdy występuje stabilny system podatkowy.
Programy dostosowawcze
Ma na celu ten instrument zapewnienie możliwości starym przedsiębiorstwom dostosowania się do
rosnących rygorów ekologicznych.
Programy dostosowawcze są szczegółowym harmonogramem rzeczowo - finansowym realizacji
obowiązków związanych z ochroną środowiska wynegocjonowanych indywidualnie z danym
przedsiębiorstwem.
Celem programu dostowawczego jest doprowadzenie do najszybszego zrealizowania obowiązujących
wymogów środowiskowych, które ze względów technicznych, bądź ekonomicznych nie mogą być
dotrzymane przez przedsiębiorstwo w wymaganych terminach, przy czym za utrzymaniem danej
instalacji przemawia interes publiczny (interes publiczny - komisja).
Program składa się z 2 części:
-
harmonogram rzeczowy
-
część finansowa.
Władza publiczna zapewnia wspomożenie finansowe. Władza publiczna ma bezpośredni wpływ na
rachunek bankowy danego przedsiębiorstwa. Program ten stosowany może być tylko do 2009 roku i
tylko do tych inwestycji, które były przed 2001 rokiem.
Instrumenty mają za zasadę zapewnienie polityki ekologicznej państwa.
39
W polityce ekologicznej podstawowym instrumentem są programy ochrony środowiska
Wymóg polityki narzucany jest przez (daty obowiązku ustalenia programów ochrony środowiska):
-
województw - 30.06.2003
-
powiat - 31.12.2003
-
gmina - 30.06.2004
W programach uwzględnia się odpowiednie wymogi. Treści programu nie zawsze mogą być zgodne z
polityką państwa ale rada opracowała wytyczne.
Wytyczne opracowane przez Radę Ministrów zobowiązują rady terytorialne do zapisania w
programach ochrony środowiska konkretnych limitów m.in.:
-
zmniejszenia wodochłonności o 50% do 2010,
-
ograniczenia materiałochłonności o 50%,
-
dwukrotne zwiększenie udziału odzysku odpadów przemysłowych,
-
odzysk i powtórne wykorzystanie conajmniej 50% papieru i szkła z odpadów komunalnych,
-
pełna likwidacja zrzutu ścieków nieoczyszczonych,
-
ograniczenie emisji pyłów o 75%,
-
dwutlenku siarki o 56%,
-
tlenków azotu o 31%.
Prawo ochrony środowiska określają:
Programy naprawcze - mają już postać aktu prawa miejscowego, wprowadzają obowiązek
zapewnienia obowiązujących standardów jakości środowiska.
Programy dotyczą:
-
stref ( powiat),
-
aglomeracji - tworzą sąsiednie powiaty, gdy łączna powierzchnia obejmuje 250 tys. km
Charakteryzują się tym, że są określone zadania do wykonania.
Programy naprawcze w Polsce muszą być opracowane do 2004 roku. Programy naprawcze będą
przekazywane do Brukseli. W przypadku źle opracowanych przepisów, a które zostały zatwierdzone,
osoby zatwierdzające będą zwolnione z funkcji urzędników UE.
Programy krótkookresowe - opracowywane przez wojewodę i dotyczą sytuacji występowania smogu
(tzw. alarmy smogowe). Regulacja prawna staje się coraz bardziej precyzyjna.
40
Podstawą egzekucji wymogów środowiskowych jest stworzenie operacyjnego zarządzania
środowiskiem w układach terytorialnych. Chodzi o efektywne zarządzanie operacyjne.
Elementem zarządzania operacyjnego jest odpowiednio skonstruowany system dozoru środowiska,
stwarzający takie relacje między administracją publiczną a organizacjami gospodarczymi, które
sprzyjają przestrzeganiu ustalonych norm ekologicznych.
Każde państwo ma takie elementy zarządzania operacyjnego.
Przez dozór środowiska należy rozumieć zbiór działań i inne czynniki w celu osiągnięcia
przestrzegania przepisów przez podmioty, których dotyczą.
W systemach dozoru środowiskowego wyróżnia się następujące kierunki działań:
-
inspekcje,
-
negocjacje prowadzone z podmiotami naruszającymi przepisy w celu osiągnięcia zadawalającego
dla obu stron metod osiągania przepisów,
-
działania prawne - zmierzające do wymuszania przestrzegania przepisów. Przewidują zastosowanie
sankcji karnych w momencie nie przestrzegania przepisów,
-
promocja przestrzegania stwarzająca zachęty do dobrowolnego przestrzegania przepisów.
Odstraszanie - oznacza fakt, że ludzie zmieniają postępowanie aby uniknąć sankcji. O skuteczności
odstraszania decyduje:
1) istnienie znacznej szansy wykrycia nie przestrzegania wymogów,
2) szybka i wiadoma reakcja na wykroczenie,
3) współmierność sankcji do wykroczeń,
4) przekonanie podmiotów, których dotyczą wymogi środowiskowe, iż trzy powyższe warunki są
spełnione.
Władza publiczna tworząc system dozoru musi zapewnić wiarygodność instytucjonalną dozoru w
stosunku do regulowanej populacji.
