Kolonializm europejski i jego skutki

Kolonializm europejski i jego skutki
środa, 26 maja 2010 22:52
Już w pierwszej połowie XVI wieku król francuski Franciszek I wyrażał wobec papieża swą
niezgodę na usankcjonowanie podziału świata na definitywne strefy wpływów między Hiszpanię
i Portugalię. Argumentował dobitnie: "Pokażcie mi testament Adama, abym mógł się przekonać
jak on podzielił świat". Nie miało się liczyć samo odkrycie nowych ziem, ale opanowanie ich,
zasiedlenie, utrzymywanie w zależności politycznej i gospodarczej, przy czym dotyczyło to
krajów najczęściej słabo rozwiniętych, podatnych z różnych względów na popadnięcie w
zależność od obcych. Takie właśnie uzasadnienie ekspansji dokładnie pokrywa się z pojęciem i
istotą kolonializmu we współczesnym nam rozumieniu i sformułowaniu.
Obiekcje władcy Francji nie zmieniły stanu rzeczy; jeszcze do końca XVI stulecia dominacja
portugalska i hiszpańska w opanowywaniu pozaeuropejskiego świata była faktem. Obie te
korony utrzymywały swe kolonie w Ameryce, Afryce i w Azji. Klęska hiszpańskiej
Niezwyciężonej Armady zadana jej przez Anglików (przypomnijmy rozdział II) była początkiem
zmiany sytuacji. Jednak to nie Anglicy stali się w tym czasie najaktywniejszymi żeglarzami.
Nową epokę zaczęli Holendrzy, którzy właśnie od Anglii uzyskali pomoc w walce z Hiszpanią o
niepodległość.
Holenderska aktywność kolonialna
Na początku XVII wieku przodujące miejsce Hiszpanii i Portugalii w światowym handlu morskim
przejęła Holandia, dysponująca największą flotą w Europie. Już w końcu poprzedniego stulecia
kupcy holenderscy docierali do Azji (Indie, Jawa), w ciągu XVII wieku ekspansję w tym kierunku
bardzo wzmocnili, rozszerzyli swe posiadłości, wypierając stamtąd stopniowo Portugalczyków.
Opanowali korzenne Moluki oraz Cejlon. Nie bez znaczenia była tu aktywność, powstałej na
początku tego stulecia, holenderskiej Zjednoczonej Kompanii Wschodnioindyjskiej, która w
ciągu kilku dziesięcioleci stała się najznaczniejszą europejską potęgą morską w całej Azji.
Holendrzy uzyskali od Japonii (jedyni oprócz Chińczyków) prawo handlu w porcie Nagasaki. W
połowie stulecia Portugalczycy stracili też na ich rzecz południowy przylądek Afryki, gdzie
Holendrzy założyli swą kolonię z ważną przystanią handlową (Kapsztad). W tym samym czasie
byli już także obecni na zachodzie, za Wielką Wodą, gdzie usadowili się na kilku wyspach
Karaibów, a dalej na południe - w Gujanie. Przypomnijmy, że już wcześniej na wschodnich
wybrzeżach Ameryki Północnej założyli Nową Holandię z miastem Nowy Amsterdam (1626,
późniejszy Nowy Jork).
Ekspansja handlowa i kolonialna Holendrów naj-bardziej uderzała w interesy angielskie i w
drugiej połowie XVII wieku doprowadziła do trzech kolejnych wojen między tymi państwami.
Pierwszą z nich (1652-1654) wywołało wprowadzenie przez Cromwella w 1651 roku Aktu
Nawigacyjnego, który zakazywał przywozu do Anglii towarów na obcych statkach, a więc
1/7
Kolonializm europejski i jego skutki
środa, 26 maja 2010 22:52
wyłączał holenderskie pośrednictwo w handlu morskim i dawał w nim przewagę Anglii. W jej
ostatecznym skutku Holandia musiała uznać postanowienia Aktu. Druga wojna (1664/65-1667)
doprowadziła do wycofania się Holendrów z Ameryki Północnej, ale statki holenderskie zyskały
prawo przewożenia towarów południowoniderlandzkich i niemieckich do Anglii. Wojna trzecia, w
której Anglia stała po stronie Francji (1672-1674), zmusiła w konsekwencji Republikę do
oddania koronie Burbonów Senegalu i Gujany (1678). Natomiast w końcu stulecia niewątpliwa
była preponderancja Holendrów na Malajach - powstały Indie Holenderskie.
