Marzec 2012

Transkrypt

Marzec 2012

Rok
Młodokaszubów
CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT)
NR 3 (452) MARZEC 2012
MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY
ROK ZAŁOŻENIA 1963
http://www.kaszubi.pl/o/pomerania
http://katalog.czasopism.pl/index.php/Pomerania
KARTA JĘZYKÓW TYLKO NA PAPIERZE
WALKA O POLSKIE LITERY
ŚWIAT BEZ CSBTV
Skrë ju wrãczoné!
w numerze
BEZPŁATNY DODATEK KASZUBSKOJĘZYCZNY
okladka_marzec_2012.indd 1
2012-03-01 13:54:58
Z NAMI WYPRZEDZISZ
KONKURENCJĘ
REKLAMA W POMERANII
TEL. 58 301 90 16 / 697 001 422
2012-03-01 13:55:06
Numer wydano dzięki dotacji
Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji
oraz Samorządu Województwa Pomorskiego.
W NUMERZE:
2
Od redaktora
I-VIII NAJÔ ÙCZBA
3
Listy
35 ÙCZBA 9. KÒMPÙTER DLÔ WSZËTCZICH
4
O JOTACJI NAGŁOSOWEGO I
37 KÒŻDEN MÙSZÔŁ BËC GRZECZNY
Jerzy Treder
6
GENEALOGIA HERINGÓW RAZ JESZCZE
8
O PEWNEJ RECENZJI REFLEKSJI KILKA
9
Z dwutygodnika „Kaszëbë”
Tomasz Rembalski
Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch
Z Kristiną i Bronisławã Chołkama gôdô Eugeniusz Prëczkòwsczi
39 PRZYSZŁY Z NIEMIEC I SZWAJCARII
Jerzy Łukaszewski
42 CHTO MÔ ÒWCE…
Michał Kargul, Krzysztof Korda
Maya Gelniôk, tłom. Jiwóna Makùrôt i Szczepón Méjer
46 JUBILEUSZ W ŁOPOCIE ŻAGLI
10 Z drugiej ręki
Kazimierz Ostrowski
11 SCHADENFREUDE NICK NIE DÔ
46 ROCZËZNA W FËRTANIM ŻÔGLÓW
13 SWIAT BEZ CSBTV
48 PRZEDWIOŚNIE
15 WSZËTKÒ W NAJICH RÃKACH…
49 KAROLEK CYCOLEK
17 WYTYCZYLI NOWE DROGI (2)
50 KLAPERBABI
19 GDAŃSCY MŁODOKASZUBI
51 Lektury
Z Tomaszã Wicherkiewiczã gôdô Dariusz Majkòwsczi
Z Arturã Jabłońsczim gôdô D.M.
Dariusz Majkòwsczi
Cezary Obracht-Prondzyński
Krzysztof Korda
22 DZECY (NIÉ)CHÒWANIÉ
Grégór J. Schramke
Tłom. Dariusz Majkòwsczi
Maria Pajakowska-Kensik
Maria Block
Zyta Wejer
55 DZÃKÙJEMË!
56 WIÉRZTË. DZÃKA CË, ZEMIO RODNÔ
23 WALKA O POLSKIE LITERY
57 ZMIANA WARTY W WILNO HERITAGE SOCIETY
26 PRAGA NA GÔCHACH
Pioter Dzekanowsczi
58 SPOTKANIA KULTUR
Tomasz Rembalski
28 ÒDZWËSKÓNÔ KASZËBKA
Alina Werochòwskô
29 JAK TO Z GÔCHAMA JE
Witek Wantoch Rekòwsczi, Alina Werochòwskô,
Łukôsz Zołtkòwsczi
31 SZËKAJĄCË ÒJCA
Jadwiga Bògdan, tłom. D.M.
33 KASZËNGLISH
Ana Gliszczëńskô
33 KRËJAMNY AUTOMAT
rd
34 PODWODNY ŚWIAT
Marta Szagżdowicz
Józef Borzyszkowski
Daniel Kalinowski
60 Klëka
62 Z życia Zrzeszenia
64 Pożegnania. Odszedł Marian Majkowski
Danuta Sroka
65 Pożegnania. Zbyszku, dziękujemy...
Bogumiła Cirocka
66 BËLNÉ PRAWÒ, MÔŁI BRZÔD
Słôwk Klôsa
67 ZE SWÒJÉGÒ PÒGRZEBÙ
Tómk Fópka
68 NOWÒROCZNÉ ÙMËSLËNCZI
Rómk Drzéżdżónk
pomerania marzec 2012
pomerania_marzec_2012 v3.indd 1
2012-03-01 12:58:41
Od redaktora
„Komitet Ekspertów uznaje obecnie to zobowiązanie za niespełnione” – takie zdanie dość często pojawia
się w sporządzonym przez niego raporcie, w którym
opisano, w jaki sposób Polska wypełnia postanowienia
Europejskiej Karty Języków Regionalnych lub Mniejszościowych. Tak negatywnej oceny nie doczekało się
do tej pory żadne państwo będące stroną tego międzynarodowego dokumentu.
W wypadku języka kaszubskiego zostało spełnionych zaledwie 17% przyjętych zobowiązań. A przecież ratyfikacja Karty
miała być dla nas wielkim krokiem naprzód. Liczyliśmy, że zapewni m.in.
kaszubskojęzyczne przedszkola, szkoły podstawowe, w których kaszubski
będzie używany jako język nauczania, większy dostęp do mediów publicznych, naukę historii i kultury naszego regionu. Okazało się jednak,
że przepisy pozostały martwe, a błędy polskich urzędników mogą się stać
– jak określa to dr Tomasz Wicherkiewicz – „zaczynem gnilnym” całego
dokumentu.
Na szczęście o Kaszuby i całe Pomorze dbają nie tylko urzędnicy.
W gdańskim Ratuszu Staromiejskim, siedzibie Nadbałtyckiego Centrum
Kultury, po raz kolejny zostały wręczone Skry Ormuzdowe. Laureaci tej
prestiżowej nagrody udowadniają, że niezależnie od dotacji oraz regulacji
prawnych miłość do małej ojczyzny można okazywać na każdym kroku
i, co ważne, przekuwać ją w czyn. Dziękujemy im za tę lekcję, a naszych
Czytelników zachęcamy do obejrzenia zdjęć z uroczystości wręczenia
Skier.
Dariusz Majkowski
ADRES REDAKCJI
80-837 Gdańsk,
ul. Straganiarska 20–23
tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31
e-mail: [email protected]
REDAKTOR NACZELNY
Dariusz Majkowski
ZASTĘPCZYNI RED. NACZ.
Bogumiła Cirocka
ZESPÓŁ REDAKCYJNY
(WSPÓŁPRACOWNICY)
Danuta Pioch („Najô Ùczba”)
Karolina Serkowska (Klëka)
Maciej Stanke (redaktor techniczny)
KOLEGIUM REDAKCYJNE
Andrzej Busler
Piotr Dziekanowski
Roman Drzeżdżon
Aleksander Gosk
Wiktor Pepliński
Edmund Szczesiak
Tomasz Żuroch-Piechowski
TŁUMACZENIA
NA JĘZYK KASZUBSKI
Dariusz Majkowski
Iwona Makurat
Szczepan Mejer
Danuta Pioch
GRAFIKA I PROJEKT OKŁADKI
Maciej Frąckowiak
Zaprenumeruj „Pomeranię”!
Prenumeratę można zacząć od dowolnego numeru bieżącego lub przyszłego,
z tym że minimalny okres prenumeraty
to 3 miesiące.
Cena miesięcznika w roku 2012 wynosi:
1 egz. – 5 zł.
Prenumerata krajowa:
cały rok – 55 zł.
Prenumerata zagraniczna:
cały rok – 150 zł.
Wszystkie podane ceny są cenami brutto
i uwzględniają 5% VAT.
Aby zamówić prenumeratę, należy:
•dokonać wpłaty na konto: ZG ZKP, ul.
Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk,
PKO BP S.A., nr r-ku: 28 1020 1811
0000 0302 0129 3513, podając imię
2
i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej), dokładny adres oraz miesiąc
rozpoczęcia prenumeraty.
Konto dla przelewów zagranicznych:
IBAN PL 28 1020 1811 0000 0302 0129
3513 Kod BIC (SWIFT): BPKOPLPW
• zamówić w Biurze ZG ZKP,
telefon: 58 301 27 31,
e-mail: [email protected]
„Pomeranię” można zaprenumerować na
poczcie, a także na stronie internetowej:
www.poczta.lublin.pl/gazety.
Numery archiwalne w cenie 4 zł do nabycia w Biurze ZG ZKP.
Wszelkie informacje podane w cenniku nie stanowią oferty w rozumieniu Kodeksu cywilnego.
ZDJĘCIE NA OKŁADCE
Laureaci Skier Ormuzdowych 2011
Fot. Beata Koss
WYDAWCA
Zarząd Główny
Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego
80-837 Gdańsk
ul. Straganiarska 20–23
DRUK
Normex Gdańsk
Redakcja zastrzega sobie prawo
skracania artykułów oraz zmiany tytułów.
Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim,
zgodną z obowiązującymi zasadami,
odpowiadają autorzy i tłumacze.
Redakcja nie ponosi odpowiedzialności
za treść ogłoszeń i reklam.
Wszystkie materiały objęte są
prawem autorskim.
pomerania strëmiannik 2012
2012-03-01 12:58:42
Stegna rozwiju Wòjnowi
Marinarczi
Kùńc 2011 rokù béł bòkadny
w zdarzenia, jaczé na pòlsczi
Wòjnowi Marinarce (pòl. Marynarka Wojenna) òdcësną swòjã znankã
na co nômni 10 lat. Tim samim
kùńczi sã wielelatnô kôrba na téma
wëbiéru stegnë wznôwianiô pòlsczi
wòjnowi flotë, co bënômni nie
òznôczô kùńca tôklów z ji rozwijã,
a nawet procëmno – dopiérze terô
sã zaczną.
26 czerwińca 2011 rokù na
wòdach Gduńsczi Hôwindżi (pòl.
Zatoka Gdańska) miôł môl widzały
pòkôz wòjnowi flotë. Slédnô takô
patrijotnô rozegracjô òdbëła sã 41
lat temù. Ò czim mëslëlë bëtnicë
ny ùroczëznë, nie je wiedzec, ale
wprowadzony w krëjamné sprawë mòglë so pò cëchù rzeknąc
– òstatny to taczi pòkôzk na tëch
wòdach.
8 lëstopadnika 2011 rokù prezydent RP Bronisłôw Kòmòrowsczi
ùsôdzôł dokôz ò przédnëch czerënkach rozwiju pòlsczi armie na
lata 2013–22. Dlô pòsobnëch minystrów òbarnë dokôz nen mdze
wskôzywôł stegnã dzejaniô. Zmilony je nen, chtëren bë mëslôł
ò zachòwaniu donëchczasnégò stónu òkrãtów Wòjnowi Marinarczi
(WM). Przédnik Bióra Nôrodnégò
Bezpiekù (pòl. Biuro Bezpieczeństwa Narodowego) prof. Stanisłôw
Kòzéj miôł rzekłé, że przed WM
ùkazywają sã nowé céle, zrzeszoné
z ùsadzanim systemów jinfòrmacje.
Dôł téż do zrozmieniô, że marinarka mdze sã mògła włączëc w zjiscywanié jedny z prowadnëch ùdbów,
jaką je òbarna lëftowi rëmie kraju,
midzë jinyma przez lotë fligrów bëz
òbsadzënkù. Co przez to mòżna
zrozmiôc? A to, że cząd baro drodżich òkrãtów, łatwo topionëch bez
fligrë, ju sã kùńczi. A Pòlskã stac
blós na jedną, apartną ùdbã.
Aptitë bëłë wiôldżé. W nowé
tesąclecé jesmë wjachelë pierszą
z dwùch pòdarowónëch bez Amerikanów fregatów, ORP „Pułaski”.
Pò rokù rëgnãłë robòtë kòl bùdowë
pierszi z 7 planowónëch kòrwet,
tpzw. gawronów. W rokù 2002
przëpłënãła drëgô fregata i pierszi
z sztërzech pòdarowónëch przez
Norwegów pòdwòdny òkrãt „Sokół”. W tim czasu miałë rëgnąc
robòtë kòl bùdowë pòsobnëch
òkrãtów. Ale robiony béł blós jeden
„gawron”, na jaczi zafelało dëtków, a Òkrãtowniô Wòjnowi Marinarczi (pòl. Stocznia Marynarki
Wojennej) òsta pòstawionô w stón
ùpadłoscë. Znajôrze gôdają, że przë
donëchczasny niwiznie finansowaniô, w 2030 r. na wòdze nie mdze
niżódnégò òkrãtu. Stôré pùdą na
złom, a nowëch sã nie bùdëje.
Z Pòlską wòjnową flotą pò
prôwdze mùszi bëc lëchò, czej sprawą tą nawetka zajął sã Przedstôwca Òbëwatelsczich Prawów (pòl.
Rzecznik Praw Obywatelskich).
W 2008 rokù Janusz Kòchanowsczi
wëstąpił do Minystra Nôrodny
Òbarnë (pòl. Minister Obrony Narodowej) z pëtanim ò prôwdzëwą
stojiznã pòlsczi WM. Przëczëną do
sczerowaniô tegò pisma béł artikel
w jednym z cządników, gdze stoja-
ło, że z 40 òkrãtów WM leno trzë
nadôwają sã do wòjnowëch dzejaniów.
Ùwzãti przëstojnicë wikszégò
wdaniô sã Pòlsczi w znôwianié
wòjnowi flotë gôdają: kùliż razy
Pòlskô òdwrôcała sã òd mòrza,
tëli razy tracyła samòstójnotã. Co
bë człowiek nie mëslôł, głëpòtą
je trzimanié grëpë rozmajitoôrtnëch òkrãtów, ùżiwónëch do nie
je wiedzec jaczich zadaniów. Czë
równak dostóné fregatë nié lepi bë
bëło znowic, co kù reszce je tóńszé
òd ùdostaniô całi rédżi „gawronów”, a ùmòżebni môłim kòsztã
ùtrzëmac bòjowô sëła flotë do 2025
rokù? Czë je możlëwé, że wikszosc
z 40 òkrãtów WM nadôwô sã leno
na żëletczi? Ti, co tak gôdają, są
dbë, że za òbszczãdzoné dëtczi
bãdze mòżna ùszëkòwac nowé
òkrãtë, mògącé wëkònëwac wieloraczé zadania, jaczé bëłëbë tóńszé w bùdowie i ùżiwanim ë jesz
z mòżlëwòtą dozbrojeniô. Zamiszlô
sã, że mògłëbë òne przëjąc zadania
dzysô ùżiwónëch òkrãtów.
Pòdskatą do zajãcô sã tą témą
béł bészét, jaczi jem ùdostôł na
jinternetowi starnie www.gazetakaszubska.pl. Stojało henë
ò transpòrce, bez wëstrzódk Gdinie, 370-tonowégò pòdwòdnégò
òkrãtu. Wiozłi òn béł z òkrãtownie
do Akademie Wòjnowi Marinarczi,
gdze mô bëc wëzwëskiwóny jakno môl ùczbòwëch zajmów, a téż
turisticznô òsoblëwòta gardu. Òb
czas swòjégò żëwòta, pòdarowóny
bez Norwegiã òkrãt, nigdë nie służił w pòlsczi wòjnowi floce. Nie je
wiedzec, czë je to òrãdz do bùchë
czë do sromòtë.
Słôwk Klôsa
3
2012-03-01 12:58:42
polemika
O jotacji nagłosowego i
JERZY TREDER
Uchwała Rady Języka Kaszubskiego
nr 7/RJK/07 z dnia 8.12.2007 r. została
zatytułowana „w sprawie alternacji ó : o,
ruchomego e, labializacji, występowania ë po spółgłoskach tylnojęzykowych,
wargowych i miękkich, oboczności -i ||-e
w niektórych przypadkach rzeczowników żeńskich pochodzenia obcego”, zatem już sam tytuł bardzo szczegółowo
informuje o jej zawartości, ale – o dziwo!,
jak widać – nie zapowiada obecności
w niej zapisu o jotacji. Jednak to właśnie
o niej czytamy w p. 4.: „Przed samogłoską i konsekwentnie należy stosować
jotację, np. jinternet, jinterneta [sic!], jinwesticjô, Jignac. Zasada ta nie dotyczy
spójnika i”. Zauważyć warto, że mowa
jest o samogłosce i, nie zaś o literze,
a więc akcentuje się już wymowę!?
Nieumieszczenie tej kwestii w tytule
i nieprecyzyjne sformułowanie zasady
każe wnioskować, że wprowadzono ją
jakby pośpiesznie, a zatem nie dziw, że
pochopnie. (Nawiasem mówiąc, tekst ca-
4
łej uchwały zdradza pośpiech albo brak
umiejętności redagowania tekstu o charakterze uchwały. Usprawiedliwieniem
może być fakt, że to jedna z pierwszych
uchwał Rady…). Od razu też z naciskiem stwierdzić trzeba, iż wątpliwe jest
potraktowanie spójnika i jako wyjątku
(najpewniej dla uniknięcia zbieżności
z zaimkiem ji, pol. jej), kiedy w potocznej (mówionej) kaszubszczyźnie wymawia się go właśnie jako ji, czyli z j-, co
potwierdzają np. Lorentz i Sychta.
Jak wszystkie z dotychczas podjętych, tak i ta uchwała RJK nie została
uzasadniona, a przecież trzeba było
rozważyć, dlaczego ogólnie dostępne
źródła i materiały potwierdzają inny
– zgodny zresztą z intuicyjnym – stan
dawny i współczesny w sferze wymowy
i w nagłosie, jak np.:
1. F. Lorentz w Pomoranisches Wörterbuch zapisał (stan sprzed 1938 r.) wiele
wyrazów z i-, np. ikacka ‘Eichhörnchen’,
inwalida, infantrëjô ‘Infanterie’, infentôr ‘Inventar’, inzla ‘Insel’, inżenéra, inst
‘hinst, Hengst’– te nawet bez wariantów
z j- czy h-, gdy takowe mają np. idea (Labuda), imiã, iska, izbil ‘Eisbil’ (Budzisz),
inkaùst (Karnowski), instalacëjô, instrukcëjô, instrumańt, ińszt (Majkowski) itd.
W Gramatyce pomorskiej (s. 481) Lorentz
napisał o jotacji: „Także samogłoski palatalne w późniejszych zapożyczeniach
najczęściej nie przybierały półsamogłoski. Mówi się zatem egzema, ekstrat, éwlowac, inst, iństrument…”
2. B. Sychta w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (1967–1976)
notuje np. inkostk ‘atrament’, ino ‘jedynie’, inżiniéra, itro obok jitro, Izak,
Izacznik, izdebka obok jizdeba, wreszcie
z języka dzieci: icia, ij!, ija, isa i ilfonks
(w odliczance), isk ‘koń’…; inaczej np.
Jignac. Należy pamiętać, że Słownik nie
rejestruje tzw. internacjonalizmów.
Jotacja nie znajduje również uzasadnienia w dziejach kodyfikacji
literackiej (pisanej) kaszubszczyzny, ponieważ:
1. F. Ceynowa w pismach kaszubskich ma np.: India, indigenat, indukcje,
informacëjô, chociaż jest Jizak…
2012-03-01 12:58:44
polemika
2. S. Ramułt w Słowniku języka pomorskiego, czyli kaszubskiego (1893) zapisał –
i tak zostało w znormalizowanej edycji
(2003) – np. indult, infùła, ingber ‘imbir’,
instancëjô, instowac ‘o klaczy: przejawiać
popęd’, instruktor, intancëjô, intonowac,
isa, iska itd.
3. L. Roppel (1939) i S. Bieszk (1959)
jako kolejni prawodawcy pisowni kaszubskiej nie podejmowali żadnych
działań reformatorskich w tej kwestii,
napomykając ledwie o naturalnej jotacji
w rodzimych wyrazach typu jic. Polemizujący z ich projektami krytycy także tego nie podnosili, podobnie potem
Zasady pisowni kaszubskiej z 1974 r. Najmniejszego śladu takiego zamysłu nie
ma również w Słowniku polsko-kaszubskim
J. Trepczyka (1994).
4. E. Gòłąbk pisał: „Nie pòpiéróm
pisaniô dodatkòwégò (proteticznégò) jprzed i- w słowach cëzégò pòchòdzeniô
tipù internet, intencjô, instrument, zinterpretowac, zintegrowac itp. Je to nié zasada, a maniéra, chtërna le òbòrdiwô
kaszëbsczi pisënk. Co jinégò kaszëbsczé, domôcé słowa, np. jic, jidã, jistniec,
zajistniec, jimac, zajimac, jigła itp.” (2007).
W jego Kaszëbsczim słowarzu normatiwnym aż 2 strony zajmują wyrazy z nagłosowym i-, np. idea, idol, ignorant, ikona, iks
(por. kasz. jiks|| juks), imperium, impotent,
impregnat, impresario, impreza, informacjô,
inspektor, institut…, choć np. Jignac, też
Indie||Jindie. (Podano tutaj więcej przykładów, aby uzmysłowić, że sprawa nie
dotyczy tylko kilku wyrazów).��
Ostatecznie jednak „poddał się”, oznajmiając,
że w pracy nad wielkim Słownikiem stosuje się do uchwały RJK (zob. Acta Cassubiana XI, s. 29).
5. Nie wprowadziłem jotacji do nowych wydań dzieł literatury kaszubskiej
w serii Biblioteki Pisarzy Kaszubskich
(od 2006), do Ewangelii na kaszëbsczi tołmaczonëch o. A.R. Sikory (2010), powieści
A. Majkowskiego Żëcé i przigòdë Remùsa
(2005, 2010), Antologii lëteracczich dokôzów
A. i A. Peplińsczich (2009), tłumaczenia
przez S. Jankego Pana Tadeùsza (2010)
i wszystkich innych opracowanych
przeze mnie zbiorów tekstów. Najpierw
byłem tą uchwałą zaskoczony, a potem
zakładałem, że problem wróci na wokandę RJK.
Dla praktyki, zwłaszcza edukacji
szkolnej, nie tak trudno w zasadach
i słownikach przytoczyć wszystkie wyrazy rodzime z „j-”. W większości zawiera je E. Gołąbka Kaszëbsczi słowôrz normatiwny (s. 144–147: od jic do jizdebny).
Uwaga: Nie należałoby zalecać jotowania imion i nazwisk na „I”, np. Jignac(y)
Jitrich (za: Ignac(y), Itrich) ze względu na
okoliczność posługiwania się nieraz inicjałami, np. J. J. wobec I. I. itp.
Podkreślić trzeba wreszcie, że takiej
tendencji do jotacji nie było i nie ma
w żadnym innym języku słowiańskim,
chociaż tendencje rozwojowe we wszystkich były tożsame.
Pomysł taki powstał zapewne
w środowisku ludzi zbliżonych do pisma
„Òdroda” (od 1999 r.), w którym znajdujemy np. jindeksowanié, jinfòrmacëjô,
jinternet. W tym gronie rozwijano
„twórczo” różne poznawane rewelacje
z historii języka kaszubskiego (pomorskiego) typu: ra- > re-, jak rek, remiã,
a zatem też mają redio i repòrt, a jeśli chto,
nicht, to też dochtor, rechtor, redachtor,
nadto np. redżistracëjô wedle rédżi (réga),
nodżi… Wyrażała się w tym tendencja
do skrajnej i totalnej asymilacji wszystkiego, co obce, a nie ulega wątpliwości,
że przesadny puryzm jest szkodliwy…
dla samej kaszubszczyzny!
Skutki? Pozytywnego nie widać żadnego, same zaś negatywne, poczynając
od niepotrzebnego obciążenia pisma
i wszystkich publikacji, kończąc na szkodliwości w procesie edukacji językowej,
mianowicie koncentracji na nauce nie
tylko takiej pisowni, ale również takiej
wymowy, w dodatku sprzecznej z wymową nie tylko polską, ale i kaszubską,
a przecież kaszubska pisownia w założeniu – już L. Roppla (1939) i S. Bieszka
(1959) – nie miała i nie powinna komplikować sytuacji, gdzie to tylko możliwe,
jak argumentowało się ongiś niechęć do
wprowadzenia liter „ò”, „ù”. Wreszcie
kaszubski jako słowiański język staje się
dziwadłem na tle pozostałych. Ogólnie uchwała ta stoi również w sprzeczności z inną, późniejszą, tj. Uchwałą
nr 3/RJK/09 z dnia 13.03.2009 r. w sprawie ochrony lokalnych odmian języka
kaszubskiego.
Dlaczego sprawa pojawia się teraz? Otóż jest jeszcze czas, aby zweryfikować tę absurdalną uchwałę, zanim
ukażą się znaczące publikacje o charakterze normatywnym, a więc właśnie
potrzebne nowe wydanie E. Gołąbka
Kaszëbsczégò słowarza normatiwnégò
i jego Słownika polsko-kaszubskiego… Dopóki nie wyszło też jeszcze zbyt wiele
podręczników do nauki języka kaszubskiego i edukacja nie stała się masowa
w starszych klasach, kiedy gwałtownie
wzrasta liczba internacjonalizmów na
„i” typu imperium.
Najogólniej mówiąc, powinno to być
także ważne doświadczenie dla Rady Języka Kaszubskiego, aby nie podejmowała tak ważnych decyzji zbyt pochopnie,
bez głębszego uzasadnienia i w Radzie,
i szerszej opinii, jak też bez konsultacji ze
środowiskiem…
Artykuł przysłany nam przez prof. Jerzego Tredera był zatytułowany „W sprawie uchwały Rady Języka Kaszubskiego
o powszechności stosowania jotacji nagłosowego i”. Z powodów technicznych ów
tytuł musieliśmy skrócić.
5
2012-03-01 12:58:45
polemika
Genealogia Heringów raz jeszcze
TOMASZ REMBALSKI
Bardzo się ucieszyłem z opublikowanej w lutowej „Pomeranii” (s. 3–4)
odpowiedzi p. Brunona Heringa na moją
recenzję jego książki Heringowie. Zarys genealogii rodu, t. I (2010).
Wpierw postaram się odpowiedzieć
na najważniejsze kontrzarzuty pana Heringa, a następnie wykazać, że przyjęte
przez autora założenia pracy genealogicznej są błędne i nie wytrzymują krytyki merytorycznej.
Konstrukcja recenzji wymaga, aby
pokrótce przedstawić w niej sylwetkę
autora, co uczyniłem, pisząc, że p. Brunon Hering jest z zawodu ekonomistą.
W żaden sposób nie zamierzałem tu
czegokolwiek innego sugerować. Nie
należę do Pomorskiego Towarzystwa
Genealogicznego (PTG), które pan Hering zaatakował, ale nie mogę też się
zgodzić z tak krzywdzącą o tej organizacji opinią.
Niestety moja lektura książki p. B. Heringa (dokładna!) nie pozwoliła mi na domysł, że autor korzystał z jakiegokolwiek
poradnika czy literatury genealogicznej.
Dostrzegłem natomiast nonszalancję,
z jaką autor podchodzi do konstrukcji
i metodologii stosowanej w opracowaniach humanistycznych oraz do osiągnięć
innych genealogów czy historyków.
Większą część swego polemicznego
tekstu p. Hering poświęcił na „obronę”
zastosowanej przez siebie (i chyba tylko
przez siebie rozumianej) paraleli dotyczącej szlachty kaszubskiej i niemieckiej. Będąc ograniczony miejscem, jakie przeznaczyła dla mnie redakcja, nie mogę podjąć
szczegółowej dyskusji z autorem na ten
temat. Najkrócej ujmując, argumenty
pana Heringa w tej materii są oderwane
od rzeczywistości. Nie widzę podstaw
merytorycznych, żeby przy omawianiu
historii rodziny ewidentnie nieszlachec-
6
kiej, co poniżej udowodnię, tak szeroko
rozpisywać się o szlachcie kaszubskiej.
Definicja genealogii, którą p. Hering
zacytował, jest co najmniej niepełna.
Genealogia, to wyraz pochodzenia greckiego. Gens – to ród, logos – nauka, więc
genealogia jest nauką o rodzie, przede
wszystkim nauką pomocniczą historii,
badającą stosunki pokrewieństwa zachodzące między ludźmi. Dla amatorów jest
rzeczywiście nauką podstawową równoznaczną z „historią rodzinną”, ale to nie
zwalnia ich od sumienności w badaniach
stosunków pokrewieństwa, czego autorowi zabrakło.
Nabywając książkę Heringowie, chciałem uzyskać informacje o rodzinie, do
której wżenili się moi krewni. Pierwszym
z nich był brat mojego pradziadka – Wojciech Bonifacy Cysewski (w książce Albert
Bonifacy v. Cisewski), drugim z nich był
brat mojej prababci Franciszek Drzewicki
(w książce Drzewiecki) z Niezabyszewa.
Narracja książki p. Brunona Heringa przebiega w taki sposób, aby zasugerować, że
obaj pojęli za żony potomkinie w prostej
linii saskich szlachciców. Natomiast ich
rzekomi potomkowie, mieszkający na
Kaszubach, byli wyłącznie ziemianami.
W książce nadzwyczaj mało, może celowo (?), wspomina się o Heringach wykonujących bardziej przyziemne profesje, jak
gospodarz, rzemieślnik czy robotnik.
Generalnie nie podważam istnienia
rodziny szlacheckiej Heringów, pochodzenia saskiego. Ich przybycie do Polski
i potwierdzenie szlachectwa nie podlega dyskusji. Należy sobie jednak zdać
sprawę z tego, że nazwisko Hering jest
jednym z najpopularniejszych nazwisk
pochodzenia niemieckiego, na naszym
globie nosi je kilkadziesiąt tys. ludzi.
Z pewnością zatem mamy tu do czynienia ze zjawiskiem homonimiczności, co
oznacza, że nie wszyscy Heringowie są
ze sobą spokrewnieni.
Główny mój zarzut wobec książki
dotyczy rozważań autora zawartych na
s. 20–21. Sposób, w jaki autor wywiódł
kaszubskich Heringów od saskich
szlachciców, jest niewiarygodny. Bardzo
niejasno przedstawił p. Hering historię
związaną z Mirachowem. Są podane
tylko dwa źródła: Herbarz Niesieckiego z informacją o bezżennym lekarzu
Piotrze Pawle Heringu (ur. 1758) oraz
„ksero” z Evangelisches Zentralarchiv
w Berlinie dotyczące budowy zboru
ewangelickiego w Mirachowie w 1860 r.
Niestety czytelnik nie dowie się, co było
napisane w tym dokumencie, gdyż autor
nie zamieścił jego podobizny ani odpisu w książce. A jednocześnie sugeruje,
że jest to ważne (?!) źródło do dziejów
rodziny. Ale czytelnik dowiaduje się,
że pewna Kaszubka Marta Baska, córka „właściciela ziemskiego oraz pałacu
starosty w Mirachowie” wyszła za mąż
w Kaliszu (!) za Piotra Pawła Heringa,
co miało nastąpić po 1795 r. (W zwyczaju było raczej, że to pan młody fatygował się do parafii panny młodej, a nie
odwrotnie). Parze tej jakoby urodził się
syn Jan Bernard, który w 1835 r. przejął
po swym dziadku macierzystym Basce
majątek w Mirachowie i w 1860 wybudował tam zbór. Na Pomorze przeniósł
się też „drugi syn Piotra Pawła Heringa
[lekarza] – August Jan Hering, który nabył majątek rolny w okolicy Sylczna…”.
Dalej pisze autor, że w latach 1841–1843
syn Augusta Jana – Michał Hering kupił „znaczną ilość ziemi” w Lipuszu,
natomiast na ojcowiźnie w Sylcznie
został jego drugi syn, Krystian, żonaty z Marianną Lietz. Autor nie podaje
żadnej daty urodzenia ani ślubu. Pisze
natomiast w swojej obronie, że w tym
miejscu odwoływał się „(…) do tradycji rodzinnej, która w różnych naszych
gałęziach się zachowała, a zgodnie z nią
wywodzimy się z saskiej rodziny szla-
2012-03-01 12:58:46
polemika
checkiej, ponownie uszlachconej na Sejmie Wielkim, z przodka lekarza (…)”.
Załóżmy, że to prawda. Skoro, jak
autor twierdzi, ów lekarz był tylko przez
jakiś czas bezżenny i ożenił się… dajmy
na to około 30 roku życia (w końcu musiał się wykształcić i uniezależnić finansowo). Ponieważ urodził się w 1758 r.,
jego domniemani synowie (Jan Bernard
i August Jan) przychodzili na świat po
1788 r. i mogli w dorosłość wchodzić
dopiero po 1810 r. Jeśli natomiast weźmiemy pod uwagę sugestię autora, że lekarz do Kalisza trafił po 1795 i wtedy się
dopiero ożenił, to przyjście na świat jego
synów znacznie się nam przesunie. Teraz
wróćmy do kaszubskich Heringów, aby
sprawdzić, czy jest możliwe, aby byli oni
potomkami owych synów kaliskiego lekarza-szlachcica.
Ponieważ w genealogii obowiązuje metoda badań retrogresywna, czyli
cofania się, zacznę od żon moich wyżej
wspomnianych krewnych. Marta Olga
(zamężna Cysewska) przyszła na świat
jako córka Michała Heringa i jego drugiej
żony Elżbiety z d. Stoltman. Sprawdziłem
w księdze chrztów, że Michał był w tym
czasie określany jako gbur. Druga z nich,
Helena (zam. Drzewicka), urodziła się
w rodzinie Franciszka Heringa i jego
drugiej żony Anny z d. Renk. W księdze chrztów, co sprawdziłem, zapisano
Franciszka jako kołodzieja. Z książki
p. B. Heringa dowiaduję się, że obaj, tj.
Michał i Franciszek byli braćmi. Michał
urodził się ok. 1828 r. w Sylcznie, natomiast Franciszek 26.3.1846 w Lipuszu.
Obaj byli synami „właściciela posiadłości
ziemskiej” w Lipuszu Michała Heringa (ur. ok. 1801) i Katarzyny z d. Błaszkowskiej (ur. ok. 1803). I w tym miejscu
autor w swej „ekwilibrystyce” popełnia
poważny błąd. Domniemany ojciec Michała (ur. ok. 1801) – August Jan miałby
w chwili jego urodzenia nie więcej niż 12
lat! Autor łamie tu naraz kilka przykazań
z „dekalogu genealoga”, w tym m.in.: II.
„Nie dowierzaj tradycji rodzinnej, herbarzom itp.”; IV. „Nie szukaj od tyłu” i V.
„Nie uszlachcaj swojej rodziny na siłę”,
które podają w swych poradnikach Rafał
T. Prinke i Małgorzata Nowaczyk, i które
– jak twierdzi autor – czytał.
Sięgnijmy zatem – przynajmniej wyrywkowo – do źródeł metrykalnych, co
ułatwią nam indeksy wykonane przez
PTG. Wiadomo, że najwcześniej uchwytnymi przodkami Heringów byli Michał
i Katarzyna z d. Błaszkowska, którzy
według recenzowanej książki wzięli ślub
w Kościerzynie w 1827 r. I rzeczywiście,
pod datą 30 kwietnia zapisani są Michał
Hering, kołodziej, młodzian i luteranin
lat 30, i Katarzyna Błaszkowska, panna
katoliczka lat 24, oboje z Szydlic – podkościerskiego folwarku. Nie znalazłem
dzieci tej pary, które ewentualnie mogły
być po ślubie ochrzczone w Kościerzynie. Tradycja rodzinna sugeruje, że ich
najstarszy syn Michał urodził się ok.
1828 r. w Sylcznie w parafii Parchowo.
Sprawdziłem, pod tą datą niczego nie
ma. Są natomiast w parchowskich księgach chrztów dwa bardzo interesujące
wpisy, rzucające nieco światła na „katolickie” początki kaszubskiej gałęzi rodu
Heringów. Pierwszy z nich, wystawiony 12.08.1823 r. dotyczy chrztu Michała
syna „uczciwych” Krzysztofa Heringa
i Katarzyny Błaszkowskiej, urodzonego
11.08.1823 w Sylcznie. Dwa lata później miał miejsce podobny wpis. Tym
razem dotyczył ur. 27.12.1825 Karola,
syna „uczciwych” Fryderyka Heringa
i Katarzyny Błaszkowskiej. Przy chrzcie
Michała znalazł się wiele wyjaśniający dopisek: „Legitimatus est post subsequens matrimonium”, co w swobodnym tłumaczeniu oznacza, że „po później zawartym małżeństwie jest prawowity”, a więc po 1827. Jak się okazuje,
nie było łatwe zawarcie małżeństwa
przez osoby należące do różnych konfesji. Można się zastanawiać nad tym, co
utrudniało wcześniejsze zawarcie małżeństwa przez kochającą się parę? Czy
ze względu na niewyrażających zgody
na ten związek rodziców obojga ślub
odbył się aż w Kościerzynie? Mimo że
imię ojca jest za każdym razem inne, nie
można mieć wątpliwości, że chodzi tu
o Michała Heringa, gdyż w tym czasie
nie było innej Błaszkowskiej, która wyszłaby za Heringa i na dodatek protestanta. Wiadomo również, że protestanci już od dawna przy chrzcie nadawali
swoim dzieciom do trzech imion. Tak
więc Krzysztof i Fryderyk mogły być,
odpowiednio, drugim i trzecim imieniem kołodzieja Michała Heringa. Poza
tym w genealogii przedstawionej przez
autora Michał i Katarzyna mieli synów
o imieniu Michał i Karol.
W 1846 r. w Lipuszu Michałowi Heringowi i Katarzynie z d. Błaszkowskiej
urodził się syn Franciszek Fryderyk.
Stan ojca określono: chałupnik – tj. ubogi
rolnik. Najstarszego syna Michała i Katarzyny, również Michała, zanim został
gburem, a więc gospodarzem, w 1853
i 1856 r. określono jako komornika, czyli
odpowiednik robotnika rolnego. W 1861 r.
był już jednak właścicielem chałupy, później określano go wyłącznie, jako gbura.
Wszystkie te wpisy świadczą o tym, że
Michał był człowiekiem ambitnym. Zaczynał jako komornik, ale swą ciężką
pracą dorobił się własnego gospodarstwa. Przeglądając lipuskie księgi metrykalne, wśród Heringów spotkamy jeszcze
dzierżawców, ale najwięcej było spośród
nich kołodziejów (m.in. Henryk, Karol
i Franciszek), który to zawód dziedziczyli
po swym ojcu Michale. Na s. 71–73 autor
książki zamieścił wspomnienia p. Hanny
Formeli z d. Hering, która pisze m.in.:
„Pradziadek Michał był z zawodu kołodziejem, prowadził w Parchowie własny
warsztat kołodziejski”. Tym sposobem
okazało się, że to jeden z najwartościowszych fragmentów książki.
Przed p. Brunonem Heringiem jeszcze ogrom pracy. Pobieżne przejrzenie
mojego podręcznego księgozbioru oraz
tego, co jest dostępne w internecie, przyniosło mi wiele informacji o pomorskich
Heringach, wśród których szukałbym
protoplastów autora recenzowanej książki. Są tam nawet ziemianie, ale nie szlachcice, gdyż przed ich nazwiskiem nie
widnieje partykuła „von”. Na przykład
w 1880 r. właścicielem dóbr rycerskich
Duże Mirowo k. Skarszew, obejmujących
642 ha, był Theodor Hering. W publikacjach i archiwaliach można natknąć się
również na burmistrzów, pastorów, ale
przede wszystkim gburów, rzemieślników, robotników itd. Szczerze zachęcam
szanownego Autora do pójścia w tym
kierunku, a efekty pracy z pewnością
będą znakomite.
7
2012-03-01 12:58:46
polemika
O pewnej recenzji refleksji kilka
MICHAŁ KARGUL
K RZ YS Z TO F KO R DA
Cieszy nas, że nowy zeszyt „Tek Kociewskich” został zauważony przez „Pomeranię” i doczekał się omówienia przez
Tomasza Żuroch-Piechowskiego w jej lutowym numerze. Mniej cieszy, że Autor,
chyba tylko dla efektu, recenzję tę okrasił
tytułem sugerującym, jakoby redakcja naszego periodyku miała jakieś mordercze
zamiary wobec społeczności kaszubskiej.
Tym bardziej to nietrafne, że trudno chyba znaleźć inne pismo kociewskie, które
by bardziej niż nasze „Teki” nawoływało
do ścisłej współpracy Kociewiaków i Kaszubów.
Postulaty (i przykłady konkretnych
działań) w tej sferze mógł autor znaleźć
także w recenzowanym przez siebie tomie. M.in. w dyskusji poświęconej ocenie
ostatniego kongresu kociewskiego, poza
kilkoma pretensjami wobec Kaszubów,
znalazło się także wiele jak najbardziej
pozytywnych odwołań do ich działań
i pomysłów. Nie wspominając już o tym,
że zarówno same „Teki Kociewskie”, jak
i działalność ich wydawcy, Oddziału Kociewskiego ZKP w Tczewie, są kapitalnym przykładem kreatywnej współpracy
kociewsko-kaszubskiej.
Nie do końca jesteśmy pewni, jakiż to ideał czasopisma regionalnego
w przypadku „Tek Kociewskich” marzy
się Tomaszowi Żuroch-Piechowskiemu. Z jednej strony ma zastrzeżenia do
przyjętej przez nas luźnej, popularyzatorskiej formuły redagowania tekstów
naukowych, a z drugiej jak najbardziej
naukowo zredagowaną dyskusję chciałby
sprowadzić do formuły gazetowego wywiadu, w którym pomija się wszystko, co
nie odpowiada redaktorowi... Notabene
autor chyba nigdy nie spisywał i nie redagował takiej dyskusji, bo wtedy miałby
świadomość, jak wiele pracy redakcyjnej
zostało włożone, by osiągnęła ona ostateczną postać, i jak dalece odbiega ona od
prostego „przepisania z nagrania”.
8
Zależy nam na publikowaniu w „Tekach” tekstów pisanych zarówno przez
naukowców, jak i przez zwykłych miłośników. Prezentujemy i artykuły opisujące problemy, które wymagały poważnych badań, i ciekawe przemyślenia
amatorów i fascynatów. Staramy się
także, by w każdym numerze znalazły
się teksty młodych ludzi, najczęściej studentów, poznających dopiero naukowe
rzemiosło. Stąd zresztą wziął się sam tytuł – „Teki”, czyli dość luźny zbiór materiałów, które łączy ogólna tematyka,
ale i wiele dzieli. I choć niektórzy chcą
nas usilnie zaszeregować do kategorii
„czasopismo naukowe”, to jednak „Teki
Kociewskie” ani takowym nie są, ani nie
mają takich ambicji. I raczej można tutaj
podnosić zarzut, że w piśmie popularyzatorskim utrudnia się czytelnikom życie jakimikolwiek przypisami, niż taki,
że redaktorzy pobłażają temu, że autorzy
stosują własne ich systemy. Niemniej rozważymy w rozmowie z autorami wypracowanie instrukcji wydawniczej, mającej
na celu ułatwienie im pracy.
Z recenzji wynika również, że jej
Autor niestety nie do końca orientuje się
w realiach wydawania czasopisma regionalnego siłami społecznymi. Jego koncepcje dotyczące organizacji redakcji i pracy
redakcyjnej są bez wątpienia bardzo sensowne i ciekawe, tylko pytanie brzmi:
po cóż to i za jakie pieniądze? „Teki Kociewskie” są czasopismem kociewskiego
środowiska zrzeszeniowego i od dawna
wszyscy, którzy chcą mieć wpływ na ich
zawartość, są zapraszani do współpracy
i dyskusji. Rolę rady programowej spełniają wszyscy zainteresowani członkowie
oddziału tczewskiego. Zachęcamy także
do aktywności środowiska z innych oddziałów i od dwóch lat jesteśmy wspierani przez kolegów z Pelplina. Bardzo
chętnie w tej społecznej pracy przyjmiemy każdą pomoc.
Natomiast gdy mowa o redaktorach
naczelnych i sekretarzach redakcji, to pytanie brzmi, czy skóra jest warta wypraw-
ki? Czy tracenie społecznej energii na poszukiwanie dodatkowych funduszy dla
redaktorów i sekretarzy będzie na pewno
dobrze wykorzystanym czasem? Czy aby
na pewno społeczne zaangażowanie osób
tworzących „Teki Kociewskie” warto
przekuć w mniej lub bardziej zyskowne
etaty lub dodatki do pensji? Prawdą jest,
że bez środków finansowych trudno dziś
cokolwiek wydawać. Jednak wydaje się,
że o wiele bardziej owocne jest ich przeznaczanie na fachową obróbkę materiału:
korektę, skład czy transkrypcję dyskusji,
czy nawet ewentualne honoraria dla autorów tekstów, niż na przejadanie ich przez
samą redakcję. Jesteśmy członkami organizacji społecznej i nie dajmy się zwariować pseudokapitalistycznym postawom.
Nie zawsze zapłatą za dobrze wykonaną
pracę muszą być pieniądze. Wiele rzeczy
robimy dla promowania własnych idei,
realizacji marzeń czy, w końcu, dla czystej satysfakcji. Póki znajdują się ludzie,
którzy chcą się w takie rzeczy społecznie
angażować, póty takie pomysły, jak „Teki
Kociewskie” będą realizowane. Dlatego
dziękując za zauważenie naszego czasopisma, możemy jedynie obiecać, że dołożymy wszelkich starań, by jego poziom
był jak najwyższy, i że będziemy zachęcać
do współpracy wszystkich mogących się
społecznie w nią zaangażować.
2012-03-01 12:58:47
Z dwutygodnika Kaszëbë
Przykład kaprala Sulimy
(z Listów do redakcji)
Szanowny Panie Redaktorze!
Przesyłam swój list na Wasz adres. Chcę podzielić się z czytelnikami
poglądami niektórych kolegów przebywających w wojsku.
Różne są opinie o ludzie kaszubskim, jego tradycjach i zwyczajach. Są
jeszcze tacy, którzy chcieliby Kaszubów poniżyć, zepchnąć co najmniej
do roli pionka szachowego.
Jestem Kaszubą urodzonym
w Kartuzach i tam mieszkałem do
czasu powołania mnie do wojska.
Obecnie pełnię służbę wojskową
i słucham, jak to różnie mówi się tutaj
o Kaszubach. W wojsku nie ma z kim
pogadać o tych sprawach, nie dlatego, że nie ma tu Kaszubów, ale że ci
młodzi Kaszubi wstydzą się swojego
pochodzenia albo ukrywają je skrzętnie z obawy przed szyderstwami kolegów. Skoro mój list wydrukujecie,
niech czytelnicy źle mnie nie zrozumieją, niech się wczują w moją i moich kolegów skórę.
(…) Ostatnie słowa wyroku Sądu
Wojskowego w Warszawie brzmiały: „(…) za pobicie kaprala Sulimy
Sąd WOW skazuje szer. B. na 1 rok
więzienia (…)”. [w liście opublikowanym w piśmie było nazwisko szeregowca – przyp. red.]
Kapral Sulima pochodzi z powiatu puckiego. Znam go osobiście,
przez 10 miesięcy razem „biliśmy
monety” w wojsku. Był spokojnym,
opanowanym i niezwykle szczerym
żołnierzem. Pewnego dnia w świetlicy wywiązała się dyskusja nad
pochodzeniem obecnych. Gdy kpr.
Sulima oświadczył, że jest Kaszubą,
wielu z obecnych na sali sprzysięgło
się przeciwko niemu. Najpierw dały
się słyszeć złośliwe pomruki, następnie „polska łacina” i wreszcie doszło
do… rękoczynów. Kpr. Sulimę jako
„wroga Polski” (wyrażenie szer. B.)
pobito.