Konstrukcja wymogów środowiskowych
Stopień przestrzegania zależny jest od odpowiedniego równoważenia określonych rygorów z
możliwościami podmiotów które poddawane są rygorom.
Promocja przestrzegania oznacza - wszelkie działania, które zachęcają do dobrowolnego
przestrzegania wymogów środowiskowych.
41
Wyróżnia się metody promocji:
1) pomoc oświatowa dla podmiotów gospodarczych,
2) wsparcie techniczne,
3) propaganda osiągnięć,
4) nietypowe sposoby finansowania,
5) budowanie w regulowanej populacji - zbiór podmiotów, które dotyczą danych populacji umiejętności gospodarowania danym środowiskiem.
System dozoru środowiska przyczynia się do poprawy umiejętności gospodarowania środowiskiem
lansując ekologiczne przeglądy rewizyjne.
Ekologiczny przegląd rewizyjny - stanowi kompleksową ocenę systemów i praktyk zarządzania w
przedsiębiorstwie mających wpływ na przestrzeganie wymogów środowiskowych. Wynikiem
przeglądów rewizyjnych są konkretne zalecenia zmian w systemie zarządzania przedsiębiorstwa jak
m.in.:
1) opracowanie formalnego planu przestrzegania wymogów obejmującego cel ekologiczny,
2) programy oświatowe i szkoleniowe dla pracowników,
3) stworzenie odpowiednich komórek organizacyjnych (służb ochrony środowiska),
4) opracowanie wewnętrznego układu komunikacji i drogi służbowej,
5) ocena niebezpieczeństw i ryzyka środowiskowego wynikającego z działalności przedsiębiorstwa.
Aktualnie wojewoda może narzucić na przedsiębiorstwo obowiązek sporządzenia raportu
ekologicznego. Metoda ekologicznych przeglądów rewizyjnych promowana jest przez programy
dozoru jako element dobrych obyczajów handlowych.
Szczególnie ważnym elementem jest monitorowanie przestrzeganie, które oznacza zbiór i analizowanie
informacji, dotyczących stanu przestrzegania wymogów środowiskowych w regulowanie populacji
podmiotów gospodarczych.
4 źródła informacji w ramach dozoru środowiskowego:
1) kontrole wykonywane przez inspektorów,
2) sporządzanie sprawozdania i rejestry prowadzone przez podmioty gospodarcze,
3) skargi mieszkańców,
4) monitoring środowiska prowadzony w pobliżu podmiotów gospodarczych.
42
Inspekcje uważane są za podstawę dozoru środowiskowego.
Wyróżnia się cele inspekcji:
1) rozpoznanie specyficznych problemów środowiska,
2) upewnienie się, że dany podmiot świadomy jest swoich problemów ekologicznych,
3) zebranie informacji określających stan przestrzegania,
4) okazanie woli władzy publicznej w zakresie egzekwowania wymogów.
Ochrona środowiska musi być działalnością skutecznie efektywną.
Monitoring środowiska - oznacza system pomiarów ocen i prognoz stanu środowiska zmierzający do
ujawnienia i wyjaśnienia zmian zachodzących w biosferze pod wpływem działalności człowieka.
Jako narzędzie monitoring powinien się przyczynić do poprawy skuteczności systemów zarządzania
środowiskiem. Informacje w monitoringu powinny stanowić podstawę określania strategii
proekologicznych zarówno układów terytorialnych jak i podmiotów gospodarczych.
Państwowy monitoring środowiska obejmuje następujące bloki:
1) emisje,
2) imisje - stężenie w środowisku,
3) zasoby naturalne i struktury przyrodnicze,
4) nauki hydrologiczne i klimatyczne,
5) prognozy.
W strukturze monitoringu wyróżnia się sieć:
a) krajową,
b) regionalną - zadaniem jest analizowanie zmian zachodzących w regionie,
c) lokalną - bada się zagrożenia wynikające z poszczególnych zakładów.
W ramach państwowego monitoringu środowiska tworzy się:
1) monitoring zanieczyszczeń środowiska,
2) monitoring wód powierzchniowych,
3) monitoring wód podziemnych,
4) monitoring powierzchni ziemi, lasów, skażeń promieniotwórczych a także żywności i zdrowia.
43
W otoczeniu rynkowym w coraz większym stopniu pojawiają się zjawiska i procesy, które skłaniają
podmioty gospodarcze do formułowania proekologicznej strategii rozwoju w dłuższym horyzoncie
czasu. Te zjawiska i procesy coraz silniej determinują konieczność wprowadzania polityki
środowiskowej i zarządzania ekologicznego środowiska.
Rozwój zjawiska proekologicznego konsumenta, od którego zależy popyt na produkt ekologiczny jest
zjawiskiem długofalowym, ewolucyjnym, jest możliwy jedynie w przypadku funkcjonowania rynku
nabywcy, gdy konsument ma swobodę wyboru.
W sytuacji rynku nabywcy dynamizowane są procesy konkurencyjne w zakresie dóbr i usług
proekologicznych, a także procesy konkurencyjne w sektorach wrażliwych ekologicznie np. przemysł
chemiczny.