Okres największej ekspansji holenderskiej dobiegał jednak końca. Równocześnie od schyłku
XVII stulecia zaczął gwałtownie narastać konflikt francusko-angielski na kontynencie
europejskim, który łączył się ściśle z rywalizacją obu tych państw o kolonie.
Rywalizacja kolonialna Anglii i Francji
Interesy angielskie i francuskie związane z ekspansją kolonialną krzyżowały się na trzech
kontynentach: Azji, Afryce i Ameryce Północnej. Należy zauważyć, że antagonizm między tymi
państwami był jednym z nielicznych stałych czynników w bardzo niestabilnej polityce
europejskiej w XVIII wieku. W ciągu tego stulecia zaznaczyła się rosnąca przewaga Anglii. Już
z wojny sukcesyjnej hiszpańskiej wyniosła ona duże korzyści, ponieważ nie tylko doprowadziła
do zachowania równowagi państw na kontynencie, ale zajmując Gibraltar i Minorkę wzmacniała
także swą pozycję morską w zachodniej części Morza Śródziemnego, a poza tym uzyskała
część kolonii francuskich.
Głównym terenem rywalizacji obu koron w Azji były Indie, które na początku XVIII wieku stały
się obiektem stosunkowo łatwej penetracji z zewnątrz. Anglicy i Francuzi wykorzystali tam
upadek państwa Wielkiego Mogoła, które jeszcze sto lat wcześniej było silnym organizmem
gospodarczym i politycznym. Była to feudalna monarchia despotyczna, rządzona przez
Wielkiego Mogoła, opierającego się na pochodzącej z mongolskich najeźdźców arystokracji. Do
jej kryzysu przyczyniły się w dużej mierze konflikty między dążącymi do zrzucenia obcego
władztwa podbitymi ludami wyznającymi hinduizm a muzułmańską arystokracją, która chciała
wzmocnić swą rolę gospodarczą i polityczną. Państwo rozpadło się na wiele, często drobnych,
organizmów politycznych. Korzystając z tej sytuacji, w myśl zasady
divide et impera
, Europejczycy - przede wszystkim Anglicy i Francuzi - rozpoczęli penetrację Półwyspu
Indyjskiego. W celu utrzymania i rozwoju handlu powstawały umocnione faktorie: Anglików na
obu wybrzeżach - wschodnim (Kalkuta, Madras) i zachodnim (Bombaj), Francuzów na
wschodzie
Indii
(Pondichery). Na początku drugiej połowy XVIII wieku angielskie sukcesy militarne
spowodowały jednak, że Francuzi zostali z tych terenów wyparci i wyeliminowani z handlu
2/7
Kolonializm europejski i jego skutki
środa, 26 maja 2010 22:52
wschodniego. Podstawowym instrumentem angielskich wpływów w Indiach była aktywność
Kompanii Wschodnioindyjskiej. Za kluczowy moment zwiększenia się jej wpływów i posiadłości,
oznaczający zarazem powstanie imperium brytyjskiego w Indiach, uważa się opanowanie przez
Anglików Bengalu po zwycięskiej bitwie pod Plassey w 1757 roku (z wojskiem nawaba tej
prowincji); data ta uznawana jest za jedną z najważniejszych w dziejach kolonializmu (E.
Rostworowski). Indie przekształcały się w subkontynent zależny od brytyjskiej korony.
Nie rozwinęły się natomiast kontakty handlowe między Europejczykami a Chinami i Japonią.
Oba państwa broniły dostępu do siebie, a panująca w połowie XVIII wieku w Chinach dynastia
mandżurska praktycznie izolowała ten olbrzymi kraj od kontaktów ze światem zewnętrznym.
Mimo stagnacji w państwie, Chińczycy uznawali swą kulturę i cywilizację za niedościgły
wzorzec, nieosiągalny dla Europejczyków, którzy nie są w stanie go przejąć, sami natomiast nie
mieli zamiaru niczego przejmować od obcych, uważając
Państwo Środka
za centrum świata. Mamy tu do czynienia ze znamiennym zjawiskiem relatywności oceny
innych z własnej perspektywy, która jest przyczynkiem do dyskusji o europocentryzmie.