Kpr. Sulimę nazwano „wrogiem
Polski” i „sprzedawczykiem swojej
Ojczyzny”. Kpr. Sulima oponował,
bronił siebie i Kaszubów w ogóle
przed niesłusznymi osądami, przed
haniebnym potwarzem. Dyskutanci
jednak nie chcieli słyszeć o wartościach ludu kaszubskiego i nazwali
kpr. Sulimę po prostu „judaszem”.
Kiedyś w rozmowie kpr. Sulima
powiedział do mnie, że za kilkanaście
lat opinia o Kaszubach naprawdę się
zmieni, że każdy Kaszuba znajdzie
poszanowanie w swoim kraju.
– Gdybym nie nosił munduru –
powiedział kpr. Sulima – to bym im
pokazał!
Gdy dzisiaj wspominam serdecznego kolegę, wspomnę jego odwagę
i stanowczość, to ogarnia mnie zachwyt. Musimy być dzielni.
Obecnie jestem w innej jednostce. Spotkałem w niej dwóch Kaszubów: jednego z Sianowa, drugiego
z powiatu kościerskiego. Pozostało
nam już tylko kilkadziesiąt dni do
pożegania się z wojskiem, więc nie
chcemy się wdawać w burzliwe dyskusje. Moi koledzy boją się wypowiedzieć słowo „Kaszub”. Gdy pewnego
dnia dyskutowaliśmy w szerszym
gronie, ku mojemu zdziwieniu oni
Kaszubów… potępili! Później zwróciłem im uwagę, że nie godzi się tak
postępować, na co otrzymałem odpowiedź: „Obywatelu kapralu, nie
chcemy oberwać…”
Przykre są to sprawy. Nam należy żałować, że tak mało jest kaprali
Sulimów, którzy w każdej chwili są
gotowi bronić godności ludu kaszubskiego, po prostu znienawidzonego
przez niektórych żołnierzy.
Mnie to boli, ale nigdy nie pozwoliłem siebie obrażać i nigdy nie robiłem z siebie pajaca. Z każdej dyskusji
wychodzę zwycięsko, nie dlatego że
jestem „Bogiem” czyli kapralem, ale
dlatego, że biję moich przeciwników
argumentami. Nie dam się poniżyć
gadatliwym warszawiakom.
Niech każdy Polak z głębi kraju
wie, że nasza praca dla Kaszub jest
pracą dla Polski.
Z żołnierskim pozdrowieniem
BRUNON DOMPKE
Jednostka wojskowa
Kaszëbë, 1958, nr 17, s. 6
Zagraniczni goście
(z działu Od Bałtyku do Tucholskich
Borów)
Gdańsk. W lipcu i sierpniu nasza
redakcja gościła wiele osób zainteresowanych regionem kaszubskim.
Pop prawosławny Mladen Petkov
Karavelov z Plovdiv w Bułgarii zwracał szczególną uwagę na twórczość
ludową o charakterze religijnym.
Murzyn z Kamerunu p. François
Fosso, pracujący obecnie w biurze
SMFD w Budapeszcie, zapoznał się
z działalnością organizacji młodzieżowych na Kaszubach.
Po wizycie w redakcji aż do
Chmielna wybrało się dwóch jugosłowiańskich dziennikarzy z radia
w Lublanie, celem zobaczenia warsztatu garncarskiego Leona Necla.
Zwiedzili oni również Muzeum Kaszubskie i oglądali hafty sióstr Ptach
w Żukowie.
p.
Kaszëbë, 1958, nr 17, s. 7
9
2012-03-01 12:58:47
Òbezdrzóné
Telewizja Teletronik, Spiéwné Ùczbë,
20.01.2012
Kaszëbsczé dobré òkò
[Eugeniusz Prëczkòwsczi] Më dzysô
jesmë w wieżë Kaszëbsczé Òkò i gôdómë z Waldémarã Szczipiorã, chtëren sã
zajmuje kùlturą w tim terenie: Gniewino, Nôdolé. Më tu jesmë kòle taczégò
czekawégò òbiektu, gdze widzymë,
jakbë w jednym môlu, placu to, co je
nôczekawszégò w tim terenie.
[Waldémôr Szczipior] To je jedno
z czekawszich miejsc, jak nôbarżi! Widzymë tu maketa elektrowni szczitowòpòmpòwi Żarnowiec. Chcã rzec, że ta
elektrowniô je ò tëli czekawô, że òna
je nôwikszą tegò tipù w Pòlsce, a jedną z nôwikszich w całi Europie. A przë
òkazji tegò zbiornika górnégò, co pòwstôł
na placu, na môlu wsy Kôrlëkòwò,
co czedës bëła, më pòstawilë tu wieżã
widokòwą.
[EP] I ò to jidze. To je atrakcjô
niepòjãtô! Wiele lëdzy to òbzérô, tu
przëjéżdżô. Pò prôwdze, taczé wrażenié
je z ti wieżë...
[WS] Atrakcjô je wiôlgô. Tu wiele
tësãcy lëdzy bez całi rok (...) sã przewijô. Nié sama wieża je tu blós atrakcją.
Mómë téż figùrë wiôldżich dinozaurów.
Są téż nasze, przecã, stolemë. Tam sedzy
całô rodzëna, mòżna jã so òbezdrzec. (...)
Dinozaurë mòże tu bëłë. Mòże stolemë
z nima przëszlë. Tegò nicht nie wié...
[EP] Në jo. Tak so rozmiszlóm,
skądka Kaszëbsczé Òkò. To je piãknô
nazwa, jak nôbarżi. Ale skądka takô
mësla?
[WS] (...) bëła decyzja, że bãdze wieża bùdowónô w Gniewinie, në i zaczãło
sã mëszlenié, jak to nazwac. Je w górach
Mòrsczé Òkò, to czemù ni mòże bëc Kaszëbsczé Òkò na Kaszëbach, skąd ma
mòżemë wzerac i na mòrze, i w drëgą
stronã – na pòla.
10
[EP] To je dobré òkò, bò jak sã tam
je i sã mô òkò, tej widzec je wiôldżi dzél
Kaszëbów.
[WS] Z naszi wieżë je widzec Jezoro
Żarnowiecczé, je elektrowniô żarnowieckô, przë baro dobri pògòdze – je widzec
mòrze i bôtë na nim. Lornetką mòże
wëszëkac, w drëgą stronã wzérając,
wieżã kòscoła w Górze, na przikłôd. Je
sztëk Wejrowa widzec, në i całé Gniewino. I jesz klôsztór żarnowiecczi. (...)
Telewizja TTM, Gôdómë pò kaszëbskù,
26.01.2012
TJNZ News z Antarktidë
[Hanka Smòk-Tunowicz] (...) Ze mną
je nôlepszi z nôlepszich repòrtérów w regionie, Witold Tobacznik. (...)
[WT] Dwa tidzenie temù gôdale më ò
tim, że Kaszëba z Żukòwa nalôzl na Antarktidze beczczi z tobaką.
[HS-T] Ë terô niespòdzewajnota. Specjalno dlô naszich teleòbzérników, naji
repòrtéra je na placu. (...) Kazy Durszlok.
Kazy je na placu. Allo, allo, Kazyk, cëż je
czëc?
[KD] Witóm baro serdeczno wszëtczich teleòbzérników. Ni mùszita sã ò
mnie jiscëc. Jô jem na Antarktidze, w rusczi stacje Wostok. Zrobilë òni dzurã w
4-kilométrowi warstwie lodu, żebë zbadac
jezoro, chtërne tam je. Òb czas òdwiertów
Kaszëba, chtëren jesz tedë miôł tu robòtã,
nalôzł na głãbòkòscë trzech i pół tësãca
métrów cos, co na kùńc òkôzało sã tobaką. Na naje nieszczescé wszëtczé próbczi
wzął ze sobą dodóm. Skądka òna sã tam
wzã? Tegò nicht nie wié. Mòże to bëc dokôz na to, że tobaka bëła znónô lëdzóm
wiele lat rëchli, niżlë wszëtcë mëslelë.
W ti témie to wszëtkò... (...)
[AZ] Zarô bãdã. Zarô bãdã nazôd.
Më zaczinalë w Krëbanach – kaszëbsczim
zespòle fòlkloristicznym z Brus. Wszëtcë
jesmë z tegò karna. Takô bëła jinicjacjô,
żebë téż grac, żebë zrobic kaszëbsczégò
fòlk-rocka. To je taczi akceńt barżi patrioticzny, bò më sã wëwòdzymë z Kaszëb, z Brus. To chcelë më pò prostu
pòdtrzëmac tã tradicjã jãzëkòwô, w taczim nowatorsczim stilu kaszëbsczim,
z ùtrzëmanim taczi nótë kaszëbsczich tekstów lëdowëch. Ta całô mësl sã ùrodzëła
3 lata temù, a rok temù më sã spòtkalë
w taczim składze, żebë to rëszëc, ògrac,
skòmpònowac i cos swòjégò zrobic.
Radio Gduńsk kibicëje karnu z Brus.
Mómë nôdzejã, że ùczëjemë jich na
Woodstockù.
Radio Gdańsk, Klëka, 3.02.2012
Tasze „Kaszëbë” to je hit!
Kòlekcjô białczënëch taszów „Kaszëbë“ wëprodukòwónëch bez warszawską pòdjizmiznã je wiôldżim hitem w Pòlsce. Tasze są robioné rãcznie
z filcu i skórë z wiôldżim kaszëbsczim
wësziwkã.
Etniczné wzorë pòdbijają Pòlskã.
Mają je wëmëszloné dwie sostrë z Warszawë. Dopiérkù jich pòdjimizna nie
nadążiwô z produkcją. (...)
Ùczëté
Radio Gdańsk, Klëka, 31.01.2012
Zaraz wracam na Woodstock!
Kaszëbsczé Karno Zaraz Wracam
chce zagrac na Woodstockù. Band startëje w castingù, jaczi mô jima to snienié
zjiscëc. Karno jistnieje òd czile lat, ale dopiérze òd rokù nagriwô pò kaszëbskù.
Jakbë brzëmia jich pòzwa w rodny
mòwie? Ò to mómë sã spitóné lidera karna, Areka Zblewsczégò.
Wera z taszą Goshico.
2012-03-01 12:58:48
miesącowô téma
12 gromicznika 2009 rokù Pòlskô mia ratifikòwóné Europejską Kôrtã Regionalnëch abò Mniészëznowëch Jãzëków. Ji
célã je m.jin. midzënôrodnô òchrona kaszëbsczégò jãzëka. Realizacjã ji zôpisów sprôwdzywelë znajôrze z Kòmitetu Ekspertów, chtërny łoni, w gòdnikù, spòrządzelë rapòrt w ti sprawie. Je òn dlô Pòlsczi baro òstri i wnetka w kòżdim pùńkce
nalézemë rozmajité zastrzédżi. Z tak negatiwnym òtaksowanim nie pòtkało sã jesz niżódné państwò-strona Kôrtë.
Schadenfreude nick nie dô
Ò tim, na co òsoblëwie dôł bôczenié Kòmitet Ekspertów, jaczi badérowôł wëkònanié w Pòlsce zôpisów
Europejsczi Kôrtë Mniészëznowëch abò Regionalnëch Jãzëków, gôdómë z Tomaszã Wicherkiewiczã,
czerownikã Warkòwni Jãzëkòwi Pòliticzi i Badérowaniów nad Mniészëznama (Pracownia Polityki
Językowej i Badań nad Mniejszościami) Ùniwersytetu Adama Mickiewicza w Pòznaniu.
Na Kaszëbach ratifikacjô Kôrtë
mia zbùdzoné wiôldżé nôdzeje.
Timczasã Pòlskô òd 2009 rokù mô
wprowôdzoné baro mało zôpisów,
do jaczich doch sama sã òbrzeszëła.
Za czim tej bëła nama ta Kôrta?
Pò prôwdze wëkònanié zobòwiązaniów Pòlsczi wëchôdającëch z Kôrtë wëszło baro słabò. W przëtrôfkù
jãzëka tatarsczégò i jidisz je zjisconé
blós 5% zôpisów. Kaszëbsczi je w kąsk
lepszi stojiznie, ale to leno 17%.
Na zéńdzenim z nôleżnikama Przédny Radzëznë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô jesce rzeklë, że
taczé pòdeńdzenié do Kôrtë ze stronë Pòlsczi mòże stac sã „zaczynem
gnilnym” dlô całégò dokùmeńtu…
Tak jak Grecjô zaczã psëc strefã euro,
tak mòże sã zdarzëc, że chtos zacznie
psëc sferã òchronë mniészëznowëch
jãzëków. Jeżlë państwa, w chtërnëch
rządë bãdą sã zmieniwałë na barżi
nacjonalisticzné, ùzdrzą, że Pòlskô
ratifikòwała Kôrtã, ale wnetka nick
nie wprowadzyła w żëcé, tej zacznie
sã psëc całé jinstrumentarium Kôrtë.
Dlôcze tej Pòlskô zgòdzyła sã na
tak wiele zôpisów, skòrno mògła
wëbrac blós te, jaczi są realné?
Mòżemë prosto rzec, że je to „bubel prawny”. Naje państwò dlô 14
jãzëków – òd mòcnégò lëtewsczégò pò
słabé, karajimsczi czë czesczi – przëjimnãło taczé samé zobòwiązania, a ni
mùszało. Kòmùs nie chcało sã robic
wstãpnégò rozeznaniô, nie bëło niżódny ekspertizë, co jaczémù jãzëkòwi je
brëkòwné. Na przëmiar w taczi Finlandii są jiné zôpisë dlô szwédzczégò,
chtëren je drëdżim òficjalnym jãzëkã,
jiné dlô lapòńsczégò, jaczi je baro
mòcny na nordze kraju, a jesz jinszé
dlô môłëch mniészëznów. Pòlskô zrobiła wiôlgą felã i terô jakòs mùszi so
z tim dac radã.
Czë Pòlskô ni mòże sã z tegò wëcopac i przëjimnąc mniészëch
zobòwiązaniów?
Zmniészëc ni mòże. Mòże równak
spróbòwac sã dogadac z mniészëznama. Na przëmiar w przëtrôfkù Kaszëbów ni ma nawetka co mëslec
ò twòrzenim òglowòpòlsczi sécë
szkòłów, ale dô sã to òdrobic w jinëch
pùńktach, jaczé są realné. Wezmë na
to, niech państwò przejimnie na se
òbòwiązk rozkòscérzaniô kaszëbsczi historii i kùlturë w regionie. To
sã dô zrobic. Bédëje sã robòtã dobrim autoróm ùczbòwników i metodologóm, jaczich Kaszëbi ju mają,
płacy sã jima i rëchtëją edukacyjną
stegnã sparłãczoną z elemeńtama
wiédzë ò Kaszëbach. Wszëtczé dzecë w regionie ni mùszą sã ùczëc
kaszëbsczégò, ale niech wszëtczé
wiedzą ò kùlturze, ùczą sã spiéwów
itd. Żelë np. taczi program mdze
wprowôdzony do szkòłów w Pòlsce,
tej gwës Kaszëbi bãdą skłôdelë lepszi
rapòrt ekspertóm, jaczi za 3 lata zôs
bãdą badérowac, co òstało zrobioné
w sprawie mniészëznów.
A co Kaszëbi mają zrobic w taczi
stojiznie?
Pòstãpny rapòrt ju za 3 lata. Mëszlã,
że nie je dobrą sztrategią czekanié,
żebë pózni czëc schadenfreude, że zôs
nick sã ùrzãdnikóm nie ùdało zrobic. Pòdług mie mùszimë sã dogadac z rządã i jic na kòmpromis. „Minystrowie i lëdze òdpòwiedzalny
za mniészëznë. Jesta dostelë pò
głowie za felënk dzejaniów w sprawie wprowôdzeniô w żëcé Kôrtë. Pòmòżemë wama z tegò wińc
w perpektiwie 3 lat. Ale chcemë razã
sã wzyc do robòtë”. Mëszlã, że jeżlë
nie pùdzemë z nima na biôtkã, ale
jakno partnér, chtëren chce pòmóc
w zjiscenim midzënôrodnëch
zobòwiązaniów, to mòże to dac bëlny brzôd.
Czë Pòlsce grożą jaczés sztrôfë? Czë
pòdatnicë zapłacą za ten „bubel
prawny”?
Nié. To je leno rzecz dobrégò miona,
òdpòwiedzalnotë, bëlnégò zdrzeniô
na Pòlskã. Jeżlë chcemë, żebë lëdze
11
2012-03-01 12:58:48
„
miesącowô téma
„Pòlskô zrobiła
wiôlgą felã i terô
jakòs mùszi
so z tim dac radã”
− gôdô
T. Wicherkiewicz
widzelë nas tak, jak próbùjemë sã
prezeńtowac, to je jakno państwò stojącé w pierszi rédze òbrońców mniészëznów, to ni mòżemë so pòzwòlëc
na łómanié midzënôrodnégò prawa.
Europejskô Kôrta Jãzëków miała
zagwësnic Kaszëbóm m.jin. wikszi
przistãp do pùblicznëch mediów:
radia, telewizji. Jak Kòmitet Ekspertów òtaksowôł dzejania Pòlsczi
w ti sprawie?
pòjôwiô, że ùrzãdnicë tłomaczą, że
jaczis zôpis nie je wëkònóny, bò nicht
nie zgłosył taczi pòtrzebë. Nié tak to
miało wëzdrzec. To ze stronë państwa miałë jic zôchãtë i òno miało
miec starã ò to, żebë mniészëznë miałë
swòje radio, telewizjã czë przedszkòla.
sczégò jãzëka mòże bëc mòdłã dlô
wiele jinëch jãzëków na swiece.
Czë pò tak kriticznym rapòrce
Kòmitetu Ekspertów nie grozy
nama spôdniãcé z tegò swiécznika?
Wiôlgą nowizną Kôrtë miałë
bëc pòzytiwné dzejania. Jesmë
sã spòdzéwelë, że terô to nié më
bãdzemë chòdzëc do pùblicznégò
radia czë telewizji, ale przedstôwcowie tëch mediów mdą pitac Kaszëbów ò to, co wôrt je zrobic.
Nick! Je leno rëchtowóny program, jaczi mô ùczëc mniészëznë
ò mniészëznach. Ale doch, jeżlë chtos
pòchòdzy z mniészëznowi spòlëznë,
to wiedno je barżi òtemkłi i tolerancyjny. Timczasã brëkùjemë ùczëc
taczi tolerancji jinëch mieszkańców
Pòlsczi. Jô nié gôdóm, że to mùszi
bëc edukacyjny program w szkòłach,
bò nasze dzecë mają dosc przeladowóny program nôùczi. Ale mòżna
bë pòmëslec ò bôjkach dlô pòlsczich
dzecy. To nie są wiôldżé kòsztë,
a brzôd mòże bëc bëlny.
Wcyg pòzycjô kaszëbsczégò je
mòdłã dlô wszëtczich spòlëznów,
jaczi szlachùją za nama. W wëpôdkù
Europejsczi Kôrtë Regionalnëch
abò Mniészëznowëch Jãzëków zafelowało blós dialogù òb czas ratifikacji. Pòlskô ni miała brac na
se tak wiôldżich zobòwiązaniów.
Kaszëbóm mest sygłëbë te, jaczi są
skùtkã ùstawë ò nôrodnëch a etnicznëch mniészëznach i regionalnym jãzëkù. Ale skòrno ju taczé
zôpisë Kôrtë òstałë przëjimniãté, tej
chcemë razã próbòwac stwòrzeniô
spòdlégò dwajãzëkòwi ùczbë czë
ùczeniégò w przedszkòlach. Szanse
na to są. Mëszlã, że czas nôblëższich
trzech lat pòkôże, czë ùrzãdnicë
mają swiądã tegò, do czegò sã
zòbòwiązelë.
Tak miałobë bëc. Kôrta je dokùmeńtã
pòzytiwnym, a w rapòrce wcyg sã
Donëchczas wiele znajôrzów pòdczorchiwało, że òchrona kaszëb-
Gôdôł Dariusz Majkòwsczi
I jakòsc, i wielëna je nie do przëjãcô!
Kòmitet równoznaczno òbrzészô
Pòlskã do pòwòłaniô i ùtrzëmaniô
nômni jedny telewizyjny i jedny radiowi stacji, jakô bë nadôwô audicje
w regionalnym jãzëkù.
12
Kôrta miała téż zagwësnic promòcjã
tolerancyjnégò mësleniô ò mniészëznach w całim kraju. Czë w tim
pùńkce ùdało sã cos zrobic?
2012-03-01 12:58:50
regionalné media
Swiat bez CSBTV
W łżëkwiace z antenë ju do czësta zdżinie CSBTV. Ò kùńcu kaszëbsczi telewizje gôdómë z ji
wespółzałóżcą Arturã Jabłońsczim.
Ò tim, że CSBTV nie dała radë,
gôdô sã ju òd dôwna. Równak wcyg
mòżna jã bëło òbzérac. Czë mòżece
pòcwierdzëc, że ji slédny kùńc to
łżëkwiat latoségò rokù?
Na dzéń dzysészi spółka Media
Kaszëbë mô pòdpisóné licencyjną
ùmòwã z Polcast TV. Na ji mòcë
Polcast mòże wëkòrzëstiwac logo
CSBTV i wëzwëskac materiałë zrealizowóné abò kùpioné rëchli przez naszą telewizjã do kùńca 2012 rokù. Tak
je w ùmòwie. Równak wedle tegò, co
jesmë gôdelë z tą firmą, w łżëkwiace
chcą òni w môl CSB weńc z nowim
programòwim bédënkã, z nową telewizją pòd nowim logo. Dlôte pò
prôwdze je baro mòżlëwé, że prawie
w łżëkwiace kaszëbskô telewizjô do
czësta zdżinie z antenë.
Dlôcze sã nie ùdało? Dwa lata rëchtowaniô, zbieraniô kapitału, szëkaniô lëdzy i pò 1,5 rokù òkazëje sã, że
mùsz je sã wëcopac…
Przëczënów je dosc tëli, ale trzë są
nôwôżniészé. Ni ma w Pòlsce regionalnégò reklamòwégò rënkù TV.
Rënk òglowòpòlsczi dzejô wedle
jednégò mòdła, jaczi preferëje le wiôldżich. Kù reszce zafelało swiądë, że to
nie je blós priwatny geszeft, leno téż
nôrzãdzé do rozwiju jãzëka i juwernotë Kaszëbów.
Tej nasze pierszé założenié, że telewizjô bãdze sã w wiôldżim dzélu
ùtrzëmòwac z dëtków z reklamë,
że regionalny pòdjimcowie mdą zajinteresowóny reklamą w CSB, jakô
mô òglowòpòlsczi òbjim i docérô do
mieszkańców Pòlsczi, a nawetka pół
Europë, sã nie sprôwdzyło…
Òdj. Sławòmir Czalej
I prawie felënk pieniãdzy z ti reklamë „rozłożił” wajã telewizjã?
Bëła téż mësla, żebë brac òglowòpòlsczé reklamë, ale tu je problem z systemã rechòwaniô teleòbzérników. Niżódnô telewizjô,
jakô mô ambicje bëc regionalną nié
leno z pòzwë, nie ùgrëze z ti tortë za
wiele, bò òbzéralnosc je rechòwónô
w skalë całi Pòlsczi.
A jak sã rechùje tã òbzéralnosc?
Je wëtipòwònëch 2 tës. chëczów. Co
pół rokù zmieniwô sã 30% z nich.
Jedna firma w całim państwie mierzi na tim spòdlim, co i jak długò
je òbzéróné. Na Pòmòrzim je mni
jak 10% tëch badérowónëch. Wëniczi dlô regionalnëch telewizji nijak
ni mògą òddawac w tim systemie
prôwdë. Je to tak ùstawioné, że
blós òglowòpòlsczé telewizje mają
szanse. Te mniészé, jak TV Silesia,
żebë sã ùtrzëmac na rënkù, mùszą
chùtkò zmieniwac swój program
na dopasowóny dlô całi Pòlsczi
i òdchadac òd regionalny ùdbë.
W CSBTV téż bëło widzec tegò
regionalizmù corôz mni. Lëdze sã
na to skarżëlë…
W jednym mòmeńce, żebë jakòs
retac projekt, jesmë téż szlë w tim
czerënkù. Òbzérającë to, co sã dzeje prawie w Silesii, w wespółrobòce
z nima, zaczãlësmë pòkazëwac
rzeczë, co z regionã ni mają wiele pòspólnégò. I doszło do tegò, że
kaszëbsczé programë zajimałë leno
kòl gòdzënë na dzéń. To lëchò, ale
i tak wiele lepi jak to, co bédëje nama
pùblicznô telewizjô.
A co z dëtkama z bùdżetu państwa?
To pòstãpnô sprawa, jakô nié fąksnérowała. Jesmë napiselë projekt
13
2012-03-01 12:58:50
regionalné media
Oświadczenie
w sprawie CSBTV
Informujemy opinię publiczną, a w szczególności naszych widzów, że wkrótce program
CSBTV zostanie zastąpiony inną ofertą programową, co stanie się przy udziale nowego nadawcy.
Od 1 sierpnia 2010 r., kiedy to logo CSBTV
po raz pierwszy pojawiło się w odbiornikach telewizyjnych, aż do teraz wyemitowaliśmy w sumie
około 1700 godzin audycji z Pomorza zrealizowanych przez własny zespół, któremu składamy
szczere podziękowania. Równie gorąco dziękujemy wszystkim kooperującym z nami telewizjom,
firmom producenckim, fundacjom, stowarzyszeniom, agencjom artystycznym, tłumaczom
oraz ludziom mediów, dzięki którym mogliśmy
wzbogacić naszą ofertę programową o kolejne
setki godzin interesujących materiałów.
Słowa podziękowań kierujemy również do
dystrybutora CSBTV – firmy Delegata, i do operatorów satelitarnych platform cyfrowych w Polsce, a także wielu sieci kablowych, które włączyły
CSBTV do swojej oferty, a przede wszystkim do
firmy EmiTel Sp. z o.o., która przesyłając sygnał,
była naszym „oknem na świat”.
Od początku trwania projektu CSBTV zakładaliśmy, że program ten powinien dotrzeć do
każdego zakątka Pomorza. Stąd wybór satelity,
dzięki której już po pół roku gościliśmy w 60%
pomorskich domów oraz 42% gospodarstw domowych w całym kraju.
Wybraliśmy taki model biznesowy, wierząc, że projekt skierowany w dużej mierze do
Kaszubów, a także otwarty na inne mniejszości
narodowe i etniczne w Polsce, otrzyma znaczące wsparcie budżetowe, do czego Rzeczpospolita Polska zobowiązała się, ratyfikując w 2009 r.
Europejską Kartę Języków Regionalnych lub
Mniejszościowych. Tak się jednak nie stało.
Bez tego wsparcia CSBTV – jako telewizji
regionalnej – nie udało się przetrwać na ogólnopolskim rynku telewizyjnym. Zabrakło czasu, by
przy ograniczonym budżecie zbudować świadomość marki i, tak ważną dla każdego programu,
ogólnopolską oglądalność, która z kolei przekłada się na wpływy z krajowego rynku reklamy.
Udział w tym ostatnim był niezbędnym czynnikiem powodzenia projektu przy ograniczonym,
a w zasadzie nieistniejącym, regionalnym rynku
reklamy telewizyjnej.
Tworząc CSBTV, zdobyliśmy nowe doświadczenia, które z pewnością wykorzystamy
w naszej dalszej pracy w mediach na Pomorzu.
Chcemy skupić się przede wszystkim na dynamicznym rozwoju Radia Kaszëbë, które na dobre
już zagościło w świadomości mieszkańców całego regionu dzięki Stowarzyszeniu Ziemia Pucka.
Z poważaniem
Anna Kościukiewicz-Jabłońska
Prezes Zarządu Media Kaszëbë Sp. z o.o.
14
do Minysterstwa Bënowëch Sprôw
i Administracji na 1 mln zł, a delë
nama 85 tës. zł. W planach bëło zrobienié za minysterialné dëtczi òsmë
kaszëbsczich programów, a sygło na
jeden.
Z czegò to wëchòdzy?
Tëch dëtków dlô wszëtczich mniészëznów je tëli, kùli je – kòl 14 mln.
To ni mòże sygnąc na wszëtczé
pòtrzebë. Do te ni ma wcyg zrozmieniô, że takô telewizjô mòże fąksnérowac jakno priwatnô jinicjatiwa. I nick
w tim mëslenim nie zmieniła Europejskô Kôrta Regionalnëch abò Mniészëznowëch Jãzëków, chòc Pòlskô
zobòwiązywô sã w ni do wspiéraniô
taczich pòdjimiznów, a nawetka mô
zôchãcëwac do jich twòrzeniô.
Kùli kòsztôł miesąc dzejaniô CSBTV
i na co szłë nôwikszé dëtczi?
W nôlepszim czasu, midzë rujanã
2010 rokù a czerwińcã 2011 rokù,
czej jesmë mielë richtich regionalną
telewizjã: z pòrenyma programama, pùblicystiką, wiadłama, magazynama, repòrtażama, bôjkama
dlô dzecy pò kaszëbskù, serialama
z kaszëbsczim lektorã, filmama
dokùmentalnyma i edukacyjnyma, kòszt na miesąc dochôdôł do
540 tës. zł. Nôwikszi dzél z tegò szedł
na zapłacenié lëdzóm – 220 tës. zł.
Do te dochôdałe wëdôwczi na satelitowi system nadôwaniô – 150 tës. zł.
Reszta szła na kùpisz materiałôw
òd cëzëch producentów, a téż na
jãzëkòwé ë zwãkòwé jich òprôcowanié. Sztróm, telefónë, disczi,
kôrtë pamiãcë, papiór… To mògło
dzejac blós dzãka wspólnikóm, co
twòrzą tã firmã, i wiele w niã włożelë priwatnëch dëtków. Bëło jich na to
stac i chcelë to robic.
Czë problemë Media Kaszëbë mògą
zaszkòdzëc Radiu Kaszëbë?
Z całą gwësnotą nié. Te dwa pòdmiotë bëłë ze sobą sparłãczoné per-
sonalno, ale kòncesjô Radia, wszelejaczé ùmòwë na jegò fąksnérowanié
pòdpisëje jiny pòdmiot, nié spółka
Media Kaszëbë. Òna leno ùsługùje
Stowôrze Zemia Pùckô, chtërna
ju sédmë lat prowadzy Radio Kaszëbë.
A co z długama, jaczé mô telewizjô?
Bãdzemë je spłacywelë. Zarząd
Media Kaszëbë pòdjimnął rozsądzenié ò wëstąpienim do sądu
ò przëznanié nama sztatusu spółczi w ùkłôdowi ùpadłoscë. To takô
prawnô òchrona spółczi i ji wierzëcelów ze stronë sądu. Pòd jegò
kùratelą mòżemë z naszima wierzëcelama negòcjowac, ùkłôdac
sã i rozłożëc spłacënk nawetka do
trzech lat. Ò tim, że sąd pòdjimnął
taczé pòzytiwné dlô nas rozsądzenié, zdecydowałë naji planë biznesowé òpiartë na baro dobrëch wënikach Radia Kaszëbë. Na jich spòdlim
sąd ùznôł, że mòże nama przëznac
taką prawną òchronã. Nie je prôwdą, że nie płacymë naszim môlowim robòtnikóm, jak napisa jedna
gazéta, i zalégómë jima setczi tësący zł. Leno tima, co ju òdeszlë z firmë, mómë do zapłaceniô 85 tës. zł
òdprawów i jinszich swiadczeniów. Płacymë to regùlarno. Nie je
téż prôwdą, że mómë mëliónowé
dłudżi w bankach, bò mómë do
spłaceniô 270 tës. zł. Trochã dëtków
mùszimë òddac naszim rozmajitim
producentóm, a nôwicy zalégómë
tima, co wënôszelë nasz signał na
satelitã, ale mómë nôdzejã są z nima
ùłożëc.
Co òstónie Kaszëbóm pò CSBTV?
Jaczis brzôd je widzec chòcle w kablówkach. TTM w Wejrowie czë Teletronik w Kartuzach zaczãłë sã
barżi zajimac regionã. Jô mògã ù se
òdbierac TTM i mùszã rzeknąc, że
mają baro czekawi bédënk dlô Kaszëbów. Je to mòżlëwé téż dzãka
temù, że CSBTV ùdało sã wësztôłcëc dosc dobrëch gazétników, jaczi
2012-03-01 12:58:51
Kaszëbskô Jednota
terô mògą robic kaszëbsczé programë w kablówkach. Czedë jesmë
zaczinelë, taczich lëdzy bëło baro
mało. Ùdało sã nama scygnąc 2–3 fachówców z TV Gduńsk, mielë jesmë
pôrã gazétników z doswiôdczenim
robòtë w Radiu Kaszëbë i na jich
spòdlim béł mùsz stwòrzëc całé karno. Jima wszëtczim nôleżą sã dzãczi,
bò pòdeszlë do ti telewizji z wiôlgą
chãcą. Przë ti leżnoscë chcã jesz rzeknąc, że jeżlë jidze ò techniczną starnã
projektu, to Gduńskô Pòlitechnika,
a téż jiné szkòłë dôwają pò prôwdze
dobrëch szpecjalëstów.
Są szanse na to, że naléze sã pòsobnik CSBTV?
Pòdług mie na nôblëższé lata òstónie
to na rówiznie kablowëch telewizji. Kòszta przesyłu sygnału przez
satelitã, a téż tegò cyfrowégò, jaczi mô wnetka przińc, są ò wiele
za wësoczé w przërównanim do
wzątków z regionalny reklamë.
Pòkądka te kòsztë sã nie zmienią,
to wierã nicht sã nie weznie za taką
pòdjimiznã.
Jak bësce mielë sztartowac z telewizją jesz rôz, z tą wiédzą, jaką
môce, to co bë òstało zrëchtowóné
jinaczi?
Przedë wszëtczim, mùszã rzec
w miono wszëtczich wëcmanów
Media Kaszëbë, że nie żałujemë, że
jesmë spróbòwelë robic kaszëbską
telewizjã. Czejbë më mielë zrobic
to jesz rôz, nôprzód trzeba bë bëło
zebrac bùdżet minimum na 3 lata.
Jesmë rëszëlë z bùdżetã, jaczi sygôł
na rok dzejaniô, a ju terô wiém, że
nômni 3 lata są brëkòwné, żebë taczi projekt mógł sã przëjimnąc. I nie
bëłabë to regionalnô telewizjô, le
òglowòpòlskô z regionalnyma elemeńtama. Në, chëba że cos sã zmieni
w Pòlsce i mòżna bë dostac dofinancowanié przënômni na 50% kòsztów
telewizji.
Gôdôł Dariusz Majkòwsczi
Wszëtkò w najich rãkach…
Ju dôwno niżódnô sprawa na Kaszëbach ni mia zrobioné tëli trzôskù
i sztridów. Pòwstanié Kaszëbsczi Jednotë (KJ), a barżi: ji zgrôw do te,
żebë Kaszëbi w pòlsczim państwie stelë sã pòdług prawa etniczną
mniészëzną, zbùdzyłë diskùsjã westrzód nôlëżników Zrzeszeniô, ale
téż rozmajitëch jinëch Kaszëbów.
DA R I U S Z M AJ KÒ W S C Z I
Czim je nowô stowôra?
„Kaszëbskô Jednota je stowôrą
lëdzy, chtërny chcą aktiwno brac
ùdzél w żëcym kaszëbsczégò nôrodu
ë ùznôwają jegò prawò do apartnotë,
a téż swòji juwernotë w òbrëmienim
wieleetniczny spòlëznë, jakô twòrzi
jedno państwòwé cało, chtërnym je
Pòlskô Repùblika” – tak zaczinô sã dejowô deklaracjô KJ. Westrzód swòjich
nôwôżniészich célów nôlëżnicë stowôrë pòdôwają m.jin. rozwij nôrodny,
òbëwatelsczi ë kùlturowi swiądë Kaszëbów, òchróna jich jãzëka i tradicje.
Przédnik KJ Matéùsz Meyer gôdô,
że dzysdnia do Kaszëbsczi Jednotë
zapisało sã kòl 50 lëdzy. Pùbliczno
w miono stowôrë wëstãpòwelë donëchczas ji wiceprzédnik Wòjcech
Étmańsczi, dôwny przédnik
Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô
Artur Jabłońsczi, a téż przedstôwcowie młodszégò pòkò-leniô Adóm
Hébel i Karól Róda.
„Jedną z przëczënów, dlô jaczich
pòwsta Jednota, je wspiéranié przez
pòlsczé państwò blós kaszëbsczégò
jãzëka, a nié np. jinëch dzejaniów
sparłãczonëch z òchroną kùlturë czë
tożsamòscë” – pòdczorchiwelë w mediach nôlëżnicë KJ. To nie je prôwda
– òdpòwiôdô Łukôsz Grzãdzëcczi.
Rząd i samòrządôrze finansują téż rozwij
kùlturë. Przikładã mòże bëc Mùzeum –
Kaszëbsczi Park Etnograficzny we Wdzydzach, Mùzeum Pismieniznë i KaszëbskòPòmòrsczi Mùzyczi w Wejrowie czë
słëpsczé Mùzeum Westrzédnégò Pòmòrzô.
Gwës w wiele tëch placach pieniãdzy felëje,
ale to nie je sprawa sztatusu Kaszëbów,
a colemało wëbrónëch przez nas wójtow,
bùrméstrów czë radnëch. Dzysdnia mómë
wiôldżé mòżlëwòscë i wszëtkò je w najich
rãkach. Bëcé etniczną mniészëzną nick nie
zmieni – dolmaczi przédnik KPZ.
Kaszëba-Pòlôch i Pòlôch-Pòlôch
Nowô stowôra mô téż swój
pòzdrzatk na ùczbã kaszëbsczégò
jãzëka. Pòdług ni terôczasné dzejania w ti sprawie ni mògą sygnąc
do ùchòwaniô jãzëka, bò do te
brëkòwnô je téż czësto kaszëbskô
swiąda. To prôwda, że w szkòłach
wnëtka 13 tësãcy dzecy ùczi sã
kaszëbsczégò. Równak czë òni pòtemù
gôdają pò kaszëbskù midzë sobą? Abò
kùli z nich pózni czëtô kaszëbsczé
ksążczi? Wedle naju mdze tak dopiérze tedë, czej lëdze pòczëją sã blós
Kaszëbama. Czej chtos czëje sã równoczasno Pòlôchã ë Kaszëbą, abò Kaszëbą ë Pòlôchã, tej nié wiedno mdze
widzôł wôrtnotã swòji mòwë. Bò chto
dzys je Kaszëbą? Wedle prawa – leno
ten, chtëren gôdô pò kaszëbskù. Ë tak
hewò mëslą lëdze, gôdającë: „Të nie jes
Kaszëbą, bò nie gôdôsz pò kaszëbskù”.
A cëż z tima, jaczi czëją sã Kaszëbama, równak nie gôdają nają mòwą?
Mëszlã, że to je téż tak zdëbło widzec
pò mie, bò czej jô bë sã nie czëł Kaszëbą,
tej jô bë nijak dzysô pò kaszëbskù nick
nie rzeknął. Ùznanié Kaszëbów za etniczną mniészeznã ùznô jistnienié
kaszëbsczégò nôrodu. Czëcé sã leno
Kaszëbą pòstãpnëch pòkòleniów dô
mòżlëwòtã przëdérowaniégò kaszëbsczi
kùlturë, a co nôwôżniészé – pòkrok kaszëbiznë – dolmaczi Matéùsz Meyer.
15
2012-03-01 12:58:51
Kaszëbskô Jednota
A co KJ bédëje zrobic z tima
Kaszëbama, co czëją sã równoczasno Kaszëbama i Pòlôchama?
Jak gôdô dzysdniowé prawò, kòżden
mòże sã czëc, kògùm chce. Më chcemë blós pòkazac, że je mòżlëwòta
wëbiéru. Wëbiéru, jaczégò chùdzy nie
bëło. Colemało, niejedny gôdają, że
Kaszëbi to Pòlôszë. Tedë, jaczi szëk je
w gôdanim: „jem Kaszëbą-Pòlôchã”?
To tak, jakbë rzeknąc: „jem PòlôchãPòlôchã”. Niżóden z Pòlôchów nie
gôdô: „jem Wiôlgòpòlôchã-Pòlôchã”
abò „jem Mazowszaninã-Pòlôchã”.
Ju samò gôdanié: „jem KaszëbąPòlôchã” pòkazywô, że je w tim jakôs
apartnosc. Żlë Kaszëba ë Pòlôch są
tu na ti sami rówiznie, tedë wszëtcë
ùznôwómë Kaszëbów za apartny nôród
– òdpòwiôdô przédnik KJ.
Lëdze, jaczi czëją sã Kaszëbama,
mògą doch miec rozmajité pòzdrzatczi
na swòjã tożsamòsc. To, co robi Kaszëbskô Jednota, ji chãc do ùznaniô nas za
etniczną mniészëznã, je sprowôdzanim najégò bògactwa pòzdrzatków
do jednégò mòdła – klarëje Łukôsz
Grzãdzëcczi.
Trzôsk w mediach
Głosno wkół Kaszëbsczi Jednotë zrobiło sã w stëcznikù –
stowôra òficjalno zaczã dzejac
w lëstopadnikù zeszłégò rokù – pò
pôrã artiklach w lokalnëch, ale téż
òglowòpòlsczich mediach. Gazétników jinteresowałë w pierszim
dzélu (i tak pò prôwdze colemało nick wiãcy) zgrôwë do ùznaniô
Kaszëbów za nôród, rozdzél w kaszëbsczi rësznoce i biôtka ò dëtczi,
do jaczi niejedné artikle miałë
sprowadzoné pòwstanié KJ. Tekstë
w taczich pismionach, jak „Gazeta
Wyborcza”, „Newsweek”, „Dziennik Bałtycki” czë audicje w TVN
wycygnãłë kaszëbsczé sprawë na
òglowòpòlsczé forum. Dzãka temù
KJ zwëskała tak nowëch nôlëżników, jak téż... gòrącëch procëmników. Rozmajité media przedstôwiałë
Kaszëbów w lëchim, niesprawiedlëwim
widze. W całi Pòlsce dało sã czëc, że
Kaszëbóm jidze blós ò dëtka, bò tak
16
wëchôdało z niejednëch tekstów, i że
jesmë pòsztridowóny midzë sobą. To
gwës mô nama òdebróné wiele drëchów
w całim kraju – gôdô Łukôsz Grzãdzëcczi, przédnik KaszëbskòPòmòrsczégò Zrzeszeniô.
Më jesmë sami do mediów nie szlë, ale
jem rôd, że dzãka nima dzysô wiele lëdzy
mësli nad przińdnotą kaszëbiznë. Téż jem
rôd, że pòkôzëje sã corôzka wicy lëdzy,
jaczi chcą dzejac. Bò czejbë nie promòcjô
Kaszëbsczi Jednotë w mediach, tej wierã
pòrãnôsce najich nôlëżników nijak bë nie
ùczëło ò ti stowôrze ë bë sã nie dało zapisac do naju – òdpòwiôdô przédnik Kaszëbsczi Jednotë M. Meyer.
Gòrącô Radzëzna
Krótkò pò tim medialnym
trzôskù zeszlë sã nôlëżnicë Przédny Radzëznë KPZ. 28 stëcznika we
Gduńskù nimò bògatégò programù
zéńdzeniô (m.jin. diskùsjô ò Europejsczi Kôrce Regionalnëch abò
Mniészëznowëch Jãzëków czë
copniãcé rekòmendacji Arturowi Jabłońsczémù z funkcji przedstôwcë KPZ w Pòspólny Kòmisji
Rządu i Nôrodnëch a Etnicznëch
Mniészëznów) prawie sprawa Kaszëbsczi Jednotë wëszła na pierszi
plan. Òsoblëwie mòcno procëm
KJ wëstãpòwëlë parlameńtarziscë.
Zgrôw do ùznaniô Kaszëbów za etniczną mniészëznã szkòdzy najim jinteresóm
– pòdczorchiwôł senatór Kazmiérz
Kleina.
Niechtërny przedstôwcowie Radzëznë bëlë dbë, że ni mòżna bëc
równoczasno nôlëżnikã KPZ i KJ.
Chcôłbëm wstrzëmac wszelejaczé ùdbë
wërzëcywaniô lëdzy ze Zrzeszeniô za
jich pòzdrzatczi. Zrzeszenié mùszi bëc
òtemkłé na diskùsjã. Lëdze ò nôrodnym
pòzdrzatkù wiedno bëlë w naji stowôrze, a jeden z nich Artur Jabłońsczi
przez dwie kadencje béł ji przédnikã.
Szkòda, że terô chcą òni dzejac w jiny
òrganizacji. Zrzeszenié wiedno bëło
bòkadné swòjim pluralizmã i mùszimë
miec starã, żebë tak òstało. Z drëdżi
stronë to, że mómë terô òrganizacyjny
pluralizm, mògą próbòwac wëkòrzëstac
procëm Kaszëbóm rozmajiti lëdze
(pòliticë czë gazétnicë), chtërny nie są
nama żëczny – pòdczorchiwô Łukôsz
Grzãdzëcczi.
Wespółrobòta mòżlëwô
Na zôczątkù gromicznika Kaszëbskò-Pòmorsczé Zrzeszenié przërëchtowało lëst do KJ, dze òdpòwiôdô na
bédënk wespółrobòtë i dzejaniégò
w sprawie ùznaniô Kaszëbów za etniczną mniészëzną. „Ùsôdzca prawa
dzys dnia nikòmù nie narzucô, kògùm
mô bëc, òstawiającë to w òbjimie
wòlnotë wëbiéru kòżdégò. Ni ma téż
prawnégò przepisu, pòdług jaczégò
Kaszëbą je ten, co ùżiwô kaszëbsczégò
jãzëka. Za to prawò dôwô mòżlëwòtë
òbarnë nié leno tradicji i zwëków, ale
téż wielestegnowégò rozwiju jãzëka
i szerokò pòjãti kaszëbsczi kùlturë, co
dzysô nie je do kùńca wëzwëskiwóné.
Pòdjimómë dzejania i w przińdnoce
bãdzemë je cygnãlë dali, żebë ze starnë pùblicznëch wëszëznów wspiarcé
dlô kaszëbsczi kùlturë zagwësniwało
nié leno ji waranié, ale i rozwij. Wôrt
je pòdczorchnąc, że nôwicy równak zanôlégô òd rësznoscë, chãcë
twòrzeniô i robòcoscë tëch, jaczi są
zajinteresowóny rozkòscérzanim
kaszëbiznë, a téż tegò, jak kòrzëstają z mòżnosców, jaczé są dzysô
przëstãpné.
Pòdług nas w dzysdniowi stojiznie nie sygô dokazów na pòpiarcé
ùdbë ùznaniô Kaszëbów za etniczną
mniészëznã, i temù ti ùdbë nie zamiszlómë wspierac. Nie widzą sã téż
nama próbë ògreńczeniô juwernotë
Kaszëbów do jednégò, wëbrónégò
mòdła, bò nie pasëje to do bòkadnoscë
zortów pòstawów, pòmëszlënków
i dzejaniów nôleżników naszi
spòlëznë.
Równak, jak nôbarżi widzymë
mòżlëwòtã wespółrobòtë we wszelejaczich dzejaniach dlô szerok rozmiónégò, kùlturowégò, spòlëznowégò a gòspòdarczégò rozwiju
naszi Tatczëznë” – czëtómë w lësce
pòdpisónym przez przédnika Grzãdzëcczégò.