Proekologiczny konsument, charakteryzuje się:
1) niewątpliwie wysokim poziomem świadomości ekologicznej,
2) zapotrzebowaniem na ekoprodukt
3) proekologicznym modelem konsumpcji, który jest związany ze znaczna oszczędnością korzystania
z zasobów.
Rozwój świadomości ekologicznej społeczeństwa i rosnący popyt proekologicznego konsumenta są
najbardziej efektywną formą oddziaływania na proekologiczne zachowania się producentów.
W procesach oddziaływania konkurencji w danym sektorze gospodarczym aspekty ekologiczne
odgrywają pierwszorzędną rolę. Preferencje ekologiczne potencjalnych klientów dynamizują procesu
konkurencyjne oraz inspirują powstawanie nowych ekologicznych bądź proekologicznych dziedzin
działań gospodarczych.
Ekologiczne wyróżnienie produktu dotyczyć może trzech cech:
1) jakości produktu:
-
nieszkodliwe dla zdrowia komponenty produktu,
-
zasobooszczędność,
-
trwałość użytkowania,
2) odpowiednie opakowanie:
-
nadające się do powtórnego przerobu,
44
-
ulegające biodegradacji,
-
pochodzące z odzysku,
3) wygląd:
-
miniaturyzacja,
-
estetyka danego produktu.
Proekologiczne wyróżnienie nowego produktu może być weryfikowane w procedurze przyznawania
ekoznaku.
Istnieje cały system ekoznakowania.
Ekologiczny znak towarowy - jest sposobem informowania społeczeństwa o proekologicznych
cechach wyrobu. Sygnalizuje on konsumentowi, że dany wyrób określonej grupie towarów jest
bardziej niż inne przyjazny środowisku. Jest oczywiste że na podstawowym warunkiem znakowania
jest wysoka świadomość ekologiczna (występowanie proekologicznego konsumenta)
Znaki ekologiczne spełniają funkcje:
-
ekologiczne,
-
informacyjne - polegają na informowaniu konsumentów o ekologicznych cechach przedmiotu
-
stymulacyjne – znak ekologiczny zachęca producenta do podejmowania działań proekologicznych
-
marketingowe – polega na na wykorzystaniu znaku jako konkurencji
-
znaki pozytywne
-
znaki negatywne – stosowane w przypadku opakowań dla środków ochrony roślin – informują o
zagrożeniach związanych np. z ich spożyciem
-
znaki informacyjne
Podział na:
-
znaki oficjalne - wystawiane w akcie prawnym władzy publicznej,
-
znaki nieoficjalne - wprowadzone prywatnie, jak i również przez producentów.
Pierwszy znak oficjalny został wprowadzony RFN w 1977 r tzw. błękitny anioł.
45
Procedura wprowadzania znaków:
1) określenie grupy produktów - grupę produktów definiuje się jako grupę wyrobów o takim samym
przeznaczeniu konkurującym ze sobą na rynku,
2) przeprowadzenie analizy środowiskowej dla grupy produktów, to tzw. analiza cyklu życia
produktu, której zadaniem jest ustalenie najbardziej znaczących oddziaływań na środowisko w
całym cyklu jego życia,
3) opracowanie kryteriów środowiskowych dla wyrobów,
4) ocena wyrobów względem kryteriów środowiskowych.
Ekoznakowanie - jest to działalność, która charakteryzuje się cechami:
1) wiarygodność - chodzi o to aby obiektywnie oceniać wszystkie wyroby,
2) dobrowolność - nie ma obowiązku ubiegania się o ekoznak ale jeśli się ubiega to musi poddać się
wszelkim procedurom,
3) samofinansowanie - samo opłaca (zanieczyszczający płaci),
4) weryfikacja kryteriów środowiskowych - kryteria te są weryfikowane co najmniej raz na 3 lata aby
wprowadzać nowe kryteria.
Procesy proekologicznego kształtowania rynku wspomagane są przez charakterystyczne dla gospodarki
rynkowej instytucje rynkowe, które oddziaływają dwukierunkowo - z jednej strony przyczyniają się do
wzrostu świadomości ekologicznej i proekologicznego popytu a z drugiej strony przyczyniają się do
proekologicznego zachowania się przedsiębiorstw.
Preskryptorzy – przedstawiciele władzy społecznej na rynku.
Zadaniem preskryptora jest:
1) rozpowszechnianie informacji o produkcji i producencie, co w krajach wysokorozwiniętych ma
podstawowe znaczenie dla pozycji przedsiębiorstwa na rynku.
Do instytucji rynkowych zaliczamy dystrybutorów, a więc firmy handlowe, które dbają o swoją markę,
nie dopuszczają do swojej sieci dystrybucyjnej produktu szkodliwego dla środowiska i swoich
klientów. Dystrybutorzy coraz częściej spełniają
46
2) utworzenie odpowiedniego systemu sprzedaży uwzględniającego m.in. logistykę powtórnego
zagospodarowania,
3) konkretne działania dotyczące serwisu związanego ze sprzedawanymi produktami.
Instytucje rynkowe
Międzynarodowe i krajowe instytucje normalizacyjne – dokonują certyfikacji wyrobów, stymulują
wdrażanie konkretnych norm określających systemy zarządzania środowiskowego.