Dodajmy, że również
Japonia
od XVII wieku pozostawała w izolacji, chociaż jej kontakty z Europą (
via
Filipiny
i
Tajwan
) nie zanikły.
W Afryce rywalizacja angielsko-francuska toczyła się głównie na zachodnim wybrzeżu i
przejawiała się długotrwałymi nieraz konfliktami zbrojnymi (na przykład o Gambię ). Dopiero w
drugiej połowie XVIII stulecia sytuacja ustabilizowała się. Anglicy zyskali między innymi Złote
Wybrzeże (obecna
Ghana
) i Gambię, Francuzi Senegal
. Ci pierwsi ciągnęli wielkie zyski z handlu czarnymi niewolnikami, wysyłanymi z Afryki, głównie
z terenów nad Zatoką Gwinejską, do pracy w koloniach w obu Amerykach. Biali kupowali ich od
miejscowych władców, przede wszystkim za rum, ale też za tytoń, perkal i różne
małowartościowe przedmioty. O skali tego procederu, nie tylko z demograficznego punktu
widzenia, świadczą szacunkowe obliczenia, podające, że między XVI a XVIII wiekiem
wywieziono z Afryki około ośmiu do dziesięciu milionów Murzynów (E. Kaczyńska, K.
Piesowicz).
3/7
Kolonializm europejski i jego skutki
środa, 26 maja 2010 22:52
W końcu XVIII wieku terenem angielskiego osadnictwa stała się Australia, gdzie początkowo
zsyłani byli przestępcy kryminalni i polityczni. Tubylcy (aborygeni) wypierani byli z żyznych ziem
do środkowej, pustynnej części kontynentu.
Była już mowa o eksploracji Ameryki Północnej. Jej konsekwencją były podboje kolonialne
Anglii i Francji, które - tak jak i na innych terenach - prowadziły do wojen o wzajemne zdobycze
toczonych na lądzie i na morzu, w Europie i w koloniach. Nie możemy tu wchodzić w ich
szczegóły. Trzeba tylko stwierdzić, że próby kompromisowych porozumień (pokój akwizgrański,
1748) nie rozwiązywały nabrzmiałych konfliktów. W Ameryce Północnej właściwie cały czas
trwała wojna kolonistów angielskich i francuskich oraz prowadzona różnymi środkami walka
między kompaniami handlowymi. I tu ludność tubylcza - plemiona indiańskie - była wypierana i
eksterminowana, ale też włączana do tych starć.
Walka w koloniach toczyła się równolegle z rywa-lizacją obu koron w Europie. Anglia, wedle
stałej zasady balance of Power, chciała utrzymania równowagi sił na kontynencie, która
zapewniłaby jej w istocie polityczną i gospodarczą przewagę. Tak zwana wojna siedmioletnia
(1756-1763) o odzyskanie przez Austrię Śląska, zagarniętego przez króla pruskiego Fryderyka
II, była równocześnie wyrazem rywalizacji francusko-angielskiej o kolonie. Z jednej strony
stanęły w niej Prusy i Anglia, z drugiej między innymi
Austria ,
Rosja
i
Francja
. Francja walczyła głównie na lądzie w Europie, Anglia - na morzach i w koloniach. W jej
ostatecznym wyniku i Austriacy na Śląsku, i Francuzi w Rzeszy doznali porażki. Anglicy
triumfowali w koloniach, opanowali Kanadę, Luizjanę, wyparli Francuzów z Antyli, prawie
zupełnie z Indii, na Hiszpanach zdobyli Florydę. Pokój w Paryżu w 1763 roku sankcjonował
angielskie sukcesy, oznaczał rozpad pierwszego francuskiego imperium kolonialnego i
rozpoczynał epokę, w której Anglia była pierwszą potęgą morską i kolonialną.