Czë takô wespółrobòtã bãdze
mòżlëwô, gwës ùzdrzimë ju wnetka.
2012-03-01 12:58:52
ruch młodokaszubski i jego dziedzictwo
Wytyczyli nowe
drogi (część 2)
Młodokaszubi byli obrońcami i wyznawcami zasady, że dusza kaszubska będzie w łączności
z polską tylko wtedy, kiedy będzie traktowana po partnersku.
C E Z A RY
O B R AC H T- P RO N DZ Y Ń S K I
Kształtowanie się
polskiej tożsamości
Kaszubi stawali się Polakami oczywiście nie wyłącznie dzięki aktywności Młodokaszubów. Oddziaływanie
ich sztandarowych inicjatyw: „Drużby”, dodatku do „Gazety Gdańskiej”,
„Gryfa”, muzeum w Sopocie, Towarzystwa Młodokaszubów czy też
ich twórczości literackiej było jednak
dość ograniczone. Na pewno intensywniej oddziaływała polska prasa,
polskie organizacje (ekonomiczne, kulturalne, społeczne), Kościół
(szczególnie niektórzy polscy księża,
niekoniecznie proboszczowie), polska akcja wyborcza itd. Faktem jednak jest, że proces kształtowania się
polskiej tożsamości narodowej Kaszubów toczył się na oczach Młodokaszubów. I zmuszał ich do podejmowania refleksji.
Budzenie dumy u Kaszubów
Młodokaszubi byli z całą pewnością polskimi patriotami – należeli
do „pokolenia niepokornych”, któ-
rzy pracą i walką dążyli do niepodległości Rzeczpospolitej. I do obecności Pomorza w niej. Ale zawsze
byli również twardymi obrońcami
i wyznawcami zasady, że dusza kaszubska będzie w łączności z polską
tylko wtedy, kiedy będzie traktowana po partnersku! Hasło „co kaszubskie, to polskie” miało swoje dalsze
dopowiedzenie. Warto przywołać tu
fragment artykułu programowego
A. Majkowskiego poprzedzającego
zjazd Młodokaszubów: „Pod hasłem,
co kaszubskie, to polskie, organizacja
nasza zająć się winna specjalną swoją
pracą na Kaszubach, nie tracąc z oka
ogólnego interesu naszej wielkiej ojczyzny. (...) Taki stan rzeczy utrzymać, a zarazem wzbudzić w Kaszubach poszanowanie swej mowy
i swych obyczajów, uzbroić ich tarczą dumy szczepowej, która odeprze wszelkie zakusy germanizacyjne. Oto nasze zadanie przyszłości”.
Dopowiedzeniem tego jest choćby
fragment jednego z referatów J. Karnowskiego, wygłoszonego kilka lat
wcześniej na spotkaniu pelplińskich
kaszubologów: „Niemniej w interesie
polskim, jako i kaszubskim leży, aby
Kaszuby nie zostały niemieckie. Kul-
tura polska powinna więc zwyciężyć
na Kaszubach. Ale zwyciężyć może
tylko, jeśli oprze się na pierwiastkach
iście kaszubskich, nawiąże do starych
tradycji historycznych i zasilać się będzie kaszubskim duchem”.
Rozczarowanie
międzywojennymi realiami
Od początku chodziło o to, aby
relacje między Polską a Kaszubami
były partnerskie. Aby zakorzenianie
Kaszubów w kulturze polskiej było
budowane na fundamencie kultury
kaszubskiej. A to z kolei mogło się
dokonać tylko wówczas, gdy sami
Kaszubi będą dumni ze swej kultury. I w zasadzie wszystkie działania
organizacyjne, twórczość i aktywność
publicystyczna Młodokaszubów na
budowanie takich związków i relacji
były nastawione.
Skutki tych działań oczywiście
wcale nie były natychmiastowe.
Zrozumienie tegoż programu wcale
też nie było pełne, a czasami wręcz
był on kontestowany, szczególnie
przez niektóre konserwatywne środowiska polityczne. Z kolei po odzyskaniu niepodległości ileż tu było
zawodu i rozczarowania ze strony
17
2012-03-01 12:58:52
ruch młodokaszubski i jego dziedzictwo
Kaszubów, także liderów ruchu
młodokaszubskiego, tym, jak państwo polskie wyglądało i jak Kaszubi
byli w nim traktowani. Rozczarowanie tym głębsze, że przecież zarówno Majkowski i Karnowski, jak
i liczna grupa pozostałych traktowali
swoją pracę kaszubską jako element
wielkiego ruchu zmierzającego do
odzyskania przez Polskę niepodległości. A tu w realiach powojennych
Kaszubi i Pomorzanie mieli głębokie
odczucie, że nie są gospodarzami
u siebie. Jakże bolał ich fakt, że kulturtregerstwo w wydaniu Niemców
było nierzadko zastępowane przez
polskie! Że oto ci oczekiwani bracia
Polacy traktowali Pomorzan i Kaszubów oraz ich kulturę jako coś gorszego. Chcąc zrozumieć wypowiedzi np.
A. Majkowskiego z tego okresu i jego
nieskrywaną krytykę międzywojennych realiów, trzeba ten właśnie element rozczarowania brać pod uwagę
(a także indywidualne odczucie, że
się było niedocenionym, niespełnionym politycznie itd.).
Postawa samokrytyczna
To, że Młodokaszubi byli zakochani w kulturze kaszubskiej, że poświęcili się budowaniu kaszubskiej
idei, wcale jednak nie oznacza, że nie
zachowali zmysłu krytycyzmu wobec własnej społeczności. To bardzo
silny rys ich twórczości literackiej
i publicystycznej, będący efektem ich
odwagi, a jednocześnie umiejętności
uważnej obserwacji. Tak więc to, że
np. Karnowski kochał Kaszuby, nie
powodowało, że samym Kaszubom
nie potrafił powiedzieć rzeczy przykrych, acz prawdziwych. Widział
na przykład ich zmaterializowanie.
W jednym z wierszy pisał sarkastycznie:
Poswięcenié, jideałë:
Przykôzania przestarzałé!
»Bogacma sę!« – nowô wiara!
Dëtk je narodowô miara!
Można by powiedzieć – jakżeż to
aktualne!? Ileż dzisiaj mamy przykładów przykładania do wszystkiego
18
miarki finansowej. Ileż to razy okazuje się, że sensowność jakiejś inicjatywy czy przedsięwzięcia mierzy
się możliwym efektem finansowym.
I jak często usprawiedliwieniem dla
„nicnierobienia” jest konieczność
koncentracji na „utrzymaniu”…
Szczególnie ostro Młodokaszubi piętnowali odrzucanie dawnej
kultury, wstydzenie się własnego
języka i obyczajów. To było oczywiście związane z przywołanym
wyżej przekonaniem, że będziemy
partnerami na Pomorzu tylko wtedy, gdy mądrze zbudujemy poczucie dumy szczepowej, a tego nie
zrobimy, odrzucając własną kulturę. Nie oznacza to, że Młodokaszubi
nie mieli zrozumienia dla „kaszubskiego kompleksu”. Oni wiedzieli,
skąd się wziął, skoro przez setki lat
sąsiedzi wyrażali pogardę dla Kaszubów i ich kultury. Ale jednocześnie stwierdzali, że trzeba się tego
kompleksu wyzbyć, bo jeśli nie, to
wyzbędziemy się własnej kultury
i „pójdziemy na zatracenie”.
Ale kwaśno pisali również o mentalnych cechach Kaszubów, szczególnie o skłonności do kłótni i swarów.
Karnowski stwierdzał: „Chcesz poznać duszę Kaszuby, zajrzyj w sądowe akta” albo „Od powstanio Polści,
zgoda poszła w olści”. Dziś niewielu miałoby odwagę tak serdecznie,
ale i stanowczo wytykać własnym
współziomkom ich wady i przywary.
A wszak dziś, jak nigdy przedtem potrzeba nam takiego ozdrowieńczego
spojrzenia, nawet wstrząsu. Zadufania, poczucia wyższości, kłótliwości,
braku odpowiedzialności, kumoterstwa, a nawet zwykłego złodziejstwa
jest przecież u nas – na Kaszubach
i całym Pomorzu – w nadmiarze!
Etos społecznikowski
Dziś niektórzy mówią, że czasy się zmieniły i nie ma już miejsca
na pracę społeczną (jedno z takich
powiedzeń zapisałem sobie w kalendarzu: „żadna praca nie hańbi,
za wyjątkiem społecznej”). Młodokaszubi byli pokoleniem niezwykle
aktywnym. Ich późniejsze drogi
życiowe poprowadziły ich w różne
sfery życia, często różnili się między
sobą politycznie. Ale w zasadzie każdy z nich tak czy inaczej był aktywny społecznie, właściwie tak długo,
jak długo pozwalało mu na to zdrowie. Szczególnie dobrze to widać na
przykładzie Jana Karnowskiego. Był
zaangażowany w pracę licznych organizacji społecznych także w wolnej
Polsce. Był prezesem i inicjatorem
powstania Związku Filomatów Pomorskich, członkiem Towarzystwa
Naukowego w Toruniu, Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego,
Towarzystwa Czytelni Ludowych,
organizacji lokalnych, niepodległościowych etc. Co więcej – gdziekolwiek się pojawiał, od razu włączał
się w nurt życia publicznego. To jest
wspaniały przykład tego, jak można
i trzeba działać na rzecz swojej małej ojczyzny. A przy tym Karnowski
był przekonany o szczególnej roli
kaszubskiej i pomorskiej inteligencji.
Dziś znowu stajemy przed tym problemem. Kim chce być kaszubsko-pomorska inteligencja? Czy czuje, że
ma obowiązki wobec wspólnoty, czy
pamięta o inteligenckim etosie pracy
na rzecz innych? Właśnie pracy społecznej, bezinteresownej, ale której
skutki są niewymierne? Jaka będzie
nasza kultura, gdy społecznikowski
etos inteligencki umrze? Jakie będzie
nasze społeczeństwo? Na kogo wychowamy naszych następców? Takiej
społeczności jak nasza – kaszubska
czy szerzej: pomorska – nie stać na
zaginięcie etosu inteligenckiego. Na
Pomorzu zmieniło się wiele, ale jedno
zostało z całą pewnością – wartości
i kulturę kaszubsko-pomorską tworzymy my sami! Za tę pracę twórczą
zapłatą jest satysfakcja i poczucie
spełnionego obowiązku. To mało?
Karnowski i inni Młodokaszubi swoim twórczym życiem udowodnili, że
to bardzo wiele.
Wybór tekstów Młodokaszubów
o istocie i zadaniach ruchu w kolejnym
numerze „Pomeranii”.
2012-03-01 12:58:52
Rok Młodokaszubów
Gdańscy Młodokaszubi
Gdańsk odgrywał istotną rolę w świadomości Młodokaszubów. Uważali go za stolicę Kaszub, doceniali jego znaczenie. To właśnie w grodzie nad Motławą odbyły się najważniejsze
spotkania ruchu i mieściła się redakcja „Gryfa”. Do stolicy na zjazd w 1912 roku zjechało się
wielu Młodokaszubów. Niektórzy nie musieli zresztą przyjeżdżać, bo mieszkali i pracowali
w pobliżu.
KRZYSZTOF KORDA
Gdańsk stolicą Kaszub
W początkach XX wieku w grodzie nad Motławą pracował Aleksander Majkowski. Zapoczątkował
wówczas wydawanie kaszubskiej
gazety – była nią „Drużba”, dodatek
do „Gazety Gdańskiej”. W drugiej
połowie 1911 roku z Kościerzyny do
Gdańska przeniesiono wydawnictwo
publikujące „Gryfa”.
Na początku następnego roku na
łamach pisma młodokaszubskiego
ukazał się artykuł pt. „Gryf w Gdańsku”. Aleksander Majkowski pisał
w nim: „Gdańsk był zawsze główną
siedzibą książąt kaszubskich, nawet
wtenczas, gdy Pomorze dzieliło się
na kilka dzielnic z osobnymi stolicami. Po wygaśnięciu sławnego
rodu Pomorze kaszubskie ostatecznie w r. 1309 zawojowane (zostało)
przez niemieckich Krzyżaków. Herb
Kaszubski Gryf, pod którym to znakiem sławny Świętopełk wielkie
prowadził wojny, został zdeptany,
zarzucony i zapomniany. Od tego
czasu minęło dokładnie 600 lat i oto
w r. 1909 Gryf odżył; herb Kaszubski
widnieje już nie na chorągwi wojennej, lecz na okładce czasopisma miesięcznego, które pod swoim godłem
skupia około siebie pracowników na
niwie kaszubskiej, daje wyraz dążnościom ruchu młodokaszubskiego
i jest dzisiaj w pewnym znaczeniu
przedstawicielem Kaszub (…). Nowy
Rok zastał »Gryfa« ze wszystkim
w Gdańsku, w starej dziedzinie książąt pomorsko-kaszubskich, głównej
stolicy Kaszub, jako we właściwej mu
siedzibie (…)”.
Wybór Gdańska na miejsce
zjazdu młodokaszubskiego nie był
więc przypadkowy. Zwołano go
nie w Kościerzynie, Kartuzach czy
Wejherowie, ale w stolicy Kaszub,
w Gdańsku. Także pierwsze spotkanie członków Towarzystwa Młodokaszubów odbyło się przed stu laty
w Gdańsku.
Franciszek Kręcki
Od początku w ruchu młodokaszubskim i w redakcji „Gryfa”
ważną rolę odgrywał Kaszuba urodzony w Borzestowie, a zamieszkały w Gdańsku, Franciszek Kręcki
(1883–1940). Był jednym z organizatorów zjazdu z 1912 roku, na którym wskazywał m.in. na materialne
podstawy pracy Młodokaszubów.
Wskazywał, że pismo „Gryf” przetrzymało pierwsze trzy lata dzięki
bezinteresowności redaktorów. Angażował się w „Gryfa” od początku
istnienia. Brał udział w redagowaniu
pisma, pozyskiwaniu pieniędzy na
jego druk oraz uczestniczył w pracy spółki wydawniczej. 2 września
1909 roku, na posiedzeniu w Gdańsku, ukonstytuował się zarząd spółki
w osobach Aleksandra Majkowskiego i Franciszka Kręckiego. Ukonstytuowała się także rada nadzorcza, do
której należał m.in. inny gdańszczanin Bernard Filarski. 1 października
Franciszek Kręcki.
Fot. ze zbiorów BGPAN sygn. AL III-46-16
1909 roku spółka przejęła od Aleksandra Majkowskiego wydawnictwo
publikujące Gryfa.
Kręcki angażował się w pracę
społeczną w Gdańsku. Współpracował z „Gazetą Gdańską”, był również inicjatorem zbudowania domu
polskiego w tym mieście. Po powrocie z wojny do Gdańska uczestniczył
w pracach Podkomisariatu Naczelnej
Rady Ludowej (NRL) w Gdańsku,
pełnił w niej funkcję zastępcy podkomisarza i kierownika wydziału finansowego w podkomisariacie NRL.
W okresie międzywojennym pełnił
funkcję dyrektora banku w Wolnym
Mieście Gdańsku (WMG). Należał do
wielu towarzystw organizowanych
przez Polonię WMG. Wszedł w skład
Zarządu Gdańskiej Giełdy Papierów
Wartościowych i Dewiz.
19
2012-03-01 12:58:53
Rok Młodokaszubów
Bernard Filarski
Wspomniany współpracownik
spółki wydawniczej Bernard Filarski (1880–1940) urodził się w Lubawie. Po ukończeniu studiów w Monachium, a doktoratu w Królewcu
utworzył w 1908 roku gabinet dentystyczny w Gdańsku i odtąd związał się z tym miastem. Brał aktywny
udział w pracy wielu organizacji,
np. Towarzystwa Ludowego Jedność, Towarzystwa Gimnastycznego
Sokół, Towarzystwa Śpiewaczego
Lutnia czy Związku Młodzieży Kupieckiej. Brał udział w tworzeniu
w Gdańsku polskiego szkolnictwa.
Mocno zaangażował się także w ruch
niepodległościowy w latach 1918–
1920. Z ramienia Gminy Polskiej
oraz Macierzy Szkolnej w Gdańsku
uczestniczył w akcji repolonizacyjnej, tworząc liczne kursy nauki języka polskiego. W swoim gabinecie
często udzielał bezpłatnych porad
rodakom. Zginął w obozie Stutthof
w Wielki Piątek 22 marca 1940 roku.
Leon Miszewski
Kolejnym z ważnych Młodokaszubów był Leon Miszewski
(1887–1930), dzisiaj patron ulicy
w Gdańsku-Wrzeszczu. Urodził się
w Brusach. Miłośnikiem kaszubszczyzny stał się w seminarium pelplińskim. Studiował razem z Janem
Karnowskim i Bolesławem Piechowskim. Wstąpił do Koła Kaszubologów. W ramach działalności koła
wygłosił referat pt. „Germanizacja
Pomorza w XI–XIII wieku”. Święcenia kapłańskie uzyskał w roku 1912.
Rok później rozpoczął pracę w Gdańsku. Początkowo był wikarym w parafii na Starych Szkotach. Pracował
w Podkomisariacie NRL w Gdańsku
jako członek Wydziału Szkolnego.
Włączył się w tworzenie Polskiego
Uniwersytetu Ludowego w Gdańsku w 1919 roku, wygłaszał liczne
odczyty. W 1920 został przeniesiony
(na krótko) do Torunia. Od 1921 organizował w Gdańsku polskie gimnazjum, które rozpoczęło działalność
w maju następnego roku. W 1927 zo20
stał wybrany posłem do Volkstagu
(sejmu gdańskiego), a od roku 1928
pełnił obowiązki Prezesa Gminy Polskiej – organizacji wszystkich Polaków w WMG.
Zygmunt Moczyński
Księdza Miszewskiego podczas
jego pogrzebu żegnał w imieniu
Gminy Polskiej i Koła Polskiego
w Volkstagu Zygmunt Moczyński
(1886–1960). Moczyński urodził się
w Wałczu. Studiował w Berlinie, Krakowie i Wrocławiu. Obronił doktorat
z prawa. W 1908 roku przybył do
Gdańska i rozpoczął pracę w firmie
zbożowej „Ceres”, z którą związani
byli także inni Młodokaszubi, m.in.
Franciszek Kręcki, Zygmunt Kierski
i Władysław Panecki. W 1910 roku
Moczyński przeniósł się do Poznania, ale w 1912 wziął udział w zjeździe młodokaszubskim. Do Gdańska
powrócił w 1919 roku i związał się
z nim już na stałe. Został wybrany
posłem do Volkstagu w roku 1923,
1927 i 1933. Stanął na czele Rady Naczelnej Związku Polaków w Wolnym
Mieście (w 1933 r.), konkurencyjnej
wobec gminy polskiej.
Gdańszczanie uczestniczący
w zjeździe
W zjeździe młodokaszubskim
w Gdańsku brali udział i zabierali na
nim głos także inni, poza wyżej wymienionymi, mieszkańcy tego miasta.
Dr Władysław Panecki (1857–1931)
i Franciszek Kubacz (1868–1933)
podczas zjazdu wyrażali obawę, że
Młodokaszubi będą urzeczywistniali
cele polityczne, a to w konsekwencji,
„w ostatecznym skutku, mimo woli
obecnych kierowników, spowoduje
chęć oderwania się od całości Polski
– a to już śmierć Kaszubów w morzu
germańskim”.
Franciszek Kubacz urodził w Nowym Zieluniu niedaleko Brodnicy
w roku 1868. Po ukończeniu medycyny w Würzburgu i obronie pracy
doktorskiej w Rostocku rozpoczął
pracę w szpitalu w Gdańsku. Został
członkiem towarzystwa kulturalno-
Bernard Filarski.
Fot. ze zbiorów Biblioteki Gdańskiej PAN sygn. AL II-67-41
-oświatowego Ogniwo, był również
jego prezesem. Związał się z towarzystwem ludowym Jedność i towarzystwem gimnastycznym Sokół.
Angażował się w pracę wyborczą
podczas wyborów do parlamentu
niemieckiego w 1907 i 1912 roku. Po
I wojnie światowej zabiegał o przyłączenie Pomorza do Polski, w tym
celu wyjeżdżał do Warszawy i do
Paryża. Został wybrany do polskiej
konstytuanty i następnie do Volkstagu.
Władysław Panecki urodził się
w Ostrzeszowie, pow. Kępno. Studiował medycynę we Wrocławiu
i w Halle, w 1883 uzyskał tytuł doktora. Specjalizował się w ginekologii.
Początkowo pracował w Koronowie
i Tczewie, a w 1890 przeniósł się do
Gdańska. Działał tu w polskich stowarzyszeniach. Włączył się w zabiegi o przyłączenie Pomorza do Polski.
Był członkiem Podkomisariatu NRL
w Gdańsku. Zajmował się tworzeniem polskiego szkolnictwa, w efekcie m.in. jego starań utworzono Polski Uniwersytet Ludowy, a w marcu
1920 roku pierwszą polską szkołę.
Był aktywny w życiu politycznym
Polonii gdańskiej i miasta. Został
wybrany do konstytuanty gdańskiej w 1920 roku, był też posłem do
Volkstagu. Krytykował politykę gospodarczą WMG nieprzyjazną Polsce
i przynoszącą szkodę Wolnemu Miastu Gdańsk.
2012-03-01 12:58:54
Rok Młodokaszubów
W zjeździe młodokaszubskim
brał udział również Jan Grabarz,
adwokat z Kwidzyna, działacz niepodległościowy. Urodził się na Śląsku. Na początku XX wieku osiedlił
się w Grudziądzu. Był kierownikiem
zarządu Bazaru w latach 1912–1915
i prezesem związku Sokołów. Następnie osiadł w Gdańsku, gdzie
zmarł w 1916 roku.
Jednym z organizatorów i uczestników zjazdu był Zygmunt Kierski
z Gdańska. W 1918 roku został delegatem gdańskim na sejm dzielnicowy w Poznaniu. Angażował się
w działalność Zjednoczenia Polskich
Kupców i Przemysłowców.
Gdańskie wątki w biografii
Młodokaszubów
W Gdańsku pracował też Młodokaszuba i kaszubolog ks. Bernard Wiecki (1884–1940). Przyszedł
na świat w Szatarpach w powiecie
kościerskim. W 1910 roku ukończył
seminarium pelplińskie. Podczas
studiów związał się z Kołem Kaszubologów. Od 1911 do 1914 roku
pracował w Gdańsku. Należał do
Towarzystwa Naukowego w Toruniu i otoczył opieką towarzystwo
ludowe Jedność w Gdańsku. Następnie trafił do parafii Skarszewy.
Od roku 1918 ponownie pracował
w Gdańsku w Kaplicy Królewskiej,
a od 1927 jako proboszcz w parafii
Wocławy na terenie Wolnego Miasta
Gdańska, niedaleko Cedrów Wielkich. Cieszył się uznaniem ze strony
wiernych – Polaków i Niemców. Po
wybuchu wojny aresztowany i osadzony w Victoria Schule, potem
w Stutthofie, skąd został wywieziony do Nowego Portu i rozstrzelany
w roku 1940.
Z Gdańskiem przejściowo związani byli także inni Młodokaszubi,
którzy jednak na stałe osiedlili się
w innych ośrodkach. Ciekawy wątek gdański miał m.in. ksiądz Kamil
Ksiądz Leon Miszewski.
Fot. ze zbiorów BGPAN sygn. Al .69.34
Kantak. Ocalał w czasie II wojny
światowej w Katyniu, gdyż był obywatelem Wolnego Miasta Gdańska. Jego zasługi przybliżymy przy
okazji artykułu o Młodokaszubach
z Wielkopolski.
Gdańsk w 1939 roku, widok od strony Motławy, autor Mendel.
Fot. ze zbiorów Bundesarchiv sygn. Bild 101II-MN-1594-11
21
2012-03-01 12:58:55
ze szkòcczich përdëgónów
Dzecy (nié)chòwanié
GRÉGÓR J. SCHRAMKE
Sedzôł jem so w autobùsu
ë w ùbëtkù czëtôł ksążkã, czej narôz,
na jednym przëstankù, bënë zaczã sã
karowac Britijka z dwòjgã dzecy, tak
cos 5 a 6 lat stôrima. „Në jo – jem so
pòmëslôł – terô to sã zacznie”.
Në, ë sã zaczãło. Gzubë rëgnãłë
na wòlné placë z tëłu ë zaczãłë terorizowac biédnëch pasażérów swòjim
wrzeszczenim, skôkanim ë òglowò
rojbrowanim. A mëmka, jakô sadła
so z przódkù, wëcygła so móbilkã
a za niczim ju sã nie czerowa. Ë nicht,
ani szoféra, ani niżóden z pasażérów
słowa ny mëmce czë nym luntrusóm
nie rzekł. Kò doch ni mòżna. Kò to bë
bëło procëm pòliticzny pòprawnoce
(doch białka bë sã mògła pòczëc
lëchò, że chtos przékùje ji spòsobòwi
matkòwaniô). A do te doch bezstresowé chòwanié…
Në jo, bezstresowé chòwanié.
Béł jem jednégò cepłégò szkòcczégò dnia na placu zabawów
z mòjima knôpkama. Bëła tam takô
wiôlgô, baro wësokô ë zakrãcywającô
zjéżdżalniô, dlô starszich dzecy.
Wnym zdrzã, a pò nym slësczim,
równak trzëmającë sã bòrtów, wtrekiwô so taczi mòże ze trzë latka stôri
dzeùsk. Mëmka, z nosã w móbilce, w kùńcu sã pòstrzégła, co je lóz,
a pòdleca. Dzéwczątkò bëło ju równak wëlazłé wëżi, jak ta mògła za
nim sãgnąc:
– Wezkôj zléz.
22
Dzeùsk karëje sã dali w górã.
– Proszã, wezkôj zléz.
Dzeùsk dërch wëżi a wëżi.
– Proszã, zléz.
Dzeùsk wcyg mëmczi nie słëchô.
W kùńcu dzéwczątkò szczãslëwie
wëlazło na z piãc métrów wësoką wieżã ë z triumfã sã zasmiało
a w rączczi zakòskało.
– Dobrze, princesso! Super! Le
proszã, wiãcy nie wtrekiwôj sã tak
wësôk – rzekła miãtkò białka, a mie
òd tegò ji chwôleniô gãba òpôdła
tak, że szczãka wnet bë ò zemiã
répła. Tej ta białka pò żelaznëch
trapach na zwiżk wëlazła ë, wierã
w nôdgrodã dlô pòjużny córczi, so
z nią zjacha.
Në jo, jak tak starszi chòwają
dzecë, dzëwòwac sã tej ni ma co, że
pòtkac jidze nawetka 8 lat stôrégò
gzuba z na zelono pòfarwòwónyma
klatama, z niewiôldżim jirokezã abò
z pòwëcynanyma we wzorë włosama z bòków głowë. Abò z kòlczikã
w ùchù.
Ë dzëwòwac sã doch ni ma co,
że czej dzecë nick so ze starszich nie
robią, to pózni òne ë nawetka jich
biją. A jo, jo, biją. Przënômni córczi
– mëmczi. Widzôł jem tak cos w TV
ë pò prôwdze jem chcôł, bë tą razą
TV łga. W programù tim pòkôzóné
bëło pôrã zdarzeniów. W kòżdim,
mni a wiãcy, chòdzëło ò to, że
mëmka doma chca swą nôscelatową córkã do czegòs ùdostac (żebë
pòsprząta abò òsta doma, etc.), a ta,
w òdpòwiescë, wnet zaczinô rëczëc
na tã swòją starszą ë jã wëzëwac, bë
w kùńcu, pò np. „wëp… z mòji jizbë!”, bic a jã wëpëchac za dwiérze, jaż
ta, kùlącë sã, wiorna.
Program miôł bëc „z tëch mądrëch” ë szło w nim ò to, że pòtemù
te mëmczi a córczi zabieralë w jaczés
zabôczoné përdëgóné ë miałë òne
tam dokąds wanożëc ë, òglowò, so
na tëch pùstkach radzëc – rozstawiac a zwijac leża, warzëc môltëchë,
ëtd. Szło ò to, bë mëmka z córką
zaczãłë wespółdzejac, dzelëc sã
òbòwiązkama, so pòmagac, a przë
leżnoscë spãdzëc wespólno czas.
Bë mëmka nalazła dargã do córczi,
a córka òdkrëła w mëmce bëlną, mądrą ë drëszną personã. Jak sã nen eksperiment skùńcził – nie wiém (ë nie
je to tu wôżné, kò jem chcôł pòkôzac
problem, barżi z mëslą ò zascyganim,
jak lékarzenim), zawiatëjã sã równak,
że jak wiedno w taczich programach,
happy endem.
Në jo, dzecë a starszich chòwanié…
Òd 2004 òbòwiązywô w Wiôldżi
Britaniji zakôz jaczégòbądz bicô
dzecy. Niedôwno ùszłi minyster
edukacje David Lammy rzeknął, że
kôranié dzecy klapsama bë mùszało
bëc nazôd dozwòloné. Wskôzywôł,
że bez nen felënk w sztrôfòwanim
dzecë są za baro rozpùszczoné,
nie ùznôwają niżódnëch autoritetów ë czëją sã czësto niekôróné,
a bez to dopùszcziwają sã przesprawów z ùżëcym nożów (że òd
se dopòwiém, w ÙK taczich przesprawów je pôrãnoscë tës. w rokù!)
ë rzeszą sã w gandżi. Rëchawë
z 2011 rokù w Londinie ë tej jinszich
anielsczich gardach (z wënikã 5 zabitëch lëdzy, 3100 aresztowónëch
ë szkòdama na kòl 200 mln £) bëłë
téż brzadã pòjudżi ë felënkù w kôranim.
Òbarchniałi barbara z tegò Lammy’égò z tim całim klapsowanim czë
w kùńcu chtos rozëmny? Na zycher
òdwôżny, tim barżi, że do te przëznôł
sã, że rôz ùderził swòje dzecë. Kò za
bicé dzôtków je mòżno w ÙK òstac
wëzbëtim rodzycelsczich prawów.
A nawetka jic do sôdze na 5 lat.
2012-03-01 12:58:56
pomorskie historie
Walka o polskie litery
Bronisław Pawłowski ze Stężycy walczył o prawidłowy zapis swojego nazwiska i imion dziecka.
Wygrał sprawę w sądzie i za sprawą broszury Konstantego Kościńskiego stał się przykładem
walki z pruskimi szykanami.
TOMASZ REMBALSKI
Schengelewsky, Bonschkewitz,
Ventzke…
W gronie badaczy dziejów i kultury Kaszub z przełomu XIX i XX
wieku poczesne miejsce zajmuje publicysta i pisarz historyczny Konstanty Kościński, autor licznych publikacji. Bardzo ciekawa i przydatna
do dziś (zwłaszcza dla genealogów)
jest opracowana przez niego i wydana w 1907 r. w Poznaniu broszura
Imiona i nazwiska wobec prawa jako też
formalności w urzędach stanu cywilnego
z wzorami podań do władz. Podręcznik
dla Ludu Polskiego (jest dostępna na
stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej). Publikacja ta, w prosty sposób opisująca meandry przepisów
prawnych zaborcy, a skierowana do
Polaków zamieszkujących zabór pruski, miała im ułatwić kontakt z niemieckimi urzędami stanu cywilnego.
W książeczce Kościńskiego znajdziemy m.in. opis perypetii administracyjno-sądowych kaszubskiego
szlachcica Bronisława Pawłowskiego
ze Stężycy, któremu urzędnik stanu
cywilnego odmówił zapisania imion
jego nowo narodzonej córki w języku
polskim.
W rozdziale „Pisownia nazwisk
polskich wobec prawa” autor uświa-
damiał polskiego czytelnika, że jeśli
on nosi nazwisko o „polskiej pisowni – z wszystkiemi kropkami, haczykami itd.”, to ma prawo do tego, aby
niemiecki urzędnik zapisywał je polskimi literami, „np. Dzięgielewski,
Bączkiewicz, Węcki, a nie zmieniane
na Schengelewsky, Bonschkewitz,
Ventzke lub podobnie”. Autor wskazał przy tym, że odpowiedni przepis
w tej sprawie wydali 11.03.1898 r.
w formie rozporządzenia pruski minister spraw wewnętrznych von der
Recke oraz minister sprawiedliwości
Schönstedt. Następnie podał przykład niestosowania się do tego rozporządzenia przez pruskich urzędników, pisząc: „Właściciel ziemski
Pawłowski z Stężycy w Prusach
Zachodnich miał zatarg nie tylko
o imiona polskie, które nadał nowonarodzonemu swemu dziecku, ale
także i o pisownię swego nazwiska.
Urzędnik przyjąć nie chciał imion
polskich do rejestru stanu cywilnego,
tak samo nie uwzględnił pisowni polskiej nazwiska. Wskutek tego Pawłowski protokołu nie podpisał. Za to
obdarzono go mandatem karnym, ale
Pawłowski wniósł o rozstrzygnięcie
sądowe. Tak sąd ławniczy w Kartuzach, jak i w drugiej instancyi izba
karna w Gdańsku zwolniły go z winy
i kary”.
Niepodpisany protokół
Z akt sprawy wynika, iż 20.09.1900 r.
wójt w Stężycy nałożył na Pawłowskiego mandat w wysokości 30 marek, a w razie jego niezapłacenia 3 dni
więzienia, za to, że „narodzin swego
dziecka Franciszki Władysławy nie
zgłosił w czasie prawem oznaczonym u odnośnego urzędnika stanu”.
Ponieważ Pawłowski odwołał się
w odpowiednim czasie do sądu ławniczego w Kartuzach, ten wyrokiem
z 23.10.1900 r. uwolnił go od niego.
Na ten wyrok, z kolei, złożyła apelację królewska prokuratoria i kolejna
rozprawa odbyła się w Gdańsku.
W dalszej części swej publikacji Kościński cytował wynik głównej rozprawy przed instancją apelacyjną
w dniu 5.12.1900 r. W wyroku tej
rozprawy czytamy:
„Oskarżonemu powiła małżonka
10 grudnia 1899 roku dziewczynkę.
Dnia 12 grudnia 1899 roku zgłosił
on te narodziny urzędnikowi stanu
cywilnego Pötschowi w Stężycy, podając jako imiona nowonarodzonej
»Franciszka Władysława«, a swoje
imię i nazwisko jako Bronisław von
Pawłowski. Na żądanie urzędnika stanu napisał Pawłowski swoje
nazwisko w ten sam sposób na tablicy. Urzędnik stanu spisał następnie protokół o zgłoszeniu narodzin
Akt ślubu kościelnego Bronisława Pawłowskiego i Olgi Mansk, Stężyca 1899 r. Ze zbiorów Stanisława v. Zmuda-Trzebiatowskiego z Brunszwiku.
23
2012-03-01 12:58:56
pomorskie historie
we właściwym rejestrze, podając
w nim imiona dziecka Franziska
Wladyslawa, a nazwisko zgłaszającego Bronislaus von Pawlowski.
Przeczytał potem oskarżonemu
protokół i zawezwał do podpisania.
Oskarżony atoli nie chciał tego uczynić, ponieważ nazwisko w zapisie
nie zawierało ł, tylko l. Zażądał, aby
takowe zapisano z ł. Urzędnik stanu
nie zgodził się na to, uważając, iż stosownie do prawa powinien akt być
spisany w niemieckim języku i niemieckimi literami. Oskarżony, który
dotychczas nie podpisał protokółu,
uzasadniał także i w instancji apelacyjnej odmowę podpisu tem, iż nie
jest ani nie był zobowiązanym do
podpisania protokółu, w którym nazwisko jego fałszywie zapisano”.
„L” nie oddaje „ł”
Instancja apelacyjna uznała, że
odmowa Pawłowskiego była uzasadniona, gdyż urzędnik stanu nieprawnie odmówił jego żądaniu, co
jednocześnie zwalniało go z obowiązku podpisu protokołu. Sąd wyszedł
z założenia, że „język polski posiada
literę ł, która żadnej z niemieckich
głosek co do brzmienia nie jest równą i nie może być przedstawiona dokładnie przez jaką równobrzmiącą
niemiecka literę, ani też przez literę
l w szczególności”. Podkreślono, że
„osoba, która prawnie nosi nazwisko Pawłowskiego, może się stosownie do tego pisać”. Według niego osoba taka miała również prawo
żądać, „aby rodzaj pisowni został
zastosowany także i w rejestrach
lub dokumentach”. Zaznaczono też,
że nie negowało to rozporządzenia
ogłoszonego przez Kanclerza Rzeszy
22.06.1875 r., według którego rejestry
stanu cywilnego miały być prowadzone w języku niemieckim, ale nie
wykluczało stosowania nieznanych
językowi niemieckiemu liter w obcojęzycznych nazwiskach. Natomiast
we wspomnianym rozporządzeniu
ministra sprawiedliwości i spraw
wewnętrznych z dnia 11.3.1898 r.
dobitnie stwierdzono, że „nie wolno
24
urzędnikowi stanu cywilnego obcych
liter zastępować podobnie brzmiącemi niemieckiemi literami, a zatem
prawdziwie polskich nazwisk nie
wolno germanizować, gdyż przez
to wobec niemożliwości zastąpienia
polskich liter przez równobrzmiące
litery niemieckie publiczne zaufanie
do rejestrów urzędu stanu cywilnego
na szwank zostałoby narażone”.
W wyroku znalazło się również
wyjaśnienie postępowania urzędnika stanu cywilnego. Wykazano,
że „odmówił żądaniu oskarżonego,
mniemając mylnie, że przymus prowadzenia rejestrów w niemieckim języku wymaga także wyłącznego używania niemieckich liter i wyklucza
używanie obcych liter, a nawet dodanie znaków”. Urzędnik nie odmówił
zapisu tylko dlatego, że oskarżony,
jakkolwiek poddany niemiecki, nie
mógł dowieść, iż dotychczas prawnie
używał obcych liter w swym nazwisku, lecz przeciwnie sam uważał tę
obcą pisownię jako prawdziwą, i to
ze względu na to, iż „osobiście mu
znany, w tej samej wsi (z przeważnie polską ludnością) mieszkający
oskarżony jest polskiego pochodzenia, mówi tylko po polsku, a sposób
pisowni jego (nazwiska) nie jest wcale nadzwyczajnym”. Stwierdzono, że
dopiero po czasie urzędnik dowiedział się, iż oskarżony w dwóch wypadkach, tj. przy zawieraniu związku
małżeńskiego w urzędzie stanu cywilnego i przy pokwitowaniu przesyłki pocztowej podpisał się, jako
„Pawlowski”. Uznano jednak, że wyjątkowe użycie litery „l” przy zawarciu związku małżeńskiego, dokonane
przez Pawłowskiego bez wątpienia
tylko z obawy, że odmowa podpisu
mogła spowodować jakieś trudności,
nie mogło rozstrzygnąć o tym, czy
oskarżony nie miał prawa do posługiwania się obcymi literami. Pisownię
tę uznano jako prawną ze względu na
fakt używania pisowni „Pawłowski”
w zapisach kościelnych, np. z okazji
chrztów, i ze względu na używanie
takiej formy przez ojca oskarżonego.
W podsumowaniu sąd stwierdził, że
„ukaranie osoby, która z przyczyn
powyżej podanych odmówiła podpisu, jest wykluczone”, a wniosek
prokuratorii należało odrzucić. Z kolei Kościński uzasadnił powód zacytowania całej sprawy tym, „aby każdy wiedział, iż tylko od niego zależy,
aby nazwisko z polskiem brzmieniem
zostało w rejestrach urzędu stanu cywilnego zapisane tak, jak tego polska
pisownia wymaga”.
Pioter Góra ze Studzienic
Sprawa Bronisława Pawłowskiego wydaje się wyjątkowa, gdyż
w pomorskich archiwaliach trudno
znaleźć odmowę podpisania protokołu, a zwłaszcza opis wygrania
o to sprawy w sądzie. W aktach USC
pochodzących z terenu Wielkopolski zapisy imion nowo narodzonych
dzieci ludności polskiej w języku ojczystym, obok ich niemieckiej formy,
są rzeczą niemal powszechną. Na
Kaszubach takich zapisów nie ma,
albo inaczej, trudno je znaleźć. Oczywiście można czasami spotkać jakieś
ciekawostki, jak kaszubską formę
imienia. Na przykład w aktach USC
w Studzienicach z 1877 r. syna Józefa i Marianny Górów zapisano pod
imieniem „Pioter”.
Potwierdzenie w aktach USC
Czytelnikowi broszury Kościńskiego może się nasunąć pytanie: czy
zachowało się coś ze sprawy Pawłowskiego w oryginalnych źródłach
archiwalnych? Jakieś akta sądowe
zachowały się, ale w gdańskim archiwum dostęp do nich jest utrudniony.
Nie ma za to najmniejszego problemu z dotarciem do wytworów urzędów stanu cywilnego.
Akta USC w Stężycy sprzed stu
i więcej lat znajdują się w Archiwum
Państwowym w Gdańsku. Niestety
kierując się wskazówkami z broszury Kościńskiego, nie od razu natrafimy na interesujący nas akt urodzenia
Franciszki Władysławy Pawłowskiej.
Pod rokiem 1899 nie odnotowano
narodzin takiego dziecka. Natomiast
w księdze małżeństw z tego roku
2012-03-01 12:58:57
pomorskie historie
(APG, sygn. 2096/76, nr 10) znajduje się akt ślubu − z 7 lutego − Bronisława Pawłowskiego z Olgą Mantzk
(Mansk?), córką nieżyjącego rentiera
Wincentego i Pauliny z d. Brzeskiej,
urodzoną w 1879 r. w Dubowie
– przysiółku Stężycy Szlacheckiej.
Okazuje się, że prawdziwe było zeznanie sądowe stężyckiego urzędnika Pötscha, gdyż nowożeniec
rzeczywiście podpisał się tu jako
„Bronislaus von Pawlowski”. Z aktu
ślubu wiadomo, że był posiadaczem
gospodarstwa na wybudowaniu
Stężycy Szlacheckiej i urodził się
6.08.1870 r. w Grabowie, szlacheckiej
wsi w parafii Parchowo. Był synem
tamtejszego właściciela dóbr cząstkowych Alojzego i Marianny z d. Dalekiej. Z analizy księgi chrztów parafii
parchowskiej wynika, że został on
ochrzczony jako „Bronisław Cajetan
v. Pawłowski”, tak więc przed sądem
i on składał prawdziwe zeznanie.
Gdzie zatem szukać córki Bronisława? Wydaje się, że do broszury
Kościńskiego wkradł się błąd. Jak
wynika z jej lektury, sprawa sądowa działa się w 1900 r., bezpośrednio po odmowie złożenia podpisu
przez Pawłowskiego. I rzeczywiście
w księdze urodzeń USC Stężyca
z 1900 r. (APG, sygn. 2096/78) pod
nr 109 znajduje się odpowiedni akt.
Czytamy w nim, że protokół został sporządzony 12.09.1900 r. (a nie
12.12.1899!), a dziewczynka urodziła się 10 września tego roku, nie zaś
jak podawał Kościński, 10.12.1899.
Nadano jej imiona „Franziska Wladislava”. Ojciec został zapisany jako
„Besitzer (posiadacz) Bronislav von
Pawlowski”, zamieszkały w Stężycy
Szlacheckiej. I co najważniejsze, znajduje się tam informacja, że protokół
został „odczytany, przyjęty i nie podpisany przez zgłaszającego”, czyli
Bronisława Pawłowskiego. W akcie
urodzenia nie ma żadnej informacji
urzędowej, że towarzyszył mu spór
sądowy. Znajduje się jedynie krótka
adnotacja, że Franciszka Władysława
z d. Pawłowska zmarła 28.02.1976 r.
w Malborku – przysiółku wsi Gapo-
Strona tytułowa broszury K. Kościńskiego. Źródło: www.wbc.poznan.pl
wo w gminie Stężyca. Czy później,
jako osoba dorosła, wiedziała ona,
że jej narodzinom towarzyszyło takie zamieszanie? Czy wiedziała, że
zaledwie 7 lat później sprawa ta była
opublikowana? Tego być może nigdy
się nie dowiemy, ale kto wie, może
jej potomkowie pamiętają o tym do
dziś, po 112 latach od tamtych wydarzeń.
Sprawa Bronisława Pawłowskiego jest przykładem jednej z form
szykan, jakie pruski zaborca stosował wobec ludności kaszubskiej i polskiej. Przeglądając choćby tylko dwa
wspomniane roczniki ksiąg urodzeń
ze Stężycy, łatwo zauważyć, że żadne nazwisko czy imię noszone przez
Kaszubów nie zostało tam zapisane
zgodnie z polskimi zasadami pisowni. To, że Pawłowski przeciwstawił
się takiemu procederowi i wygrał
sprawę w sądzie w dwóch instancjach, jest godne naszej pamięci.
25
2012-03-01 12:58:57
Gôchë w repòrtażach
Praga na Gôchach
Òddich, co gò nie jidze złapac, mòklëzna, zdrewniałé nodżi. To doch wszëtcë wiedzą, tegò są
zwëczajny. Równak na starce bëtowsczégò pòłmaratóna co rok miónkarzów je wiãcy a wiãcy.
J Ó N N AT R Z E C Y
Żdanié, rëchtowanié
Môj mô sã do kùńca. Do XXXI
Biegù Gôchów w Bëtowie òstało
pôrãnôsce dni. W biórze Miesczégò
Òstrzódka Spòrtu i Rekreacji klepiã
na dwiérze direchtora. Wlôżóm. Szef,
Krësztof Stãpiéń, sedzy kòle nisczégò
dłudżégò stołu, na jaczim leżą jaczés
papiorë. Prawie gôdô bez telefón, ale
czwiérzchô na mie, żebë jô sôdł naprocëm.
Në, jak tam kòmeńdance! Wiele strażaków przińdze nama pòmòc?
A pôrã wiãcy bë dało? – rozprôwiô
bez mòbilkã. Pò sztócëkù òdkłôdô
telefón i zdrzącë na mie, dolmaczi:
Przëprôszóm, ale terô dërchã cos mómë
do zradzeniô kòle ti naszi jimprezë.
Przecã do 4 czerwińca mało czasu. Dobrze, że pòmôgają ti z Karna Biegarzów
Gôch. A jesz doszmërgô: Prawie czekóm na pòdpisanié ùmòwë na karetkã.
Tec wiedno mòże sã trafic, że kògòs jistno
zmògnie. Òsoblëwie czej przińdze takô
praga jak łońsczégò rokù. Tedë dało ale
gòrączkã! Ti z karetczi mùszelë dwùch
retac.
To prawie temù nëkanié zacznie
sã nié ò 9 reno, jak donëchczas, leno
dobrze pò pôłnim, dopiérze ò 4.
Stãpiéń rechùje, że tedë ju nie bãdze
tak cepło.
Më mómë sprôwdzoné na meteorologiczny stacji w bëtowsczim nadlesnieństwie, że ò tim czasu praga ju dô pòkù.
W naddôwkù pò miesce mni autów jezdzy, a bëtowianóm pò sobòtnim kąpanim
i sprzątanim òstónie czas na kibicowanié
– klarëje direchtór.
Bez sztót szef MÒSiR-u òpòwiôdô ò spònsorach, nôdgrodach, żdanim na zgòdã na biég òd marszał26
kòwsczégò ùrzãdu, òstatnëch ùgôdënkach z pòlicëją a zarządã
wòjewódzczich drogów i jesz co tam.