Handel międzynarodowy stymuluje działania proekologiczne, a z drugiej strony ze względu na
konkurencję przyczynia się do pojawienia się negatywnych zjawisk tj. ekokolonializm, ekodumping,,
ekoprotekcjonizm, dlatego też międzynarodowe organizacje dążą do wykluczenia negatywnych
zjawisk przez np. konwencje.
Pozytywna strona handlu międzynarodowego to przyczynienie się do przyspieszenia procesu
wdrażania zintegrowanej strategii przedsiębiorstwa.
Zakres wprowadzanych inicjatyw i przedsięwzięć ekologicznych można rozpatrywać w aspekcie
czterech podstawowych strategii rynkowych:
1) strategia obojętna
2) strategia defensywna
3) strategia innowacyjna
4) strategia ofensywna.
Strategia obojętna (pasywna) – jest to strategia, która stosowna jest przez organizacje słabo
powiązane ze środowiskiem np. duże firmy consultingowe, banki (np. poprzez niewłaściwe
gospodarowanie odpadami papier – makulatura)
Strategia defensywna – typowa dla tradycyjnego przemysłu np. hutniczy, chemiczny – jest ona
stosunkowo agresywna wobec środowiska i może przyjmować następujące kierunki działań:
-
stopniowe wycofywanie z rynku wyrobów nie spełniających wymogów ekologicznych
-
częściowa rezygnacja z technologii agresywnej w stosunku do środowiska
-
modyfikacja procesów produkcyjnych
47
Strategia innowacyjna – często stosowana w przypadku przemysłu maszynowego. Strategia ta
zorientowana jest na ekologizację procesów produkcyjnych i wyrobów, w tym:
1) poszukiwanie i wdrażanie nowych, czystych technologii,
2) tworzenie zamkniętych obiegów produkcyjnych,
3) wytwarzanie bezpiecznych ekologicznie produktów,
4) wykorzystywanie odpadów jako surowców wtórnych.
Strategia ofensywna – strategia, która ze swojej specyfiki uwzględniać musi bezpieczeństwo
społeczeństwa i środowiska
Strategia ofensywna ukierunkowana jest na:
a) czystą produkcję,
b) rozwój ekoproduktów,
c) proekologiczną strukturę i styl zarządzania,
d) proekologiczny marketing, a także na kulturę proekologiczną człowieka.
Wybór konkretnej strategii rynkowej zależny jest od dwóch zmiennych:
1) specyfiki branżowej danego przedsiębiorstwa,
2) predyspozycji jaką chce zająć przedsiębiorstwo na rynku konkurencyjnym.
Proekologiczny wizerunek przedsiębiorstwa możliwy jest do uzyskania w drodze weryfikacji jego
działalności poprzez:
-
publikowanie wiarygodnych raportów ekologicznych,
-
coraz szerszy społeczny dostęp do informacji o oddziaływaniu przedsiębiorstwa i jego wyrobów na
środowisko.
Dążąc do realizacji konkretnej strategii musimy dokonać dekompozycji celów strategicznych na
działania
operacyjne
przedsiębiorstwa,
które
dotyczą
formułowania
i
wdrażania
polityki
środowiskowej. Tego typu działania stanowią treść zarządzania ekologicznego w przedsiębiorstwie.
Zarządzanie ekologiczne w przedsiębiorstwie – definiowane jest jako zasób wiedzy, umiejętności i
technik zarządzania, które umożliwiają włączenie problemów ochrony środowiska do zakresu
obowiązków każdego pracownika tak, aby uzyskać wysoką efektywność ekonomiczną produkcji,
zminimalizować obciążenie środowiska i zapewnić komfort i bezpieczeństwo pracy załogi.
48
Trzy wymiary występujące w procesie zarządzania ekologicznego stanowią wyraz dekompozycji
koncepcji ekorozwoju na szczebel mikroekonomiczny , a to jest jedyna droga zapewnienia realizacji tej
koncepcji.
Proces zarządzania ekologicznego wymaga włączenia ochrony środowiska do całokształtu działań
przedsiębiorstwa i w ostateczności należy uznać, iż zarządzanie ekologiczne jest procesem
proekologicznego kształtowania zasobów przedsiębiorstwa:
-
zasobów rzeczowych (np. rozwój czystych technologii),
-
zasobów ludzkich (kompetencje pracowników, kultura ekologiczna),
-
zasobów finansowych (analiza kosztów korzyści),
-
zasobów ludzkich
-
zasobów informacyjnych (systemy informacji ekonomicznych).
Presja otoczenia rynkowego przyczynia się do reorientacji strategii przedsiębiorstwa.
WYKŁAD OSTATNI
Celem strategii jest podnoszenie wartości przedsiębiorstwa, które musi analizować szanse i
zagrożenia.