Kolonie angielskie w Ameryce Północnej. Powstanie Stanów
Zjednoczonych Ameryki
Kolonie osadników europejskich położone wzdłuż wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej
szybko się rozwijały. Ich cechą wspólną była - paradoksalnie - rozmaitość: narodowościowa (z
przewagą Anglosasów), religijna (katolicy, protestanci różnych wyznań), gospodarcza (na
północy farmy, na południu plantacje), społeczna (biedota, emigranci polityczni i religijni,
nierzadko awanturnicy), polityczno-ustrojowa (kolonie rządzone przez gubernatorów
reprezentujących koronę brytyjską, ale także prywatne, wielkich rodów angielskich, z nadań
4/7
Kolonializm europejski i jego skutki
środa, 26 maja 2010 22:52
królewskich). W połowie XVIII wieku istniało trzynaście kolonii, które liczyły około 1,7 miliona
mieszkańców. Podstawą szybkiego wzrostu gospodarczego kolonii było rolnictwo. Eksportowały
one tytoń, ryż, bawełnę, indygo (barwnik roślinny), mięso. Latyfundia na południu zatrudniały
niewolników murzyńskich, co dawało tanią siłę roboczą. Rozwijało się także przetwórstwo
drewna, szkutnictwo, produkcja papieru, garbarstwo.
Anglicy hamowali jednak rozwój gospodarczy kolonii amerykańskich, traktując je przede
wszystkim jako źródło surowców i rynek zbytu. Anglia miała być wyłącznym partnerem wymiany
towarowej z koloniami i nie dopuszczała do powstawania tam wytwórczości przemysłowej. W
Londynie dyktowano na przykład ceny na produkty kolonialne, tam też decydowano
(bezskutecznie zresztą) o zakazie osadnictwa na ziemiach koronnych na zachód od
Appalachów (1763).
Po pokoju paryskim kończącym wojnę siedmioletnią, więzy polityczne kolonii z koroną rozluźniły
się, osłabła militarna kuratela Anglii nad nimi, instytucje przedstawicielskie kolonii miały więcej
władzy politycznej niż urzędy królewskie. Kolonie obciążono jednak dodatkowymi podatkami,
które miały posłużyć spłacie ogromnych długów wojennych Anglii (opłaty stemplowe, cło na
cukier i herbatę, 1765-1773). Polityka angielska wywoływała oczywiście protesty i opór
kolonistów, którzy chcieli mieć prawo swobodnego gospodarowania, nie zamierzali natomiast
uznawać decyzji władz metropolii czy parlamentu angielskiego, w którym nie mieli zresztą
swoich przedstawicieli.
Korona odrzucała te obiekcje. Odpowiedzią Amerykanów był bojkot towarów angielskich. Jego
najbardziej spektakularnym przejawem było zatopienie w porcie w Bostonie w 1773 roku przez
przebranych za Indian kolonistów ładunku herbaty, które przeszło do historii jako "bostońskie
picie herbaty". Represje Brytyjczyków zaogniły sytuację. Jeszcze nie zerwano z metropolią, ale
Kongres Kontynentalny przedstawicieli kolonii uchwalił w Filadelfii Deklarację praw narodu
amerykańskiego (1774), która wzywała Anglię do rewizji stosunków z koloniami. One same
miały podjąć wspólne działania przeciw koronie. U kolonistów, mimo wspólnoty języka z
poddanymi króla Anglii w Europie, ugruntowało się poczucie odrębności narodowej i
odmienności ich interesu państwowego w Nowym Świecie. Wkrótce doszło do starć zbrojnych
kolonistów z wojskami angielskimi i wybuchła wojna o niepodległość kolonii angielskich w
Ameryce (1775-1783).
Następny, II Kongres Kontynentalny w Filadelfii (1775) uznał się za najwyższą władzę
Zjednoczonych Kolonii Ameryki, przekształcił oddziały stanowe w jednolitą armię, na czele
której stanął zamożny plantator z Wirginii, wcześniej pułkownik wojsk angielskich, George
Washington. Rozpoczęły się debaty nad ustrojem nowego organizmu politycznego, bardzo
5/7
Kolonializm europejski i jego skutki
środa, 26 maja 2010 22:52
trudne, zważywszy różnice poglądów między raczej zachowawczymi reprezentantami
plantatorskich stanów południowych i demokratycznie nastawionymi przedstawicielami stanów
północnych. Dyskusje doprowadziły jednak do uchwalenia przez Kongres 4 lipca 1776 roku Dek
laracji Niepodległości
; dzień ten - jak wiemy - jest do dziś obchodzony jako święto narodowe w
Stanach Zjednoczonych
. Podstawą tego aktu był tekst opracowany przez Thomasa Jeffersona, a jego litera w sposób
nowatorski odnosiła się do respektowania praw człowieka do wolności, niepodległości,
równości, sprawiedliwości, szczęścia jako podstawy państwowego ustroju
społeczno-politycznego. Nazwa nowego państwa, o czym się rzadko wspomina, uzgodniona
została pięć lat później. W 1781 roku Kongres Konfederacji i Wieczystej Unii 13 Stanów przyjął
jego nazwę jako Stany Zjednoczone Ameryki (bez określenia "Północnej", często niesłusznie
dodawanego - nie ma go bowiem w oficjalnej nazwie państwa!).