Na kùńc w laptopù pòkazëje lëstã
biegarzów, co ju sã zgłosëlë na bëtowską rozegracëjã bez jinternet. A tam
całô Pòlskô – Katowice, Warszawa,
Szczecëno, Piła, ale mómë nalazłé
téż chãtnëch z naszégò pòmòrsczégò
pòdwòrzô: òd Słëpska, Gduńska,
Pùcka, Wejrowa, Kòscérznë, Kartuzów, a do tegò całé karno nëch
miestnëch: z Bëtowa a òkòlégò. Do
grëpë 300 lëdzy. To wiãcy ò pół
setczi jak w przeszłim rokù. Kò na
gwës przëjadą jesz pòstãpny. Direchtór sã ceszi, bò razã z bëtowsczim
karnã biegarzów ùdbelë, żebë małą
jimprezã òdjinaczëc w jedną òd nëch
nôwiãkszich na Kaszëbach.
Czej sã żegnómë, ùwôżno
przëzéróm sã na direchtora. Ten
zarô merkô, że zdrzã na jegò zmarachòwóné òczë.
Nie spiã òd pôrã noców. Wiész, to
nie je letkò zabëc, że co mòże sã nama nie
ùdac abò nie bãdze sztelowac, czë bùten
szëkù sã zdarzi – dolmaczi.
Na drëdżi dzéń sedzã ù Krispina
Garsczégò. Chłop je wiceprzédnikã
KB Gôch, kò nié le to tropi mie, żebë
sã przëzdrzec, jak sã rëchtëje do
bëtowsczich miónków. W tim rokù
bãdze 20 lat, jak sã wzął za bieganié.
Béł jem tedë 15 lat stôri – wspòminô. Bez lata w jednym rokù jezdzył
nawetka na 30 miónków. Në kò 7 lat
temù dôł pòkù. Prôwdac startowôł,
le rzôdkò.
Miôł jem jiwer z chrzeptã. Bòlôł mie
jak smòk. Dopiérze w przeszłim rokù dochtór ze Słëpska pòradzył, żebë sã za tim
wiele nie czerowac. Jo, jakbë ju czësto nie
szło, tej móm òprzestac, në terô jesz nié
– òpòwiôdô.
Òd stëcznika Krispin wrócył do
dôwny nônãtë. Dzéń mô pòdzelony
na robòtã, dokùńczanié nowégò
mieszkaniô, òpiekã nad dzecama,
òsoblëwie nômłodszim 2,5-latnym
knôpkã, a biegòwé zajmë. Nie je
letkò, kò òn sã nie żôli. 4–5 razów
w tidzeniu nëkô drogą, co prowadzy
pò stôrim banowim szlachù, jaczi bieżi krótkò pòd jegò òknama. Ną trasą
do Pòmëska a nazôd je pôrãnôsce
kilométrów. To dosc na jeden dzéń.
Czasã jedze na MÒSiR, dze na stadionie mòże trenérowac technikã.
I prawie na stadionie widzymë sã
dwa dni pózni. Je baro cepło. Krispin
prawie skùńcził. Dzysô nëkôł tempówczi.
Co to je? – pitóm. Rôz biegôsz
chùdzy, rôz wòlni, i tak wkół. To pózni
sã przëdô w miónkach. Człowiek mòże
wiãcy strzëmac – klarëjë, a doszmërgô:
Jem cekawi, jaczé wiodro dô 4 czerwińca.
Żebë nie jak dzysô. Nie lubiã tak cos.
Równak telewizyjné pògòdowé
zôpòwiescë są nielëtoscëwé. W sobòtã, w dzéń Biegù Gôchów, na mòdrim niebie zôpadnëch Kaszëbów
wastowac mô słuńce.
Przed startã, pò mece
4 czerwińca òd rena gòrący lëft
nie dôwô ùbëtkù. Nawetka pò pôłnim praga mòckò trzimô Bëtowò.
Tec w gimnazjum, co stoji kòle ùl.
Mierosławsczégò niedalek zómkù,
jistné ùrdëdżi. Lëdze stôwiają auta,
jidą sã zapisac na biedżi, sã przezebléc. Wiãcy jak miónkarzów je jich
krewnëch a drëchów. Niejedny sã
znają, doch niewarkòwi biegarze to
jednô wiôlgô familëjô, dlô chtërny
prawie taczé rozegracëje to nôlepszô
leżnosc sã spòtkac. Ò pół czwiôrti wszëtczich ju widzec na zómkù.
2012-03-01 12:58:58
Wkół farwné òbleczënczi, reklamë,
kramë z jestkù, kaszëbskô kapela,
smiéchë, në i długachnô réga, w jaczi żdający na miónczi stoją do… wichódka.
To òstatny czas, żebë pòkôrbic.
Za sztócëk miónkarzë bãdą chcelë òstac sami, pòmëslec ò trase, dze
przëcësnąc, dze kògò minąc, a na co
sã nie dac, jak biég trzëmac swòjim
szëkã!
Prawie jidze Wòjk Wërochòwsczi,
bëtowión, co za chlebã wëcygnął do
Warszawë, dze terô robi za bankera.
Dzysô regnã drëdżi rôz. Z Warszawë a Gduńska przëwiózł jem 3 lëdzy na
bëtowsczi biég. Móm nôdzejã, że tą razą
to ju mù pòradzã, a nié òn mie – gôdô.
Wiesołi je téż Kazmiérz Cuppa.
Do gòńbë wiele sã nie rëchtowôł.
Razã z sostrą zaczãlë biegac dopiérze
òd dwùch tidzeniów. Terô razã jidą
na start.
Mómë pewną jintencjã, ale wëwijanié
szpérama téż zwëczajno sã nama widzy –
szmërgô Kazmiérz.
Niedalek przechòdzy Krispin.
Wichlóm do niegò rãką.
Jem sã nie wëspôł. Tec jak widzã tu
wkół tëch wszëtczich lëdzy, móm lëgòtã
gònic z nima – krótëchno wëjasniwô
a zarô docygô do corôzka wiãkszégò
karna kòle metë, żebë zając nôlepszi
plac do startu.
Pòdchòdzã do szefa MÒSiR-u.
Chcã sã wëwiedzec, czë wszëtkò je
fertich. Ale co sztócëk dzes telefónëje,
chtos sã ò co pitô, òn kòmù kôże cos
zgrodzëc. Nie chcã przeszkadzac,
temù ò òrganizacjã pitóm Stacha
Majkòwsczégò, przédnika KB Gôch
a téż człowieka, chtëren nie òpùscył
niżódnégò bëtowsczégò półmaratóna
i tegò dzysô téż nie òdpùscy.
Jo, je w pòrządkù. Òb noc jem nie
spôł. Më pakòwelë tasze dlô biegarzów.
Je jich wiãcy jak 400. Temù òczë mie sã
zamikają, ale biegac bãdã – gôdô.
W ti ale chwilë spikera prosy
miónkarzów, żebë sã ju pòzbierelë.
Jesz pôra minut òstało do startu.
Widzã Barteka Mazersczégò, co dobëł
Warszawsczi Maratón, widzã Artura
Pelo, chtëren sédem razów dobiwôł nen
półmaratón Gôchów. Je téż Tadk Zblewsczi, jaczi wëgrôł łoni, je Łukôsz Wirkùs,
przédny pòlsczi młodi a junior – spikera
pòdskôcywô atmòsferã. Lëdze pchają sã blëżi startu, żebë lepi widzec.
Niejedny òstawilë cësk i nëkają dali
wedle trasë, tam téż dô bëlno przëzdrzec sã na miónczi.
Jesz dwie minutczi, jedna…
Grzëmòt ricersczi bòmbardë dôwô
znak, że biég sã zaczinô. 359 lëdzy
mijô start! Je 35°C! A òni ju na
zôczątkù trëkają sã na dosc przitką
rzmã, co òddzeliwô stôré dolné miasto z zómkã, òd nowégò na górach.
Pózni trasa sã jinaczi. Bieżi bez nowé
bëtowsczé sedlëszcza, a tej w dół nad
jezoro Jeléń. Stądka nazôd w górã.
Niedalek zómkù jesz rôz mùszą wracac do jezora.
Praga doskacywô. Mùskle mglą,
a cała miónkarzów blëszczą òd
mòklëznë. Dobrze, że dlô ùschłëch
gôrdzelów òrganizatorzë wëstawilë pôrã pùnktów z pitkù, a strażacë pòmëslelë ò lanim wòdë dlô
òchłodzeniô biegarzów. Jak wiedno równak nié le òni mają starã
ò gòniącëch. Bëtowianowie, stojącë kòl swòjich dodomów, pòdają
jima plastikòwé tasczi abò chilają
wãbórczi na spiekłé pùkle nëch, co
prawie wedle nich przemklë. Jiny
klôskają, żebë dodac mòcë. Kò pôrã
miónkarzów schòdzy z trasë. Nie
strzimelë półmaratóna. Zdrzã na
zégark. Biég bawi ju gòdzënã. Mùszã
nogòwac na zómk, bò zarô doch
metã dobądą nôlepszi.
Pierszim pò gòdzënie 12 minutach i 39 sekùndach je bëtowión
Tadk Zblewsczi. Pò pòstãpnëch 14
sekùndach dobiégô Bartk Mazersczi,
a pò jesz 2 minutach Artur Pelo. Za
nima co sztócëk nowi przecynają
metã. Zmarachòwóny cãżkò rzãpią.
Jednégò, zbladłégò jak płótno, bierzą retownicë. Reszta szukô jaczégòs
ùbëtnégò placu, łôwczi, mùrkù pòd
stôrą lëpą abò stółka kòle zómkòwi
restauracji. W taszach, jaczi kòżdi dostôł, maklają za bùdlą wòdë.
Prawie dozdrzôł jem Krispina. Na
mece zameldowôł sã jakno 68 z czasã
Òdj. K. Rolbiecczi
1,37.45 h. Nie tacy, że je nierôd. Ju pò
3 kilométrze jem wiedzôł, co mdze lëchò.
Nie lëdóm nëkac w taczim słuńcu, chòc
miôł jem téż sztótë dobrégò bieganiô –
gôdô. Pózni spòtikóm jesz Kazmiérza i Wòjka, chòc ten drëdżi wëzdrzi
baro lëchò. To nie béł jegò dzéń. Je
jednym z 5 miónkarzów, chtërny zeszlë z trasë.
Terô móm czas spòtkac Roberta…
Gôcha. Pò sztërkù na òddichnienié
mòże ze mną gadac.
W jinternece jem sprôwdzôł, wiele lëdzy w Pòlscë mô mòjé miństwò.
Niewiele, kąsynk wiãcy jak tësąc –
òpòwiôdô. Jak klarëjë, nigdë jesz do
Bëtowa nie zazérôł. Na Gôchach téż
nie béł. Nawetka nie wié, co tak pò
prôwdze ne Gôchë są. Në kò spòtkôł
ju tã pòzwã. Lubiã wakacje na Kaszëbach. Donëchczas równak më jezdzëlë
na Nordã, do Chałëpów. I tam w Pùckù
pôrã lat slôdë trafił jem na promòcëjã
piwa Gôch, co tedë robilë w Bëtowie.
Czej jem jima pòkôzôł dowód, delë mie
tekturowé pòdstôwczi – òpòwiôdô. Robert, nazéwóny westrzód swòjińców
Roberto, biegô w karnie, jaczé trenérëje Renata Paradowskô, znónô
pòlskô maratónka. Gôch mieszkô
w Piasecznie pòd Warszawą, a robi
w Nôrodnym Bankù Pòlsczim, chòc
z wësztôłceniô je socjologã.
Jô jem za grëbi, za wiôldżi i za stôri
– kąsynk przëkãsno taksëje zajãti bez
se 164 plac. Na Roberta czekô białka,
27
2012-03-01 12:58:59
a jô jidã przëzdrzec sã, jak nôlepszi
dostôwają nôdgrodë.
Pò tim dzél biegarzów jedze nazôd dodóm. Jiny czekają z tim jaż
do pózny nocë, ale są i taczi, chtërny
mają lëgòtã niedzelã przëwitac na
Kaszëbach.
Za rok nowi gôch
W pòniedzôłk spòtikóm Krispina. Wspòminómë miónkòwą
sobòtã. Òkróm bieganiô prawimë
ò òrganizacje. Na drëdżi rôz mùszimë
pòmëslec ò wòdze na mece. Niejedny
z piersza nie wiedzelë, że w taszach, jaczé
dostôwelë, mielë bùdlã, a baro bëlë spragłi – gôdô.
Pózni pò òbsądzënk zwòniã
do direchtora MÒSiR-u. Pò głosu
je czëc, że ju zaczinô òddichac pò
nerwòwëch tidzeniach. Niejedné
rzeczë w przińdnym rokù nót bãdze
pòprawic, ale nasza jimpreza sã widzała
– taksëje przeszłą miónkã. Terô, równo jak Krispin, dbô ju ò rozegracjã
w przińdnym rokù. Jô bë baro chcôł,
żebë nasze miónczi stałë sã jesz barżi
pòpùlarné, żebë Biég Gôchów lëdze na
Kaszëbach a w Pòlsce parłãczëlë z naszim
miastã, a nasze miasto prawie z nim –
dodôwô direchtór.
Ùdô sã to? Doch w Bëtowie
mòżlëwé je wszëtkò, chòc w całim kraju taczich biegów òb rok je
jaż 1600. Samégò 4 czërwińca szło
narechòwac jaż 16! Bëtowsczi MÒSiR
i KB Gôch bãdą mùszelë miec wiôlgą starã, żebë pòwtórzëc sukces 2011
rokù.
Òdzwëskónô Kaszëbka
Skórce tuńcëją na zómkòwi binie. Westrzód lëdzy, co òbzérają dzecë, sedzy Katarzëna
Kòzłowskô. To bez to przedszkòlné karno wrócëła na kaszëbską stegnã.
Je kùńc lëpińca. Na bëtowsczim
zómkù prawie bawi Kaszëbskô
sobòta. Słuńce prażi, jakbë chcało
nadnëkac zëmné, deszczowé tidzenie. Chto le mòże, tacy sã w chłodnym cénim stôri lëpë, co rosce na
pòdwòrzim twierdzë. Za sztócëk na
binã wëlézą dzecë z Przedszkòlô nr 1.
Dlô nich to nôdgroda w kònkùrsu
bëtowsczégò partu KaszëbskòPòmòrsczégò Zrzeszeniô. Dzéwczątka a knôpi òblokłi w regionalné ruchna ni mògą sã dożdac. Doch tuńców
ùczëlë sã wiele tidzeniów, a tam westrzód lëdzy, co òbzérają wëstãpë, sedzą jich starszi a starkòwie. Równak
bëtowianowie przedszkòlnégò karna
są zwëczajny. Ju dobrëch pôrãnôsce
lat òbzérają kòsédrë, szewce a jinszé
tuńce Skórców i bëlno wiedzą, jak
wiele kòl te je smiéchù. Wëchòdzymë
na binã spòkójno. Le spòkójno – Katarzëna mô starã òdjiwrowac môłëch
artistów, ale miast nich nie zatuńcëje.
Mòże leno pòdpòwiôdac. Na kùńc
klaskanim widzowie pòkazëją, że
jima sã widzało. Starszi przëchôdają zabrac swòje dzecë. Dopiérze terô
mómë leżnosc gadac z Katarzëną. Direktórka przedszkòlô zaczinô swòje
wspòminanié.
28
Môl to je wiele
Ùrodzëła sã w Jasoni (pòl. Jasień), skądka je ji mëma, tatk przed
slëbã mieszkôł w niedaleczi Mëdlicë.
Familëjô trzë lata pózni przecygna
do Bëtowa. Ò stôri kaszëbsczi wsë
równak nie zabiwają. Kòżdé swiãta,
gebùrstadżi, latowé ë zëmòwé ferie bawią ù starczi Leòkadie w Jasoni. To je mòje pierszé dodóm, jaczé
pamiãtóm. Chëcz w Jasoni, a pò prôwdze nié w sami wsë, le midzë Łupawskã
a Jasonią. Nen môl nazéwelë Cole,
bò piérwi Niemcë miele tam Zolamt
– przëbôcziwô so Katarzëna. Òd
jedny stronë rosce las, òd drëdżi
bez 8 kilométrów cygnie sã wiôldżé
jasonsczé jezoro. Na pòdwòrzim midzë chëczama a chléwama stojała pómpa. Taczi pãpk swiata dlô Colów. Tam
spòtikało sã 10 rodzëznów, jaczé wkół
mieszkałë, a dzecë wnet całi czas wëprawiałë. Jô bëła nômłodszô, në jiny chãtno
sã ze mną bawilë. Mielë më swòje jigrë,
krëjamnotë. Równak ze mną gôdalë leno
pò pòlskù. Chòc ze sobą kaszëbilë i to
mie sã baro widzało. Ni mògã zmądrzëc,
dlôcze… pewno temù, że przëjacha jem
z miasta i na gwës bë jich nie zrozmiã,
a mòże òni sã sromëlë rodny mòwë? –
cygnie wspòminanié.
Òdj. K. Rolbiecczi
W dodomie starczi Leòkadie téż
trzimelë ją dalek òd kaszëbsczégò.
Babcza i starszi ze sobą gôdalë blós
pò kaszëbskù, në do dzôtków nigdë. Taczé to bëłë czasë, że lëdze mielë
strach, że to młodim sprawi co lëchégò
w ùczbie, abò jich drëszë bãdą sã wëszczérzalë – dodôwô Katarzëna. Kaszëbsczi brzëmiôł równak wiedno
w ji ùszach. Chtos tec gôdôł przë
gòtowanim, pasenim, na jagòdach
ë grzëbach, przë sanie, żniwach,
wëbiéranim bùlew. Wiedno miałam
legòtã jachac do Jasoni. Tam widzało
2012-03-01 12:58:59
mie sã wszëtkò. Gard „dozdrzałam”
dopiérze, czej jem skuńczëła 12 lat…
– òpòwiôdô.
W Bëtowie nie dało czëc
Czej starka przecygnãła do Bëtowa, ju nie jezdzëlë do Jasoni. Ni
miała wiele leżnosców do dłëgszégò
słëchaniô kaszëbiznë. Tak sã trafiało
le z trudna czej. Na przëmiôr, czej sã
schòdzëlë grac w baszkã. Jô wiedno
chca grac, le nicht ni miôł tëli cerplëwòtë,
żebë mie do kùńca naùczëc – smieje sã
szkólnô. Kaszëbizna wrócëła równak
do jich dodomù. Czej zachòrzała starka Leòkadia. Pò wëlewie ni mògła
wërazno gadac z wësoka, tej wrócëła
do rodny mòwë. Kasza chùdzy znała
òpòwiescë starczi leno pò pòlskù. Pò
kaszëbskù jawiłë sã kąsk jinszé i barżi cekawé – mówi.
Równak i to zdebło zaòstało
slôdë, czedë wëjacha na sztudia. Në
chùtkò sã doznała, że jãzëk starków
dzes sã głãbòk w ni tłëcze. Drëszë
pòdkôrbialë sã, czej ùczelë òd mie np.
„wyszłam na koszuli, na majtkach”.
Czasã chcelë wiedzec, ò co jidze. Mie sã
zdôwało, że to taczi kąsk jinszi pòlszczi
– smieje sã.
Nazôd do jãzëka starczi
Pò sztudérowanim jô wrócëła do
Bëtowa. Ùrodzëła jem pierszé dzéwczã,
a tej szłam do robòtë. Béł 1995 rok. Robiłam nawetka niecałi rok, czedë direktórka
kôza mie prowadzëc karno Skórce. Jak òna
dozdrzała we mie miłotã do kaszëbiznë?
– wspòminô. Mia strach dac sã na cos
tak. Pózni lepi pòznała Genka Kaniuka, chòreògrafa Karna Piesni i Tuńca
Bëtowò. To sã mie baro widzało. Tuńc
móm we krwi, czëjã ritm. W naddôwkù
rozmia jem kaszëbsczé piesnie. Zôs jem
bëła krótkò rodnégò jãzëka – dodôwô.
Doch to mùszało dosc bawic, nigle
z ti pòzmianë òprzestalë sã smiôc
w… ji familëji. Òsoblëwie pòdkôrbiôł
sã wùja, że z taczi mieszczónczi zrobiła sã wiôlgô Kaszëbka! Ùszło jesz
pôra pòstãpnëch zëmów, czej jãła
sã za ùczbã kaszëbsczégò pisënkù.
Dzes ùczëłam ò kùrsu dlô robiącëch, nié
leno dlô szkólnëch. Chùtkò jem sã zapisa. To béł 2006 rok. Pózni jesz jem szła
na pòdiplomòwé sztudia z kaszëbiznë, co
je mielë zrëchtowóné w naszim miesce
– òpòwiôdô. Zajmë pòdiplomowégò
sztudium jesz sã nie skùńczëłë, czej
ùmëslëła pisac Kaszëbsczé Diktando. Jô mia wiôldżi strach. Wiedno
mie felëje wiarë w se, a to jesz bëło pisanié w Bëtowie, gdze lëdze mie znają!
– przëbôcziwô, a cygnie dali: Ùdało sã
przeńc do drëdżi grëpë. Ale wcyg bòjałam
sã sromòtë. Òsoblëwie przed Bòżenką
Ùgòwską, mòją szkólną òd kaszëbsczégò.
Tec to ji zawdzãka. Rozmiała achtnąc
mie do gôdczi, ale téż wëklarowac pisënk
– smieje sã. Wiele nie pamiãtô, czej
ju pò diktandze kòmisëjô czëtała
nôzwëska wëróżnionëch. Kòzłowsczi
nie wëmienilë. Pòtemù przëszlë do
trzecégò placu, drëdżégò i… Na sztërk
jô ni mia nick widzóné, czëté. Zëmno, cepło, zôs zëmno… tak mie jesz nigdë nie
bëło! Jo, kùńc kùńców to jô dobëła diktando w Bëtowie! – wspòminô.
Dlô Katarzënë pierszi plac jawił
sã znanką, że kaszëbizna mòckò w ni
sedzy. Dłudżé lata schòwónô gdzes
głãbòk. Ùsnionô jak zôrno, co czekało, żebë na kùńc wërosc bùten. Czej
zdrzã na dzecë z mòjégò przedszkòlô,
z jinszich abò ze szkòłów, chtërné tuńcëją z lëgòtką, ùczą sã spiéwów, móm
nôdzejã, że jistno jak jô, w przińdnocë
nalézą w se kaszëbiznã – kùńczi. Ò se
gôdô: òdzwëskónô Kaszëbka, a wùja
ju dôwno sã z ni nie smieje.
A.W.
Jak to z Gôchama je
Z tima Gôchama to je dopiérze ùczink! Jak je pisac: Gôchë czë Gòchë? A mòże leno Gochë… Kò
żebë leno to! Doch nicht nie je w sztãdze prosto rzec, jak ta pòzwa pòwsta. W naddôwkù dzysô
wëzdrzi, że Gôchë sã kòscérzą. Stôrodôwnô bòrëszkòwskô parafiô stôwô sã jima za môłô. Jidze
to zmądrzec? Jakno echt Gôchòwie i Zôbòraczka, to je Gôchów sąsôdka, próbùjemë to wëjasnic.
WITEK WANTOCH REKÒWSCZI
ALINA WEROCHÒWSKÔ
ŁUKÔSZ ZOŁTKÒWSCZI
Co prawią ksãdżi
Naszé szlachòwanié zaczinómë
òd przëzéraniô, co ò Gôchach je napisóné w biblie kaszëbsczi mòwë, to
je słowarzu ks. Bernata Sëchtë. Stoji
tam, że: „(…) to kaszëbskô lokalnô
grëpa, co żëjë w parafiach Bòrëszczi,
Brzézno Szlachecczé, Bòrowi Młin
i Zôpceń”. Pewno dzysô wiôldżi
leksikògraf doszmërgnąłbë jesz
parafiã Lëpińce. Doch wëkrojelë ją
z bòrëszkòwsczi ju pò jegò smiercë.
Mòże tak cos bë nama sygło, ale ks.
Sëchta mô jesz nadczidniãté, że tej-sej
zdô sã jakbë Gôchë cygnãłë sã dali
a dali na nordã, òkróm kòscérsczi
zemi, jakbë to wnet całé Kaszëbë
bëłë. Wedle tegò „gôszëc” to bë miało znaczëc richtich kaszëbic. Równak
niżi to samò słowò je pòzwą leno
lokalny rodny mòwë, jaką prawi
sã le wkół Bòrëszków a jesz w nëch
29
2012-03-01 12:59:00
jedzemë szlachòwac na placu. Jedzemë na Gôchë.
Bòrëszczi, dôwnô stolëca Gôchów.
Òdj. K. Rolbiecczi
pôrã parafiach, co më ju na zôczątkù
wëmienilë. Autór słowarza klarëjë
nama téż, że Gôchë dostałë miono òd
gôchów, to je lëchi zemi, na jaczi nick
nie chce rosc. Słowò to je doch znóné
le w Parchòwie i nie jesmë gwësny,
że jaczis parchòwión, co znôł Gôchë,
nie ùdbôł sobie pòzwac òd nich
kòżdëch piôsków. Tec prawie jich
kòle Bòrëszk je bòkadosc!
Prof. Jerzi Tréder bédëje jin��
é��
tołmaczenié. Pòzwa bòrëszkòwsczich
parafianów miała sã wząc òd jôchima, dëcha biédë, marnotë. Wedle
kaszëbsczégò mòdła tej-sej lëdze jinaczëlë to słowò na gôchima. Sąsôdzë
bòrëszkòwsczich parafianów, co
mieszkają òd wschòdu za rzéką Kłonecznicą, mielë sã z nich pòdkôrbiac,
nazéwającë prawie jôchimama-gôchima. Czej tak, to pòzwa Gôchë je cëzô.
Taczé przëbôczenié pòcwierdzywô
wëmòwã tegò słowa. W Lëpińcach
abò Bòrëszkach nicht nie rzecze gyche, jakbë to miało jic wedle pisënkù
a prawidłów gôszeniô. Lëdze gôdają
za to goche (gochë) abò nawetka głeche
(gòchë). Në kò na Krëbanach Gôchë
pòwiedzą… goche abò gochy.
Wszëtkò to le przëbôczenia, badérsczé domëslënczi. Doch pò richtoscë nicht na gwës nie wié, jaczé je
etimòlogiczné zdrzódło. Nié le za tim
30
Lëdze kòchóny, rzeczta nama, jak je
Na zôczątk zazérómë do Ùrzãdu
Gminë Lëpińce, dze robi Andrzéj
Lemańczik. Nié le temù, że je
przédnikã gôsczégò partu KaszëbskòPòmòrsczégò Zrzeszeniô. Tec wastëje
całi gminie, to lëpnicczi wójt! Gôchë
to mòje kòrzenie, mòja juwernota, mòje
pòchòdzenié, tradicje, szmak dzecnëch lat,
mój òdpòczink i kù reszce mòja robòta.
Mómë apartny mikroklimat, co je widzec
pò sniegù. Czej jedzemë na nordã do Bëtowa, to sniég robi sã jinszi kòle Rekòwa,
a czej na pôłnié do Chòniców to zmieniwô sã kòl Zelony Chòcënë. Jinszé mómë
téż glebë. Ù nas nôwiãcy tëch nôniższich klasów, a ù sąsôdów kąsk wëższich.
Òsoblëwi mómë téż jãzëk. Chto rozmieje
pò kaszëbskù, zarô zmërkô Gôcha wedle
jegò gôdczi – mówi A. Lemańczik.
Pòtemù bieżimë do Bòrëszk, dôwny stolëcë Gôchów. We wsë Sztefón
Bòrëszkòwsczi, dobrëch pôrãnôsce
lat starszi òd wójta, òpòwiôdô nama,
jak piérwi lëdze pòwiôdelë ò swòjich
stronach. Gôchë bëłë na òstatkù
stwòrzoné. Tak Swiãti Pioter z Panã
Jezëskã jachôł, jachôł, a na kùńc ùsnął.
Czej sã òbùdzëł, gôdô do Swiãtégò Piotra:
„Matkò Bòskô, co to tu je. Jaczés pùstinie,
piôchë… A jak to są piôchë, to niech to
bãdą Gôchë. I tak ju òstało.
Pôrã domów dali stoji bùdink
Frãcëszka Zołtkòwsczégò. Nazwã
Gôchë przëdalë nama Pòlôszë – klarëjë,
a jesz doszmërgô: Wedle nich Gôchòwie
bëlë jinszi jak ti, co wkół nich mieszkelë,
a chcelë jich jakòs wëróżnic.
Je czekawé, że 5 kilométrów
dali, w Łączim, piérwi ò Gôchach
nick nie wiedzelë. Taczégò słowa jô
ni miôł czëté – gôdô nôstarszi chłop
we wsë, Eugeniusz Tandecczi. Czej
jô béł młodi, më wiele jezdzëlë na rozmajité tuńce, tec nigdze nicht nie gôdôł
ò Gôchach – òpòwiôdô. Pierszi rôz ta
pòzwa wlazła mù w ùszë dopiérze
pò wòjnie, a òd dobrëch 20–30 lat
je ò ni pò prôwdze głosno. To, że
przódë lëdze za wiele ò Gôchach
nie czëlë, pòcwierdzywô, co rzeklë
nama w wiele placach jinszi starszi. Wedle nich prôwdzëwé Gôchë
to kartësczé stronë abò nawetka
całé Kaszëbë. Młodszi żódnëch
wątplëwòtów ju ni mają. Gôchë zaczinają sã a kùńczą tam, dze chòc le jeden
człowiek czëje sã Gôchã. Dlô mie to gmina Lëpińce – gôdô pòwiatowi radny
Witk Trzëczińsczi z Bòrowégò Młina. Jesmë òsoblëwò òbszcządny, mómë
starã, żebë lëdze widzelë nas jakno bëlnëch, taczich, co prôwdac są ùpiarti,
ale szónëją zemiã, greńce, na cëzé sã
nie łaszczą – dopòwiôdô sekretôrz
Ùrzãdu Gminë w Lëpińcach Môrcën
Czedrowsczi.
Gôchë roscą
Równo jak z Gôchama, jich miono
w òstatnëch latach kòscérzi sã na historiczną bëtowską zemiã. W Tëchómiu òd 5 lat Zbigórz Talewsczi
rëchtëje „Zéńdzenia na Gôchach”,
na jaczich sã gôdô nié le ò gminie
Lëpińce. Do tegò jegò fùndacjô „Naji
Gochë” wëdaje pismiono, w jaczim
nalézemë tekstë z całëch pôłniowòzôpôdnëch Kaszëb. Gôszëzna zazdrza téż do samégò Bëtowa. Òd
wiãcy jak 30 lat w miesce òrganizëją
„Bieg Gochów”, prôwdac jesz nigdë
nie donëkôł do Lëpińc, Bòrëszk abò
chòc le Wòjska, co je nôblëżi Bëtowa.
Wiele młodszé je bëtowsczé karno
biegaczów, jaczé sã òchrzcëło mionã
Goch. W naddôwkù w latach 90. XX
wiekù jãlë warzëc piwò Goch. Króm
tegò wiele bëtowianów gôdô, że są
gôchama, ale to pò richtoscë barżi
wedle pòchòdzeniô jich abò jich starszich.
To dobrô ùdba, żebë całą bëtowską
zemiã pòzwac Gôchama, òsoblëwie
dlô promòcjë. Tu nie jidze ò pòzmianã
historii, doch ta bãdze jakô ju je. Jô
jem bùszny, że mòja rodzëzna mieszkô w jedny wsë òd wiãcy jak 500 lat
– gôdô dôwny bëtowsczi starosta
Michôł Swiątk-Brzezyńsczi, dzysô
z Bëtowa, a piérwi ze Szlachecczégò
Brzézna.
Tec nie wszëtczim sã widzy roscenié Gôchów. To nie je dobré – przëkònëje wójt A. Lemańczik, a dolma-
2012-03-01 12:59:00
pòmòrsczé grobë
Szëkającë òjca
(…) A tej nie jiscë sã, mój skôrbie, wszëtkò skùńczi sã dobrze. Ni mògã tuwò wiele pisac, móm leno môłi widk. Leno
co rozpòznôwóm lënie. Na dzysô wszëtczégò bëlnégò i wiele pòzdrówków i kùszków òd Wajégò tatka. Pòzdrówczi dlô
wszëtczich ùkòchónëch*.
Òdj. K. Rolbiecczi
czi: Kaszëbë to rozmajité subregionë.
Kòżdi mô swòją apartnosc a pòzwã.
Pewno dzél gminë Stëdińce mô sã za
Gôchów, tec z nama greńczą, ale jô nie
jem gwës, czë w Parchòwie chtos bë sã
zgòdzëł, żebë òstac Gôchã. Prôwdzëwé
greńce Gôchów jidą tak: na mòsce na Kamienicë, co je midzë Glësnym a Cemnã.
W stronã Miastka Gôchë kùńczą sã na
Zolach, to je nowim Brzéznie, a w stronã
Chòniców przed Zeloną Chòcëną krótkò
zjachaniô na Jarantë.
Jesmë jesz czekawi, co ò tim dbô
prof. Cezari Òbracht-Prondzyńsczi,
socjolog, historik, mieszkeńc
Bëtowa, chternégò òjc pòchòdzy
z samégò westrzódka Gôchów,
z Prądzonë. To kòscérzenié nazwë je
widzec òd wiele lat. Bieg Gochów, browôr. Wôrt nadczidnąc, że pòzwã tegò
drëdżégò wëbiérelë w plebiscyce. Dlôte
mòżna rzeknąc, że je òna jima znónô
i je krótkò nich. Piérwi te lokalné greńce
bëłë prosté, wërazné, przecã nëkałë wedle
dôwny pòlsczi państwòwi greńcë. To sã
zmieniło pò wòjnie, czej wiele Gôchów
przëcygło do Bëtowa, do gminów
Tëchómie a Stëdińce. Ze swòjich strón
zabrelë swiądã, gôską juwernotã – klarëjë profesór, a jesz dodôwô: Gôchë
ju na wiedno bãdą rozmióné dëbeltno.
Z pierwsza jakno gmina Lëpińce, a tak
richtich dôwnô bòrëszkòwskô parafiô. To
òsoblëwie historicë bãdą pòdsztrëchiwelë.
Tec nie przékùje, żebë pòzwã przëdac
szerzi razã z historiczną bëtowską zemią. Równak nié całą, a leno pôłniowòwschòdny dzélëk.
Tak kùńczimë naszé gôsczé
szlachòwanié. Terô chcemë rëgnąc
do Krëbanów…
JADWIGA BÒGDAN
Wòjnowô droga żôłnérza
Tima słowama Johann Berger skùńcził swój òstatny z trzech
zachòwónëch lëstów do białczi i sëna.
Béł wnenczas na wschòdnym frońce,
dzes w òkòlim Tëchòlë. Równak jegò
przezsztërëlatnô wòjnowô wanoga
zaczãła sã pôrã lat rëchli, w czësto
jinym placu.
Johann Berger ùrodzył sã 5 maja
1911 r. w Merzig w zôpadnym dzélu
Niemców. W lëstopadnikù 1940 r.,
mającë 29 lat, òżenił sã z Elisabeth
Paulus. Nowòzdóny spãdzylë razã
mni jak miesąc, bò Johann òstôł
pòwòłóny do wòjska. Dlô młodëch
zatrzimôł sã czas i wszelejaczé planë
béł mùsz òdłożëc na przińdnotã. Ta
równak dlô nich nie nadeszła. Przez
pierszé lata wòjskòwi służbë Berger
sztacjonowôł przédno w Niemcach
i Frãcëji. Jak wëchôdô z jinfòrmacjów,
chtërne syn Johanna ùdostôł z Deutsche Dienststelle, przełómanié
w donądka spòkójnym biégù służbë òjca miało plac òb jeséń 1944 r.
Berger òstôł wnenczas przeniosłi
do Mitawë na terenie dzysdniowi
Łotwë. Na pòczątkù 1945 r., wespół
z 251. Piechtną Diwizją nalôzł sã na
Pòmòrzim. Béł to czas cãżczich biôtków wòjsków Wehrmachtu z radzecką armią. Wnenczas Johann Berger,
8 dni przed swòją smiercą, napisôł
òstatny lëst do białczi i sëna.
Pò dostónim przez Elisabeth Berger
slédnégò lëstu òd chłopa, datowónégò na
15 gromicznika 1945 rokù, zaczãła sã
nieùbëtnô cëszô. Białka wzãła sã za szëkanié chłopa przez Czerwòny Krziż i Deu-
Johann i Elisabeth Berger, 1940 r.
tsche Dienststelle. W 1947 rokù dosta
wiadło ò jegò smiercë i môlu pòchòwaniô.
Òd te czasu pòrësziwanié wszelejaczich
témów sparłãczonëch z ùmarłim chłopã
bëło dlô gdowë za baro bòlesné. Nie chcała gadac ò nim nawetka z sënã Gerhardã,
chtëren nie wiedzôł, dze òjc zdżinął, jak
zdżinął i czë je dzes jegò grób. Nie wiedzôł téż, że òjc pisôł do familie lëstë òb
czas wòjnë – gôdô Izolda Wëseckô,
chtërna pòmôgała familii Bergerów
w szëkanim grobù Johanna.
Òjc nalazłi w lëstach
Historiô pòtkaniô Gerharda Bergera z òjcã zaczãła sã w 2009 rokù.
Wnenczas ùmarła jegò matka i prawie to wëdarzenié przëczëniło sã
do nalezeniô drëdżégò ze starszich.
Przemówiłë trzimóné przez gdowã
i taconé przed sënã pamiątczi. Nalazłé òb czas pòrządkòwaniô papiorów lëstë òdkrëłë przed sënã
historiã òstatnëch dniów żëcô òjca.
Wiadło ò smiercë miało w se wôżné jinfòrmacje ò môlu òstatnégò
òdpòczinkù żôłnérza. Wëchôdało
z niegò, że Johann Berger zdżinął
23 gromicznika 1945 rokù w òkòlim
Trzechòwa. Pòchòwóny òstôł w môlu
Blumenfelde – Lipë, w grobie nr 5. Te
nadzwëkòwò dokładné jinfòrmacje
31
2012-03-01 12:59:01
pòmòrsczé grobë
miałë zbùdzoné w Gerhardze Bergerze pragniączkã nalezeniô òjca.
W szëkanié włącził sã jeden
z sënów Gerharda – Martin, a téż
zdrëszonô z nima, pòchôdającô
z Pòlsczi Jolla Kliem.
Dostała jem majla òd wastnë, jakô nalazła mój adres przez starnã Pòmòrsczégò
Genealogicznégò Towarzëstwa – dolmaczi Izolda Wëseckô. Autorką lëstu bëła
pòchôdającô ze Sląska Jolla Kliem, chtërna òd pôrãdzesąt lat mieszkô w Niemcach, ale bëlno gôdô pò pòlskù. Napisa
w miono swòjégò znajemnégò, Martina
Bergera, jaczi szukôł grobù starka. Wiedza, że jinteresëje mie òkòlé Stôri Kiszewë, dlôte pòprosyła mie ò pòmòc w nalezenim grobù.
Familiô Bergerów, wespół z Jollą
Kliem jakò pòstrzédnikã, równoczasno nawlékłô kòntakt z Ùrzãdã Gminë w Stôri Kiszewie. Wëszëznë gminë
i robòtnicë ùrzãdu sprawą zajimnãlë
sã baro pòwôżno. Nie òprzestelë na
przezdrzenim swòjich archiwów.
Zwrócylë sã téż do probòszcza
môlowi parafii ks. Stanisława Lenza
ò przistãp do parafialnëch archiwów,
a téż do notejszich mieszkańców wsë
Lipë, chtërny mòglë bëc swiôdkama
pòchòwaniô żôłnérza.
Sprawą z pòlétu wójta Mariana Picka zajimnął sã Wòjcech Kòlińsczi. Ùdało
mù sã nalezc pôrã wôrtnëch jinfòrmacjów.
Przédno doprziszedł do te, że cała niemiecczich żôłnérzów pòchòwónëch w 1945
rokù w Lipach òstałë pôrã lat pózni przeniosłé na tpzw. nowi smãtôrz w Stôri Kiszewie. Môl ten w 60. latach òstôł zrównóny z zemią, dlôte dzys nie je mòżlëwé
jegò dokładné wskôzanié. Jinfòrmacje te
bëłë zgódné z wënikama mòjégò szëkaniô. Przezérającë knédżi skònów ze Stôri
Kiszewë, dała jem bôczenié na wpisënk
z 10 strëmiannika 1949 rokù. Tikôł sã òn
Adolfa Burghardta, niemiecczégò òficéra,
chtëren zdżinął w Lipach 23 gromicznika 1945 rokù. Òstôł òn w 1949 rokù
ekshùmòwóny i przeniosłi do Stôri Kiszewë – gôdô Izolda Wëseckô.
Żebë ùtczëc pamiãc
Òd pòdjimniãcô wòjskòwi służbë
Johann Berger mało przebiwôł z fa32
Syn Johanna Bergera, Gerhard i wnuk Martin òb czas stôwianiô krziża na smãtôrzu w Stôri Kiszewie 2 zélnika 2011 r.
milią. Pò przeniesenim na wschòdny
front młodim òstôł ju leno lëstowi
kòntakt. Gerhard Berger nie pamiãtô
swòjégò òjca. Miôł pôrã lat, czedë
ten zdżinął. Czej realné stało sã nalezenié môla spòczinkù Johanna,
familiô Bergerów ùdbała so przëjachac do Pòlsczi. W zélnikù 2011
rokù rodzëzna żôłnérza nawiedzyła
plac jegò pierszégò pòchòwaniô na
terenie dôwny szkòłë w Lipach. Za
zgòdą kiszewsczégò probòszcza ks.
Lenza syn Johanna Bergera pòstawił
symbòliczny krziż na smãtôrzu kòl
szas. Kòscérsczi w Stôri Kiszewie.
Wiedzôł, że nie bãdze mòżlëwé nalezenié placu, dze òstôł pòchòwóny
jegò òjc. Chcôł równak jakòs ùtczëc
jegò pamiãc. Zanôlégało mù na tim
òsoblëwie terô, bò łoni wëpadła setnô
roczëzna ùrodzeniô jegò òjca.
Òb czas swòji wizytë Bergerowie
złożëlë téż kwiatë kòl grobù zabitëch òb
II swiatową wòjnã. Bëło to dlô nich baro
wôżné, chcelë tak pòdsztrichnąc swòje
ùwôżanié dlô wszëtczich òfiarów wòjnë.
Móm nôdzejã, że môlowi lëdze téż mdą
mielë ùwôżanié dlô môla pamiãcë ò jich
krewnym – dodôwô wastnô Wëseckô.
W jintencji ùmarłégò żôłnérza
i jegò białczi òdbëła sã w kiszewsczim kòscele mszô swiãtô, w dzélu
òdprôwionô w niemiecczim jãzëkù.
Na ji zakùńczenié w kiszewsczim
kòscele krótczi kòncert zagrôł wnuk
Johanna Bergera, Martin, kapelméster z katedrë w Würzbùrgù.
Dlô ti familii òd pòkòleniów
mieszkający w kraju Saarë jedurnym
elemeńtã parłãczącym jich z najima
stronama je grób człowieka, jaczégò
wòjnowé kawle przënëkałë prawie tuwò
– pòdczorchiwô I. Wëseckô, jakô
na skùtk swòjégò zajinteresowaniô
pòmòrsczima nekropòliama czãsto
pòmôgô szëkającym grobów swòjich
blësczich. Jak zagwësnił mie wasta
Berger, nie bëła to jedenrazowô wizyta. Białka Gerharda i jegò drëdżi
syn téż planëją przëjachanié do Stôri
Kiszewë.
* tłomaczenié z niemiecczégò Jacek Kin
Tłomaczenié na kaszëbsczi DM
2012-03-01 12:59:02
mëslë plestë
Kaszënglish...?
A N A G L I S Z C Z Ë Ń S KÔ
Jô wama pòwiém, co më mómë
za wërszaft z tą naszą kaszëbizną.
Nôprzód sã sztridëją, czë to jãzëk
czë gwara, czë mòże jesz co jinégò.
Pózni jedny mają robòtã, cobë z ni
wszëtczé niemiecczé słowa wëwalëc. Jinszi zôs gôdają, że kaszëbsczi to prawie jak niemiecczi i jak
niemiecczégò nie znajesz, to brace,
tegò chłopa gwësno nie zrozmiejesz. A terô jesz nam przë ti całi
ùnie janielsczi jãzëk doszedł. To
je ju czësto do ògłëpieniô. Młodi
z tëch wsów jadą w wiôldżi swiat,
pò miesądzu òni są nazôd (nibë te-
skniączka za rodzëną) i mëszlą, że
wszëtczé rozëmë mają zeżarté. Òn
ju pò kaszëbskù nie mdze gôdôł,
bò òn ju wierã pò anielskù zaczął
mëslec. Słoma z bótów wëzérô
(bótë te nôdrogszi, cobë sąsadze widzelë), ale to są ju przecã swiatowi
lëdze, z żëcym w wiôldżich europejsczich miastach òbëti i „perfect”
w cëzëch jãzëkach gôdający. Taczi
to chùtkò zabôcziwają, co to znaczi
w gòspòdarstwie robic. A wez z taczim pògadôj! Tej të ju nie wiész,
w jaczim jãzëkù òn prawi. Je to janielszczi, pòlszczi, kaszëbsczi...?
A mòże kąsk òd wszëtczégò
razã zmieszóné i na jaką papkã
ùwarzoné. Bò cëż je mòżno rzec, jak
sã czëje doma: „Zamkni łindoł, bò
z szaséju je czëc karë!”.
Przëjachôł jeden knôp do swòji
rodzënë z ÙK – darënczi dlô wszëtczich z bògatégò zôpadu (made in
China) przëwlôkł, òdjimczi w tësącach liczoné pòkôzôł, na pòlską
pòlitikã i rënk robòtë głosã wësok
szkòlónégò znôwcë pònarzékôł,
a tej jãzëkã – òjcóm swòjim czësto
apartnym – ò bôjkòwim żëcym na
piãknëch òstrowach prawił. Starszi
pòsnãlë, darmò „happi endu” żdôjącë. Tec jitro zôs trza wstac, swinióm,
krowóm i kùróm cos do żercô a do
picô dac. Nicht tegò za nich nie zrobi. I tu ce, bratkù, żódnô Amerika,
Australia czë Wiôlgô Europa nie
pòmòże. Chcesz cos do grôpa włożëc, to sã za robòtã bierzë. I to flot.
Ten knôp béł czesto òd se, czej
gò tatk z wëra reno wczas za szpérë
wëcygnął, a prosto do ùcha – cobë
prãdzy do tegò janielsczégò mùskù
doszło, a richtich bëło zrozmióné –
rëknął:
– Zarô mie sã bierz do chléwa,
a gnôj na fórã ladëj!
Òn tak wëzdrzôł dzëczim zdrokã i wërzasłi spitôł:
– Łot?
– Co tak na miã zdrzisz, jakbës
mie pierszi rôz widzôł? Łot swiniów i łot krowów téż!
Krëjamny automat
Tak bë so mëslôł, zdrzącë na môl, na jaczim nen ekspònat w pùcczim
mùzeum je pòkôzywóny, że z pëtanim „cëż to je?” lëdze nie mdą mielë
jiwru. Równak òdpòwiescë biwają rozmajité, a ne nôcekawszé mógłbë
zapisac za régą:
– Cos do czëszczeniô zasztopónégò szutuza.
– Sztãga do wieszaniô rãczników.