Konieczność
dostosowania
zasobów
przedsiębiorstwa
do
wymogów
strategii
proekologicznej oznacza m.in.:
1) ukierunkowanie prac badawczo-rozwojowych zapewniających analizę ekologicznych aspektów
produktów i procesów,
2) uwzględnienie wymagań ekologicznych za zaopatrzeniem materiałowo-surowcowym
3) uwzględnienie ochrony środowiska w procesie produkcyjnym czego efektem jest ich
ekologizacja prowadząca do stałej minimalizacji odpadów
4) uwzględnienie aspektów ochrony środowiska w marketingu i sprzedaży, a więc proekologiczna
promocja, bezpieczny transport, pełny zakres usług związanych z dystrybucją oraz opakowania
ekologiczne
5) minimalizacja ryzyka ekologicznego konsumpcji wyrobów
Ewolucja strategii ochrony środowiska (USA):
1) Strategia rozcieńczania
2) Strategia filtrowania
49
3) Strategia recyrkulacji
4) Strategia zapobiegania
5) Strategia ekoproduktu
W procesie proekologicznym zarządzania przedsiębiorstwem kluczowym pojęciem są technologie
wytwarzania, bowiem technologie instalacji, które wykorzystuje przedsiębiorstwo produkcyjne
stanowią główne źródło emisji zanieczyszczeń, a dla przedsiębiorstwa jest to główne źródło obciążeń
przedsiębiorstwa kosztami ekologicznymi. Dlatego tez podstawowe znaczenie posiadają odpowiednie
oddziaływania na procesy wytwarzania.
W procesach wytwarzania podejście do problematyki ochrony środowiska może mieć charakter:
1) infrastrukturalny,
2) zintegrowany technologicznie,
3) zintegrowany produktowo.
Działania infrastrukturalne w przedsiębiorstwie dotyczące ochrony środowiska koncentrują się na
inwestowaniu, którego efektem jest odpowiednia struktura urządzeń ochronnych. Tego rodzaju
postępowanie określa się mianem „technologii końca rury”.
Celem tych urządzeń jest redukcja emisji pyłowo-gazowych, oczyszczanie ścieków
technologicznych,
przemysłowe
i
poza
przemysłowe
wykorzystanie
odpadów
oraz
unieszkodliwianie odpadów poprzez ich składowanie w miejscach do tego przeznaczonych.
Jest to wyrazem defensywnej strategii marketingowej i jest nieefektywne ekologicznie
ponieważ:
1) następuje jedynie zmiana formy degradacji środowiska,
2) powstają odpady,
3) występują bardzo poważne trudności lokalizacyjne odpadów.
Z punktu widzenia przedsiębiorstwa jest również ta strategia nieefektywna ekonomicznie, gdyż:
1) koszty składowania odpadów są bardzo wysokie,
2) koszty tworzenia
biorsth,13.25355
układu idia
infrastrukt368(k)-4.05851(a)-3.4808732479(7)-3.22722(o)-4.05851(r)0.253657(e
któac6(,13.25355bt)-4.8898(ó)-4.05851(r)-1.32605(kc)1.66258(6(,128)-31((e
50
ukierunkowania na:
1) ekologizację procesów produkcji i rozwój czystych technologii (integracja technologiczna)
2) wytwarzanie bezpiecznych ekologicznie produktów (integracja produktowa).
Obydwa rodzaje integracji zalicza się do działań określonych mianem „koncepcji czystszej
produkcji”, która preferowana jest przez różne instytucje ze względu na interesy i społeczeństwa i
przedsiębiorstwa.
„Czystsza produkcja” to ciągłe stosowanie zintegrowanej zapobiegawczej strategii w odniesieniu
do procesów i usług tak by zwiększać ich sprawność oraz redukować ryzyko dla ludzi i otoczenia.
Ta koncepcja dąży do zintegrowanego podejścia uwzględniającego trzy wymiary – ekologiczny,
społeczny i ekonomiczny.
W zakresie integracji technologicznej wyróżnia się dwie strategie:
1) strategie minimalizacji odpadów (recyrkulacja) – wysterują tu następujące kierunki działania:
a) redukcja zanieczyszczeń u źródła – to odpowiednie kształtowanie materiałów i
surowców, kontrola wykorzystania surowca, a gdy powstają zbyt duże zanieczyszczenia
zmiana surowca na inny; to także zmiany technologiczne, zmiany procesów
produkcyjnych, to dodatkowe procesy oczyszczające zmiana wyposażenia instalacji,
zmiana parametrów instalacji; to również poprawa procesów produkcyjnych czyli
prawidłowa konserwacja maszyn, odpowiedni system remontowy oraz kontrola ilością
zasobów , tak by wszystkie zostały prawidłowo wykorzystane
2) recyrkulacja (także zewnętrzna) – zapewnia możliwość odzysku i recyklingu, jednak pewna
część odpadów nie może być wykorzystana i musi być składowana. Jest to strategia o
charakterze przejściowym, a jako docelowa jest nieefektywna ekologicznie i ekonomicznie,
jednak w stosunku do strategii oczyszczania zapewnia korzyści:
a) reducję koszów ekologicznych
b) przyczynia się do poprawy procesów ekologicznych i zapewnia poprawę pozycji
konkurencyjnej przedsiębiorstwa
3) unieszkodliwianie odpadów
4) składowanie odpadów
Strategia recyrkulacji powinna być traktowana jako strategia przejściowa, a zmierzać powinna
do strategii zapobiegania zanieczyszczeniom. W tej strategii mamy tylko dwa zakresy działania:
1) redukcja zanieczyszczeń u źródła
51
2) recyrkulacja wewnętrzna
Wprowadzenie tej strategii niesie poważne konsekwencje – to zamkniecie wszystkich
zagrożeń generowanych przez przedsiębiorstwo w tymże przedsiębiorstwie.