Trwająca wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych zaangażowała przeciw Anglii, po
stronie amerykańskiej, Francję, Hiszpanię i Holandię. Mieliśmy w niej i my naszych bohaterów,
o czym w Ameryce pamięta się do dzisiaj. Pokój w Paryżu (zwany pokojem wersalskim) z 1783
roku przyniósł traktatowe uznanie nowego, niepodległego w stosunkach międzynarodowych
państwa po drugiej stronie Atlantyku.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych
W nowym państwie rozgorzała dyskusja co do jego formy ustrojowej. Ścierały się dwie opcje antyfederalistów, którzy opowiadali się za niezależnością polityczną i administracyjną każdego
stanu, oraz federalistów, popierających koncepcję silnej władzy centralnej. Ostatecznie
Konwent, powołany przez Kongres Kontynentalny w Filadelfii, uchwalił w 1787 roku tekst Konsty
tucji Stanów Zjednoczonych
, która była w dużej mierze wynikiem kompromisu między rysującymi się rozbieżnymi poglądami
kolonistów. Nadała ona nowemu państwu charakter republiki związkowej, wprowadziła ustrój
federacyjny z dużą niezależnością poszczególnych stanów, ich własną konstytucją,
ustawodawstwem, gubernatorem. Niemniej stany były członkami narodu amerykańskiego,
żyjącego w granicach jednolitego państwa, z prezydentem (wybieranym w wyborach
pośrednich) jako jego głową i szefem rządu, dysponującym silną władzą wykonawczą.
Sprawowanie władzy ustawodawczej powierzono dwuizbowemu Kongresowi (składającemu się
z Senatu i Izby Reprezentantów). Należy zauważyć, że prawo wyborcze ograniczał szereg
cenzusów (między innymi majątkowy i wykształcenia), że Konstytucja nie rozwiązywała - mimo
demokratycznych haseł wolności i równości - problemów społecznych (niewolnictwo
Murzynów), ale i tak była to pierwsza burżuazyjno-demokratyczna republikańska ustawa
zasadnicza na świecie.
6/7
Kolonializm europejski i jego skutki
środa, 26 maja 2010 22:52
Zabiegi o ratyfikację konstytucji, wywołane różnicą poglądów antyfederalistów i federalistów,
trwały jeszcze wiele miesięcy. Formalnie konstytucja weszła w życie w 1789 roku. Pierwszym
prezydentem, głosami federalistów w nowym Kongresie, został George Washington. Dwa lata
później uzupełniono konstytucję jeszcze dziesięcioma poprawkami, znanymi jako amerykańska
Karta Praw (Bill of Rights), zapewniającymi wolności obywatelskie (sumienia, słowa, prasy,
zgromadzeń) i ochronę własności prywatnej. Natomiast dysputy dwóch stronnictw z okresu
ratyfikacji konstytucji legły u podstaw wykształcenia się w Stanach Zjednoczonych w XIX
stuleciu
systemu dwupartyjnego Demokratów i Republikanów,
aktualnego do naszych czasów. A i konstytucja, w swym zasadniczym kształcie, obowiązuje w
USA
do dziś.
Historyk państwa i prawa dodałby jeszcze, że konstytucja amerykańska była w istocie pierwszą
w dziejach świata państwową konstytucją pisaną (nie była nią angielska), a powstały na jej
podstawie ustrój określa się nie jako republikę parlamentarną, a jako republikę prezydencką (lub
prezydencjalną). Nie przejęto tego modelu w Europie, stał się on natomiast wzorem dla
większości powstających w XIX wieku republik Ameryki Łacińskiej.
7/7