– Pistól rabùsznika (òsoblëwie knôpóm wiele zachów w mùzeum
kòjarzi sã z pistólama).
– Në… eeee… Taczé… cos-tam.
Dopiérze czej czëją, że to je taczi stôrodôwny „automat”, tej klepiącë
sã w łësënã, gôdają:
– Jo, jo, cos mie w bani zwòniło, że to mùszi bëc pralka!
Dobrze jima zwòni, bò je to ZWÓN DO PRANIÔ z pòczątkù XX
stalatégò.
rd
33
2012-03-01 12:59:03
Gdańsk mniej znany
Podwodny świat
Wielki Młyn jest dumą gdańskiego Starego Miasta już od XIV wieku. Nie będziemy jednak
dzisiaj odkrywać tajemnic średniowiecza. Prezentujemy nowe oblicze tego obiektu, który do tej pory kojarzył się z centrum handlowym. Od niedawna mieści się w nim jedyna
w Gdańsku wystawa akwarystyczna „Podwodny Świat”.
zorne, ale te szare stworzonka zdoby-
akwarium. Z zapałem usypują kamycz-
płacą spore pieniądze, by zanurzyć stopę
w takim akwarium. Garra Rufa poprzez
delikatne ssanie usuwa niedoskonałości
skóry, ale rybki pomagają także w leczeniu chorób, na przykład łuszczycy – wyjaśnia Wojciech Kuśmierczyk. Świat
ryb zadziwia na każdym kroku. Oto
murena – przewodnik pokazuje długą rybę – dziś jest to samiec, ale już niebawem zamieni się w samicę. Nabierze
wtedy innych barw, więc łatwo będzie
zauważyć różnicę.
pokazujemy im prawdziwą ikrę. Mamy
akwaria z jednodniowymi i tygodniowymi rybkami. Przedszkolaki z przejęciem
oglądają stworzenia wielkości przecinka.
Chcemy, by przez to miejsce więcej osób
w Trójmieście zainteresowało się akwarystyką. Opowiadamy o rybach wszystkim
gościom, bo chcemy dzielić się swoją pasją
– mówi Kuśmierczyk.
M A R T A S Z A G Ż D O W I C Z wają sławę w… salonach SPA. Ludzie ki i układają roślinki. W sali hodowlanej
Hobby zmienia czasem całe życie. Wojciech Kuśmierczyk, emeryt
mundurowy, zakochał się kiedyś
w akwarystyce. Bawiłem się w domu
w hodowanie rybek. Miałem coraz więcej akwariów. A gdy zbiorników było już
ponad 30, postanowiłem pokazać światu swoje zbiory – opowiada. Razem
z Marcinem Dębickim otworzyli więc
prywatne oceanarium. Akwaria zajmują niemal całą powierzchnię drugiego piętra zabytkowego budynku.
Wyglądają imponująco. Można tu
podziwiać okazy, które pasjonaci
hodują od dawna. Skrzydlica jest moją
ulubienicą – przyznaje Kuśmierczyk
– choć jest bardzo niebezpieczna, jednak
karmię ją z ręki. Rozpoznaje mnie. Gdyby zaatakowała, byłoby to bardzo bolesne.
Na jej płetwach znajdują się jadowe kolce
– tłumaczy akwarysta i prowadzi do
kolejnego zbiornika. Tu możemy zobaczyć rybę, która w gastronomii nazywana
jest flądrą. Tak naprawdę to płastuga –
mówi i wyciąga z akwarium szaro-białą rybę, która po chwili oczywiście wraca do wody. Dzieci z szeroko
otwartymi oczami delikatnie dotykają szorstkiej skóry zwierzęcia.
Rybne centrum SPA
Najbardziej podobały mi się rybki,
które odrywają stary naskórek – mówi
ośmioletni Antek i unosi do góry
dłoń, pokazując, jak szczypią. Można
tu włożyć rękę do wody i poczuć łaskotanie – dodaje Michał, kuzyn Antosia.
Chłopców zafascynowały rybki o nazwie Garra Rufa. Wydają się niepo34
Pływające ciekawostki
W „Podwodnym Świecie” dowiemy się, że niektóre ryby można
utopić, okaże się też, że wcale nie są
śliskie i zimne oraz że rekina można
by zmieścić w domowym akwarium.
Odwiedzający przyznają, że oceanarium w Wielkim Młynie to wyjątkowa atrakcja w Gdańsku. Jestem tu już
drugi raz – mówi Anna Merchel, która
przyszła oglądać ryby z całą rodziną.
Dzieci są zachwycone. Mimo godzinnego zwiedzania wcale się nie nudzą. Mogą
dotykać ryb przy kilku specjalnych stanowiskach. Atutem miejsca są oprowadzający. Znają mnóstwo ciekawostek, trafiają zarówno do dzieci, jak i do dorosłych
– stwierdza pani Anna.
Zrób to sam
W ofercie „Podwodnego Świata”
znajdują się także lekcje edukacyjne.
Wojciech Kuśmierczyk nie ukrywa,
że zajęcia z najmłodszymi należą do
jego ulubionych. Dzieci dostają wtedy
wszystko, co potrzebne do stworzenia
Oceanarium „Podwodny Świat”,
ul. Wielkie Młyny 16. D.H. Wielki
Młyn, II piętro. Czynne codziennie
od godz. 10 do 19. Bilety: 15 zł normalny, 11 zł ulgowy, 37 zł rodzinny.
Dotykanie rybek to prawdziwa frajda.
Fot. M. Szagżdowicz
2012-03-01 12:59:04
kaszëbsczi dlô wszëtczich
ÙCZBA 9
KÒMPÙTER DLÔ WSZËTCZICH
RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH
Kòmpùter to pò pòlskù komputer. Jinternet to internet. Jinternetowô séc to sieć internetowa.
BÔCZËNK: Słowizna z jinfòrmaticznégò òbrëmieniô w kaszëbsczim i pòlsczim jãzëkù we wikszoscë przëtrôfków pòchôdô
z anielsczi gôdczi. Są to tak zwóné jinternacjonalizmë. (UWAGA: Słownictwo informatyczne tak w kaszubskim, jak i polskim
języku wywodzi się z języka angielskiego. Są to tzw. internacjonalizmy).
Cwiczënk 1
Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk.
Wëzwëskôj do te kaszëbskò-pòlsczi słowôrz.
(Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język
polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski).
– Hej!
– Heja!
– Cëż robisz?
– Sznëkrëjã pò jinternece.
– Za czim sznëkrëjesz?
– Za jinternetowim kaszëbsczim słowarzã.
– Znajã taczi, zarô cë sélóm pòwrózk do starnë, leno wklikóm
gò na kluczplace.
– Dzãka!
– Hewò kliknij na ną adresã: www.cassubia-dictionary.com
– Jesz rôz dzãka. Zarô wlézã bënë.
– Jo, wez jesz wezdrzë do ùczbòwnika na wikibooks, tuwò:
http://pl.wikibooks.org/wiki/Kaszubski
– Fejn, a znajesz jesz jinszé kaszëbsczé starnë?
– Jo, tegò je dosc wiele. Slã cë adresë na mailową pòcztã.
– Dzãka. Pôrã ju móm nalazłé. Prawie sedzã w Wikipedii.
– Tej brzadnégò sznëkrowaniô pò wirtualnym kaszëbsczim
swiece, le òpasuj, żebë të nie òstôł jinternetélcã.
– Czim?
– Jinternetélc to je człowiek, chtëren nijak ni mòże bez jinternetu żëc.
– Ni miej strachù, jesz mie jinternet tak mòckò w swòjã séc
nie wcygnął.
– O!
– Të sã nie smiej, le sã wëłączë, bò widzã, że të jinternetélcã
ju jes!
Cwiczënk 2
Zdrzë na malënk, na jaczim je pòkôzónô bùdowa kòmpùtra.
Przeczëtôj wiado-mòsc ò jegò elemeńtach i jich przeznaczenim. (Spójrz na rysunek przedstawiający budowę komputera. Przeczytaj informację o jego elementach i ich przeznaczeniu).
Do robòtë z kòmpùtrã – ceńtralną jednostką = òperacyjnô
pamiãc + procesór – brëkùjemë czile rozmajitëch wespółrobiącëch z nim ùrządzeniów: wchôdającëch, np. kluczplata,
mësz, sécowô kôrta, i wëchôdającëch, np. mónitór, modem,
sécowô kôrta. (Do pracy z komputerem – jednostką centralną = pamięć operacyjna + procesor – potrzebujemy kilka
różnych współpracujących z nim urządzeń: wchodzących,
np. klawiatura, mysz, karta sieciowa, i wychodzących, np.
monitor, modem, karta sieciowa).
6
7
3
8
4
9
5
10
Dzéle kòmpùtrowégò zestawù na malënkù (Elementy zestawu komputerowego na rysunku):
1.
mónitór – pòkôzywo jinfòrmacje, chtërne dostôwómë z kòmpùtra
(monitor – wyświetlacz informacji, które otrzymujemy z komputera);
2. głównô plata – zwëskiwónô do łączbë midzë wszëtczima dzélama
kòmpùtra (płyta główna – wykorzystywana do łączności między
wszystkimi składowymi komputera);
3. procesór – czerëje robòtą wszëtczich programów (procesor – kieruje
pracą wszystkich programów);
4. òperacyjnô pamiãc: RAM i ROM – pamiãc le do czëtaniô (pamięć
operacyjna: RAM i ROM – pamięć tylko do odczytu);
5. bazowé pòdzespòłë: graficznô kôrta, zwãkòwô/mùzycznô kôrta (podzespoły bazowe: karta graficzna, karta dźwiękowa/muzyczna);
6. wzmòcniwanié – dôwô mòc wikszoscë dzélów kòmpùtra (zasilanie –
zapewnia zasilanie większości składowych komputera);
7. òpticzné nëczi – dzysdnia czãsto DVD-ROM (napędy optyczne – obecnie najczęściej DVD-ROM);
8. cwiardi disk – plac, dze trzimie sã wszëtczé dóné (dysk twardy – miejsce, w którym przechowuje się wszystkie dane);
9. mësz – ùrządzenié, chtërno dozwôlô wprowadzac – razã z kluczplatą
– dóné do kòmpùtra (mysz – urządzenie, które pozwala – razem z klawiaturą – na wprowadzanie danych do komputera);
10. kluczplata (klawiatura).
2
1
35
2012-03-01 12:59:08
kaszëbsczi dlô wszëtczich
Jinszé elemeńtë, co sã czãsto skłôdają na kòmpùtrowi zestôw,
to: drëkarka, skaner, wielezadaniowé ùrządzenié – drëkarka
i skaner w jednym, głosniczi/słëchôwczi, mikrofón, jinternetowô kamerka, modem/ruter, tuner TV – dôwô leżnosc
òdbiéraniô telewzérnikòwégò òbrazu na mónitorze, czëtnik
kartów pamiãcë, wëmiennô czeszéń na cwiardi disk, dżojstik/
pad/czer – kòntrolérë kòmpùtrowëch jigrów, i jinszé… (Inne
elementy, które często wchodzą w skład zestawu komputerowego, to: drukarka, skaner, urządzenie wielofunkcyjne –
drukarka i skaner w jednym), głośniki/słuchawki, mikrofon,
kamerka internetowa, modem/ruter, tuner tv – umożliwia
odbieranie obrazu telewizyjnego na monitorze, czytnik kart
pamięci, wymienna kieszeń na dysk twardy, joystick/pad/kierownica – kontrolery gier komputerowych, i inne...).
Cwiczënk 3
- Przeczëtôj numrë ze schematu bùdowë kòmpùtra i pòdôj
pòzwë ùrządzeniów, jaczé są przë nich zapisóné (Przeczytaj numery ze schematu budowy komputera i podaj nazwy urządzeń,
które do nich przyporządkowano). Np. numer jeden – mónitór.
- Pòdôj te numrë pòsobicą (Podaj te numery w kolejności). Np.
Pierszi je mónitór, drëgô je…, trzecy je…, czwiôrtô je…, piąté są…,
szósté je…, sódmé są…, ósmi je…, dzewiątô je…, dzesątô je…
- Przëpiszë dzéle kòmpùtrowégò zestawù – razã z wielnikama,
jaczé przë nich stoją – do pasownégò môla w tabelë. (Przypisz
elementy zestawu komputerowego – razem z liczebnikami, które przy nich stoją – do odpowiedniej rubryki w tabelce).
Chłopsczi ôrt
(rodzaj męski)
Białczi ôrt
(r. żeński)
mónitór
– pierszi
głównô plata
– drëgô
Dzecny ôrt
(r. nijaki)
Chłopskòpersonowi ôrt
(r. męskoosobowy)
Niéchłopskòpersonowi ôrt
(r. niemęskoosobowy)
- Podsztrëchnij zakùńczenia wielników w rozmajitëch ôrtach. Przëbôczë, jaczé kùnôszczi mają
znankòwniczi i wielniczi w tëch ôrtach. (Podkreśl
końcówki liczebników w różnych rodzajach. Przypomnij, jakie
końcówki mają przymiotniki i liczebniki w tych rodzajach).
Cwiczënk 5
Na spòdlim pòznóny słowiznë òpòwiédz ò bùdowie
i przeznaczenim kòmpùtra. Starôj sã ùżëc niechtërnëch słów w zanôleżnëch przëpôdkach.
(Wykorzystując poznane słownictwo, opowiedz o budowie
i przeznaczeniu komputera. Staraj się użyć niektórych słów
w przypadkach zależnych).
Cwiczënk 6
Przë ùżëcym szëkôcza nalézë w sécë czile starnów rëchtowónëch pò kaszëbskù i wëpiszë jich
adresë.
(Za pomocą wyszukiwarki znajdź w sieci strony w języku kaszubskim i wypisz ich adresy).
Cwiczënk 7
Terôczas wiele lëdzy pisze blodżi. Niejedne są pò
kaszëbskù. Wëszukôj czile z nëch przez starnã www.
zymk.net Òpòwiédz, czim zajimają sã kaszëbsczi blogerzë.
(Obecnie wiele osób prowadzi blogi. Niektóre są po kaszubsku.
Znajdź kilka z nich przez stronę www.zymk.net. Opowiedz, czym
zajmują się kaszubscy blogerzy).
Cwiczënk 8
Przełożë z pòlsczégò jãzëka na kaszëbsczi.
(Przetłumacz z języka polskiego na kaszubski):
Piszę na klawiaturze komputerowej.
Poszukuję wiadomości w sieci.
Lubię (nie lubię) czytać książki (książek) w komputerze.
Listy wysyłam i odbieram za pomocą poczty elektronicznej.
Obecnie ludzie często porozumiewają się za pomocą komputera.
Uczę się języka kaszubskiego z internetowego podręcznika.
Cwiczënk 4
Przeczëtôj mòdło òdmianë jednégò z pòrządkòwëch wielników. Dôj òsoblëwé bôczenié na pisënk zakùńczeniów w zanôleżnëch przëpôdkach.
(Przeczytaj wzorzec odmiany jednego z liczebników porządkowych. Zwróć szczególną uwagę na pisownię
zakończeń w przypadkach zależnych).
Nz.
R.
Dw.
Wn.
Nrz.
Ml.
W.
pierszi
pierszégò
pierszémù
pierszégò
pierszim
pierszim
pierszi
36
pierszô
pierszi
pierszi
pierszą
pierszą
pierszi
pierszô
pierszé
pierszégò
pierszémù
pierszé
pierszim
pierszim
pierszé
pierszi
pierszich
pierszim
pierszich
pierszima
pierszich
pierszi
pierszé
pierszich
pierszim
pierszé
pierszima
pierszich
pierszé
Słowôrzk: adresa – adres, bënë – wewnątrz, cwiardi disk –
twardy dysk, czëtnik – czytnik, drëkarka – drukarka, głównô
plata – płyta główna, graficznô kôrta – karta graficzna, kluczplata – klawiatura, mailowô pòczta – poczta elektroniczna,
mësz – mysz, mónitór – monitor, òperacyjnô pamiãc – pamięć operacyjna, òpticzny nëk – napęd optyczny, pòwrózk –
tu: link, procesór – procesor, sécowô kôrta – karta sieciowa,
słëchôwka – słuchawka, słowôrz – słownik, starna – strona,
szëkôcz – wyszukiwarka, sznëkrowac – szukać, wëmiennô
czeszéń – kieszeń wymienna, wiadło – wiadomość, informacja, Wikipediô – Wikipedia, wzmòcniwanié – zasilanie,
zwãkòwô/mùzycznô kôrta – karta dźwiękowa/muzyczna
2012-03-01 12:59:10
wòjnowi Kaszëbi
Kòżden mùszôł bëc grzeczny
Dlô Miemców za mało miemiecczi, dlô Pòlôków za mało pòlsczi… Kristina i Bronisłôw Chołka z Sopòtu doswiôdczëlë wiele ùstëgòwaniów òb czas wòjnë i krótkò pò ni. Ò jich przeżëcach z tegò czasu gôdôł z nima Eugeniusz Prëczkòwsczi.
Wasta Bronisłôw mieszkôł przed
wòjną w Miłoszewie kòle Strzépcza
i prawie tam spòtkôł gò nen straszny czas. Jak wë sã dostelë na front?
Bronisłôw Chołka: Do nas przëszła
kòmisjô i chcała, żebë sã wpisac na
tã trzecą lëstã, ale òjc sã nie pòdpisôł.
Gôdôł, że òn je Kaszëbą i na tim to
òstało. Wnenczas dostôł wezwanié
do Wejrowa, pewno na pòlicjã. Tam
òni gò tak ùrządzëlë, że òn òd razu
pòdpisôł. Jak chcelë nas wząc do
wòjska, òn gôdôł: „Te jes za młodi,
a jô jem za stôri, òni nie mdą mielë
żódnégò pòżëtkù z nas”. Òkôzało sã,
że prawie jô béł wnet dosc stôri, a òjc
dosc młodi. Jegò òni wzãlë do miemiecczi pòlicje w Strzépczu. Jak bëłë
òbławë, jezdzył na Kamienną Górã.
Mùszôł brac ùdzél w robòce ti pòlicje.
I na òstatk, przed zakùńczenim wòjnë,
dostôł zawiadomienié, że miôł tam jic
na stałé. Tej òn szedł do Mirochòwa,
dze bëła jegò sostra, Mejninô i tam sã
ùkriwôł do czasu, jak przëszlë Ruscë.
Wë jesce 1926 rocznik, tej w 1943 wë
mielë 17 lat, a w tim wiekù Miemcë
ju brelë na wòjnã…
Jô béł zacygniony do wòjska do
Magdebùrga i tam jô béł kòle dwùch
miesãcy, a tej naji przerzucëlë do
Hòlandii.
To mùszało bëc dlô waji, młodëch
knôpów, baro cãżczé, jic w nieznóné, do cëzy armii.
Më wiedzelë, że jak nie pùdze do
wòjska, tej rodzëzna bãdze kapùt,
a całi dobëtk zniszczony. Mój kùzyn
z Lewinka téż pòdpisôł tã trzecą lëstã.
Bronisłôw Chołka sedzy pierszi z prawi. Òdjimk òstôł zrobiony dzéń przed rëgniãcym na wòjnã jegò
kùzynë Antoniégò Prëczkòwsczégò. Rok młodszi Bronisłôw téż wnetka òstôł pòwòłóny do armie.
Béł òn nômłodszim z trzech bracy, ti dwaj starszi òstelë Pòlôkama,
a nen stôł są Eingedeutsch. Béł czas
jic do wòjska, ale òn sã ùkriwôł. Tej
do jegò bratów przëjachelë Miemcë, delë gòdzënã, żebe sã spakòwac
i wëwiozlë jich do Jabłonowa, do
lagru. Tedë nen brat, co sã ùkriwôł,
zgłosył sã do wòjska i ti starszi òstelë
wëpùszczony. Jednakò nie wrócëlë
òni na swòje gòspòdarstwò, bò tam
ju béł trojhender.
Tej pò taczim doswiôdczenim wë
ju ni mielë wątplëwòscë, czë jic do
wòjska czë narażac rodzëznã?
To bëło cãżczé doswiôdczenié,
bò trzeba bëło jic na wòjnã. Chòdzëła takô wiesc, że w Wejrowie
pòdstawilë wagónë, a lëdze z jedny
stronë do nich wchòdzëlë, a z drëdżi
stronë wëskòkiwelë. Miemcë sã w to
wbadérowelë i wnënczas tëch lëdzy
złapielë a wëwiozlë. Ze Stôri Hëtë
pòd Swiónowã pół wsë bëło wëwiozłé. Tam bëlë Baltendeustche. Òni
tëch lëdzy przëmùsziwelë. Nie bëło
radë, kòżden mùszôł bëc grzeczny.
Tej dze òni was sczerowelë?
Më zakłôdelë materiał wëbùchòwi
w Hòlandii, chtërna je doch niżi
mòrza, a Miemcë chcelë, jakbë bëła
ewakùacjô, wësadzec tã zemiã w lëft,
żebë zalôc wòdą. Tam jô zachòrzôł na
reumatizm. Wnenczas zawiozlë mie
do szpitala, bò jô ni mógł jic, ni mógł
stojec ani w łóżkù sã przewrócëc, tak
mie to wzãło. Do szpitala nas do Belgii wëwiozlë. Tam jô béł przez dwa
dni, czej przëjachelë i bòmbardowelë
nen szpital. Tej chùtkò nas wzãlë do
Francëji, do Grenoble. Tam jô wëzdrowiôł w dwa tidzénie, a tej, jakò
miemiecczi żôłnérz jô szedł z jinszima naprocëm partizantów, chtërny
sedzelë w górach, w Grenoble. Tam
jô sã dostôł do niewòlë.
37
2012-03-01 12:59:10
wòjnowi Kaszëbi
A co òni tej z wama robilë? Wësłelë
do pòlsczégò wòjska?
Jo. Më jachelë do Marsylii, a tamstądka na Blisczi Wschód. Pewno to béł
Irak abò Iran, dzes tam. Tam më dostelë ùmùndurowanié, strzélbë, to, co
bëłò pòtrzébné, a stądka na Włochë.
Pòd jaczim dowództwã?
Generała Andersa. Më przëbëlë òkrãtã do Neapolu. Tam je doch pòrt,
a stamtąd na Monte Cassino, dze
më rozbrojiwelë mòstë i ùprôwielë
drodżi. Jô miôł szczescé, że jô nigdë nie béł na pierszim fronce. Jô béł
w saperach. Tam bëło tak, żelë akcja
bëła, tej më dwaji – saperzë – leżelë
z tëłu czołgù i nas zawiozlë na liniã,
a tej më rozbrojiwelë minë. Saperów
bëło mało. Nômiészô òmiłka bë sygła, żebë zdżinąc.
Pòd Monte Cassino Kaszëbi bëlë
pò dwùch stronach: u Andersa w II
Kòrpùsu i w miemiecczim wòjskù.
Jo. Jô béł ju w pòlsczim wòjskù. Ale
chùtczi, czej jô béł w miemiecczim
wòjskù, jô chcôł do pòlsczégò, a ti
żôłnérze z drëdżi stronë pòd Monte
Cassino tak samò mëslelë. Më nie
wiedzelë, że më jesmë naprocëm sebie. Dopiérze jak më szlë, tej sã dowiedzelë, że tak to je.
Co sã dali stało pò bitwie pòd Monte Cassino?
Tej më szlë na północ, na całé Włochë
– Rzim, a tedë do Bolonii. Tam sã dlô
mie skùńczëła wòjna. Jô tam jesz béł
pół rokù. To béł dlô naji dobry czas,
më tam dobrze żëlë. Tedë w 1946 nas
przerzucëlë do Anglii na rok. Tam
jô téż béł w saperach. Brelë nas do
bùdowaniô baraków.
A wë ni mielë wątplëwòtë, żebë
wrócëc do Pòlsczi?
Jô ni miôł wątplëwòtë przez to, że mòja
sostra pisała do mie lëstë. Całi czas jô
38
miôł téż pòłączenié lëstowné z półsostrą Ireną Maszotową. Òne pisałë, jak
to w Pòlsce wszëtkò wëzdrzi. Sostra
pisała, że tu wszëtcë robią, że je dobrze, żebë wrócëc. Pierszi transpòrt
przëjachôł z bronią w rãkù, a më ju
bez broni. Wiele tëch z pierszégò
transpòrtu kòmùnyscë zabilë, mało
jich òstało. Më, jakò drëdżi transpòrt,
przejachelë z trzemiesãcznym zaróbkã,
w mùndurach. Cywilnë òbùcé më mielë ze sobą, ale przëjachelë jakò wòjskò.
Tej wierã wë sã ùdelë do rodzynnégò Miłoszewa, kòle Strzépcza?
Jo. A tej wnetka jô béł w Swiónowie na
òdpùsce. Tam më sã zgôdelë, że jô szukóm robòtë. Mòji białczi òjc mie przëjął
na mieszkanié i tam më sã zôpòznelë.
Tej chcemë sã spitac jesz białczi. Wë
téż bëlno pamiãtôce czasë wòjnë,
doch jesce z Gduńska.
Kristina Chołka: Mòja matka bëła
Miemką, a òjc Pòlôchã. Mëmka bëła
ewanieliczką, ale pò zdënkù przeszła
na katolëcką wiarã i stwòrzëlë pòlską
familiã. Zaòstałi dzél rodzëznë matczi béł równak miemiecczi i w Miemcach mieszkelë. Mój starszi bracyna
zaczął chòdzëc do pòlsczi szkòłë, jô
do òchrónczi. Jesmë bëlno gôdëlë
pò miemieckù i pòlskù. 1 séwnika
1939 rokù aresztowelë mòjégò òjca
za to, że béł Pòlôchã. Przëszlë pò
niegò ò piąti reno i wzãlë do szkòłë
kòl szas. Rzeznicczi. Tam bëła Victoria Schule. Zbiérelë tam aresztowónëch Pòlôchów. Òjca baro pòbilë.
Miôł wëbité zãbë, bò czedë Miemc
ùzdrzôł, że tatk mô mój òdjimk i spitôł, jaczé je mòje miono, òjc òdrzekł,
że Kristina Augustina. Dostôł za to
miono, ale téż za medalik z Matką
Bòską i òbrôzk Swiãti Rodzëznë.
Co dali dzejało sã z wajim òjcã?
Do 1940 rokù béł w Stutthofie, a pózni wëwiozlë gò do Oranienburga,
dze òstôł do 1945 rokù. Matka òstała
z nama – z trójką dzecy. Rzeklë ji, że
abò pòdpisze trzecą lëstã i òstónie
z dzecama we Gduńskù, abò jã
wezmą do lôgru. Pòdług nich we
Gduńskù ni mògło bëc niżódnëch
Pòlôchów. Miemcë chcelë téż, żebë
zgòdzyła sã na rozéńdzenié z òjcã.
Wnenczas, jakò ùrodzonô Miemka,
miałabë czësto jiné warënczi mieszkaniô w Gduńskù. Matka równak sã
na to nie zgòdzyła. W 1945 rokù tatk
wrócył do Gduńska i nalôzł nas.
A jak wëzdrzało wchòdzenié
w swiat kòmùnisticzny Pòlsczi?
Tragediô! To béł dlô nas szok. Do
Gduńska przëjachało baro wiele
Pòlôchów, wënëkiwelë Miemców
i zajimelë jich dodómë. Nasza familiô mieszkała wnenczas kòl szas.
Malczewsczégò. Przez to, że më
jesmë gôdelë pò miemieckù (mëmka leno w tim jãzëkù), zaczãlë na
nas wòłac: „Tu mieszkają Niemcy”,
„Szwabi” i wszelejaczé jiné słowa.
Jem miała skùńczoné 3 klasë miemiecczi szkòłë, pò wòjnie jô pòszła
zarô do trzecy klasë pòlsczi. Òb
czas òkùpacji do czësta zabëła jem
pòlsczégò. Béł tam taczi szkólny
Strzelecczi, chtëren 6 lat spãdzył
w lôgrze. Terô zaczął òdgrëwac sã na
naju, dzecach z Gduńska. W klase taczich nibë-Miemców bëło 5–6.
Nimò tegò jesce równak òstelë
w Pòlsce, we Gduńskù, a pózni
w Sopòce.
Jo. Òjc zôs szedł do robòtë, jakò banowi, jakò ùrzãdnik. Jemù sã zdôwało, że w ti nowi Pòlsce pùblicznémù
ùrzãdnikòwi bãdze szło dobrze.
Przed wòjną òni zarôbielë wiele.
Równak skùńczëło sã to tak, że jaczis
czas nie bëło co jesc. Ale nie warało
to długò, bò òjc cãżkò zachòrzôł. Tak
pò prôwdze béł wcyg chòri òd wróceniô z lôgra, midzë jinyma na serce.
Ùmarł w 1963 rokù. Ni miôł nawetka
55 lat.
Gôdka miała plac w 2010 rokù.
Bronisłôw Chołka ùmarł rok pózni.
2012-03-01 12:59:11
kaszëbsczé nótë
Przyszły z Niemiec
i Szwajcarii
Znają i śpiewają je niemal wszyscy Kaszubi, a także wielu Polaków, dla których jest to często
jedyny znany element folkloru kaszubskiego. O tym, skąd się wzięły „Kaszubskie nuty”, nie
wie już jednak zdecydowana większość śpiewających.
JERZY ŁUKASZEWSKI
Od zawsze tutejsze?
Zapożyczenia kulturowe są nieodłącznym zjawiskiem w procesie regulacji współżycia ludów o odmiennym pochodzeniu, którym przyszło
ze sobą sąsiadować. Bez względu na
to, w którą stronę zapożyczenie pójdzie, można je ocenić jako wzbogacające życie obu grup. Jeśli na dodatek
zapożyczenie będzie nie prostym
naśladownictwem, a bardziej twórczą inspiracją, to będziemy mogli
powiedzieć, że mamy do czynienia
z ideałem międzykulturowych kontaktów. Bywa, że te zapożyczenia
zaskakują swoją geografią, a czasem faktem, że nie są oryginalnym
wytworem miejsca, z którym nam
się kojarzą. Coś, co przywykliśmy
uważać za oczywiste i jednoznacznie sklasyfikowane, okazuje się mieć
długą i zupełnie inną historię niż ta
powszechnie znana.
Tak ma się rzecz m.in. z ikoną
kaszubskiego folkloru znaną jako
„Kaszëbsczé nótë”. Jest to najbardziej
rozpoznawalny dla Polaka element
folkloru kaszubskiego, co do tego nie
ma wątpliwości. Mało tego, nawet
miłośnicy kaszubszczyzny niejednokrotnie uważają go za oryginalny
i „od zawsze tutejszy”. Dopisywano
tej zabawie całą ideologię, której zapewne nieświadomi byli jej uczestnicy. Pisano o zachowywaniu polskości,
w czym miała być pomocna, pisano
o niej jako o narzędziu patriotyczno-
-edukacyjnym itp. Tymczasem nie
trzeba wiele trudu, by prześledzić
drogi, którymi ten utwór przyszedł na
Kaszuby, a czas, jaki minął od chwili
jego przybycia na Pomorze, nie jest
taki długi.
Das ist kurz und lang ist das...
Prawdopodobnie niezwykła
nośność i popularność tej zabawy
spowodowała szybkie uznanie jej
za „swoją”, co eliminuje potrzebę
szukania jej prawdziwych źródeł.
Tymczasem te źródła były znane, bo
już w 1911 r. Ernst Seefried Gulgowski pisał, że zna autora przeniesienia
tego utworu na grunt kaszubski. Był
nim Wilhelm Langowski, brat sołtysa z Gołunia, który ok. roku 1870
przełożył na kaszubski tekst zabawy
poznanej na jakimś niemieckim weselu w okolicach Żuław. Utwór mu39
2012-03-01 12:59:12
kaszëbsczé nótë
przedstawia następująco: „(...) znane są kaszubskie hieroglify. Pochodzenia nie dało się stwierdzić. Przy
weselu lub innych zabawach jakiś
mężczyzna występuje, robi na dużej drewnianej tablicy, zwykle na
drzwiach, dziwaczne znaki, śpiewając i objaśniając takowe”.
siał być już od dawna znany w tym
środowisku, o czym świadczą niektóre słowa, ewidentnie spolszczone.
Das ist kurz und lang ist das,
dies des Kaisers Wohngelass.
Das der Brumbass, das die Fiedel,
dieser Mann der ist von Adel.
Mann von Adel, Bass und Fiedel,
das ist kurz und lang ist das,
dies des Kaisers Wohngelass.
Spaten und ein Stiel ist dies,
diese Gabel ist zum Mist.
Diese Gabel ist zum Mist,
Spaten und ein Stiel das ist.
Wszyscy: Mann von Adel,
Bass und Fiedel...
40
Das ist krumm und das ist grad,
das ein altes Wagenrad.
Wagenrad, krumm und grad
Wszyscy: Diese Gabel ist zum Mist..
.
Das sind haken, das sind ptaken,
das sind preuss’sche półtoraken
Hak`n ptak, poltorak.
Wszyscy: Wagenrad, krumm ...
Das ist`ne Kluck, das ist hohl,
dies ist ganz und das ist pol,
das ist male, das ist wielkie,
das sind Instrumenten wszelkie.
Wszyscy: Hak, ptak, poltorak...
Co ciekawe, Gulgowski w 1924 r.
nie pisze już o Langowskim, a rzecz
Schnitzelbank
Inną wskazówkę daje Manhardt,
który w 1885 r. opisał zabawę weselników na Helu. Nie było tam żadnej
planszy, a obrazki były rysowane
kredą, jednak zasada jest ta sama.
Prowadzący zaczyna recytację.
– Ist das nicht ein kurz und lang?
Zebrani odpowiadają: Ja, das ist ein
kurz und lang.
– Ist das nicht`ne Hobelbank?
Odpowiedź: Ja, kurz und lang, Hobelbank, o du schoene, schoene Hobelbank.
Następnie mężczyzna rysuje bociani dziób, widły do rozrzucania
gnoju, kurzy kojec, harfę i skrzypce i in. Za każdym razem następuje
wyliczanka „do tyłu”, tak charakterystyczna dla znanej nam zabawy.
Kończy ją wspólny zaśpiew: „o du
schoene, o du schoene Hobelbank”.
Hobelbank (stół stolarski) to zabawa znana w Badenii-Wirtembergii,
zachodniej Austrii i północnej Szwajcarii. Częściej występuje pod nazwą
Schnitzelbank (ławeczka ciesielska,
kobyłka). Po raz pierwszy została
opisana w 1830 r. w ulotce Vier neue
Lieder wydanej w Karlsruhe i nosiła
tam nazwę „Das ist Klein und das ist
Gross” (utwór nr 3), a później w roku
1845 w Berlinie przez Ludwiga Erka
w Neue Sammlung Deutscher Volkslieder jako „Ein Lied beim Pfanderspiel”.
Wędrowały z kolonistami
Czy jest możliwe, by nasze kaszubskie nuty były mutacją zabawy
znanej jako Schnitzelbank? Jak najbardziej. By to stwierdzić, wystarczą dwie przesłanki – stopień podobieństwa i możliwość kontaktu,
a w naszym przypadku zachodzą
2012-03-01 12:59:13
kaszëbsczé nótë
obie. Podobieństwo jest oczywiste,
a jeśli do tego dodamy świadectwo
W. Langowskiego, to nie mamy wątpliwości.
Jeśli zaś chodzi o możliwość kontaktu, to również nie ma z tym problemu. Od początku XIX wieku na
ziemie Pomorza, Polski, Ukrainy
i Rosji napływali niemieccy osadnicy. Z interesującej nas Badenii-Wirtembergii wychodźstwo było
tak wielkie, że w połowie XIX w.
tamtejsze władze uznały za stosowne ograniczyć odpływ ludności,
o czym w 1854 r. pisał „Nadwiślanin”. Wychodźcy z Badenii-Wirtembergii przybywali na Kaszuby,
o czym świadczy choćby utworzenie w latach 1801–1802 osady Dohnasberg w granicach dzisiejszej
Gdyni. Nie ma więc najmniejszej
trudności z wykazaniem kontaktu
Kaszubów z Niemcami znającymi
tę zabawę.
O geograficznym mateczniku
tej zabawy świadczą i inne, pośrednie ślady. W 1846 r. Oskar Kolberg
opisywał zabawę druciarzy słowackich do złudzenia przypominającą tę z relacji Manhardta, zatem wystarczy sobie uświadomić,
że byli oni obywatelami monarchii
austro-węgierskiej, co w stopniu
wystarczającym potwierdzi nam jej
pochodzenie. Jeśli słyszymy o podobnej zabawie zaobserwowanej na
Polesiu, to wystarczy skojarzyć to
z kierunkami migracji kolonistów
niemieckich.
Jest oczywiste, że powinniśmy
szukać śladów zabawy Schnitzelbank wszędzie tam, gdzie w dużych
grupach pojawiali się imigranci
z Badenii-Wirtembergii. Przytaczana
już notka z „Nadwiślanina” mówiła
m.in. o wielkich grupach emigrantów jadących do Stanów Zjednoczonych. Okazuje się, że Schnitzelbank
jest po dziś dzień żelaznym punktem zabaw niemieckich emigrantów, szczególnie w Wisconsin i Pensylwanii. Pierwszy opis tej zabawy
na gruncie amerykańskim pochodzi
z 1935 r.
Piosenka ciągle żywa
Konieczna jest przy tym jedna
uwaga. Stosunek Niemców do utworu Schnitzelbank jest odmienny od
tego, co widzimy u nas, jeśli chodzi
o folklor. My kultywujemy tradycję,
starając się wiernie zachować dziedzictwo przodków. Dla Niemców
Schnitzelbank jest zabawą wciąż
żywą, a więc ulegającą przemianom,
chłonącą znaki nowych czasów, nowe
pojęcia. Stąd na planszach pojawiają
się obrazki, których wcześniej tam nie
widywano. Pojawia się niedźwiedź,
głowa Żyda, a nawet samochód.
Plansze bywają też czasem konstruowane na specjalne okazje.
Wszechobecna reklama nie mogła
pominąć okazji, by trafić do specyficznego środowiska. Tak zachowała
się m.in. wytwórnia Odeon. Motyw
zabawy Schnitzelbank wykorzystany został nawet przez jednego
z prekursorów rock’n rolla Billa Haleya i jego słynny w latach 50. zespół
The Comets. Z kolei wytwórnia Warner Bros znalazła miejsce dla niego
w filmie „Animaniacy”.
By wyczerpać temat, musimy
zadać sobie jeszcze jedno pytanie:
co dzieje się z tą zabawą w miejscu jej powstania? Okazuje się, że
Schnitzelbank w swoim naturalnym środowisku nadal ma się dobrze. Szczególnie ciekawie prezentuje się w Szwajcarii, gdzie jest
gwoździem programu w ramach
obchodów tzw. Fasnacht, u nas
znanych jako zapusty. Schnitzelbank, ze zmienianym co roku tekstem, jest tam rodzajem kupletu kabaretowego, który ośmiesza wielkich
tego świata, będąc na bieżąco z wydarzeniami, w których się „odznaczyli”.
Melodeklamacja lub śpiew trwają
czasem ponad godzinę, a w ramach
numeru często występuje wiele duetów po kolei (piosenkę wykonuje
zawsze dwóch śpiewaków). Ponieważ technika idzie naprzód, tradycyjną planszę zastępują rodzaje
kalendarzy bądź ekran z wyświetlanymi obrazkami, a dla wykonawców
często buduje się specjalne platformy
przypominające sceny teatrzyków
kukiełkowych.
Tradycyjne tablice na ogół są wykorzystywane w pomieszczeniach,
np. w gospodach. Ich treść ma niewiele wspólnego z tradycją, tę podtrzymuje jedynie zasada, na jakiej
pisze się nowe kuplety.
Na kuflach i koncertach
Zjawiskiem znanym i z naszego
rynku jest produkcja gadżetów wykorzystujących tradycyjne motywy. My
„Kaszëbsczé nótë” spotykamy m.in.
na kubkach, oni obrazki z utworu
Schnitzelbank np. na kuflach.
Ciekawostką jest to, że ta zabawa
nie jest domeną ludzi starszych, nie
jest zamknięta w świetlicach folklorystycznych, ale bywa obecna i na
koncertach rockowych zespołów,
na ogół mało kojarzących się z kultywowaniem tradycji, jak Rammstein,
przy czym akurat grupa Rammstein śpiewa najbardziej tradycyjną jej
wersję.
Wędrówka śladami tej zabawy
jest o tyle ciekawa, że niejako przy
okazji poznajemy niełatwe, pogmatwane dzieje narodów, którym los
kazał żyć obok siebie i które nawzajem czerpały od siebie nie tylko elementy praktyczne, ułatwiające życie, ale także radość i zabawę, czyli
te składniki codziennego bytowania, jakie na ogół umykają uwadze
badacza.
41
2012-03-01 12:59:14
wiãcy jak geszëft
Chto mô òwce...
Na zôczątkù lat òsemdzesątëch wiele młodëch lëdzy, ni mającë spòsobnoscë do robòtë i mieszkaniô w miesce, przecygało na wies – przeważno w górë, czasã na Mazurë abò na Kaszëbë – żebë
zajimac sã gbùrzenim. Autorka artikla, prawniczka, z chłopã geògrafã przecygnãła na kaszëbską wies, żebë trzimac blérwë.
M A YA G E L N I Ô K
Zaczinómë, zelony wid!
Nasza przigòda z òwczarzenim
zaczãła sã w 1983 r. Òb czas pòslëbny
rézë w górë më trafilë do Bielëców.
Òkôzało sã, że w ti zachtny wsë
mieszkô le dwùch prôwdzëwëch
gbùrów! Króm nich żëlë tam – z chòwaniô òwców – psychòlóg, szkólny òd rechùnków, fizyk, pòlonista,
chemik i historik kùńsztu. Wszëtcë
mielë sã baro dobrze i wëzdrzelë
na baro ùceszonëch z żëcô. Më so
ùdbelë jic jich szpùrã. Chłop równoczasno ze studiama skùńcził
gbùrszczé technikùm, tej spòdlé,
bënômni teòreticzné, më mielë. Swiécył tej jasno i mòcno „Zelony wid dlô
chòwaniô blérwów”.
Zarô pò studiach më òstawilë
Trójgard, gdze ò robòtã i mieszkanié nie bëło letkò, i zamieszkelë
pòd Skwierawama. Më nalezlë sã
na pùstkach, jaczé dwadzesce kilométrów òd Bëtowa i tëlé samò òd
Kòscérznë. Më dostelë pòżiczkã,
kùpielë 25 hòdowlónëch òwców
pòmòrsczi rasë i stelë sã gbùrama
fùl gãbą. Młodi, wëfùlowóny redotą,
energią i ùdbama, më nie przejimelë
sã dolą. Më ni mielë auta ani nawetka
kòła, ale to nic, béł doch kóń i wóz.
W naszim gbùrstwie nie bëło stodołë
ani òwczarnie... Żóden jiwer! Ruk-cuk më zbùdowelë tóno, swòjima
rãkama, nietipiczné bùdowle – szkelet z kòzłów przëkrëti słomą. Miałë to bëc bùdinczi na terô, a stojałë,
jak kòżdô prowizorka, długò, wiãcy
42
Dojenié kòzë nié wiedno szło zgódno z planã.
jak 10 lat. Całé wanodżi do nas jachałë, òbzerac te, jak gôdelë w òkòlim,
wigwamë. Blérwë czułë sã w nich baro
bëlno i to bëło nôwôżniészé.
Blérwë to baro miłé zwiérzãta.
Na pierszé wezdrzenié wszëtczé
wëzdrzą tak samò, ale pò czasu widzy sã miedzë nima apartnotë. Ju pò
czile dniach bëło wiedzec, jakô òwca
czerëje karnã. Më jã nazwelë Carëca
Katarzëna. Jinszim téż më delë miona. Më je wëapartniwelë pò „gãbach”
– jedna bëła chùdô, szlachetnô, jinszô
òkrãgłô, jesz jinszô mia piegòwaté
ùszë, tamta zôs wëtrzészczoné
slépia. Jedna blérwa nic nie znaczi, je
zagùbionô, nie wié, co mô robic. Dopiérze w karnie je sobą. Òwczé karno je jak jeden òrganizm. Pasącë sã,
blérwë rozchôdają sã pò pażãcë, ale
sygnie bëlë co, a ju zbijają sã w karno, na przódk jidze nôwôżniészô
i to òna pilëje sprawów karna. Jinszé
pòsłëszno robią to, co przédniczka.
Pierszé gòlenié
Wiôldżim wëzwanim òkôzało
sã gòlenié. Òwcë sã strzëże na jeséń – z czile przëczënów. Wełna pò
lece, czej blérwë są na pastwiszczu,
je czëstô. Pò gòlenim blérwë zajimają mni placu – òwca z wełną je baro
szerokô. Króm te w òwczarnie robi sã
cepli – całé cepło z blérwów grzeje jã,
miast òstawac we wełnie. No i młodé
lżi nalôżają wëmiona. Na zôczątkù
naszi dzejnotë më ni mielë ani maszinczi do gòleniô, ani pasownëch
ùmiejãtnotów, tej më przeważno
prosëlë kògò z sąsadów-òwczarzów
2012-03-01 12:59:14
wiãcy jak geszëft
(a tej wnet wszëtcë gbùrzë trzimelë
òwce) ò pòmòc. Wiedno chtos nalôzł
czas, cobë i nasze blérewczi wëstrzéc.
A przë leżnoce taczich zetkaniów më
sã wiele òd nëch lëdzy naùczëlë.
Jô baro lubia czas gòleniô, pôchã
lanolinë i dokładno natłuszczoné rãce. Òb czas strzëżeniô kòżdô
blérwa nôprzód z òbrażoną pëzą
spòkójno sedza, jak na zeslu ù czosérë. Pózni, wëpùszczonô, strzepiwa néżczi wełnë i pòkazywającë
swòje niezadowòlnienié głosnym
meee, dołącziwa truchtã do nadżich
drëszków.
Maszinka mrëcza, mój chłop
przëprowôdzôł pòstãpné blérwë,
wkół rosła góra rëna... Wnenczas to
bëło prôwdzëwé „złoté rëno”. Pò
sprzedanim wełnë z 25 òwców më
mòglë spòkójno przëżëc do zymkù
abò i dłëżi. A ti, co mielë wiãcy szopków, to za jedno strzëżenié mòglë
i traktór kùpic, a jesz auto. Chto mô
blérwë, ten mô, co chce.
Kòzë na wòlnoce
W 1984 r. ùrodzył sã nasz syn,
a razã z nim nalazłë sã w najim
gbùrstwie kòzë. Czej dzeckò chòwô
sã na kòzym mlékù, żódne alergie
ani jinszé chërë gò nie tikają. Tak
tej dlô dobra dzecka më kùpilë
kòzë. I to nié bëlë jaczé! Z nôlepszi hòdowlë, òd samégò Józwë
Bòrzëszkòwsczégò, wnenczas docénta na Gduńsczim Ùniwersytece.
Na zôczątkù trzimanié zwierzãt
na lińcuchù nie bëło bróné pòd
rozwôgã. Wkół setczi hektarów łąków, niechże sã stwòrzenia pasą...
Ale kòzë mają gdzes soczną trôwã.
Za to wòlnotã rozmieją wëzwëskac
wedle nôlepszich kòzëch mòdłów.
Ùdbów mają tësąc na minutã.
A to ògródk przebùszëją, cëbùlkã
pòwëcygają, a to stôré gazétë z szołra zeżrą, a pózni bez òkno wëskòkną. W kùńcu co za wiele, to nie
je zdrowò. Szłë kòzë na lińcuch. Ale
leno na sztót. Baro flot tak sã zapezglałë, że jich rozrzeszenié wzãło
nama wiãcy jak dwie gòdzënë...