Z redukcja zanieczyszczeń u źródła pojawia się zmiana wyrobów:
1) przedłużenie trwałości wyrobu,
2) zmiana składu wyrobu,
3) rezygnacja z wyrobów stwarzających zagrożenie dla środowiska
jest to podejście od zapobiegania zanieczyszczeniom do ekoproduktu.
Proekologiczna optymalizacja procesów produkcyjnych w aspekcie technicznym podlega
przyspieszonej ewolucji od technicznej infrastruktury ekologicznej poprzez zintegrowaną kontrolę
procesów produkcji, aż po przeprojektowanie procesów produkcji lub produktów w taki sposób by
minimalizować obciążenia ekologiczne, a zarazem zapewnić wysoka wartość produktu finalnego.
W zakresie kształtowania uwarunkowań technologicznych niezbędne jest uporządkowanie
procesów zmian w przedsiębiorstwie co gwarantuje nam zastosowanie odpowiednich technik
zarządzania ekologicznego, którego przykładem jest program „czystszej produkcji” program ten
pozwala na rankingowanie projektów i wybór rozwiązań priorytetowych, które uwzględniają
możliwości realizacyjne przedsiębiorstwa i opłacalność prowadzonej działalności gospodarczej.
Program prewencyjny składa się z następujących faz:
1) faza planowania – to akceptacja programu przez kierownictwo czego efektem jest
sformułowanie odpowiedniej polityki ekologicznej przedsiębiorstwa. Stwarza to podstawe do
powołania zespołów specjalistów, którzy dokonają ogólnej oceny sytuacji ekologicznej
przedsiębiorstwa i ustala priorytety działań. Zespoły te zajmują się kształtowaniem struktury
operacyjnej i zajmują się zarządzaniem przedsiębiorstwem.
2) faza diagnozy i oceny – przeprowadzany jest szczegółowy przegląd ekologiczny
przedsiębiorstwa, który umożliwia identyfikację i ocenę sytuacji ekologicznej oraz umożliwia
określenie działań naprawczych jeśli takie są niezbędne. Wykorzystuje zasoby informacyjne.
Szczegółowy przegląd ekologiczny stwarza przesłanki wyboru optymalnych warunków działań
przedsiębiorstwa. W tym względzie przyjmuje się konkretne priorytety m.in. zgodność z
wymogami prawnymi, koszty gospodarki odpadami, techniczne możliwości działań, dostęp do
zewnętrznych źródeł finansowania.
52
3) faza analizy i oceny efektywności – szczególnie ważna, gdyż stosujemy tu wielokryterialna
analizę efektywności. Przeprowadzamy w stosunku do określonych kierunków działań oceny
techniczne, oceny ekonomiczne, społeczno-ekologiczne i prawne. Taka analiza daje podstawę
do racjonalnego wyboru działań i prowadzi do fazy wdrażania
4) faza wdrażania – to biznes plan dla działań. Musimy określić odpowiednie warunki wdrożenia
do przedsiębiorstwa jak i poza nim (fundusze, inwestorzy strategiczni). Wprowadzenie nowego
rozwiązania zapewnia poprawę relacji ze środowiskiem (otrzymujemy certyfikat „czystszej
produkcji”)
Program czystszej produkcji posiada następujące cechy:
a) zapobieganie zanieczyszczeniom poprzez przewidywanie,
b) ukierunkowanie na rozwój przedsiębiorstwa,
c) dobrowolność wdrażania,
d) uniwersalność (dla dowolnego środowiska)
Te cechy są zbieżne z zasadami sformalizowanego postępowania.
Wytwarzanie bezpiecznego ekologicznie produktu (ekoproduktu) to docelowe działanie
przedsiębiorstwa.
Ekoprodukt wytwarzany jest w zamkniętym systemie produkcji (z wykorzystaniem czystych
technologii), efektem którego są produkty trwałe przeznaczone do powtórnego przetworzenia czy też
biodegradowania.
Podstawowym narzędziem wdrażania ekoproduktu jest strategia ekoproduktu, która polega
na przejęciu przez przedsiębiorstwo odpowiedzialności za wytwarzany produkt w całym cyklu jego
życia. Zapewnia to wzmocnienie tego produktu i jego pozycji na rynku i uzyskanie odpowiedniego
wizerunku produktu. Uznaje się
53
Program analizy cyklu życia produktu:
1) koncepcja produktu,
2) projekt produktu – projektowanie zorientowane na recykling
3) proces produkcji
4) dystrybucja,
5) wykorzystanie
6) usuwanie.
7)
Strategia ekoproduktu w globalnej skali przyczynia się do tworzenia zamkniętych obiegów
gospodarczych, co zapewnia reprodukcje zasobów naturalnych i likwidację zanieczyszczeń
środowiska, a w konsekwencji godząc cele ekologiczno-społeczne z celami ekonomicznymi. Strategia
ta w konsekwencji zapewnia rozwój trwały, zrównoważony i samopodtrzymujący się.