Kòzë mają wiele ùdbów.
Rzepiska, 1985 r. Młodzëzna.
Bońk Kòzy Synk
W stëcznikù i gromicznikù je czas
bagnieniô. Blérwë bò ùdbałë bagnic sã
we westrzódkù zëmë. Më biegelë tej
w zëmòwé noce do òwczarnie wzerac,
czë co przëbëło i czë czasã jakôs bagnô nie brëkùje retënkù. A zëmë bëłë
twardé. Mróz niżi 20 gradów béł wiele
razy, a nocą bëło jesz zëmni.
Blérwë nôczãszczi mają pôrkã
abò jedno jagniã. Rzadzy zdarziwają sã trojaczczi, ale tedë nie je dobrze. Wnenczas pôdô jedno, a czasã
i wszëtczé, abò téż matka prosto
jedno òdrzucywô. Tak sã zdarzało
z Bońkã. Biéda, ledwò sã na knëpëlkòwatëch nóżkach trzimôł, klejił sã do matczi drżącym noskã, ale
òna mòcno gò wëpicha. Zwrócył sã
pôrã razy, rozpaczlëwò meczôł, chcôł
żëc! Żôl bëło zdrzec. Më próbòwelë
przëtrzimac Dolores, bò taczé jegò
nënka mia miono, i przësënąc do ni
môłégò, ale òna gò nie chca. Zôs jegò
sostrë wëliza, nafùtrowa.... Jô mëszla, co zrobic. Czejbë jagniôk béł pò
prôwdze słabi, chòri, ale ten jaż rwôł
sã do żëcô.
W òsóbny bùchce stojałë kòzë.
Zgnieło mùmlającë, zdrzałë na nasze biôtkòwania. Chłop złapił jednã
z kòzów za rodżi, a jô przëstawia do ji wëmionów jagniã. Bùnt
zadzëwòwóny kòzë béł taczi sóm,
jak wërodny matczi, ale môłi złapił
cëc i zdrowò pòcygnął. Drëgô próba
przeszła spòkójni, a przë trzecy kòza
pewno pògòdza sã z nową rolą.
Mëmka bëła òd pôrczi. Òbie miałë jedno miono – Nastazjô Filipòwnô. Czedë jedna Nastazjô Filipòwnô
fùtrowa jagniã, drëgô ji zôzdroszcza i téż zabédowa môłémù swòje
usłëdżi. Jagniôk nie òdmówił.
I òdnąd òbie kòzë prowadzałë
i fùtrowałë na zmianã swòjégò
„synka”. A zôzdrosné bëłë ò niegò!
Wiele razy sã bòdłë – kłócałë sã ò to,
chtërna fùtrëje rëchli. Bońk Kòzy
Synk na dëbeltnym wikce rósł jak na
młodzach, a òd swòjich òpiekùnków
naùcził sã wiele taczich rzeczów, na
Kòzë na szpacérze.
43
2012-03-01 12:59:15
wiãcy jak geszëft
1984 r. Méster Józef ùkłôdô ùstrzechã.
jaczé żódnô pòrządnô blérwa bë nie
przëszła. Mëszlôł, że je kòzą i brojił
jak kòza. Òd skôkaniô i zabawów
na zwróconym drzewie pò wbiéganié dodóm, zżéranié kwiôtków,
skôkanié pò méblach i skôkanié
bez òkno! Bëło to smiészné, póczi
béł môłi i słodczi. Chùtkò jednak
przerósł swòje przëbróné mëmë,
przerosnął rodzeństwò i mëmã,
wzrostã i wôgą dorównôł òjcu, tej
jegò psotë stôwałë sã niebezpieczné.
Miôł jednakò Bońk szczescé, trafił
44
sã gbùr, co ùdbôł so zrobic z niegò
hòdowlanégò baróna.
Kùlingã do bagnieniô
Przeważno blérwë bagnią sã
same, czasã jednakò zdarziwają sã
jiwrë i tej nie dô radë bez pòmòcë
weterinarza. Jedna z naszich òwców
Ramóna ni mògła sã òbagnic, baro sã
mãcza. Je nót wezwac weterinarza!
Telefónu ni mómë. Je zëma. Droga
do Skwierawów zakùrzonô, môłi fiat
weterinarza zakòpie sã na pierszich
métrach. Co robic?! Doch kóń przeléze, a do lesniczówczi Róg, szasëją,
weterinôrz dojedze. W lesniczówce
je telefón. Òd nas do Rogù ze szterë
kilométrë, bez las, a tam nie zawiało, i kóń przeńdze, i sanie przejadą.
Jô chùtkò wskôkiwóm na kònia
i w skòk do lesniczówczi. Chłop òb
ten czas zaprzãgł sanie i we dwa
kònie jachôł mòjim szpurã. Jô dopadła telefónu. Szczestlëwie dało sã
z niegò zwònic. Doktór pòwiedzôł,
że zarô jedze. Dojechelë do lesniczówczi jednoczasno: doktór Andrzéj Jawòrsczi z Bëtowa – autã, i mój
chłop – saniama.
Ò, mdze kùling! – ùredowôł sã
doktór. Wierã dwadzesce lat jô nie jachôł
saniama!
Tã saniówkã zapamiãtôł długò.
Jesz pò wiele latach so jã wdarziwôł. Dwùch tak niedopasowónëch
kòniów w pôrze z drzézgą szukac.
Grëbi, zgniełi walach i baro chùtkô,
ambitnô klacz. Saniama bëła skrzëniô òd môłégò wòza pòłożonô na
bokach. Całô ta kònstrukcjô bëła
dosc sztabil przë spòkójnym jachanim, ale na òstrëch zôkrãtach
abò przë przëspieszenim – skłôda
sã. Kònie w stronã kòniarnie jidą
przeważno barżi chãtno. Rëszałë
z kòpëta, zakùrzałë sniegã i tëlé jô
je widza. Pón Andrzéj cãżkò przestraszony trzimôł sã saniów. Chłop
jedną rãką scygnął lécczi, a drëgą
łapôł spôdającé bùrtë wòza. Klacz
złô, że walach nie nadążiwô, grëzła
gò w kark, cobë chùdzy biegôł... Kù
reszce jednakò kònie wjachałë na
swòjã òbòrã, spòwòlniałë i grzeczno zaparkòwałë przed dodomã.
Nasz weterinôrz chùtkò wësôdł na
twardą zemiã i wëcarł pòt z czoła.
Ale jazda! ale jazda! – pòwiedzôł blós
i biegôł do bagniący òwcë. Jagniãta
bëłë ju zdechłé, ale blérwã ùdało sã
ùretac.
Misjô Symplicjusza
Jak sã trzimie blérwë, to i trika
je nót miec. Më mielë czile knyfów.
Nôbarżi móm w pamiãcë Symplicjusza. To bëła òsobòwòsc. Bił òd
2012-03-01 12:59:16
wiãcy jak geszëft
niegò spòkój i gòdnota. Wiôldżi béł
jak leżanka, béł mëszlã 2 m dłudżi,
a łep miôł jak wãbórk. Chùtkò sã
zmerkôł, że w czas pôłniô w kùchnie
mòże nalezc wiele smaczków – skórë òd bùlew, marchwie, czasã nawetka jabkò. Przëchôdôł kòl pôłniô
i walił łbã w dwiérze. A czasã leno
przëchôdôł, cobë gò drapac pò łbie.
Tegò zabôwianiô domôgôł sã nade
wszëtkò.
Wkół naszégò gbùrstwa cygnãłë
sã pażãce, przecynóné rowama,
ùrozmajicóné òstrowama lasu.
Snôżo! Ani szlachù cywilizacje. Je
tëch łąków wiãcy jak 700 ha. I to na
nich, ju pò seczenim trôwë, przeważno pasło sã blérwë. Wszëtcë
wëpùszcziwelë swòje karna czë karenka, a zwiérzãta jaż pãkaté, same
szłë na noc dodóm.
Òd jaczégò czasu trikòwi Symplicjuszowi przikrzało sã. Wszëtczé
swòje białczi pòkrił i pò prôwdze ni
miôł co robic. Jô widza, jak wcygôł
nosã nordowi wiater...
Pòd wieczór przëjachôł do naji
sąsôd (mieszkôł kòl 3 km òd nas,
w prosti linie), pón Rekòwsczi.
Panie – pòwiedzôł do mòjégò
chłopa – jô nie wiém, co jô móm robic.
Waji trik wëgnôł mòjégò, a terô stoji we
dwiérzach òwczarnie i mnie nie chce
wpùszczëc! Retujë pón!
Sprawa bëła pòwôżniészô, jak mie
sã zdało. Symplicjusz tak skùteczno
wëgnôł kònkùrenta, że ten pò dwùch
dniach wëcygnął kòpëta. I znôwù sąsôd do naji zajachôł. Panie, nié, żebë
jô miôł żôl, nié, trik béł ùbezpieczony,
ale rozmieje pón, blérwë nie pòkrëté,
në, rozmieje pón, chtos tã robòtã mùszi
dokùńczëc...
No i szedł nasz Symplicjusz tã
wôżną misjã wëkònac. Ale krótkò
pò tim zôs pón Rekòwsczi nalôzł sã
ù naji. Wòłôł ju z daleka: Panie, pańsczi trik to mie jak scyrz pò pòlu gònił! Jô
ledwò do chëczë donëkôł!
Jô doch to gôdôł, pón nie pamiãtô? –
smiôł sã mój chłop. Òn leno chce, żebë gò
pò łbie drapac. Spòkójno, proszã nie ùcekac,
czej pòdińdze, proszã gò pòdrapac miedzë
ùszama, jemù to plażi, pózni zarô so pùdze.
Wigwam, to je nasza òwczarniô.
Sąsôd, chòcô przëzdrzôł sã na
mòjégò chłopa wątpiąco, radë pòsłëchôł i ni miôł ju żódnëch jiwrów
z najim trikã.
Wszëtkò, co dobré...
Czas płënął. Czej jagniãta pòdrôstałë, më je sprzedôwelë do pòstãpny hòdowlë. Òwczarsczi geszëft
sã krącył w ritmie: strzëżenié – bagnienié – sprzedôwanié młodzëznë.
Chłop kù reszce dorobił sã maszinczi do gòleniô òwców. Praktikòwôł
kąsk ù doswiôdczonégò strzëgôcza,
nawetka miôł ambitną ùdbã, żebë
warkòwò strzic. Wszëtkò wëzdrzało snôżo i różewò, czej narôz zelony wid dlô òwczarzeniégò zagasł,
a w jegò môl zapôlił sã czerwòny.
Skùńczëło sã. Më òstelë z 50
hòdowlanyma blérwama, nikòmù
niebrëkòwnyma, i kòpicą wełnë, jaczi
nicht nie chcôł kùpiac.
Më sã naùczëlë prząsc wełnã. Më
jezdzëlë do Trójgardu z miechama
sërowi wełnë do grãplowaniégò, to
je maszinowégò wëszczotkòwaniô.
Tak przërëchtowóné rëno nadôwało
sã do przãdzeniô.
Pierszé ùczbë nama delë jesz w Bielëcach henëtny òwczarze. Terô sygło le
ùlepszëc warztat. Mój stark, elektrik,
zbùdowôł nowòczasné elektriczné
kółkò, na spòdlim motóra òd maszinë do szëcô. Sygło nacësnąc pedałã
i wioo! Na zôczątkù wëchôdałë wãzłë
i pãtle, ale z czasã më doszlë do rëchtu. Bëłë to jesz te, zabôczoné bez wiele
lëdzy czasë, czej w krómach niczegò
nie bëło. Króm òctu i czegòs tam jesz,
wszëtkò bëło na kartczi. I w tã dzurã
më wskòklë z naszą wełną, jaką mòja
mëma we Gduńskù przerôbia na jaczi,
stréfle i rãkawice. Geszëft krącył sã jak
szpólka, do bòleniégò pleców i òczów.
Majątkù wiôldżégò më nie doszlë, ale
mielë za co żëc. Pózni zaòpatrzenié sã
pòlepszëło, nasze produktë nie bëłë
brëkòwné, resztã wełnë më przerobielë
na kòłdrë, jaczé do dzysô nama służą.
A blérwë... cëż, ju jich ni ma.
Tłomaczenié
Jiwóna Makùrôt i Szczepón Méjer
45
2012-03-01 12:59:17
z południa
Jubileusz w łopocie żagli
KAZIMIERZ OSTROWSKI
Do jubileuszu 90-lecia sposobi
się Chojnicki Klub Żeglarski (CKŻ),
który ma prawo chlubić się zaszczytnym tytułem pierwszego klubu jachtowego w Polsce. Obchody mają być
huczne, ponoć na rozpoczęcie sezonu
chce przybyć prezydent Bronisław
Komorowski, któremu jachting jest
bliski. W dodatku – jak kiedyś wy-
znał – ma miłe wspomnienia z okolicy południowokaszubskich jezior,
albowiem tu poznał późniejszą żonę,
dziś pierwszą damę RP. Splendor dla
klubu niemały, ale zasłużony.
Pierwsza łódź żaglowa pojawiła
się na Jeziorze Charzykowskim już
sto lat temu, w 1912 r. Została przerobiona z łodzi rybackiej, poprzez
wyposażenie w miecz, ster i maszt
z żaglem o powierzchni 12 m2. Otrzymała nazwę Mewa. Jej twórcą był
młody chojniczanin Otton Weiland,
który właśnie powrócił z kilkuletniej
podróży po Europie, odbytej ówczesnym zwyczajem w celu doskonalenia się w rzemiośle. Z zawodu był
kuśnierzem. M.in. w Anglii i Holandii zaciekawił się żeglarstwem
i żarliwie zgłębiał jego tajniki z my-
ślą o przeszczepieniu tego sportu na
wody ukochanego jeziora pod Chojnicami. Powróciwszy do domu, Weiland swoją fascynacją podzielił się
z gronem zamożniejszych mieszczan
chojnickich, którym także przypadło
do gustu pływanie pod żaglami. Ich
marzenia mogły jednak w pełni ziścić się dopiero po wielkiej wojnie.
W 1919 r. krąg amatorów się poszerzył i przyjął organizacyjną postać
(jeszcze niemieckiego) Towarzystwa
Przyjaciół Żeglarstwa.
Na początku 1920 r. Pomorze zostało inkorporowane do odrodzonej
Rzeczypospolitej, a wraz z nim Chojnice. Z miesiąca na miesiąc zmieniały
się stosunki narodowościowe, także
w towarzystwie żeglarskim miejsce
wyjeżdżających na zachód Niemców
Roczëzna w fërtanim żôglów
Do roczëznë 90-lecô rëchtëje sã
Chònicczi Żeglarzczi Klub (CŻK),
chtëren mô prawò bùsznic sã czestnym titlã pierszégò jachtowégò klubù
w Pòlsce. Òbchòdë mają bëc widzałé,
nibë na zôczãcé sezónu chce przëbëc
prezydent Bronisłôw Kòmòrowsczi,
chtërnémù jachting je blësczi. Na
dodôwk – jak czedës wëznôł – mô
miłé wspòminczi z òkòlégò pôłniowòkaszëbsczich jezór, bò tuwò pòznôł pózniészą białkã, dzys pierszą
damã RP. Achtnienié dlô klubù niemôłé, ale zasłëżoné.
Pierszi żôglowi bôt pòkôzôł
sã na Charzikòwsczim Jezorze ju
sto lat temù, w 1912 r. Òstôł przerobiony z rëbacczégò bôta, przez
wëkùstrzenié w miecz, czer i maszt
46
z żôglã ò wiéchrzëznie 12 m2. Dostôł pòzwã Méwa. Jegò ùtwórcą béł
młodi chòniczón Otton Weiland,
chtëren prawie wrócył z pôrãlatny
rézë pò Europie, jaką òdbéł zgódno z notejszim zwëkã, żebë ùbëlnic
swój wark. Z fachù béł kòżësznikã.
M.jin. w Anielsczi i Hòlandzczi zaczekawił sã żeglowanim i płomno
zgłãbiwôł jegò krëjamnotë z mëslą
ò przeszczépienim tegò spòrtu
na wòdë ùkòchónégò jezora pòd
Chònicama. Pò wrócenim dodóm Weiland swòjim òczarzenim
pòdzelił sã z karnã bògatszich
chònicczich mieszczónów, chtërnym
téż ùwidzało sã jachanié pòd żôglama. Jich snica mògłë równak całowno
zjiscëc sã dopiérze pò wiôldżi wòjnie.
W 1919 r. karno lubòtników sã zwikszëło i przëjimnãło òrganizacyjną
fòrmã (jesz miemiecczégò) Towarzëstwa Drëchów Żeglowaniô.
Na zôczątkù 1920 r. Pòmòrze
òstało inkòrpòrowóné do òdrodzony
Rzeczpòspòliti, a wespół z nim
Chònice. Z miesąca na miesąc zmieniwałë sã nôrodné òdniesenia, téż
w żeglarzczim towarzëstwie môl
wëjeżdżiwającëch na zôpôd Miemców zajimelë nowi lubòtnicë fërtaniô żôglów na wietrze. 18 strëmiannika 1922 r. stowôra, ju spòlôszałô,
przesztôłcyła sã w Żeglarzczi Klub
Chònice i welowa zarząd z Ottonã
Weilandã jakò prezesã. Wëdarzenié je
zapisóné w dzejach pòlsczégò spòrtu,
bëła to wej pierszô na pòlsczich
2012-03-01 12:59:17
z pôłnia
zajmowali nowi miłośnicy łopotu
żagli na wietrze. 18 marca 1922 r.
stowarzyszenie, już spolonizowane,
przekształciło się w Klub Żeglarski
Chojnice i wybrało zarząd z Ottonem
Weilandem jako prezesem. Wydarzenie jest zapisane w dziejach polskiego
sportu, była to bowiem pierwsza na
ziemiach polskich taka organizacja.
Członków-założycieli było 40 i posiadali 12 łodzi żaglowych. Dwa lata
później istniało w Polsce już 6 klubów
jachtowych, których przedstawiciele
na zjeździe w Tczewie 24 maja 1924 r.
utworzyli Polski Związek Żeglarski.
Delegat KŻ Chojnice, O. Weiland, został wybrany wiceprezesem związku.
Do rozwoju prężnego ośrodka
sportów wodnych w Charzykowach
przyczyniło się wielu ofiarnych działaczy i wybitnych sportowców (brak
tu miejsca, by ich wymieniać), lecz
nikt nie może zaprzeczyć, że pionierem, a potem przez długi czas motorem działań był Otton Weiland.
Zdobył autorytet w świecie sportowym jako ekspert, organizator i sę-
dzia międzynarodowych zawodów,
szkutnik i żaglomistrz. Zainicjował
żeglarstwo lodowe, konstruował
prototypy bojerów. 1 stycznia 1928 r.
na Jez. Charzykowskim odbyły się
pierwsze w Polsce regaty bojerowe,
a ich rezultatem było upowszechnienie się tej dyscypliny sportu. Klub
Żeglarski wykupił od wyjeżdżającego do Niemiec rolnika kilka hektarów ziemi nad jeziorem, której część
przeznaczył na przystań i kąpielisko,
a pozostałą część podzielił na działki
i odsprzedał członkom. Sam Weiland
wybudował na swej parceli hotel z restauracją (Bellevue), dając początek
przekształceniu Charzyków w modne letnisko..
Był człowiekiem niepospolitym.
Pochodził z rodziny mieszanej (Polką
była matka, z d. Klaman), ożenił się
z Kaszubką z Zalesia k. Brus, Różą
Jażdżewską (zm. 1942). Wychowany
w kręgu kultury niemieckiej, słabo
mówił po polsku, ale podczas okupacji odmówił podpisania niemieckiej
listy, za co był prześladowany i wy-
wieziony na roboty przymusowe.
Wieloletnia przyjaźń łączyła go z regionalistą, kustoszem Julianem Rydzkowskim i kaszubskim pisarzem
Stefanem Bieszkiem, który do końca
życia w Charzykowach spędzał wakacje. Widywało się trzech starszych
panów pływających kabinowym
jachtem Weilanda o imieniu Róża
albo wypoczywających na pomoście;
wieczorami chętnie grupowało się
wokół nich młodsze pokolenie wodniaków.
Charzykowy mają dziś wspaniałą
marinę, na tafli wody pływają setki
żagli, dwa miejscowe kluby należą do
krajowej czołówki żeglarstwa, latem
uroda jeziora cieszy tysiące wczasowiczów. Świętując jubileusz CKŻ,
warto pamiętać, że inaczej potoczyłaby się XX-wieczna historia chojnicko-charzykowska, gdyby nie pobudzały
jej impulsy dawane przez wielkiego
entuzjastę Ottona Weilanda, byłaby
uboższa w wydarzenia i sukcesy.
2 października upłynie 125 lat od
dnia jego urodzin.
zemiach takô òrganizacjô. Nôlëżników-załóżców bëło 40 i mielë 12
żôglowëch bôtów. Dwa lata pózni
dzejało w Pòlsce ju 6 jachtowëch klubów, chtërnëch przedstôwcowie na
zjazdze w Tczewie 24 maja 1924 r.
stwòrzëlë Pòlsczi Żeglarzczi Związk.
Delegat ŻK Chònice, O. Weiland,
òstôł wëbróny wiceprezesã związkù.
Na rozwij rësznégò òstrzódka
wòdnëch spòrtów w Charzikòwach
cësk miało wiele òfiarnëch dzejarzów i bëlnëch spòrtowców (felô tu
placu, żebë jich wszëtczich wëmienic), le nicht ni mòże przékòwac, że
pijonérą, a pózni przez dłëdżi czas
mòtórã dzejaniów béł Otton ��
Weiland. Dobéł autoritet w spòrtowim
swiece jakno znajôrz, òrganizator
i sãdza midzënôrodnëch miónków,
szkùtnik i żôgloméster. Zajinicjowôł
lodowé żeglowanié, bùdowôł prototipë bòjerów. 1 stëcznika 1928 r.
na Charzikòwsczim Jezorze òdbëłë
sã pierszé w Pòlsce bòjerowé rega-
të, a jich skùtkã bëło rozkòscérzenié
sã ti discyplinë spòrtu. Żeglarzczi
Klub wëkùpił òd wëjeżdżiwającégò
do Niemców gbùra pôrã hektarów
zemi nad jezorã, chtërny dzél namienił na bôtowiszcze i kapielëszcze,
a zaòstałi part pòdzelił na dzélëczi
i przedôł nôlëżnikóm. Sóm Weiland
wëbùdowôł na swòji parcelë hòtel
z restauracją (Bellevue), dôwającë
pòczątk przesztôłceniémù Charzików
w módné latowiszcze.
Béł niezwëczajnym człowiekã.
Pòchòdzył z mieszóny familii
(Pòlôszką bëła matka, z d. Klaman),
òżenił sã z Kaszëbką z Zôlesô k.
Brus, Różą Jażdżewską (ùm. 1942).
Wëchòwóny w òkrãżim miemiecczi kùlturë, słabò gôdôł pò pòlskù,
ale òb czas òkùpacji nie przëstôł na
pòdpisanié miemiecczi lëstë, za co béł
ùstëgòwóny i wëwiozłi na mùszowé
robòtë. Wielelatné drëżstwò
parłãczëło gò z regionalistą, kùstoszã
Julianã Ridzkòwsczim i kaszëbsczim
pisarzã Sztefónã Bieszkã, chtëren
do kùńca żëcô w Charzikòwach
spãdzywôł latné ferie. Dało sã widzec trzech starszich chłopów jadącëch kabinowim jachtã Weilanda
ò mionie Róża abò òdpòcziwającëch
na pòmòsce; wieczorama rôd zbiérało sã wkół nich młodszé pòkòlenié
wòdniaków.
Charzikòwë mają dzys bëlną
marinã, na gladze wòdë jeżdżą setczi
żôglów, dwa môlowé klubë słëchają
do krajewégò przédnictwa żeglowaniô, òb lato snôżota jezora redëje tësące letników. Fejrëjącë roczëznã CŻK,
wôrt pamiãtac, że jinaczi pòszłabë
XX-wiecznô chònickò-charzikòwskô
historiô , czejbë nie pòdskôcałë ji
impùlsë dôwóné przez wiôldżégò
zapôlińca Ottona Weilanda, bëłabë
biédniészô w wëdarzenia i zwënédżi.
2 rujana minie 125 lat òd dnia jegò
ùrodzeniô.
Tłomaczenié Dariusz Majkòwsczi
47
2012-03-01 12:59:18
z Kociewia
Przedwiośnie
MARIA
PAJĄKOWSKA-KENSIK
W marcu, choć to jeszcze nie
kwiecień, „co przeplata...”, zawsze
mieszają się nastroje. Większa jego
część przypada na czas Wielkiego
Postu, który powinien wyciszyć
głośną radość, skłonić do głębszych
refleksji, przypomnieć, że nie da
się przeżyć życia bez cierpienia. Im
większa miłość, tym większe cierpienie – powiedziano. Pewnie niewielu
jest takich, co od początku się z tym
liczą. Stąd napisała poetka: „i przez
krótki czas kochali się na zawsze”.
Właśnie, bez złudzeń nie ma też życia, które: „bywa czasem znośne”.
Dla mnie na Kociewiu życie prawie
zawsze jest dobre, niosące choćby
drobne radości. Wystarczy się rozejrzeć. Wystarczy niekiedy jedno słowo w nazwie, np. Galeria Kociewska.
Brawo! Pomorska, Bałtycka już są.
Może być też Kociewska. Czemu nie.
Jeśli do drobnej informacji dodam
przeczucie wiosny, co zawsze budzi
nadzieję, to jak tu smucić się w marcu, skoro to przedwiośnie... To co, że
48
karnawał znowu przegrał z postem.
To, co było pięknego w karnawale,
należy do zasobu pięknych przeżyć.
Zaliczam do nich gościnne śpiewanie
kolęd w niezwykłym domu Hinców
w Zaworach. Polskie kolędy, kaszubskie i nawet kociewska (za taką
uchodzi „Zagrzmiało, rujnyła...”)
przy akompaniamencie akordeonu
i skrzypiec (!) w rozśpiewanej grupie
– to już znaczące wydarzenie. Serdeczną atmosferę podgrzewał prawdziwy ogień w kominku, a widok na
trzy kaszubskie jeziora był pięknym
tłem dla historii z Betlejem.
We wspomnianym okresie dotarły do mnie kolejne listy od niestrudzonej Zyty Wejer, oczywiście całe
po kociewsku. Jak widać, tych kociewskich radości jest niemało.
Warto też wspomnieć o dwóch
wydarzeniach w Tczewie i w Świeciu
(muszę dodać, że nad Wisłą, bo jest
jeszcze Świecie nad Osą). W Tczewie
dzielny oddział ZKP przygotował
kolejne „Teki Kociewskie”. Dużo
ciekawych artykułów i – co ważne –
będą następne teki. Istotne, że na promocję dotarło wielu regionalistów.
Z pewnych względów bardzo znaczące było to, że promocja tczewskiej
publikacji odbyła się też w Starogardzie Gdańskim, dokąd – z powodu
zimy, co sobie o nas przypomniała
– nie dotarłam.
Jako ciekawostkę należy traktować ogłoszenie 10 lutego (w 2007 r.
w internecie) jako Światowego
Dnia Kociewia. Jest to upamiętnienie wydarzenia z 1807 r. – wysłania (z Nowego) meldunku do
gen. J. Dąbrowskiego o zamiarze
skierowania patrolu „ku Gociewiu”.
Szkoda, że właśnie w takiej wersji
nie upowszechniła się nazwa pomorskiego regionu rozciągniętego „gdzie
Wierzyca, Wda...” i dodać trzeba Wisła (!). Hipotezy dotyczące nazwy
Kociewie bywają kłopotliwe, ale mają
też swój urok w tym, że są tajemnicze
i przez to ciekawe.
W tym roku w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych w Świeciu nad
Wisłą, dzięki staraniom Hanny Kalinowskiej, Marii Kowalik i Ireneusza
Pieroga, po raz drugi obchodzono
wspomniane święto. Ciekawy program, bogaty wystrój sali, obecność
uczniów z terenu gminy oraz nauczycieli regionalistów, która cieszy
tym bardziej, że właśnie w szkołach
ponadgimnazjalnych edukacja regionalna często się urywa. W multimedialnych prezentacjach przygotowanych przez uczniów pokazano:
Tczew, Starogard Gdański, Pelplin,
Świecie, też Gniew, nasze Chrystkowo, Mniszek.
W ubiegłym roku z przyjemnością uczestniczyłam w tej imprezie.
W tym roku były na niej także moja
córka (polonistka) i wnuczka (licealistka); co zawsze mnie od nowa cieszy, trwamy w regionalnych pasjach.
Mogę więc zakończyć słowami – byle
do wiosny...
2012-03-01 12:59:19
opowiadanie kociewskie
Karolek Cycolek
MARIA BLOCK
Béła se raz we wsi taka jedna familija, co nikomu nié wadzili, ino ich
gzuby béli dokuczałki i jak co to jedan za drugim muram stojał, a béło
ich aż szejść! Irenka, Robert, Ola, Lucek, Ula i taki malulki Karolek, co na
niégo wołali ,,Karolek Cycolek”, bo
srodze lubjał za nanulkó sia wszandy
tarabanić. Trzymał sia jej kecy abo na
rencach wjisiał non stop. A że béł taki
całkam malulki, to go nié béło wjidać.
On lejtał brojić i dokuczać starszym,
a jak go ktoś zdybał, to zara do nanulki żgał i buczał, a ta go – hops! –
na rence i sia naszurszała jak kwoka,
co jej chcó cipki buchnónć. A take tan
Karolek Cycolek mniał pomysły, że
to by nawét Ajnsztajn nié wydeliberował. Raz sia zaczajił na plebónka
i wszytke świantojónki wyżer. Ale
tamoj béł psión i jak zobaczył, co je, to
zéz zambami wyléjciał zéz krzaczorów i już, już by tego Karolka capnéł,
ale knapek sia skapnéł, że tan bydlak
na niégo daje i zéz wielkim wrzaskam bez dziura wéw płocie skoczył
i sia drze:
– Nanulka, ratuj, bo mnie ksiandza psión goni!
A nanulka béła baba fest, jak
wziéła kija, jak poszła na plebónka
i kejtrowi ladung urzóndziła, tan ino
zaskómlił!
Inszym razam tan Cycolek poszed se pod szkoła pogapsić sia na
dzieszczka zéz rubzakami i ksiómżkami. I traf chciał, że mu sia napatoczył taki mały, zéz zerówki, wéw
brylach. No to go Karolek Cycolek
wzión i pchnéł, aż biedak bryle zgubjił. A Karolek jak nié zacznie rzechotać! Jo, ino zara doskoczył brat tégo
małégo brylarza zéz groźnó munió.
A Karolek po swojamu – wrzask!
I już żgajó Irenka, Robert, Ola, Lu-
cek i Ula bronić braciszka i termedije robjić: ,,Ty szpecie papuziaty, co
naszégo Karolka jopasz, jak my cie
zara do jałchy ciepniem, to ci te galoty w kosmos podérdajó!”. A tan nié
wjédział co je, no to szed. Za to Karolek do nanulki na rence sia lelkać.
Ale raz sia Cycolek zabaczył. Polaz se frechownie do Heńka, takégo
najgorszégo, starégo pijóna ze wsi,
bo chciał mu flaszka przestrzelić ze
swojégo zabawkowégo łuku. Zaczajił
sia i fruuuuu! – leci strzała! Ale akurat mniał Karolek pecha, bo tan béł
trzeźwy i zły jak sto kaduków, że eszcze skład zamkniénty i nié może se
kornusa chlapnónć. Jak ón zobaczył,
że tan mały chce mu ostatnie psiwsko wylać, to czerwona papa podniós
i ślépiami jak łypnéł na Karolka, a jak
go nié zbrechtał: ,,Ty tyrtónie jedan
ty! Jak cie zara szkurpiam cisne, szantrapo ty!”. I nim Karolek cały zestrachany zdónżył polejtać dóma, już go
tan Heniek złapał jednó łapó za jaka
i do góry podrzucił!
– Jeny, jeny! – zabolechował Cycolek, bo już naaane ze strachu mniał
wéw bukeski!
Ale tan Heniek to nié béł aż taki,
żeby gzubowi wały dać, to jak sia trocha uspokojił, to Karolka wypuścił.
A tan wątlak cały załycany dóma siedzi za statkami schowany i nic nanulce nié gadał, bo mu béło gupsio. I od
tégo czasu nié je już taki zaskwiérny,
mówja wam!
SŁOWNICZEK: bolechować – krzyczeć, bryle – okulary, deliberować –
zastanawiać się, frechownie – bezczelnie, jaka – sweter, jałcha – gnojówka, jopać – udzielać reprymendy,
knapek – chłopiec, ladung – lanie,
lelkać sia – pieścić się, łycać – płakać, nanulka – mamusia, naszurszała – obrażona, agresywna, papa
– tu: twarz, plebónka – plebania,
rubzak – plecak, srodze – bardzo,
statki – naczynia, przybory, szantrapa – osoba nieuczciwa, niegrzeczna,
szkurp – stary but, świantojónki –
porzeczki, tarabanić sia – pchać się,
termedije – awantury, wały – lanie,
zabaczyć sia – zapomnieć się, zaskwiérny – dokuczliwy, zbrechtać
– udzielić reprymendy, żgać – szybko podążać.
49
2012-03-01 12:59:19
gadki Rózaliji
Klaperbabi
Z Y TA W E J E R
Mnielim take sómsiadki, istorne
przegrzychi, chtórne durcham sobje
zambi ostrzyłi na jinszych ludziach,
jak te klaperbabi. Wiysz, mówji taka:
„Tan Jaś łot Gełdunów, to je jano taka
oferma, co wew kóncie stoji ji gambi
nie łotworzi. A to ci powjam, że tan
jego fater, to był richt taki sóm. Niedalek pada japko łot jabłónki.
A wiysz, ciógnie dali: Ta bestra
Andzia, to je taka łamaga, że bes słoje szpyti sia zamanówszi pszewali,
wszitko ji zez rancóf wilatiwa. Chtóran jó weźnie, tan bandzie mniał,
mówja Ci, krziż Pański. Chiba że niy
bandzie mniała żadnygo kawalyra”.
Ździepko odsapnyła ji dali mniele
janzoram: „Wiysz, że tan kuternoga
Walek łot Sztórmów spat zez dachu.
Jego miśleli, że sia łutyrał, ale niy, bo
jak mówjó: Gupsi ma zawdi szczeście
ji spadnie na sztyri golanie”. Knap to
powjedziała, łysz ciógnie dali: „Ta
fujara po śłecie łazi ji wiśpsiywuje
te sfoje frantófki: buksóm dyrdóm,
buksóm dyrdóm. Chiba ma wew
tych buksach nawalóne, czi nie co,
co tak durcham powtarza jedno ji to
samo.Toć to ni ma żadnygo cweku!
A pukónt pamniantóm, to Ci powjam, że ta charchuła Klarnusa chce
sia opartolyć zez tim starim wujam
łot Klapeckych. Ano patrzyć, jak zez
tó niedojdó zmejstruje bankarta ji tedi
bandzie djabeł na dachu”.
Tera ja mniarkuja, że ta gatka bandzie walnygo dyrować ji owa niweka
niy opszestanie pómstować, to gadóm: „Ti tyle nie laduj, bo bandziesz
szczyrbata, jak Ciebje weznó na za-
mbi. Niewarta zez Ciebje je jejmość”
– sipja mniandzi łoczi. „Patsz jano swojygo nosa, żebi Ci go chto nie łuter!”
Tedi to babsko zamniast sia łumnitigować ji rankó sia ciepnóć wew
piyrsi, ji paciysz skranciyć: „Mea
culpa, mea culpa”, to łóna wew zanadrzu mniała frantówki: „Jechał jyż,
a ja tysz do boru po drefka” ji dali
chciała gagniyć, co ji sia wew tim borze pszitrafsiyło. Ja równak mówja:
„Dej se na pokój, powiysz mnie drugó razó, bo mnie łot tego gangolania
wew łepje sia zamónciyło”.
Dali niy banda psisać, bo żam je
licha, ji to bi było nasermater, bez
ładu ji składu. Jak widobrzeja, to sia
dóm czuć – bańdzta ciyrpliwe!
Gawęda została napisana po kociewsku.
Zachowano pisownię autorki.
Łotulóni śłat
Śłat wew śnie glambokim pogrónżóni,
Puchowó pluchó łotulóni, śni sobje,
Bajka cudnó łopowjada!
A śmniyg durch pada, pada, pada…
Ji łusz łostatni płatek spat,
Ksianżic łuśmniychnył sia ji zblat,
Bo łón, co niami janzik tan rozumnie,
Słuchał wew glamboki swi zadumnie.
Ji gwjazdi, co sia na niebie połukładeli,
Ciekawje bajki ti słucheli.
A ja jó wew szumnie wjichru słisza,
Co dzisiaj do snu mnie kolisze.
Ach, jaka pjankna śniyżna zima! Jakam Rózalija, take byli, jak pómniantóm za młodu!
Eszcze bi sia wikulałóm wew tim śmniegu ji zrobiyłóm na nim orła!
Gzubi dali lepsiyć bałwana ji ciskać sia śniygowimi kulami! Nima jak fest zima – na niy?
Do łusłiszania! Tszimejta sia!
Wasza Rózalija
50
2012-03-01 12:59:20
„Nasze Pomorze” nr 12
W ubiegłym
roku Muzeum
Zachodnio-Kaszubskie w Bytowie wydało kolejny, dwunasty
już numer rocznika „Nasze Pomorze”. Składa
się on z pięciu
części, poprzedzonych Wstępem
pióra dyrektora Janusza Kopydłowskiego.
W części pierwszej „Historia”
znalazło się pięć tekstów, Anety
Heinrich Fryderyk Wilhelm I i jego
znaczenie dla brandenbursko-pruskich
starań o zagospodarowanie pomorskiej
tożsamości, Piotra Płaczka, Własność
ziemska drobnej szlachty kaszubskiej
w ziemi bytowskiej od połowy XVIII do
początków XIX wieku, Jaromira Szroedera Ks. Antoni Pepliński – przyczynek
do biografii, Tomasza Skoniecznego
Z dziejów oświaty na terenie gminy Śmiechów (1945–1954), Andrzeja Kuczkowskiego i Jacka Kuczkowskiego Dawne
cmentarze i miejsca pamięci na terenie
gminy Brojce, pow. gryficki.
W części „Etnologia” znalazł się
tylko jeden artykuł Andrzeja Kuczkowskiego Podania ludowe o Górze
Chełmskiej (Krzyżance) koło Koszalina.
W kolejnej części, „Muzealnictwo”, Aneta Heinrich opublikowała
artykuł Kielich ze Starego Przybysławia
z 1637 roku, a Beata Zgodzińska Wystawa Ottona Freundlicha w Muzeum
Pomorza Środkowego w Słupsku.
Część czwarta zawiera materiały
z IX konferencji kaszuboznawczej
w Bytowie poświęconej literaturoznawstwu, a ściślej przedwojennemu periodykowi regionalnemu
„Zabory” wydawanemu w Chojnicach. Składa się na nią sześć artykułów: Kazimierza Ostrowskiego
Środowisko kulturalne Chojnic w dwudziestoleciu międzywojennym, Anny
Czapczyk Zawartość merytoryczna
„Zaborów”, Edmunda Kamińskiego Miesięcznik regionalny „Zabory”
(1935–1939) – charakterystyka pisma,
Józefa Borzyszkowskiego Problematyka historyczna w „Zaborach”, Jowity
Kęcińskiej-Kaczmarek Maria Matysikowa i Helena Hoffmanowa, czyli
kobiety w „Zaborach” oraz Daniela
Kalinowskiego Heroizm i historyzm.
O dramatach polskich Stefana Bieszka.
Ta część nadaje szczególne znaczenie najnowszemu rocznikowi bytowskiego muzeum, gdyż omawia
się w niej jedno z najbardziej wartościowych czasopism kaszubsko-pomorskich okresu międzywojennego.
Uczestnicy konferencji w swoich artykułach opisują tło historyczne, wyliczają publicystów, którzy tworzyli
„Zabory”, oraz omawiają zawartość
pisma, która w wielu wypadkach
wciąż jest aktualna. Edmund Kamiński podaje też pełną bibliografię
zamieszczonych tam tekstów. Tak
więc od tego momentu, zanim przystąpi się do studiowania „Zaborów”,
warto najpierw zapoznać się z owocami konferencji kaszuboznawczej.
W ostatniej części zamieszczono
Sprawozdanie z działalności Muzeum
Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie
w 2010 roku pióra Janusza Kopydłowskiego.
Zdążyliśmy się już przyzwyczaić do tego, że bytowski rocznik swą
tematyką obejmuje całe Pomorze,
choć można by oczekiwać, iż ziemia
bytowska będzie w nim zajmować
szczególne miejsce. Niestety, teksty
bytowskie stanowią jedynie ułamek
tego czasopisma. Ten wyrzut kieruje również w swoją stronę piszący te
słowa, gdyż ma odpowiednie zaplecze źródłowe do tworzenia nowych
tekstów o rodzinnej ziemi bytowskiej, ale niestety… zawsze są inne
ważniejsze sprawy.
W dwunastce tematyce bytowskiej zostały poświęcone dwa artykuły historyczne. Pierwszy z nich,
Piotra Płaczka o własności ziemskiej
drobnej szlachty kaszubskiej z ziemi
bytowskiej, zbiera w jednym miejscu prawie całą wiedzę na ten temat
zawartą w opublikowanych dotąd
źródłach i literaturze historycznej.
Niestety zabrakło odniesienia do
źródeł i artykułów źródłowych zamieszczonych w wielotomowym
wydawnictwie Trzebiatowscy. Ponieważ za podstawę do powstania
artykułu posłużyła praca magisterska autora, należy przyznać,
że jest to, jak na badacza początkującego, tekst solidny. Niemniej
należy zwrócić uwagę na pewne,
nieliczne, usterki tego tekstu. Autor bardzo dokładnie przytacza
treść cytowanych źródeł, włącznie ze skażonym zapisem nazwisk
szlachty bytowskiej. I tak znajdziemy tam nazwisko „Studzieński”,
a nie „Studziński”, „Marek” zamiast
„Mark”, „Młotek”, a nie „Malotka”,
„Ciesiewski” zamiast „Cysewski”,
„Wentach-Rekowski”, a nie „Wantoch-Rekowski”. Oczywiście użycie
takiego pochodzącego ze źródeł
zapisu nazwisk jest poprawne, ale
czytelnika znającego te rody, które
żyją na Kaszubach do dziś, może
razić. Korzystniej byłoby zapisać te
„formy źródłowe” w nawiasie obok
prawidłowo brzmiącej formy nazwiska. Autor zamieszcza również
w swym artykule błędne nazwisko
„Wrycz-Trzebiatowski” z Rekowa.
Takiego nigdy nie było. Ten błąd
należy jednak zrzucić na wydawców XIX-wiecznego źródła cytowanego przez Płaczka. Jego dokładna
analiza pozwala nam stwierdzić, że
chodzi tu o Jutrzenka-Trzebiatowskiego. Na s. 44 P. Płaczek powołuje
się na kontrakt dzierżawny gospodarstwa z 1798 r., zawarty między
Styp-Rekowskim a Gliszczyńskim
51
2012-03-01 12:59:21
lektury
w Rekowie, zaznaczając w przypisie, że informację tę zaczerpnął
z publikacji H. Gribla. Tymczasem
pełen tekst kontraktu znajduje się
w niedawno wydanej publikacji
Źródła do kaszubsko-polskich aspektów
dziejów Pomorza Zachodniego do roku
1945, t. II, pod red. B. Wachowiaka
(Poznań – Gdańsk 2006, s. 422–423).
Jednak wnioski sformułowane
przez autora w podsumowaniu, dotyczące procesu wypierania drobnej
szlachty kaszubskiej w XIX w. z jej
rodowych siedzib, są jak najbardziej
trafne i znajdą odpowiednie miejsce
w historiografii.
Drugi bytowski artykuł, pióra
Jaromira Szroedera, to przyczynek
do biografii ks. Antoniego Peplińskiego – postaci zasłużonej dla kultury kaszubskiej, m.in. autora wielu popularnych pieśni kaszubskich.
Ks. Pepliński rodzinnie związany
był z Kłącznem, wsią, z której pochodziła jego matka Justyna Szroederówna – siostra słynnego przedwojennego działacza polonijnego
Antoniego Szroedera. Nieco rozbudowaną wersję kaszubską tego tekstu w formie osobnej książki (Żëcé
piesnią pisóné) Jaromir Szroeder wydał w 2010 r.
Należy podkreślić, że od dziewiątego numeru (od 2007 r.)
„Nasze Pomorze” ukazuje się
w formacie wydawniczym B5 (poprzednio w mniejszym – A5), który jest standardem przyjętym dla
niemal wszystkich czasopism naukowych i popularno-naukowych
w Polsce. Od tego czasu zauważalny jest również wzrost jakości
składu, grafiki i druku czasopisma,
przyczyny tego stanu rzeczy można
upatrywać w dokooptowaniu do redakcji dr. Andrzeja Chludzińskiego
– właściciela Wydawnictwa Jasne
z Pruszcza Gdańskiego.
Tomasz Rembalski
„Nasze Pomorze”. Rocznik Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie, nr 12, 2010,
Bytów 2011
52
Emocje sformalizowane
W połowie
2010 roku pojawił się pierwszy
tomik poetycki
Hanny Makurat
opatrzony „wdzięczną” nazwą Chléw.
Wybranie takiego miana dla
pierwszej książki
jest z wielu powodów ważne, jednak najistotniejszą przyczyną wydaje się literacki
koncept. Oto bowiem od samego
początku, już w tytule, Autorka czyni prowokacyjne gesty, wrzucając
czytelnika w przeróżne przestrzenie
interpretacyjne, w których panują
wystudiowane obrazy i rozplanowane konstrukcje. Po wstępnym
czytelniczym zdziwieniu, że zbiorek
poezji został nazwany tak niepoetyckim określeniem, w lekturze wierszy
pojawiają się treści, które dobrze
tłumaczą jego przyjęcie. „Chléw”
to odsyłacz do pokoju 143 w akademiku na ul. Polanki w Gdańsku,
w którym mieszkała adresatka tomiku oraz Autorka/podmiot literacki.
Tam też rozgrywają się wydarzenia
zwykłe i fantastyczne, zarówno te
sensualne, jak i te w sferze myśli.
„Chlew” jako określenie pokoju
w akademiku, to forma popularna
nie tylko na Uniwersytecie Gdańskim, z którego się wywodzi Autorka, ale również obecna w innych
ośrodkach akademickich, można
rzec, że typowa dla młodzieńczego
nazwania „twórczego nieporządku” we własnym pokoju. Tworzy
się przez to jedna z warstw interpretowania zawartości zbiorku jako
zapisu radosnego, pozbawionego
większych problemów egzystencjalnych okresu studiowania, opisu kolorowego czasu idealistycznej młodości. W tomiku Makurat „chlew”
to przestrzeń wspólnego bytowania
z przyjaciółką, miejsce odkrywania
się ze swoją wrażliwością, innością,
światem marzeń, planów na przy-
szłość, ale i miejsce, w którym plotkuje się o znajomych czy reaguje na
codzienność. Czy jednak „chlew”
– wyzyskując dalej semantykę nazwania – nie jest to również miejsce,
w którym ktoś podaje karmę? Czy
to nie sfera naznaczona instrumentalnym traktowaniem przez grupę
środowiskową, nauczycieli, tych
wszystkich, którzy zaznaczają granicę bùchtë (pol. zagrody). Czy to nie
cela, w której dorasta się do wizyty
rzeźnika? To pytania, które nie zostały wyzyskane w lirykach Chlewù.