W zakresie zarządzania ekologicznego pierwszorzędne znaczenie maja relacje zachodzące
między kierownictwem przedsiębiorstwa a załoga. Reorientacja w przedsiębiorstwie wymaga
zaangażowania kierownictwa a później wszystkich pracowników.
Kierownictwo określa główne cele, sposób koordynowania, ale później przekształca cele w
konkretne działania za pomocą załogi.
Niezbędne jest określenie działań ekologicznych na każdym stanowisku pracy w
przedsiębiorstwie. Istnieje konieczność modyfikacji struktur w przedsiębiorstwie. Ważne jest by
struktura organizacyjna była elastyczna, zdolna do adaptacji w zmieniających się warunkach, co
umożliwia efektywne zarządzanie.
Pojawia się konieczność wyselekcjonowania komórek pełniących rolę służby ochrony
środowiska. Służby te funkcjonują w zakładach i powinny mieć charakter sztabowy i pełnić funkcje
doradcze i kontrolne. Celem powinno być:
1) ochrona zasobów,
2) ochrona środowiska otoczenia zakładu,
3) ochrona pracy.
W dużych przedsiębiorstwach wprowadza się pełnomocnika do spraw ochrony środowiska,
który powinien prócz kompetencji merytorycznych posiadać również zdolność do prowadzenia
negocjacji i mieć uprawnienia decyzyjne do podejmowania decyzji finansowych, ekonomicznych i
innych (zazwyczaj w takiej roli występuje członek zarządu zakładu).
Sprawne wdrożenie strategii uwarunkowane jest sprawna polityka personalną 9prawiłowy dobór kadr o
54
kompetencjach merytorycznych, musi występować odpowiedni system motywacyjny materialny i
psychologiczny).
Komunikacja – to dwustronna informacja, gdzie wymaga się przepływu informacji od
pracowników do pracodawcy i odwrotnie, ale także uwzględnia się propozycje zgłaszane przez
pracowników. Motywacja i komunikacja maja podstawowe znaczenie w kształtowaniu proekologicznej
struktury przedsiębiorstwa, kreują bowiem pożądane postawy pracowników oraz kreują ich kulturę
ekologiczną.
Kultura przedsiębiorstwa – to kształtowanie i utrwalanie przez kierownictwo wspólnych z
pracownikami wzorów myślenia, poglądów podzielonych wartości i postępowanie.
Rozwijanie kultury ekologicznej pracowników wymaga cyklicznych szkoleń dla różnych grup
zawodowych i stanowisk pracy. Zapewnią one poznanie i zrozumienie polityki ekologicznej
przedsiębiorstw, uświadomienie obaw, a także konsekwencje nieprzestrzegania wymogów
ekologicznych. Podnoszenie świadomości ekologicznej pracowników w ostateczności następuje
integracja zarządzania ekologicznego z praktyka postępowania.
W przedsiębiorstwie wdrożenie
proekologicznej strategii wymaga rozbudowy systemu i infrastruktury przedsiębiorstwa.
Można przyjąć, że system informacyjny środowiska dotyczy pomiaru i oceny uciążliwości:
a) surowców i materiałów,
b) procesów ekologicznych
c) wyrobów przedsiębiorstwa,
d) przedsiębiorstwa jako całości.
Podstawowe źródła informacji środowiskowej:
1) monitoring środowiskowy – pozwolenia i decyzje administracyjne, procedury, standardy,
założenie polityki ekologicznej przedsiębiorstwa, schematy zamówień materiałów, rejestry
inwentarzowe i inne stwarzają podstawę do kształtowania bilansów finansowych i do rachunku
sozologicznego,
2) dokumentacja ekologiczna,
55
4) oddziaływanie na podwykonawców i dostawców,
5) prowadzenie dialogu ze społeczeństwem.
Norma Brytyjska 707 – pierwsza norma określająca system zarządzania środowiskiem.
1963 r. UE opracowała normy dobrowolnego uczestnictwa podmiotów gospodarczych w systemie
zarządzania środowiskiem i przeglądów ekologicznych (EMAS).
Ma na celu:
1) przestrzeganie przez przedsiębiorstwa obowiązku wymogów środowiskowych,
2) stosowanie najlepszej technologii
3) dostęp społeczeństwa do informacji o podejmowanych przez przedsiębiorstwo działaniach
ekologicznych.
W skali światowej wystepuje zestaw norm ISO 14000. to zestaw, który dotyczy zarzązania
środowiskiem w przedsiębiorstwie i można wyróżnic tu dwa podsystemy:
1) zbiór norm, które dotyczą oceny organizacji
2) zbiór norm które dotyczą oceny produktu i procesu.
Do zboru norm dotyczących oragzniacji należą nastepujące normy:
a) określające system, zarządzania środowiskiem (ISO 14001),
b) normy oceniająe działanie w zakresie ochrony środowiska,
c) normy określające zasay przeglądów ekologicznych w zakresie produkcji i procesu.
Norma ISO 14001 – przyjmuje ona, iż zarządzania środowiskowe są to te aspekty ogólnej funkcji
zarządzania organizacji, które dotyczą opracowania, wdrożeni i realizacji jej polityki i celów
środowiskowych.
System zarządzania środowiskiem (wg ISO 14001) to struktura organizacyjna stawiająca na
odpowiedzialność, praktykę postępowania, procedury, procesy i zasoby niezbędne do wdrożenia i
realizacji zarządzania środowiskiem. To system, który musi być bardzo elastyczny.
Procedura wdrażania (wg ISO 14001) systemu zarządzania środowiskiem zawiera :
1) deklaracje kierowana przedsięwzięć o przystąpieniu do wdrożenia systemu – deklaracja jest
niezbędna i jest sformułowaniem ogólnych założeń polityki środowiskowej. To przyjęcie
odpowiedzialności za wdrożenie systemu. Kierownictwo musi podjąć kroki co do kwalifikacji
załogi, świadectwo dozoru.
56
2) wstępny przegląd ekologiczny- obejmuje:
a) analiza i ocena zgodności postępowania z obowiązującymi wymogami prawnymi,
b) ocena oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko zarówno wewnątrz zakładu jak i
poza nim,
c) obejmuje inwestycje źródeł zanieczyszczenia środowiska,
d) przegląd istniejących praktyk gospodarowania odpadami
e) ocena procesu technologicznego w aspekcie zużycia zasobów oraz energii
3) opracowanie i wdrożenie systemu zarządzania środowiskiem – polityka środowiskowa
przedsiębiorstwa to oświadczenie organizacji dotyczące jej intencji i zasad odnoszących się do
ogólnych efektów działalności środowiskowej, określające ramy do działania i ustalenie celów
oraz zadań środowiska organizacji.
W polityce środowiskowej powinny być zawarte trzy zobowiązania będące filarami polityki
środowiska:
a) zobowiązanie do ciągłego doskonalenia systemów zarządzania środowiskiem rozumiana
jako zobowiązanie do ciągłej poray relacji między przedsiębiorcą a środowiskiem,
b) zobowiązanie do zapobiegania zanieczyszczeniom,
c) zobowiązanie do utrzymywania zgodności z prawem ochrony środowiska.
d)
Polityka środowiskowa by została pozytywnie zaakceptowana przez instytucje certyfikujące
musi posiadać pewne cechy
a) musi być odpowiednia do charakteru organizacji i jej oddziaływań na środowisko,
b) musi być udokumentowana i przekazana pracownikom w taki sposób by wszyscy
zrozumieli co przedsiębiorstwo stara się osiągnąć,
c) polityka środowiskowa powinna być dostępna dla zainteresowanych stron
4) kontrola i weryfikacja tego systemu (przegląd systemu zarządzania , audit) – planowanie opiera
się na następującym układzie logicznym:
a) należy rozpoznać i zrozumieć aspekty środowiskowe,
b) należy zrozumieć zobowiązania prawne,
c) należy opracować strategię dla ciągłego doskonalenia.
Aspekt środowiskowy to element działania organizacji, jej wyrobów i usług, którym może wzajemnie
oddziaływań ze środowiskiem. Wpływ na środowisko to każda zmiana w środowisku niekorzystna lu
57
niekorzystna, która w całości lub częściowo jest spowodowana działalnością organizacji, jej wyrobami
i usługami. Cele środowiskowe o cele wynikające z polityki środowiskowej oraz z e znaczących
aspektów środowiskowych, które organizacja wyznaczyła sobie do osiągnięcia, i które są okre ślone
58
który udziela odpowiedzi i winien:
a) określić czy system zarządzania jest zgodny z planowanymi działaniami,
b) ustalić czy system została prawidłowo wdrożony i realizowany,
c) dostarczyć kierownictwu informacji co do zakresu przeglądu ekologicznego.
Przegląd ten przede wszystkim powinien zwrócić uwagę na:
a) ewentualna
potrzebę
zmiany
polityki
środowiskowej
oraz
struktury
celów
środowiskowych,
b) winien wykazać stopień efektywności działania systemu
c) winien wykazać zgodność z zobowiązaniami do ciągłego doskonalenia.
Przegląd jest dokonywany przez osoby zewnętrzne.
5) opublikowany zewnętrznie raport ekologiczny – zawiera:
a) szkic polityki środowiskowej,
b) zarys systemu zarządzania środowiskiem,
c) charakterystykę działań podejmowanych w zakładach,
d) podsumowanie działań ochrony środowiska.
Raport oceniany jest przez zewnętrznych akredytatorów, którzy przyznają zakładowi lub nie
certyfikat.
6) weryfikacja raportu rozpatrywana
przez zewnętrznych akredytorów – dokumentacja
środowiskowa występuje na wszystkich szczeblach. Szczebel strategiczny – księga zarządzania
środowiskiem, szczebel taktyczny – procedury, szczebel operacyjny – instrukcje robocze.
Podstawa uzyskania certyfikatu jest wprowadzenie działań korygujących i zapobiegających. Są
one sercem każdego prawidłowo funkcjonującego systemu zarządzania.
Korygowanie wymaga:
a) istnienia systemu sygnalizowania niezgodności,
b) określenia i analizy przyczyn niezgodności
c) eliminacji niezgodności w możliwie krótkim czasie,
d) ciągłej analizy przebiegających w przedsiębiorstwie procesów w aspekcie punktów
krytycznych ze względu na realizowanie celów środowiskowych.
59