Pierwsza część zbiorku Hanny
Makurat opisuje mnogi świat figur
zwierzęcych. Krowa, mucha czy pies
to manifestacje gier i zabaw studenckiego świata, odzwierciedlenie żywiołu młodzieńczego humoru, który dla niezorientowanych lub osób
spoza środowiska studenckiego wydawać się może dziwny, chaotyczny
i niezrozumiały. Ta część wierszy
układa się w swoisty, szalony nieco
porządek, w którym koncept, asocjacja i puenta rządzą niepodzielnie.
Tutaj należy być przygotowanym
na nielogiczny dowcip i absurdalne obrazy, nie dociekając, dlaczego
jednym z ulubionych obrazów są
żółte krowy, bo byłoby to równie
nietrafione, jak chęć zracjonalizowania zabiegów poetyckich dadaistów.
Skoro jednak Autorka uruchamia
tego typu topikę animalistyczną, to
czy wystarczy dla jej występowania uzasadnienie zawarte w tytule
tomiku? Szkoda, że zabrakło tutaj
takiego wyciągnięcia poetyckich
konsekwencji z obecności w liryce
figur zwierząt, jak tradycja bestiariusza (a byłoby na to miejsce ze
względu na silnie rytmizowany,
narracyjny charakter wierszy) lub
jak surrealistyczna zoologia Apollinaire’a (utwory Makurat są już blisko surrealistycznego śnienia na
jawie). Niesięgnięcie do wspomnianych kontekstów nie przekreśla
jednak walorów owych poetyckich
żartów, szukających wyższego uzasadnienia, oraz zauroczenia dźwiękami, które chwilami tworzą mu-
2012-03-01 12:59:21
lektury
zyczny akord, chwilami zaś młodzieńczą hałaśliwość.
Druga część Chlewù jest przejściem z niefrasobliwej młodości
w przestrzeń poszukiwania trwałości i sensu. Chlew/pokój 143
przestaje już wystarczać, zabawy
już nie cieszą. Bùchta II/część II
tomiku nade wszystko dotyczy odkrywania własnego „ja” podmiotu
literackiego. W takich utworach, jak
„zadzëwòwanié”, „wëznanié wiarë
w normalnosc” czy „NICK”, poznaje się własne ciało, czas, normalność
i fenomen ludzkiego bycia, choć nie
są to najgłębsze duchowe wglądy.
Dzieje się tak prawdopodobnie,
gdyż autorefleksjom podmiotu tej
części tomiku patronuje Witold
Gombrowicz przywołany w motcie
do całego zbiorku. Pisarz ten jako
inspirator liryki dziwi, wszak jego
literatura jest na wskroś niepoetycka, nie ma on zrozumienia dla natury, a myślenie metaforami, jakie
czasami się w jego prozie zjawia, ma
delikatność krzykliwej maski. Skoro
jednak Gombrowicz się w tomiku
Makurat pojawił, należy tę decyzję
artystyczną uszanować i podążać za
analizą stosunków międzyludzkich,
badaniami wrażliwości i odkrywaniem paradoksów żywota. Czasami
zabawne to stwierdzenia, momentami podawane serio. Rozliczne figury
ironii rozrzucone w wierszach zdają
się sugerować, że nic na trwałe nie
może zostać nazwane.
Swoistym podsumowaniem
Chlewù jest trzecia część tomiku,
w którym liryki Makurat dotykają
problematyki śmierci jej przyjaciółki Katarzyny Tuchorskiej, której
dedykowany jest tomik. Adresatka
zbiorku, nazywana czasami Kaha
lub Lorien, jest przedstawiona w superlatywach o niemal religijnym zabarwieniu. Była to dla przedstawiającego swój ból podmiotu bratnia
dusza, najbardziej zaufany powiernik, ktoś, kto identycznie myśli
i czuje. Utrata przyjaciółki jest egzystencjalnym szokiem, który próbuje
się zwalczyć przez wspomnienia
i przez pisanie. Przeżycie śmierci jest
swoistym wejściem w świat dojrzałości, rozpoznaniem kruchości życia
i doświadczeniem samotności. Owe,
wydawałoby się najintensywniejsze,
emocje ukazane są w formach, które
je powściągają, czynią racjonalniejszymi. Stąd figury aniołów towarzyszących przyjaciółkom, składanie
kwiatów o miłosnej symbolice (fiołki, hiacynt) czy elementy historycznych epok (renesans). Wszystko po
to, aby uwypuklić poczucie straty,
ogarnąć negatywne uczucia.
Na koniec wróćmy do tytułu
zbiorku i konsekwencji, jakie ze
sobą niesie. „Chléw” istnieje tutaj
również jako zasada kompozycyjna, mamy przecież w tomiku trzy
„bùchtë” jako jego części. W każdej
z cząstek odsłania się nam kilka
różnych aspektów emocji poetyckich (zabawa, zadziwienie, ból).
O ile treści pierwszej części wierszy są adekwatne do tytułu zbiorku, o tyle druga i trzecia część stoi
pod znakiem zapytania. Co ma
bowiem wspólnego przeżywanie
cierpienia z powodu śmierci, opis
tęsknoty, poczucie zawodu, pragnienie współbycia w zaświatach
z przyjaciółką, uczucia przywiązania i okazjonalne uwolnienia od
ciała z „chlewem”? Czy w metodycznym odsłanianiu, natrętnym
poszukiwaniu rymu i w budowaniu literackich odsyłaczy nie zniknęła moc emocjonalnej treści poezji?
Czy radość życia z pierwszej części
tomiku nie została przeładowana
trelami dźwiękonaśladowczych
zabaw, czy egzystencjalna niepewność z drugiej części zbiorku nie
została zbyt racjonalnie skonceptualizowana i wreszcie: czy ból utraty
bliskiej osoby nie został zbyt mocno
sformalizowany? Ponieważ obcujemy tutaj z poezją, odpowiedź nie
jest jednoznaczna i właściwie każdy
z czytelników może odnaleźć własną prawdę... Ponieważ czytamy
utwory Autorki wciąż tworzącej,
można wejrzeć w jej pisanie obecne w drugim tomiku Testameńtë ji-
maginacji (2011) i ocenić, na ile się
zmienia.
Wiersze Hanny Makurat z jej
pierwszej książki poetyckiej narzucają czytelnikowi pewien model
postrzegania świata jako skomplikowanej konstrukcji, z mnóstwem
szczegółów i wzajemnych powiązań. To świat dość zimny, pozbawiony odczucia natury, z brakiem
wizji całości, z piętnem ograniczenia języka i rozumu. Jednocześnie
jednak poezja z tomiku Chléw zmusza do wysiłku poznawczego, poleca wyjść poza nierefleksyjną emocję
i wyraziście pokazuje, że współczesna rzeczywistość żąda od nas samookreśleń.
Daniel Kalinowski
Hana Makùrôt, Chléw, Wëdowizna Region, Gdiniô 2010
Biésati stwór
Frankòwsczégò
ë Grossmana
W slédny, gromicznikòwi „Pomeranii”, przë
leżnoscë òbgadiwaniô The War
with Earth Léóna (Leo) Frankòwsczégò ë Dawida (Dave) Grossmana, jem przëòbiecôł, że napiszã ò trzecym dokazu – Kren of the Mitchegai. Słowa
dotrzëmiwóm.
Ò Krenie… (wëd. 2004 r.) pierszi z ùtwórców na swòji jinternetowi starnie napisôł: „Mëszlã, że to
je nôlepszô ksążka, jaką jem napisôł”. Czë tak prawie je, nie jem jesz
w sztãdze scwierdzëc, równak mògã
czëtińca zagwësnic, że pò prôwdze
òd „Krena z Miczegajów” (bò tak
wierã bë to miôł czëtac pò kaszëbskù)
cãżkò sã òderwac.
Ksążka je baro cekawô, wcygającô ë… przë tim môlama tak
53
2012-03-01 12:59:22
lektury
òbrzëdlëwô, że jaż człowieka zdrugô. Pòza romanã Malowany ptak
Jerzégò Kòsyńsczégò, chòc zarô tu
dopòwiôdóm, że na kòżdi jinszi ôrt
cãżkò te dwie ksążczi do se przërównywac, wierã jesz nick, cobë w taczi
spòsób grało na mòjich òdczëcach,
jem nie czëtôł.
A wszëtkò to za sprawą titlowégò
heroje Krena ë jegò zbratińców.
Ò nim, a téż ë ò nich, Frankòwsczi
napisôł: „Jem chcôł, bë béł ZŁI! Biésati stwór z rasë biologiczno biésatëch
stwòrów. Baro pòtãżnëch ë starożëtnëch nad lëdzczé pòjãcé. Òni mùszelë
bëc dëcht cëzy, bez përznë człowieczestwa w nich”.
Pò danim nama w The War with
Earth domòcy wòjnë, Frankòwsczi
z Grossmanã ùdbalë so wcygnąc
naju w wiele wiãkszi a barżi krëwawi kònflikt, prawie z pòchòdającyma
z dalecznëch planetów Miczegajama. Ë Kren… je dokładno wstãpã do
niegò.
Jeżlë jidze ò lëdzy, to czëtińca na
zycher ùredëje to, że w Kren of the
Mitchegai znôwù sã pòtikómë z najim
lubnym Mikòłajã Derdowsczim. Mô
òn sã dobrze, przënômni na zôczątkù
ksążczi. Zdradzã, że je terô prôwdzëwim generałã ë przë tim nôwëższim prowadnikã wòjsk na Nowi
Jugòsławie. Do te je òbrzëdlëwie
bògati, jegò ùkòchónô białka da mù
jaż piãc knôpów, a ùsadzony bez
niegò gard rozkwitô.
To szczestlëwé żëcé najégò rodówca òstôwô równak narôz narëszoné. Jednégò wej dnia môłi,
jednopersonowi ë na zycher wëdowiedzeniowi kòsmiczny òkrãt cëzëch
òstôwô dozdrzóny w greńcach
najégò swiata...
Co dzeje sã dali w Lëdzczi Kòsmiczny Rëmi nie bãdã czëtińcowi
zdrôdzôł. Rzekã le, że Frankòwsczi
z Grossmanã na swój szpòrtowny
ôrt pisaniô (dejade jaczégò cãżkò sã
doszukac, czej ksążka tikô sã Miczegajów) przëszëkòwalë czëtińcowi widzałą niespòdzónkã.
Nôwëższi wierã terô czas, bë
co wiãcy rzec ò ti òbrzëdlewòcë
54
a zdrugiwanim sã, nadczidniãtëch na
zôczątkù tegò artikla. Hewò próbka:
Rëmnô rówizna, pò samé grańcë pòrosłô
trôwą, na jaczi tam-sam bezjiscënkòwò
pasą sã jistnotë. Są to jesz dzecë, głupé
miczegajsczé młodé, jesz przed przejinaką z roscënożerców na miãsożerców.
Kren pòdchòdzy do jednégò z tëch dzecątków, zdarzëło sã, że swòji córczi. Ta
òstôwô spòkójnô stojącë, nie ùcekô, nie
bòji sã gò, chòc nijak gò nie znaje, dëcht
jak òn ji, bò Miczegaje nie jinteresëją
sã kawlã swòjich, rozséwónëch wnetk
bezùstónkòwò, jôjków.
Niedalek zebrónô gromada dozdrzelałëch. Przëzérają sã Krenowi. Ten narôz,
bez niżódny òstrzedżi, chlastô dzeckò bez
plecë a przódk. Môłô wëdôwô przerazlëwi
pisk ë zaczinô ùcekac. Gromada wiwatëje.
Kren dwigô ùbarnioné w pòtãżné drapcë łapë ë pòkôzywô krëwiã na nich. Pò
sztóce rëszô za córką, dogòniwô jã, òbôlô,
przëcëskô do zemi ë tej, piszczący a wëriwający sã, rozriwô czerzep ë żiwcã zeżérô
ji môłi mùsk. Pòtemù z wcyg dërżącégò
cała òdriwô sztëczi miãsa ë bez grëzeniô
pòłikô je. Gromada wcyg wiwatëje.
Ùrzasné, nié? A mògã jesz czëtińca zagwësnic, że dali w ksążce naleze òn przënômni jesz dwa na zycher
barżi zdrugającé òpisënczi.
Jo, Miczegajowie jedzą swòje dzece (a czasã dozdrzelałëch téż). Do te,
jak chcôł Frankòwsczi, są stolëmno
bezczëcowi, selubny ë wërechòwóny.
Ni ma dlô nich niżódny swiãtoscë,
nie wiedzą, co to familiô, miłota,
a drëszba, czë mòże lepi bë rzec: ji
bladëchnô ceniô, je czims nad zwëk
rzôdczim. Miczegajów leno jinteresëje władza, dëtczi ë fùl żôt. Jeżlë ju
z kògùm wespółdzejają, to nôczãscy
abò ze strachù, abò dlôtë, że mają
nôdzejã miec z tegò zwësk dlô sebie.
Frankòwsczi ë Grossman zrobile wiele, baro wiele, bë nama
òbrzëdzëc Miczegajów ë ùprocëmnic
jich do lëdzy. A przë tim, jem dbë, że
ùmëslëwno ùsadzëlë tëch cëzëch…
na sztôłt lëdzczi spòlëznë. Ne
ùrzasné stwòrë żëją w dodómach,
mają banë, fligrë, dëtczi, kreditowé kartë, TV, ksążczi, etc. Wëzdrzi
mie to tak, jakbë ùtwórcowie chcelë
rzeknąc: „òbôcz ë pòmëslë, jak wiele w lëdzach je z Miczegajów”. Chòc
mòże równak dlôte ùsadzelë nëch
cëzëch na najã szlachòwnotã: cywilizacjową ë pòstacë (jedna głowa, dwa
òczë, dwie łapë, etc.), bë Krena szło…
pòlubic? Bò jegò, nimò wszëtkò
ë niespòdzónie, jidze pòlubic (ë do
taczégò czëcô na swòji jinternetowi
starnie przëznôwô sã Frankòwsczi).
Kò nen titlowi heroja ksążczi m.jin. je
bëlnym a òdwôżnym wòjarzã, do te
je mni zakłômóny ë jintrigancczi jak
bëlna wiãkszosc Miczegajów.
Na zycher równak Kren nie
zwëskôł sympatie wëdôwcë ë terô
dochòdzyma do mòjégò nôwiãkszégò rozczarzënia trzecą ksążką
„kaszëbsczi serië”. Wej pòwiesc ta
ùriwô sã „to be continued…” ë to
tedë, czej zaczinô sã to nôcekawszé.
A nôgòrszé w tim wszëtczim je to, że
dzãkã wëdôwcë, jaczi scwierdzył, że
nie chce ju dali pùblikòwac „kaszëbsczi serie” ë namówił rozczarzonégò
Frankòwsczégò do pòdjãca jinszi
témë, dalszégò cygù ni ma.
W 2008 rokù Léón Frankòwsczi
ùmarł ë zdôwô sã, że razã z nim òsta
pògrzebónô szansa na dokùńczenié
historie Derdowsczégò, Krena ë jinszich. Le na swòji jinternetowi starnie
Frankòwsczi zdążił kąsk zdradzëc, co
miało bëc dali w ti zaplanowóny na 6
ksążków serie.
Nimò wszëtkò równak malinczi widk nôdzëje na przeczëtanié
ò dalszich kawlach Derdowsczégò sã
wcyg pôli. Kò doch z Frankòwsczim
The War… ë Kren of… pisôł Grossman. Mòże òn wié co wiãcy ò ùdbach
Frankòwsczégò (jaczi wedle mie béł
przédnym z tëch dwùch ùtwórcą ti
serie) niżlë to, co nen sóm zdradzył
na swòji starnie? Mòże Fankòwsczi
òstawił jaczés ùriwczi abò nawetka plan akcje? Mòże. Ë mòże tej…
Grossman òpùblikùje dalszą historiã
Derdowsczégò?
Sprawë ti tak nie òstawiã ë jeżlë sã
czegò dowiem ò kawlach a dalszich
przigòdach najégò rodówca z planetë
Nowô Kaszëbskô – dóm znac.
Grégór J. Schramke
2012-03-01 12:59:22
Òrmùzdowé Skrë 2011
OKRĄGŁE ROCZNICE
•
7 III 1942 – zmarł Sługa Boży ks. bp
Konstanty Dominik. Był krzewicielem kultu Matki Boskiej Swarzewskiej, wspierał ubogich. Sakrę biskupią otrzymał jako sufragan chełmiński w 1928. Już za życia przez wielu
był uznawany za świętego. W 1979
w Rzymie ogłoszono rozpoczęcie
jego procesu beatyfikacyjnego.
•
9 III 1852 – w Wielu urodził się Hieronim (Jarosz) Derdowski, poeta kaszubski, dziennikarz, twórca Ò panu
Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë
jachôł. Zmarł 13.08.1902 w Winonie
(Stany Zjednoczone) i tam został
pochowany.
•
10 III 1822 – w Manieczkach k. Śremu zmarł gen. Józef Wybicki, urodzony w Będominie k. Kościerzyny
działacz polityczny, publicysta, dramaturg i poeta, twórca polskiego
hymnu.
•
11 III 1882 – w Rotembarku k. Kościerzyny urodził się Franciszek
Sędzicki, dziennikarz, publicysta,
pisarz i działacz kaszubski. Zmarł
19.04.1957 w Gdańsku i pochowany został na cmentarzu Srebrzysko.
•
15 III 1912 – w Karsinie urodził się
Franciszek Męczykowski, rzeźbiarz
kaszubski, instruktor artystyczny
i wychowawca młodzieży. Laureat
Skry Ormuzdowej. Zmarł w roku
1994.
•
25 III 1992 – Jan Paweł II bullą Totus
Tuus Poloniae Populus dokonał reorganizacji diecezji i prowincji kościelnych w Polsce. Powstała Archidiecezja Gdańska. Pierwszym metropolitą gdańskim został ks. abp Tadeusz
Gocłowski.
Źrodło: Feliks Sikora,
Kalendarium kaszubsko-pomorskie
SPROSCENIÉ
W òstatnym numrze „Pomeranii” lëchò
jesmë pòdpiselë òdjimk na str. 23.
Z rekòrdową tobaczerą stoji rzezbiôrz
i ji ùtwórca Grzegòrz Sobalsczi, a nié, jak
jesmë napiselë, Szimón Tobaczernik. Za felã
przeprôszómë.
Dzãkùjemë!
Òrmùzd wëcygnął rãkã i spòd grobòwégò kamienia wëdobéł gôrsc
prochù bòhaterów i sôł gò jak séwca seje zôrno na przëchòdné żniwa kù wschòdowi słuńca i zachòdowi, kù nórtu i pôłniu. A proch
szedł kù zemi jak rôj gwiôzd, jak żôlącé skrë. A chdze spadła skra,
tam wëtrisnął òdżiń ze swiãti zemi i łącził sã z ògniã w płom.
A. Majkòwsczi, Żëcé i przigòdë Remùsa
Taczé prawie ògnie rozmieją pòdskacac lëdze, jaczim Kòlegium Redakcyjné i redakcjô „Pomeranii” przëzna
Skrë Òrmùzdowé za 2011 rok. Colemało
nieznóny òkróm swòjégò òkòlégò, robią
cãżką robòtã, nie pitają ò nôdgrodã…
Chcą w pierszim dzélu tegò, żebë
Pòmòrzé i jegò mieszkańcowie czëlë sã
bùsznyma, swiądnyma swòji wiôlgòscë
lëdzama. Jedny robią to, piszącë ksążczi
czë artikle, jiny dzãka kaszëbsczim ruchnóm abò regionalny kùchni, jesz jinszi
ùczą młodëch abò starszich, co to znaczi
bëc Kaszëbą. Rozmajité są drodżi, ale cél
mają jistny.
Latos do karna nôdgrodzonëch Skrą
òstelë włączony: Édward Barzowsczi,
Kazmiérz Ickiewicz, Tadeusz Kùpper
i Gerard Szwichtenberg, Andrzéj Michalczik, Jerzi Nacel i Stowôra Białków
Zgòrzałégò. Winszëjemë jima wszëtczim,
a równoczasno dzãkùjemë za wszëtkò,
co donëchczas zrobilë dlô pòmòrsczi
òjczëznë. Mómë téż nôdzejã, jidącë za
słowama jednégò z laureatów Édwarda Barzowsczégò, że ta Skra nie mdze
zakùńczenim, ale zmòcnienim jich dzejaniów i cãżczi robòtë.
Òb czas ùroczëstégò wrãcziwaniô
Skrów towarzëlë nama młodi spiéwôcë, chtërny nagrelë platkã „Miłota”. Dzãkùjemë jima za bëlną mùzykã
i pòrëszenié w sercach gòscy zebrónëch
w Stôromiesczi Radnicë we Gduńskù.
Rôd jesmë téż z tegò, że Skrë ùdało
sã sparłãczëc z promòcją ksążczi „Spòd
strzechë na binã”. To bëlnô lektura nié
blós dlô laureatów naji nôdgrodë, ale
téż – jak pòkôzała reakcjô na wëstãp
aktorów z Gniéżdżewa – dlô wszëtczich
lubòtników kaszëbsczi dramë i dobrégò
szportu.
A na kùńc pòdzãkòwania dlô
ùczãstników ùroczëstégò wrãcziwaniô
Skrów. Tak wiele bëtników òb czas
tegò wëdarzeniô je dlô nas wiôlgą redotą i mómë nôdzejã, że bãdzëta bëlno
wspòminelë chwile spãdzoné 14 gromicznika 2012 rokù w Nadbôłtowim
Centrum Kùlturë.
Redakcjô „Pomeranii”
55
2012-03-01 12:59:23
wiérztë
Dzãka cë, zemio rodnô
19 strëmiannika mdze Dzéń Jednotë Kaszëbów – swiãto òbchòdzoné òd 2004 rokù na
wspòmink pierszi pisemny zmiónczi ò Kaszëbach w 1238 r. Latos przédné ùroczëznë
sparłãczoné z tim dniã òdbãdą sã 18 strëmiannika w Brusach. Bãdze mòżna ôbôczëc regionalné fanë i òbleczënczi, pògrac na akordionie, pòòbzerac kaszëbsczi kùńszt, a téż wëstãpë
artistów, ale przede wszëtczim pòkazac swòjã kaszëbską juwernotã.
A w „Pomeranii” przedstôwiómë dokazë pòétów, jaczi w wiérztach gôdëlë ò kaszëbiznie
i swòji juwernoce. Prezentowóné tekstë jidze nalezc w antologiach przëszëkòwónëch przez
wëdowiznã Region: „Dzëczé gãsë” z 2004 r. i „Skrë ùsôdzkòwi mòcë” z 2010 r. (ks)
Feliks Sykòra
Zbigórz Joskòwsczi
Henrik Héwelt
Kaszëbskô zemia
Jem Kaszëbą
Domôcëzna
wójtowi Tadeùszowi Kòbielë
Mój dodóm jô òdwiédzóm
Nié co dzéń, le tak czasã
przësadnã so nad miedzą,
abò na ny rzmie pòd lasã.
(pòéma)
W mëslach widzã Ce wiedno,
Stojisz jak dąb na wietrze.
Wcale nie je mie jedno,
Chto Cebie łzã òbetrze.
To nie je maroczenié,
Ani żódnô przechwała,
Że chtos mësli ò Zemi,
Co mù natchnienié dała.
Piôsczi, łączczi i lasë,
Tëli tu jezór, strumieni,
Taczé nastałë czasë
– W òczach sã wszëtkò mieni.
Niejedna cëzô wała
Na Ce sã ùchcëwiła,
Sëmienia nóm targała
I cénią òstawiła.
Widzã Ce w szladze, słuńcu,
Bôłtu strëchlałi toni,
Nie mdzesz nigdë na kùńcu,
Bò swiãté Twòje miono.
Ceszã sã, że jem Kaszëbą,
że rozmiejã rodną mòwã,
bò nôdrogszô w mòjim sercu
wiedno je òjczëstô sprawa.
Chòc wszãdze słunuszkò swiécy,
drzewa są pòdobné wierã,
mòje serce sã redëje,
czej widzã rodną nôtërã.
Czej òbchôdóm rodné stronë,
W spiéwanié ptôchów sã wczuwóm,
Bò w nôtërze i stwòrzenim
Stwórcã wszëtczégò dozdrzéwóm.
Wszëtkò, co òjczësté – kòchóm
i òjczëznie dôwóm serce.
A niech bãdze mie pòcechą
– Ta, pò cała mégò smiercë…
(W remionach Piãknoscë, 2007)
Wrôcają dôwné sprawë
w mëslë mërgnieniu,
òczë ùsmiewé, płakawé,
dzecné gùtorzenié.
Dzãka cë, zemio rodnô,
żes miã tu wëchòwa,
dzãka bracóm, sostróm,
za kaszëbską mòwã.
Wszëtkò to tak drodżé
chãtno bëm przëgarnął,
kòżdi nen wdôr snôżi
w se jô chòwiã głãbòk.
(Nie òdińdã bez pòżegnaniô, 1996)
(Dwie miłotë, Dwie miłości, 1997)
56
Szczestlëwi, ùroczësti,
kroczã drogą znóną,
w kòżdé lubné miescé
sadnã w céni klóna.
2012-03-01 12:59:23
kanadyjscy Kaszubi
Zmiana warty
w Wilno Heritage Society
Na Kaszubach w Ontario w AD 2011 odbyły się, jak co roku, tradycyjne uroczystości i spotkania, których kulminacją był Dzień Kaszubski – zorganizowany w Wilnie 6 maja.
J Ó Z E F B O R Z Y S Z KO W S K I
Festiwal kaszubski w Wilnie
Poza koncertami zespołów i indywidualnych muzyków kolejnymi
znakami zaznaczono w tym dniu
pamięć o przeszłości. Kamiennymi
pomnikami upamiętniono swoich
przodków, którzy przybyli do Kanady z Kociewia i Kaszub, m.in. rodziny Franciszka i Marty (z Jolkowskich)
Wiśniewskich oraz Jana i Juliany
Gembów Kłopotek-Główczewskich.
Z roku na rok rośnie liczba uczestników tego festiwalu kaszubskiego
w Wilnie, którego przebieg dokumentują lokalne gazety oraz „Wiadomości“ – organ Wilno Heritage Society
(WHS). Jego gospodarze pamiętają
także zawsze o seniorach, mieszkających w Domu Spokojnej Starości
w Barry`s Bay, będących źródłem wiedzy o przeszłości tego zakątka Kanady i o dziejach Kaszubów w Ameryce.
Nowy zarząd WHS
Równie ważna jak Dzień Kaszubski była w minionym roku zmiana
warty na stanowisku prezesa Wilno
Heritage Society, stowarzyszenia,
które powstało w roku 1997 i jest
twórcą oraz gospodarzem Parku
Dziedzictwa Kultury i Muzeum
w Wilnie. Spiritus movens tego przedsięwzięcia, rodzącego się co najmniej
od 1975 roku, była rodzina Marcina
Shulista, którego syn David został
prezesem tego stowarzyszenia. Zarówno dzięki jego pracy, jak i społecznikowskiej działalności członków
zarządu WHS ta organizacja urzeczywistniła ideę Parku i Muzeum, opu-
Nowy prezes WHS Peter Glofcheskie (stoi z lewej strony) odbiera gratulacje od swego poprzednika Davida Shulista.
blikowała niemało prac historycznych, a także nawiązała kontakty
z ojczyzną przodków.
Nowym prezesem stowarzyszenia, wybranym 25 września 2011
roku, został Peter Glofcheskie (Piotr
Główczewski), który od lat był wolontariuszem w WHS. Urodził się
w roku 1953 w Barry`s Bay, jest synem Bronasa i Zyty Shalla (Szola),
którzy przyszli na świat w Kanadzie.
Jego dziadek Jan Kłopotek-Główczewski urodził się w 1898 w Swornigaciach, pradziad Jan Paweł 38
lat wcześniej w Główczewicach,
a prababcia Julianna Gemba w 1867
w Swornigaciach. Do Kanady Główczewscy przybyli z sześcioma synami
i córką w roku 1907. Wśród przodków obecnego prezesa są przedstawiciele familii Trzebiatowskich i Wysockich z brusko-leśnieńskiej parafii.
Podziękowania i prezentacje
Nowy prezes Peter Glofcheskie
na łamach biuletynu stowarzyszenia
podziękował ustępującemu prezesowi Davidowi Shulistowi. Dokonania
tego ostatniego przypomniała w piśmie Shirley Mašk-Connolly – redaktor biuletynu, rzecznik prasowy WHS
i kurator muzeum. Zaprezentowała
także nowy zarząd i nowego prezesa oraz omówiła kontakty stowarzyszenia z Kaszubami w Polsce. M.in.
wspomniała o tym, że Instytut Kaszubski z myślą o potomkach Kaszubów w świecie wydał tom opowiadań
Anny Łajming w wersji dwujęzycznej,
z tłumaczeniem na angielski Blanche
Krbechek i Stanisława Frymarka.
Shirley Mašk-Connolly, przedstawiając nowego prezesa, m.in. napisała: „Peter Glofcheskie jest nową twarzą w zarządzie, ale nie nową twarzą
w Wilno Heritage Society. On i jego
żona Beverly są członkami stowarzyszenia od wielu lat i zawsze (...)
w Dniu Kaszubskim przygotowują
z innymi teren, na którym będzie
podawane jedzenia, a potem grillują
i serwują potrawy. (...)
57
2012-03-01 12:59:24
kanadyjscy Kaszubi
Mówią, że jeśli chcesz mieć coś
zrobione, poproś zajętego człowieka.
Tak właśnie jest z Peterem, który aktywny jest w kilku stowarzyszeniach
świeckich i kościelnych. Zawodowo
pracuje jako kierownik apteki w Barry`s Bay.
Peter jest dumnym Kaszubą, a pomimo tego, że nie mówi po kaszubsku, bada historię rodzinną i dzieli się
nią z wieloma członkami familii na
całym świecie. W 2006 roku opublikował wyniki swoich badań w książce pt. Klopotek Glowczewski family
(dostępna w bibliotece Muzeum).
Rodzinie Glofcheskie dedykował
kamień w Parku 6 maja w Dniu Kaszubskim. Peter opowiadał wówczas
historię rodzinną 80 członkom familii zgromadzonym na poświęceniu
tegoż pomnika w zimnie i deszczu,
w tym obecnym 13 z 22 żyjących
przedstawicieli pierwszej generacji
Canadian Glofcheskies – kanadyjskich Główczewskich.
1 lipca 2010 roku, w Dniu Kanady,
córka Petera Sarah wzięła ślub z Viktorem Kucera z Czech w Pałacu Prymasowskim w Warszawie. 20 przyjaciół i członków rodziny z Kanady
było obecnych z nimi w Warszawie.
Przyjazd na ślub córki do Polski był
znakomitą okazją dla Petera i jego
żony, aby odwiedzić Kaszuby i wieś,
z której pochodzi rodzina Glofcheskie.
(...) Peter z żoną i brat Petera, Michael
odwiedzili Główczewice i zapoznali
kuzynkę Marię, która cały czas tam
mieszka. (...)
Pasja Petera do dziedzictwa kulturowego polskich Kaszubów i jego
umiejętności jako organizatora, pisarza, badacza i mówcy, wraz z jego
gotowością do ciężkiej pracy czynią
z niego znakomitą osobę do podjęcia roli prezesa WHS. (...) Dzięki dla
Davida i Petera za bycie dla kanadyjskich Kaszubów, za pomoc w chronieniu, zachowaniu, celebrowaniu
dziedzictwa kulturowego“.
Ku staremu i nowemu prezesowi
i zarządowi WHS także od nas – zza
Wielkiej Wody – płyną do Ontario
najlepsze życzenia.
58
Spotkania
kultur
Mit kulturowy Wielkiego Pomorza od wieków wpływał na
myślenie artystów, polityków oraz zwykłych Pomorzan.
Wielkie Pomorze to koncepcja i rzeczywistość wypracowana dzięki politycznej aktywności władców dynastii Gryfitów,
którzy swoje księstwo pomorskie doprowadzili do imponującej rozległości terytorialnej.
Podczas konferencji 14.10.2009 r. Fot. A. Chludziński.
DA N I E L K A L I N O W S K I
Epitet „wielkie” może się zatem odnosić do geograficznego zasięgu
ziem pomorskich, choćby tego, który niegdyś wywalczył Bogusław X
– od Reknicy na zachodzie po ziemię lęborską na wschodzie. Wielkie
Pomorze może istnieć w sensie politycznym i społecznym – jak kiedyś
pisał Lech Bądkowski – wskazujący
na tereny od Odry po Elbląg i Toruń.
Wielkie Pomorze to w końcu formuła dotycząca osobistego, indywidualnego odbioru świata ludzi, którzy
w szczególny sposób czują się związani z tym właśnie miejscem na mapie świata.
„Wielkość” Pomorza zależy
od rangi, jaką swej przestrzeni życiowej nadają jego rdzenni czy też
napływowi mieszkańcy. Pomorze
wyróżnia się bogatą, ale i wciąż
dyskutowaną pod względem etnicznym, politycznym i religijnym
przestrzenią kulturową. Jawi się ono
jako obszar wielu ojczyzn, również
jako terytorium momentami konfliktowe w postaci ojczyzn podzielonych, do których przyznawać się
chcą odmienne środowiska etniczne.
Zastajemy więc sytuację, w której
dochodzi do wielorakiego (i niekiedy sprzecznego) interpretowania
procesów historycznych, wydarzeń
i postaci, w której następuje złożo-
2012-03-01 12:59:25
Wielkie Pomorze
ne symbolizowanie kategorii czasoprzestrzennych, a także do różnego
waloryzowania motywów kulturowych ściśle związanych z tym obszarem pogranicza. Dla wielu grup
społecznych, jak choćby Kaszubów,
Kociewiaków, Borowiaków, Powiślan, Pomorze jest ojczyzną od zawsze, dla innych, na przykład Niemców – ojczyzną utraconą. Z kolei dla
Ukraińców czy Białorusinów ziemią
stosunkowo niedawno oswojoną.
Konfrontacje kulturowe, o których
chcę tutaj kilka słów napisać, mają
za zadanie przedstawić złożone
spectrum mitycznego postrzegania
pomorskości, odsłonić różne kulturowe, ideowe czy artystyczne uwarunkowania danej kreacji rzeczywistości pomorskiej.
Międzynarodowe Konfrontacje
Kulturowe „Wielkie Pomorze” to
cykl przedsięwzięć opisujących przestrzeń literacką, artystyczną, kulturową, socjologiczną i antropologiczną
Pomorza. Miały one już trzy odsłony:
w 2007 roku hasłami przewodnimi
były „Mit i literatura”, w 2009 „Tożsamość i wielokulturowość”, w 2011
„Kultura i sztuka”. W następnych
edycjach pojawią się jeszcze „Wierzenia i religie” a także „Społeczności
i narody”. Konfrontacje organizowane są przede wszystkim przez Instytut Polonistyki Akademii Pomorskiej
w Słupsku, mając w osobach Adeli
Kuik-Kalinowskiej i Daniela Kalinowskiego swych kierowników merytorycznych. Od początku jednak
współorganizatorami przedsięwzięć
Konfrontacji są Muzeum Pomorza
Środkowego w Słupsku, Instytut
Kaszubski w Gdańsku oraz Starostwo Powiatowe w Słupsku i Urząd
Miasta w Słupsku. Na Konfrontacjach spotykają się przedstawiciele
polskiego, kaszubskiego oraz niemieckiego środowiska naukowego
i artystycznego, reprezentujący różne
jednostki naukowe oraz ośrodki kulturowe, m.in. Józef Borzyszkowski,
Cezary Obracht-Prondzyński, Tadeusz Linkner, Krystyna Turo, Jowita
Kęcińska-Kaczmarek, Klaus Ham-
mer, Isabel Sellheim czy Jan Perszon.
Warto podkreślić, że Konfrontacje
nie są tylko panelem naukowo-dyskusyjnym, ale również działaniami
promocyjno-artystycznymi. To stąd
prezentacje książek (Andrzej Żurowski – 2007), koncerty (Leszek Kułakowski i Joanna Szroeder – 2007, Daniel Odija i Marcin Dymiter – 2009),
przedstawienia (Remus Teatru Dialogus – 2007, widowisko Moniki Zytke
i ks. Henryka Romanika Na głębinie
– 2011), projekcje filmów (Egzamin –
2007, Bilder aus Ostpommern – 2009)
czy wystawy fotograficzne (Zdzisław
Pacholski – 2011).
W Konfrontacjach przywołujemy zatem literacką i historyczną
przestrzeń Wielkiego Pomorza,
aby przedstawić, jakie ośrodki kultury, grupy twórców i osobowości
artystyczne pojawiały się w geograficznej przestrzeni od Gdańska
do Lubeki. Analizujemy najważniejsze akty kultury pomorskiej,
tak w porządku historycznym,
jak aksjologicznym. Zwłaszcza to
drugie wydaje się dziś szczególnie
istotne, ponieważ zmusza nas do
przewartościowania takich haseł
i terminów, jak: nacjonalizm, regionalizm, prowincja, oryginalność
i ludowość. W ten sposób dyskusja
Projekt dofinansowany przez
Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji
nad wydawałoby się regionalnymi aktami kultury Pomorza staje
się namysłem nad pryncypiami
tradycji europejskiej. Międzynarodowe Konfrontacje Kulturowe
„Wielkie Pomorze” określają rzeczywistość kulturową Pomorza,
przede wszystkim za pomocą analizy przejawów życia artystycznego
realizowanego w tradycji polskiej,
niemieckiej i kaszubskiej, to one bowiem najwięcej wniosły twórczego
fermentu w tę ziemię.
Wielkie Pomorze rozpoczyna się
od małej ojczyzny. Od emocjonalnego uświadamiania sobie własnego
domu i jego najbliższego otoczenia:
drzewa, kamienia i wody. Potem
perspektywa się rozszerza… Zaczyna się myśleć o okręgu, pobliskich
miastach i regionie w kategoriach
jedności historycznej i kulturowej.
Myśl o Wielkim Pomorzu nie prowadzi do wyłączenia z ojczyzny
czy poczucia narodu. To raczej
decyzja o zanurzeniu się w świat
przeszłości, aby go możliwie w pełny sposób przeżywać tu i teraz. To
przekonanie, że na Wielkim Pomorzu wypracowano takie sposoby
przeżywania rzeczywistości, które
wciąż warto utrzymywać. Także
w przyszłości.
59
2012-03-01 12:59:28
Pò kaszëbskù
w kartësczi bòlëcë
Pòsobnégò zdaniô je robòtnica oddzéla,
Katarzëna Stencel: Wnet kòżdi región
w Pòlsce promùje sã na jaczis zort, tej dlôcze
i më nie mielëbësmë miec taczich kaszëbsczich
tôblëców – pòwiedza dozérnica.
Nowé tôflë na chirurgii bëlno wpisëją
sã w 50-lecé, jaczé latos òbchòdzy kartësczi òstrzódk. „Chirurgiczné pòzwë”
òpùblikòwóné òstałë téż w nônowszim Biuletinie Radzëznë Kaszëbsczégò
Jãzëka. Ùmòżliwiô to wëzwëskónié
słowiznë przez jinszé bòlëcë na Kaszëbach, a téż, jeżlë bëłëbë taczé prosbë,
rozbùdowëwónié bòlëcowi terminologii
ò nastãpné òddzéle.
Karolëna Serkòwskô
Malarska pasja
Franciszka Sędzickiego
jak też Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki
Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie
oraz osób prywatnych.
Otwarcie wystawy odbędzie się 9
marca 2012 roku o godz. 17 w siedzibie
Muzeum Ziemi Kościerskiej im. dra Jerzego Knyby w Kościerzynie. Ekspozycja
będzie dostępna dla zwiedzających do
13 kwietnia, od poniedziałku do piątku
w godzinach 8–16.
Pierwszy człon tytułu ekspozycji pochodzi z wiersza Franciszka Sędzickiego „Jestem Kaszubą”, opublikowanego
w zbiorku Dumki z kaszubskich pól, który
ukazał się w Kościerzynie w roku 1911.
Jadwiga Bogdan
Jubileùszowé
pòtkanié w Redze
Przed swòją jizbą z kaszëbsczim nôpisã
przédnô dozérnica chirurgii w Pòwiatowim Centrum
Zdrowiô w Kartuzach, Mariô Cëchòsz. Òdj. KS
Pòòperacyjnô jizba, Jintensywny
Lékarsczi Dozér, Białczën wichódk
i Chłopsczi wichódk – to niechtërné z kaszëbsczich pòzwów, jaczé ùzdrzëc jidze
na dwiérzach chirurgicznégò òddzéla
Pòwiatowégò Centrum Zdrowiô w Kartuzach.
Przédnik kartësczi òglowi chirurgii
Jerzi Ropel zgłosył sã z prosbą do Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka ò zrëchtowónié kaszëbsczi wersji nôpisów, jaczé
fùnkcjonëją na òddzélu. W òdpòwiedzë
Radzëzna zrëchtowała i ùchwôlëła pasowną do tegò kaszëbską słowiznã. Ni
mòżemë zabôcziwac ò naszich kòrzniach,
ò jãzëkù òjców i starków, a téż tegò, że mieszkómë na Kaszëbach i je mùsz dbac ò swój
regionalizm. Mòżemë bëc pëszny z tegò,
że mómë jãzëk, a nié gwarã – tłomacził
przëczënã starë ò kaszëbiznã na òddzélu
òrdinatór Jerzi Ropel.
Przédnik chirurgii pòdsztrichnął,
że tôblëce są darënkã, jaczi miôł
chãc zrobic swòjim pacjentom, a téż
wespółrobòtnikom. Jedna z białków leżącëch na chirurgii gôda, że je rôd z taczi ùdbë. Jistnieją ju nôpisë na gardowëch
ùrzãdach, sztrasach, kòl wjôzdów do kaszëbsczich gminów, le w bòlëcë widzã to pierszi
rôz i cekawò brzëmią te słowa. Jem Kaszëbką, tej dlô mie to je baro miłi akcent – gôdô
Mirosława Wòzniôk z Górny Brodnicë.
60
Redzanie swiãtowelë w gromicznikù.
Òdj. z archiwùm karna
Autoportret Franciszka Sędzickiego.
Fot. ze zbiorów Muzeum Ziemi Kościerskiej.
Franciszek Sędzicki jest niewątpliwie
jedną z najbarwniejszych postaci w dziejach Kaszub i Pomorza. Znany przede
wszystkim jako poeta, działacz narodowy, regionalista i dziennikarz, na stałe
wpisał się w krajobraz kulturowy regionu. W tym roku przypada 130. rocznica
jego urodzin.
Swoje przywiązanie do małej ojczyzny wyrażał w licznych utworach literackich, natomiast fascynację pięknem pomorskiego krajobrazu ukazywał w innej,
mniej znanej swojej pasji, jaką było malarstwo. Tej właśnie gałęzi twórczości Sędzickiego poświęcona została przygotowana przez Muzeum Ziemi Kościerskiej
wystawa zatytułowana „Gdzie dziwną
mową szumią stare bory. Kaszubskie
i pomorskie inspiracje w malarstwie
Franciszka Sędzickiego”. Zostaną na niej
zaprezentowane jego liczne prace, pochodzące zarówno ze zbiorów organizatora,
Latos przëpôdô 10. roczëzna nawiązaniégò wespółrobòtë midzë Fòlkloristicznym Karnã Redzanie (prowadzonym przez part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô w Redze) a jegò artisticznym
czerownikã, Édmùndã Lewańczikã.
Z ti leżnotë nôleżnicë karna (równoczasno téż nôleżący do KPZ) na zôczątku gromicznika w Redze przërëchtowelë szpecjalné, jubileùszowé pòtkanié.
Òkróm nich i E. Lewańczika wzãlë
w nim ùdzél bùrméster Gardu Reda,
Krësztof Krzemińsczi, jegò zastãpniczka,
Teréza Kania i przédnik môlowégò partu
Zrzeszeniégò, Bògùsłôw Breza. Przédnik
KPZ Łukôsz Grzãdzëcczi przësłôł szpecjalny lëst, chtërën òdczëtôł przédnik karna, Andrzéj Kasa.
Wszëtcë gòsce i nôleżnicë karna,
razã z jegò artisticznym czerownikã, we
wspòminkòwëch i leżnoscowëch wëstąpieniach dôwelë bôczënk na brzadë
wespółrobòtë karna z E. Lewańczikã. Òb
czas slédnëch dzesãc lat Redzanie wëdalë
dwie platczi z nagraniama kaszëbsczich
spiéwów, wzãlë ùdzél w pôrãdzesąt
kònkursach, przezérkach i festiwalach.
Mòcno zaznaczëlë sã na wiele regional-
2012-03-01 12:59:29
klëka
nëch ùroczëznach i stelë sã jedną z wôżniészich kùlturalnëch wizytówków Redë.
Z dobrim skùtkã promòwelë naszą kaszëbską mùzyczną kùlturã w wiele nórcëkach Kaszëb, Pòmòrzô, całi Pòlsczi
i za ji greńcama. Czãsto gôdóné bëło
ò skòmpònowóny przez E. Lewańczika
spiéwie ò Redze, wëkònëwóny przez Redzanów, pierszim taczim dokazu ò tim
gardze.
Z tegò roczëznowégò pòtkaniô
wëchòdzëło sã z gwësnotą, że dobiwczi karna mògą bëc zdrzódłã wiôldżi
satisfakcji E. Lewańczika i wszëtczich
jegò nôleżników, a téż z nôdzeją, że jesz
barżi ùmòcni òno bënową parłãczëznã
midzë nima, co wëdô jesz wiãkszi brzôd
w pòmnôżanim kaszëbsczi kùlturë.
(bb)
Są ju ùczbòwniczi
Brëkùje jesz nama ùczbòwników dlô licealëstów
– gôda Danuta Pioch. Òdj. Dark Majkòwsczi
Nowé ùczbòwniczi do nôùczi
kaszëbsczégò jãzëka autorstwa Danutë Pioch Kaszëbë. Zemia i lëdze dlô
I klasë spòdleczny szkòłë, a téż Òjczëstô
mòwa dlô I klasë gimnazjum òstałë zaprezentowóné w piątk 17 gromicznika
òb czas promòcji w Gimnazjum miona
J. Piłsudsczégò w Serakòjcach.
Na rôczbã òrganizatorów pòtkaniô,
czëli Kùratorium Òswiatë we Gduńskù,
Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô i Gminë Serakòjce, òdpòwiedzelë
wielny przedstôwcowie òrganów
prowadzącëch szkòłë, direktorowie
szkòłów, w chtërnëch òdbiwô sã ùczba
kaszëbsczégò jãzëka, a téż szkólny
rodny mòwë. W swòjich wëstąpieniach wszëtcë gòspòdôrze ùroczëznë,
Pòmòrsczi Wicekùrator Òswiatë Elżbiéta Wasylenkò, przédnik KPZ Łukôsz
Grzãdzëcczi, a téż wòjt Gminë Serakòjce,
Tadeùsz Kòbiela pòdczorchiwelë znaczenié i rangã ùczeniégò kaszëbiznë.
Głównym pùnktã ùroczëstoscë bëło
pòtkanié z autorką ùczbòwników – Da-
nutą Pioch. Òmówieniégò prezentowónëch ksążków, dopasowónëch do nowégò
programòwégò spòdlégò, pòdjãła sã Wanda Lew-Czedrowskô. Dokònëjącë jich charakteristiczi z pòzdrzatkù na edukacyjno
mòcné stronë, trescë i didakticzné wôrtnotë, wskôza na autorkã, pòdczorchiwającë ji
wiôlgą robòtã.
Òb czas zéńdzeniô gòsce mielë
leżnotã òbôczëc przërechtowóny przez
dzecë ze Spòdleczny Szkòłë w Załôkòwie
szpetôczel w kaszëbsczim jãzëkù Bùszny
zajc, w reżiserii wielelatny szkólny
kaszëbsczégò jãzëka Alicji Driwë.
Prowadzącô promòcjã Lucyna Radzymińskô zaprezentowa nowò pòwstałi
kaszëbsczi edukacyjny pòrtal www.
skarbnicakaszubska.pl, wspòminającë,
że mô òn bëc pòmòcny òsoblëwie szkólnym. Pòrtal mô bëc kòmpendium wiédzë
ò jãzëkù, kùlturze, lëteraturze, historii i
geografii Kaszëb. Bëło òkróm tegò gôdóné ò ògłoszonym kònkùrsu na napisanié
ùczbòwnika do kaszëbsczégò, chtërën
brëkòwny je szkólnym, a jaczi mòże bëc
wëdóny przez KPZ.
Nastãpno prof. Daniél Kalinowsczi zachãcëł zebrónëch szkólnëch
do rësznégò ùdzélu w planowóny na
27 łżëkwiata 2012 r. w Pòmòrsczi Akademii kònferencji Edukacja kaszubska – przeszłość, teraźniejszość i perspektywy.
P ò p ò tkanim szkó lny do ste lë
bezdëtkòwé ùczbòwniczi, chtërnëch
nakłôd sfinansowóny òstôł przez
Minysterstwò Nôrodny Edukacji.
Paweł Kòwalewsczi
Fredro
na kaszëbsczich binach
L.R.
Regionalnô debata
17 gromicznika w sedzbie Kaszëbsczégò Ùniwersytetu Lëdowégò we
Wieżëcë òdbëło sã pòtkanié, òb czas
chtërnégò gôdóné bëło ò terôczasnëch
jiwrach i mòżlëwòtach, jaczé pòjôwiają
sã przed mieszkańcama Kaszëb.
Na rôczbã przédnika KaszëbskòPòmòrsczégò Zrzeszeniô, Łukasza
Grzãdzëcczégò òdpòwiedzało wiele
kaszëbsczich regionalëstów z rozmajitëch starnów Kaszëb. Westrzód nich
bëlë m.jin. prof. Józef Bòrzëszkòwsczi,
prof. Cézari Òbracht-Prondzyńsczi czë
senatór Kadzmiérz Kleina. Zéńdzenié
zaczãło sã òd krótczi prelekcji przédnika
KPZ Łukasza Grzãdzëcczégò, chtëren
przedstawił geopòliticzną stojiznã Kaszëbów we widze zbliżającëch sã wëników pòwszédnégò spisënkù.
Nastãpno, jakno wstãp do diskùsje,
wëkłôd ò spòleznowëch jiwrach i wëzwaniach KPZ i ò spòleznowò-kùlturowi
pluralizacji na Kaszëbach wëgłosył prof.
Cézari Òbracht-Prondzyńsczi. Wëgłoszonô mòwa zaczãła diskusjô, chtërna
dérowa do pózna wieczór. Westrzód
pòrëszanëch tematów bëła przede wszëtczim sprawa kaszëbsczi juwernotë i stanowiszcza KPZ wedle pòjôwiającëch sã
bédënków zmianë statusu Kaszëbów na
etniczną mniészëznã.
Rôczony gòsce bëlë zgódny, że
je mùsz òrganizowac wiãcy taczich
pòtkaniów i debatów, bò drãdżich tematów nie felëje, a brëkòwnota w ternym czasu na rzetelné i kònstruktiwné
rozmòwë je wiôlgô.
Jesz przed wëstawienim widzawiszcza. Próba.
Òdj. Tómk Fópka
„Wieczór z Fredrą” – taką atrakcjã
z chãcą pòmòcë wejrowsczémù
hòspicjum przërëchtowelë midzë jinszima regionalny direktorzë, radny,
ùrzãdnicë i spòleznowi dzejarze, chtërny wcelëlë sã w role aktorów i wëstawilë
na binie dzéle „Zemstë” a téż „Slëbów
panieńsczich” Aleksandra Fredrë.
Charitatiwné szpëtôczle òdgrëwóné
bëłë przez pôrã gromicznikòwëch
dniów w rozmajitëch môlach Kaszëb:
10 gromicznika w zalë Gimnazjum nr 1
w Wejrowie, 15 gromicznika w Biblotece Gminë Szemùd, 16 gromicznika
61
2012-03-01 12:59:30
klëka
w Samòrządowim Gimnazjum w Bólszewie, 20 gromicznika w Pùblicznym Gimnazjum miona Kaszëbskò-Pòmòrsczich
Pisarzów w Lëzënie.
Òrganizatorama dzejaniô bëła
Pòwiatowô i Miejskô Bibloteka
Pùblicznô w Wejrowie a téż Wejrowsczé Centrum Kùlturë. W jinscenizacji
fredrowsczich kòmedii jakno Narratór wëstąpiła Jolańta Rożińskô, Klarã
zagrała Òlga Tomaszewskô, Wastnã
Dobrójską/Pòdstolinã Gabriela Lisius,
a Anielã – Éwelina Magdziarczik-Plebanek. Jakno Albin prezentowôł sã Jack
Thiel, jakno Klara Raptusewiczównô
Mónika Dampc, a jakno Czesnik Raptusewicz Mirosłôw Lademann. W rolã
Dindalsczégò wcelëł sã Tomôsz Fópka,
Józefã Papkinã béł Riszard Nalepka,
Wacławã Milczkã Bartosz Aleksandrowsczi, a Rejentã Milczkã Macéj Baran.
Całowny wzątk z przedaniégò bilietów na nen pòkôzk namieniony
òstôł na rzecz Niepùblicznégò Zakładu Zdrowòtny Òpieczi HOSPICJUM
pw. sw. Judë Tadeùsza w Wejrowie.
Szpëtôczel cesził sã wiôldżim zajinteresowanim, na pierszi baro chùtkò
òstałë wëkùpioné wszëtczé bilietë.
Do òbezdrzeniégò tegò widzawiszcza
zachãcałë znóné nôzwëska aktorów
i òsoblëwi fredrowsczi szport zagwësniwający zeszłim òbzérnikom prôwdzëwą
dëchòwą czestã.
Reżiserã szpëtôczlu je Éwelina
Magdzarczik-Plebanek. Scenografiã
òpracowa Jolańta Rożińskô, a dozér nad
całoscą mia Danuta Balcerowicz.
zòrganizowóné szkòlenié dlô liderów
wszëtczich terenowëch struktur Zrzeszeniô. Latosé pòtkanié òdbëło sã 24 i 25
gromicznika w Kaszëbsczim Lëdowim
Ùniwersytece w Starbieninie.
Przédnym celã zéńdzeniô bëło przedstawienié sprawòzdaniów z dzejaniégò
partów KPZ w łońsczim rokù, a téż
òmówienié planów i ùdbów na 2012 rok,
chtëren pòswiãcony je Młodokaszëbóm.
Òb czas szkòleniô wëgłoszoné òstałë referatë, m.jin. ò rozwiju kaszëbiznë, dejowëch fùndamentach KPZ i ò tim, co
mòżna zwëskac, jeżlë part KPZ mô prawną òsobòwòsc.
Pò referatach béł czas na diskùsjã,
chtërna czasã bëła dosc bùrzlëwô. Prawie ò to jidze òb czas taczich wëdarzeniów,
żebë mòżna bëło pògadac, pòznac swòje ùdbë
i dobëca – gôdô przédnik KPZ Łukôsz
Grzãdzëcczi. Òkróm Starbienina mdze
jesz jedno szkòlenié, jaczé òdbãdze sã
9 i 10 strëmiannika na pôłniowëch Kaszëbach, we Wielu.
Katarzëna Główczewskô
Kaszëbskô Gwiôzdka
Pòtkanié w Starbieninie
ze zwëkama kaszëbsczich jasełków –
gwiżdżów, chtërne pózni môłi bëtnicë
pòtkania mielë leżnotã òbezdrzec. Dwa
òsóbné jasełkòwé szpëtôczle przërëchtowałë dzecë ze Spòdleczny Szkòłë nr 40
w Gdini i młodzëzna z Gimnazjum
w Gòwidlënie. Pùblika bëła pòd wiôldżim wrażenim ekspresji, z jaką młodi
artiscë òdegrelë swòje role. Miedwiédz
mrëczôł, Diôbłë robiłë pieczelny trzôsk,
a Kòminiôrz smùlëł sadzą gãbë dzecy.
Wiele redoscë sprôwiłë biwôczóm
Kaszëbsczi Gwiôzdczi taneczné
warkòwnie przëszëkòwóné przez
nôleżników Regionalnégò Karna Piesni i Tuńca Kaszëbë (Regionalny Zespół Pieśni i Tańca Kaszuby) z Kartuz.
Òrganizatorzë pòtkaniô przërëchtowelë téż niespòdzajnotã dlô ùczãstników
zabawë – zdobienié rëchli wëpieczonëch kùszków wielefarwną słodzëzną.
Ùsnôżanié pierników pòłączoné bëło
z jich jedzenim, nim równak pòznikałë
òne w dzecnëch (i nié blós) brzëszkach,
mòżna bëło òbezdrzec prôwdzëwé arcydokazë cëczernégò kùńsztu. Kùszczi
ùfùndowóné òstałë przez WërobiznowòHandlową Spółdzelniã (Spółdzielnia
Produkcyjno-Handlowa) Mestwin
z Kartuz.
Pòtemù òdbëło sã pòspólné spiéwanié kaszëbsczich i pòlsczich kòlãdów. Ten
mùzyczny dzél rozegracje prowadzëła
Wérónika Prëczkòwskô, chtërna òkróm
tegò zaspiéwa pôrã dokazów jakno solistka. Nômłodszich òdwiedzyła téż tradicyjnô kaszëbskô Gwiôzdka, chtërna sedzącë
na pësznym gduńsczim zeslu, rozdôwała
dzecóm słodczé darënczi.
Rôd i përznã ùmãczoné dzecë pòjachałë nazôd do swòjich dodomów w Kartuzach, Chmielnie, Rëmi, Toruniu, Gdini,
Gduńskù, Kòleczkòwie, Linii, Kòscérznie
i w wiele jinëch môlach.
LR
Part w Lëpińcach rosce
Z archiwùm KPZ
Òdj. D. Majkòwsczi
Òglowi Zarząd Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô ju drëdżi rôz mô
62
27 stëcznika w wëfùlowóny pò brzedżi zalë Stôrogardowi Radnicë (pòl. Ratusz Staromiejski) we Gduńskù pò rôz
pierszi òdbëła sã Kaszëbskô Gwiôzdka.
Òrganizatorã jimprezë bëło KaszëbskòPòmòrsczé Zrzeszenié.
Na zôczątkù prowadzący zabawã
Zbigórz Jankòwsczi zapòznôł dzecë
Karno Gochy òb czas wëstãpù.
Òdj. Jiréna Lew-Czedrowskô
2012-03-01 12:59:32
z życia Zrzeszenia
W sobòtã 11 gromicznika nôleżnicë lëpinsczégò partu KaszëbskòPòmòrsczégò Zrzeszeniô pòtkelë sã na
kaszëbsczi biesadze.
Tradicyjno zaczãła sã òna òd mszë
sw. w rodny mòwie. Latos przédnikòwôł
ji ks. prałat Stanisłôw Megier, chtëren
pòchòdzy z pòblisczégò Zôpcenia. Jesmë
sã tùwò pòtkelë, żebë mòdlëc sã w jãzëkù, jaczi
jesmë wënieslë z familiowégò dodomù. Bóg rozmieje mòdlëtwë w kòżdim z nich – pòwiedzôł
na zôczãcym nôbòżeństwa ks. prałat.
Pò mszë sw. nôleżnikòwie i lubòtnicë
Zrzeszeniégò pòszlë do Zrzeszë Szkòłów
w Lëpińcach na pòczestënk. Wnet 100
sztëk nôleżników bawiło sã nié blós przë
kaszëbsczich spiéwach, le téż tëch spiéwónëch pò pòlskù. Te pierszé zaprezentowało karno Gochy. Òb czas pòtkaniégò
dôwóné bëłë téż legitimacje òsmë nowim nôleżnikóm. Òd czedë jem przédnikã
lëpinsczégò KPZ, tëlé jich jem równoczasno jesz nie dôwôł. Je to dobrô wróżba dlô
naszégò partu. Ceszi mnie òsoblëwie prôwda,
że wiãkszosc z nich to młodi lëdze. Zdãżëlë
ju pòczëc kaszëbsczégò dëcha, wëstãpùjącë
na Kaszëbsczim Festiwalu Pòlsczich i Swiatowëch Hitów – pòwiedzôł przédnik lëpinsczégò partu KPZ Andrzéj Lemańczik.
Jak to dôwni na Kaszëbach òb czas
rozmajitëch leżnosców biwało, młodi
nôleżnikòwie mùszelë sã „wkùpic” do
grëpë starszich. Wiôldżima brawama
nôdgrodzoné òstałë wëkònëwóné przez
nich kaszëbsczé dolmaczënczi znónych
swiatowëch szlagierów. Nie zafelowało
téż gôdków, chtërne zaprezentowelë Stanisłôw Gòstomczik i Ana Gliszczëńskô.
Wierã dzejnotą nôbarżi widoczną
i równoczasno angażëjącą do wespółdzejaniô nôwicy lëdzy je kòżdorocznô pielgrzimka do sanktuarium Królewi Kaszëb
w Swiónowie. Latos zacznie sã òna 14
lëpińca, i to mdze ju dzesąti rôz, jak lëdze
z banińsczi parafii pùdą do swòji Pani.
Czãsto kaszëbsczé msze ùbògacané są
przez chóralny spiéw abò jiné religijnokùlturowé elementë. Nôczãscy spiéwô na
nich Chòranka, parafialny chór z Banina,
le biwają téż wëstãpë karnów z dalszégò
òkòlégò. Łoni gòscył w Baninie m.jin.
chór Strzelenka z Tëchómia, Kapela
Kazimierza z Bòrzestowa i kapela Bas
z Serakòjców, a w slédną niedzelã stëcznika tr. wëstąpił chór Polifonia, chtëren
przëjachôł z Przedkòwa. Je to sztërëgłosowi chór mieszóny, skłôdający sã z 30
sztëk lëdzy. Chór wëkònôł pôrã kòlãdów.
Òsoblëwie wëmòwno zabrzmiała kaszëbskô kòlãda „Cëchô noc”.
Parafianie nie żałowelë brawów
w pòdzãkòwanim za snôżi spiéw. Równoczasno dirigentka Katarzëna Zalewskô
òbieca, że chãtno znôwù wëstąpią za jaczis czas w Baninie, tim razã ju z wiãkszą
wieleną dokazów w kaszëbsczim jãzëkù.
(ep)
Ùroczëznë w Pùckù
i Wiôldżi Wsë
Ł.Z.
„Polifonia” w Baninie
Spiéwającô przedkòwskô Polifonia.
Òdj. z archiwum KPZ w Baninie
W slédną niedzelã kòżdégò miesąca
tradicyjno òdbiwô sã w Baninie msza
swiãtô z kaszëbską liturgią słowa. Je tak
òd lëstopadnika 2001 rokù. Niedôwno
òbchòdzonô bëła dzesątô roczëzna tëch
mszów, chtërne òb ten czas bëłë zdrzódłã
wiele bëlnych ùdbów.
Delegacje ze stanicama w pùcczi hôwindze.
Òdj. ze zbiorów Zygmùnta Òrzła
Z leżnoscë 92. roczëznë Zdënkù Pòlsczi z Mòrzã 10 gromicznika w Pùckù,
a 11 gromicznika we Wiôldżi Wsë
(pòl. Władysławowo) òdbëłë sã ùroczësté
òbchòdë.
To prawie w Pùckù w 1920 rokù
generôł Józef Haller razã z żôłnérzama
Mòdri Armii, a téż rządową delegacją
dokònôł symbòlicznégò zdôwaniégò
z mòrzã òdrôdzającégò sã Pòlsczégò Państwa – pòprzez wrzëcenié pierscenia do
wòdów Pùcczégò Wikù.
Ùroczëznë òstałë przërëchtowóné
przez Ùrząd Gardu Pùck, Ligã Mòrską
i Rzeczną, a téż Kaszëbskò-Pòmòrsczé
Zrzeszenié w Pùckù. Wzãlë w nich
ùdzél midzë jinszima ks. abp. Sławòj
Leszk Głódz, Tomôsz Mathea – przédnik Wòjenny Marinarczi RP – razã
z Hònorową Kómpanią i Reprezentacyjną Òrkestrą Wòjenny Marinarczi,
Sławòmir Ribicczi – sekretôrz stanu
w Kancelarii Prezydenta RP, parlamentarziscë z PIS-u i PÒ, samòrządôrze, harcerze, wiele delegacjów z całégò kraju, a téż
partë KPZ ze stanicama.
W kòscele pòd wezwanim sw. Piotra i Pawła òsta òdprôwionô ùroczëstô
mszô sw., chtërny przédnikòwôł ks.
arcybiskùp. Pòtemù wszëtcë przeszlë
do hôwindżi, gdze rozmajité delegacje
złożëłë kwiatë pòd pòmnikã gen. Józefa
Hallera, a Wòjennô Marinarka zrzëcëła
wińc do Wikù z pòkładu retënkòwégò
helikòptera. W miono Zrzeszeniégò
kwiatë złożëlë Zygmùnt Òrzeł – nôleżnik Òglowégò Zarządu KPZ, i Adóm Zażembłowsczi – przédnik KPZ w Pùckù,
a téż Danuta Tocke z KPZ w Dãbògórzu.
Mòrskô i Rzecznô Liga dôwa téż swòje
òdznaczenia – Pierscéń Hallera.
Nastãpnégò dnia we Wiôldżi
Wsë, w chtërny czedës gen. Józef Haller dokònôł zdôwaniégò z Wiôldżim
Mòrzã, czëli Bôłtã, w kòscele pòd wezwanim Wniebòwzãcégò Nôswiãtszi
Mariji Pannë òsta òdprawionô mszô sw.
Prowadzył jã ks. Krësztof Antoń. Pòtemù
zaczął trzëmac gôdkã przédnik Gardowi
Radzëznë (pól. Rady Miasta), Zygmùnt
Òrzeł. Pózni wszëtcë przeszlë pòd
pòmnik Antoniégò Abrahama, gdze pò
òdegranim kaszëbsczégò himnu, złożoné òstałë kwiatë. Ùczãstnicë przemaszerowelë pòtemù pòd drëdzi pòmnik – gen.
Józefa Hallera – i henë, pò òdspiéwanim
nôrodnégò himnu i pò hònorowi salwie,
prawił Pùcczi Starosta Wòjcech Dettlaff,
a delegacje złożëłë kwiatë.
Pòd kùńc òbchòdów na gòscy żdała
zupa, chtërną czestowôł znóny gôdkôrz,
Józef Roszman.
Zygmùnt Òrzeł
63
2012-03-01 12:59:33
pożegnania
Odszedł Marian Majkowski
„Każdy miał swój dzień pierwszy i będzie miał swój dzień ostatni, nie zmarnujmy biegnącego między nimi czasu”.
D A N U TA S R O K A
Te słowa były mottem życiowym Mariana Majkowskiego, wciąż je powtarzał,
zarażając swoim entuzjazmem ludzi,
którzy pojawili się na drodze Jego życia.
Ten ostatni dzień Mariana Majkowskiego nastąpił 6 lutego 2012 r., a pierwszym
był 5 października 1926 r. Pomiędzy tymi
datami minęło ponad 85 lat i wierzę, tak
jak wielu z nas, którzy znali śp. Mariana
Majkowskiego, że nie zmarnował w swoim życiu ani jednej chwili. Nie miał czasu na nudę, swoje życie stale wypełniał
treścią, podążał za wartościami, wspierał
innych i nigdy nie odwracał się do życia plecami, kochał je bowiem z całych
sił, tak jak swoją żonę Eleonorę, dzieci
i wnuczęta. Został pochowany na
usteckim cmentarzu w środę
8 lutego. Pewnie napisałby, że w ten dzień groby
zasypał puszysty śnieg,
który chrzęścił pod
stopami najbliższej rodziny, przyjaciół i znajomych przybyłych, by
Go pożegnać.
64
Marian Majkowski był społecznikiem, architektem, urbanistą, publicystą i literatem. Urodził się na Kaszubach
– w Skrzeszewie w gminie Sierakowice, „(…) nad będącą granicą między
Polską a Niemcami rzeczką Bukowiną
(…)”. Dorastał w kręgu trzech kultur
i trzech języków: polskiego, niemieckiego i kaszubskiego, oraz w kręgu
dwóch wyznań: katolickiego i ewangelickiego. Będąc znakomitym obserwatorem, zwracał uwagę na zachowanie
ludzi oraz na ich wzajemną życzliwość
i tolerancję. „Widziałem też, jak system
polityczny demoralizował zwłaszcza
młodzież i wypaczał ludzkie charaktery (…)” – pisał w swoich publikacjach.
Przed drugą wojną światową uczęszczał
do Szkoły Powszechnej, po wojnie zaś
ukończył Liceum Ogólnokształcące
w Lęborku. W roku 1955 uzyskał
dyplom na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej,
a w 1961 r. ukończył Podyplomowe Studium Planowania
i Architektury Wsi. W 1975 r.
obronił pracę doktorską na
Politechnice Warszawskiej.
Pracował w wielu miastach,
tam gdzie lokowało go
życie: w Bydgoszczy (1955–1956), Grudziądzu (1956–1975) i Poznaniu (1975–
1981). Pierwszą pracę – z nakazu MON
– podjął w Pomorskim Okręgu Wojskowym w Bydgoszczy. W Grudziądzu organizował m.in. Wydział Architektury,
Urbanistyki i Budownictwa przy Prezydium Powiatowej Rady Narodowej,
Powiatową Pracownię Urbanistyczną
oraz Zespół Usług Projektowych. W Poznaniu pracował w Biurze Planowania
Przestrzennego, jednocześnie prowadząc zajęcia na Politechnice Poznańskiej.
Za działalność społeczną otrzymał wiele
odznaczeń, m.in. w 1972 r. uchwałą Rady
Państwa został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.
W roku 1977 napisał pierwsze opowiadanie pt. W lagrze. Jego debiutancki
tekst ukazał się w „Pomeranii” dwa lata
później. Ten sam tekst, pod zmienionym
tytułem Na robòtach, oraz opowiadanie
Jesénnô droga opublikowano w antologii
współczesnej prozy kaszubskiej Dërchôj
królewiónkò w 1996 r.
W roku 1981 Majkowski zamieszkał
w Ustce, podjął pracę w stoczni. W latach
1982–1983 pracował na stanowisku architekta miejskiego. W 1993 r. współtworzył
Towarzystwo Przyjaciół Ustki. Często
zabierał głos w sprawach dotyczących
m.in. reformy administracyjnej, prowokował dyskusje, zmuszał do myślenia
swoich rozmówców, analizował bieżące
problemy i nigdy nie odwracał się do
nich plecami, nie udawał, że ich nie ma.
Wypowiadał się odważnie na łamach lokalnych i ogólnopolskich mediów, brał
udział w spotkaniach oraz sam je inicjował, publikował w lokalnych i ogólnopolskich czasopismach, wydał wiele opowiadań. W 1998 r. w tekście zatytułowanym
Nôstarszé zrzeszenié opisał podróż przez
Pomorze śladami młodości, w Ojcze nasz
wydanym w 2000 r. przedstawił rozmo-
2012-03-01 12:59:37
pożegnania
wę bezrobotnego stoczniowca z Ukrzyżowanym.
Marian Majkowski w wielkiej mierze
przyczynił się do powołania w 1998 r.
Oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Ustce, w którym przez
siedem lat sprawował funkcję prezesa.
Jest laureatem Skry Ormuzdowej – wyróżnienia przyznanego przez miesięcznik „Pomerania” za szerzenie wartości,
za pasje twórcze oraz propagowanie
kultury kaszubskiej i pomorskiej. Od
2003 r. był członkiem Związku Literatów Polskich. 6 grudnia 2005 r. wraz
z żoną został odznaczony medalem za
długoletnie pożycie małżeńskie przez
Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego.
Rok 2000 zapoczątkował publikacje
cyklu wspomnień. „Chciałbym podkreślić ogromną rolę, jaką w życiu każdego winno odgrywać miejsce, gdzie stała
jego kołyska, nad którą pochylały się
głowy przodków” – pisał autor we wstępie do pierwszej części wspomnień pt.
Na kaszubskich pustkach (2000), obejmując
w nich lata 1892–1945. Jak wytrawny kronikarz opisywał życie swoich przodków
na pograniczu w kontekście wydarzeń
w Europie. W dalszej części autor kaszubskiej sagi rodzinnej opisywał własną
drogę życia, która wiodła przez łąki rozciągające się szerokim pasem nad rzeką
Bukowiną. Często powracał pamięcią
do chwil odpoczynku pod świerkiem
z kubkiem zbożowej kawy z mlekiem
i pajdą chleba. Kroczył wciąż dalej i dalej,
ucząc się życia. Z pustek w świat (2003) to
opowieść o latach 1945–1955. W tej części wspomnień autor skupia uwagę na
pobycie w Lęborku i Gdańsku. Na skraju
Pomorza (2006) obejmuje lata 1955–1975,
czas spędzony w Bydgoszczy i Grudziądzu. Autor wędruje dalej – od 1975 r. do
2000 r., opisując ten okres w Obcym wśród
swoich (2010). „Mam nadzieję, że kiedyś,
po latach moje pisanie będzie jedną z Ormuzdowych iskier podtrzymujących płomień naszego kaszubskiego trwania tutaj
na tej nadmorskiej ziemi”.
Zmarł 6 lutego 2012 r., będąc do końca
swoich dni otoczony życzliwością i troską
najbliższych. Po śmierci został uhonorowany odznaczeniem Anny Łajming.
Zbyszku, dziękujemy…
26 lutego 2012 roku zmarł, nie doczekawszy swoich 60.
urodzin, Zbigniew Gach – reporter i współpracownik
„Pomeranii” w latach 1983–1987 oraz 2008–2010;
dziennikarz publikujący m.in. w tygodniku „Czas”, dla
którego pisał relacje ze strajku w Stoczni Gdańskiej w roku
1980, w „Tygodniku Gdańskim” i „Dzienniku Bałtyckim”,
a ostatnio w „Kwartalniku Artystycznym Bliza”.
BOGUMIŁA CIROCKA
Od września 1980 należał do
„Solidarności”, co doprowadziło zarówno do jego aresztowania
po pacyfikacji Stoczni Gdańskiej
w grudniu 1981 roku i zakazu wykonywania zawodu dziennikarza,
jak i do napisania (pod pseudonimem Marcin Moskit, wspólnie
z Maciejem Łopińskim i Mariuszem
Wilkiem) książki „Konspira. Rzecz
o podziemnej Solidarności”, która
w 1984 roku otrzymała nagrodę
„S” Pracowników Wydawnictw za
najlepszą książkę polskiego autora
w obiegu niezależnym.
W roku 1983 Wojciech Kiedrowski, ówczesny redaktor naczelny
„Pomeranii”, mimo ostrzeżeń ze
strony „władzy”, zaproponował
Zbyszkowi Gachowi pracę w redakcji. Owocem tej pracy były nie
tylko liczne reportaże publikowane
w naszym miesięczniku, ale i książka „Jeden z Wiela” (1991) opowiadająca o losach kaszubskiego partyzanta podczas II wojny.
Mimo że od roku 1987 Z. Gach
nie pracował już w „Pomeranii”,
jednak nie oznaczało to, że przestał się interesować kaszubskimi
sprawami. O tym, że nadal były dla
niego ważne, świadczy np. fakt, że
w 1992 roku – podczas II Kongresu
Kaszubskiego – redagował kongresowy biuletyn „Lecëdło”.
Od roku 2007 publikował
w „Pomeranii”, w odcinkach, wywiad-rzekę z pionierem polskiego
rybołówstwa przemysłowego, kapitanem żeglugi wielkiej rybołówstwa morskiego Leonem Skelnikem,
który w postaci książki zatytułowanej „Leon rybak” wydał w roku
2008. Także w tym roku ponownie
podjął współpracę z „Pomeranią”,
m.in. pełniąc funkcję adiustatora
tekstów – do marca 2010.
Zbigniew Gach był autorem,
współautorem i redaktorem licznych publikacji. Najbardziej znane
są: „Antybohater” (1991) – o Lechu
Wałęsie, „Leszek Balcerowicz: wytrwać” (1993), „Poczet kanonizowanych świętych polskich” (1997),
„Dawny Sopot” i „Był sobie Gdańsk
1945” (1998; z D. Tuskiem, W. Dudą
i G. Fortuną).
Wymieniając, w wielkim skrócie, publikacje i zasługi Zbyszka,
nie sposób pominąć tego, co moim
zdaniem stanowiło najważniejszy
rys Jego charakteru – wspaniałego, niekonwencjonalnego i czasem
nieco kąśliwego poczucia humoru,
którego skutkiem były pisane przez
niego (a często także wymyślane
„na gorąco”) dowcipne utwory, ich
część została wydana w roku 2006
w zbiorze „Kwaśna bomboniera”,
oraz piosenki i nieopublikowane
dotąd limeryki.
Zbigniew Gach odszedł w trakcie realizowania kilku projektów,
nie dokończywszy swojej kolejnej
książki... Za wcześnie, zbyt młodo...
Dziękujemy Ci, Zbyszku, że
z nami byłeś, choć często nie było
łatwo.
65
2012-03-01 12:59:37
swòjim òkã
Bëlné prawò, môłi brzôd
SŁÔWK KLÔSA
Czejbë zjisconé bëłë wszëtczé
prawa zapisóné w Europejsczi Kôrcë Regionalnëch abò Mniészëznowëch Jãzëków, na Kaszëbach dzejałëbë szkòłë, gdze ùczba òdbëwała
bë sã pò kaszëbskù, mielëbësmë
nômni jeden kaszëbskòjãzëkòwi
telewizyjny kanał, a na wikszoscë
òglowòprzistãpnëch bùdinków
bëłëbë dodôwkòwé tôfle w kaszëbsczim jãzëkù.
7 gòdnika 2011 r. ùkôzôł sã
Rapòrt Kòmitetu Znajarzów ds. Europejsczi Kôrtë Regionalnëch abò
Mniészëznowëch Jãzëków, w jaczim
stoji ò Kaszëbach, a drżéniowò ò kaszëbsczim jãzëkù (KJ). Ju pierszô
pòstrzéga kòmitetu je dosc zajimnô,
bò pòkazywô ùmôlowienié kaszëbsczi mniészëznë w pòlsczim prawie.
Jak wiémë, w 2005 rokù dlô nas òsta
wëmëslonô apartnô pòzwa: jesmë
karnã ùżiwającym regionalnégò
jãzëka. Wzérającë na całowné dzejanié pòlsczich wëszëznów, kòmitet
widzy niepasowną robòtã w dozéranim naszégò jãzëka, jakô wëchôdô
ze złégò rozmieniô wskôzów kôrtë, czegò skùtkã je felënk zajinteresowaniô wspieranim rozwiju
KJ. Pòdczorchiwô sã téż, że wiele
robòtë w zjiscywanim òbrzésznëch
66
zôpisów kôrtë robionëch je w gminach, jaczé nie dostôwają wspiarcô
òd wëższich partów rządowi administracje. Òkróm tegò, kòmitet
zwrôcô sã do pòlsczi rządzënë
ò sprôwdzanié zwëskónëch dëtków
na ùczbã kaszëbsczégò jãzëka, jaczé
to dëtczi nie wiedno jidą na namienioné céle.
W rapòrce dôwô sã téż bôczenié
na to, że ze spòlëznowégò spisënkù lëdztwa z 2002 r. wëchôdô mniészô wielosc lëdzy gôdającëch pò
kaszëbskù, niżlë bëło rëchli òbtaksowóné. Znajarze przëbôcziwają
przë tim ò nieùtcëwim òbchôdanim
sã rechmistrzów ze swòją robòtą.
W szkòłach kaszëbsczi jãzëk widzec je jakno przedmiot ùczeniégò
(trzë gòdzenë w tidzeniu). Nie je
to zjiscenim bédënków zapisónëch w ratifikòwóny kôrce. Pòlskô
mùszi ùprzistãpnic sztôłcenié na
spòdleczny niwiznie z jãzëkã regionalnym jakno jãzëkã ùczeniégò. I ni
mùszi to bëc zanôleżné òd rëchlészich
wniosków familiów dzecy. Przë tim
pòdsztrichiwô sã za wësoką lëczbã
(14 ùczniów), jakô je òbrzésznô do
zaczãcô ùczbë KJ w strzédny szkòle.
Skùtkã tegò progù je mniészô lëczba ùczącëch sã tegò przedmiotu na
ti szëchce sztôłceniô. Bédëje sã téż
zôczãcé ùczbë historie ë kùlturë, jaczé słëchają na òbéńdze ùżiwaniô
dónégò jãzëka, w tim przëtrôfkù KJ.
Pòdôwô sã, że òbrzészk ùczbë historie tikô sã téż lëdzy niegôdającëch pò kaszëbskù. Do te prosy sã
ò pòdanié, w jaczim stãpniu nowé
programòwé mòdło w szkòłach dozwôlô zjiscywac zapisóné w kôrce
regle.
W widze dzysészégò prawa,
ùżiwanié w gminach kaszëbsczégò
jãzëka jakno jãzëka dodôwkòwégò
je mòżlëwé le w tëch gminach, gdze
lëdzy ùżiwającëch negò jãzëka je
wicy jak 20%. Kòmitet pòdôwô, że
próg nen je za wësoczi, bò je wiele
òbéńdów, gdze lëdzy ùżiwającëch
KJ je 10%. Tim barżi, że np. przëjãcé
dodôwkòwëch tôflów z kaszëbsczima pòzwama je prostim strzodkã
promòcji òbéńdë.
Strona rządowô mia ùmòżëbnic
stwòrzenié nômni jedny rozsélnicë
radiowi i téż jednégò telewizyjnégò
kanału w regionalnym jãzëkù. Mia
téż zòbrzészëc państwòwé rozsélnice do rëchtowaniô programów
w regionalnëch jãzëkach, jakno part
spòlëznowégò dzejaniô. Jak zjiscywóné są te dwa bédënczi? Biotka ò wikszi przistãp Kaszëbów do mediów
warô ju òd wiele lat i ni ma widzec ji
òdpëzglëniô.
Pòlskô nie prowadzy brzadnëch dzejaniów, cobë zletczëc abò
zôchãcywac do ùżiwaniô regionalnégò jãzëka w ekònomicznym, a téż
spòlëznowym żëcym. Bédëje sã
ùżiwanie regionalnégò jãzëka przë
céchòwaniu taczich bùdinków, jak:
banowiszcza, latawiszcza, sztrómòwnie, wòdocydżi etc. Òkróm tegò
zôchãcywô sã do wëprzédnianiô pòdjimiznów bédëjącëch ùżiwanié KJ
w codniowim żëcym. Negò bédënkù
nie ùdało sã zjiscëc.
Brëkòwné je przezdrzenié sã donechczasnym dzejanióm w zjiscywanim prawów zapisónëch w kôrcë.
Móm nôdzejã, że brzôd robòtë, jak
zëmny prësk, òtemknie òczë zazdrzónym w se dzejarzóm.
2012-03-01 12:59:38
sëchim pãkã ùszłé
Ze swòjégò pògrzebù
TÓMK FÓPKA
Ùmiérają wiôldżi tegò swiata.
Òdchòdzą ti môłi. I ti nômniészi.
Wszëtcë ùmrzemë. Pòdobno to je jedinô sprawiedlëwòsc na tim swiece.
To jedno zejscé dlô wszëtczich…
Kò mùszi robic plac dlô jinëch.
Òni téż chcą żëc, kòchac, pic, słëchac
radia i jesc plińce. Równak barżi czë
mni – żałuje sã człowieka. Mógł jesz
pòżëc. Pòdatczi pòpłacëc. Emeriturã
abò réńtã wząc. Dac na kòlektã czë
1% na zrzeszenié…
Stało sã. Kòpnął w kalãdôrz.
Scwierdzą zgón. Tedë a tedë. Kwit
wëpiszą. Z ewidencje wësztrichną.
Ùbezpieczenié zaòstałosc wëpłacy.
Pùstô noc – zawëją fópkòwe szlagrë
po kaszëbskù. I „Mòjã Mëmã” na bis.
Ksãdza, kòpôcza załatwic. Òrganistã.
Zark i jaczi pòmnik (krémacjô je niebezpiecznô – mògą pózni z te prochù
bez przëtrôfk jaką chùtką zupkã
zrëchtowac…). Môl na smãtôrzu.
„Firma ùmëje, firma òblecze. Firma
midzë klónë zawlecze”. Probòszcz
niebòszczëka pòchwôli. Zmùmlają
òjczenasze i zdrowasmarije. Òb czas
egzekwiów jaczi stanicowi białce
kòmórka zazwòni. Zaspiéwią piesniã
do kònia. Jakô pludra, co trzeba,
òbklapie. I drëgô. I trzëcô. Spùszczą
trëmã w kùlã. Zasëpią. Łzë pòpłëną.
Zatobaczonyma nosoma pòcygną.
Kùńc.
Kùńc? Nié! Terô le sã dopiérze
zaczinô! Familia jedze na stipã. Reszta żałobników przemikô midzë kroplama deszczu, co grochòce pò żalnëch szorëmach. A të jes ju tam. Na
nym. Widë, widczi, lampë, swiéczczi ju bëłë. Prowadnik bez dłudżi
dóm przeprowadzył. Blisczi òtmikają
twòjã òstatną wòlã a Cebie prowadzą
do czëszczeniô dëszë.
– Nabrojoné za żëcô! – gôdô
Janiół, co na brómie stoji. – Stożił, cwiardim sercã jak kamã tłukł,
wiele nieczëstëch mëslów wëdôł.
Naczwòrdôł sã słowã pò papiorze,
nagãstolëł. Nie ùwôżôł. Pôlce grizł.
Przëkôzania bòsczé a lëdzczé miôł
w zgardze. Za mało zarobiôł, za wiele wëdôwôł. A do te jesz Kaszëba…
Za pòkùtã kôżą gadac „kto ty jesteś – Polak mały”. Na przegrzechã
dadzą do pôrë snôżą négruskã.
Kroplówkã z czëstégò szpritu
pòdłączą. Za szpetné mòwë i nieczësté mëslë zmùszą do wërzucaniô anielsczégò gnoju z niebnégò
szituzu. Za gònienié na zemi kòtów
– bãdze je wiskôł òb bezgwiôzdową noc. A że za grëbi béł – mùszi
sã reno w reno przecyskac midzë szczebloma edenowégò płocëska. Za pòdzéranié w młodoscë
dzéwczãtów – terô stôré białczi pò
plecach czijôszkã réflëje. Chùtkò
autółã karowôł – karã z kamòma
na przidką górã pchô. Wipkòwôł,
szpòrtowôł, wërgle robił, szpôsë
– czëtô „Żëcé i przigòdë Remùsa”
na głos. Wësmiéwôł sã z piłkarzów
i kibùców – prowadzy balarsczé
karno „Niebny szatanowie”. Ni
miôł cerplëwòtë dlô dzecy – dzénno
tësąc diôblëch rzëcków òbcérô. Nie
ùznôwôł paritetu 50/50 – i... dali nie
ùznôwô...
Serafinowie, co mdą grelë w baszkã z cherubinoma, kôżą paszowac
kartë... Ten, co nie cerzpiôł kùpiac
w krómach – terô sóm przedaje cëkrową watã na Archanielsczim Festinie
z leżnotë dwastamëliónowi roczëznë
anielskò-diôblégò dogôdënkù. Sóm
Nôwëższi zawòłô: je tam Fópka?
Lëcëpiérz sã ò niegò pitôł...
– Czë mògã cos jesz pòdac? – kelnerka zbùdza mie z môłégò spikù
w przëdarżny karczmie.
– Nié! To sygnie. Wzął jem taszã
i rëgnął na mróz. Jesz w dwiérzach
czëc bëło z radia: pòżegnelë jesmë
Wisławã Szimbòrską. Na swiecczi
ceremóni bëlë: prezydeńt Pòlsczi,
przédnik rządu...
SŁOWÔRZK: spik – sen; kò –
wszak; plac – miejsce; plińce – placki ziemniaczane; równak – jednakowoż; wësztrichną – wykreślą;
zark – trumna; òblecze – odzieje;
klón – klon; stanicowô białka –
członkini pocztu sztandarowego;
mùmlac – tu: wypowiadać bez entuzjazmu; egzekwie – ceremonia
pogrzebowa; pludra – plotkara; kùla
– dół w ziemi; wid – światło; prowadnik – przewodnik; dóm – sień, tu: korytarz; stożił – zmyślał; naczwòrdôł
sã słowã pò papiorze – nabazgrolił;
nagãstolëł – nagadał bez sensu; przegrzecha – pokusa; ùważac – szanować; négruska – kobieta o ciemnej
karnacji skóry; szituz – wychodek;
wiskac – iskać; réflëje – szoruje; karowôł – gnał; kara – taczka; kam –
głaz; przidkô – stroma; wipkòwôł,
szpòrtowôł, wërgle robił, szpôsë
– żartował; kibùc – kibol; balarsczé
karno – drużyna piłkarska; rzëcka
– tyłeczek; paszowac – przekładać;
rëgnął – wyruszył.
67
2012-03-01 12:59:39
z bùtna
Nowòroczné ùmëslënczi
RÓMK DRZÉŻDŻÓNK
Temù, że czas w najim krëjamnym Pëlckòwie płënie czësto jinaczi jak dze jindze na swiece (czasã
nawetkã dowslôdë), tak téż nad
nowòrocznyma ùmëslënkama zaczął
jem rozmëszlac w strëmiannikù. Kò
dopiérze tedë wczasnozymkòwô zelga òbùdza zamiarzłé òb zëmã szaré
kòmórczi do twórczégò mësleniô.
Tak tej jô so sôdł na łôwce przed
dodomã, z kùrzi rzëcë wërwôł pióro, ùmòcził je w kalëdze, a wiôldżima lëtrama nacéchòwôł na swinim
pãchôrzu:
MÒJE NOWÒROCZNÉ
ÙMËSLËNCZI
Zakùrził jem cygaretã. Mùsk natchniony tobacznym pôchã rëszëł
rãką, jakô zaczãła letkò prowadzëc
pióro:
1. szmërgnã pôlenié – pisôł jem,
zacygającë sã chcëwie dëmã,
2. szmërgnã tobakã – dlô jesz
lepszégò rozwidnieniô rozëmù wcygnął jem so fëst priz kachlińsczi,
3. szmërgnã picé – żebë sã rozgrzôc, pòcygnął jem szluk z halbczi.
68
Nié, żebë jô béł jaczi pita, le strach
jô dostôł, żebë mie zôs ne szaré
kòmórczi nie zamiarzłë.
Na tim dzél „szmërganié” jem
zakùńcził. Kò tëli sygnie! Temù
szmërgnął jô pióro na zemiã a wërwôł drëdżé. Kùra, z jaczi jem no pisarsczé nôrzãdło wëcygnął, dzëwò
przëzdrza sã nó miã, a w ji slépiach
dało sã widzec grozbã: „Spróbùj jesz
rôz, to ce dzobnã!”.
Òpòcuszkù gôdającë „kùsznij të
mie…”, jô splënął bez remiã, ùmòcził
pióro a zaczął pisac dzél drëdżi:
1. weznã sã zapiszã do Pëlckòwsczégò Zrzeszeniô – ë tak wszëtcë
mëszlą, że jô jem ju zapisóny,
2. weznã sã zapiszã do Pëlckòwsczi Jednotë – chto dwie mëmczi cëckô, mdze wiedno najadłi,
3. weznã sã zapiszã do ......... – tu
jem òstawił lózy plac. Pòzwã wpiszã
pózni. Kò mòże latos jesz pòwstónie
jakô, kònkùrencyjnô do nëch wëżi
wëpisónëch, pëlckòwskô stowôra.
Trzë – lëczba swiãtô.
Pióro mie sã stãpiło, tej wërwôł jem pòstãpné. Kùra zagdôkała
a dzobnãła mie w rãkã. Krëwią, jakô
wëpłënãła z renë, zapisôł jem:
1. nie mdã klnął – diôblëszcze, cëż
za głupô kùra!
2. nie mdã nerwés – biôj mie stąd!
Cëż ta mie sã tu gdôcze! Hercklekòtu
mòże dostac!
3. nie mdã szkalowôł – wrzeszczącë, znëkôł jem jã z łôwczi.
Dzãka temù, że pióro bëło mòcné
a swini pãchôrz wszëtkò przëjimie,
zabrôł jem sã za dzél czwiôrti:
1. mdã wiedno „przed zażëcym
czëtôł ùlotkã abò kònsultowôł sã
z dochtorã, abò wastną magister
z pëlckòwsczi aptéczi, bò lék niebëlno stosowóny…” – zaaplikòwôł jem
sã pëlã z krziżikã, bò cos mie głowa
zaczãła bòlec,
2. mdã szpórowny – żebë mie
wiedno dëtków na léczi sygło a zapłacenié skłôdków w nëch dwùch
(mòże trzech) stowôrach,
3. mdã szpòrtowny – kò smiéch to
zdrowié.
Rozmëszlôł jem sztócëk nad nym
trzecym pùnktã. Doch szpòrtowny jô
wiedno jem! Temù wëmazôł jem lëtrã
„z” a wëszło mie:
3. mdã spòrtowny.
Żebë zôs słowò całã sã stało, halôł
jem lëftu w płëca, nadmùszôł swini
pãchôrz, na jaczim jô miôł mòje nowòroczné ùmëslënczi zapisóné, a zaczął na pòdwòrzim w balã grac. Kò
mésterstwa Europë ju w czerwińcu!
www.belok.kaszubia.com
2012-03-01 12:59:40
Skrë
ju wrãczoné!
Édward Barzowsczi gôdô
z bùchą: „Jô jem Skrą
Òrmùzdową!”.
Młodi wòkaliscë, chtërny spiéwelë pò kaszëbskù ò miłoce,
òżëwilë wszëtczich gòscy.
Aktorzë z Gniéżdżewa doprowadzylë do smiéchù nawetka tëch nôpòwôżniészich.
Andrzéj Michalczik
– nôstarszô Skra 2011.
Wëjimk z „Żëcégò i przigòdów
Remùsa” przeczëtôł Tómk Fópka.
Òdj. Béata Kòss
2012-03-01 13:55:24
2012-03-01 13:55:27

Marzec 2012

Transkrypt

Podobne dokumenty

Najô Ùczba 48 - Skarbnica Kaszubska

Najô Ùczba 37 - Skarbnica Kaszubska

Miejsce spotkania: Veranstaltungsort: HOTEL LEDA SPA

Jesiań, Wszitke Śłante ji Zaduszki

W gminie Kościerzyna s. 6–15

Kaszubi na Pomorzu Zachodnim s. 4

Czerwiec 2014

prof. Jerzy Samp (1951–2015)