ANEKS MODELOWANIE KONCEPTUALNE W KSZTAŁTOWANIU

ANEKS
MODELOWANIE KONCEPTUALNE
W KSZTAŁTOWANIU
TRWAŁEGO ROZWOJU
1. System Życia – model konceptualny dla polityki rozwoju
Przydatnym w polityce trwałego rozwoju może być model konceptualny o nazwie
System Życia (SŻ) odwzorowujący podstawowe właściwości statyczne i dynamiczne oraz
cechy strukturalne różnorodnej postaci systemów typu: człowiek – technika (SCT), ich pod- i
nad-systemów,i., ujętych wspólną nazwą:: systemy życia (sż). Systemem życia (sż) jest
także układ (system): sż – środowisko, jak również środowisko. Systemami życia (sż) są
więc różnej formy społeczności, organizacje, lub ekosystemy, w tym narody,
przedsiębiorstwa, innej postaci organizacje (np naukowo-wytwórcze, finansowe), itp – jak
również ekosystemy lokalne lub ekosystem globalny (Ziemia),
Model System Życia jest więc systemem kompleksowym odwzorowującym wspólne
właściwości tak różnorodnych systemów.
Model System Życia został zbudowany metodą aksjomatyczną.
Model System Życia stanowi odpowiedź na postulat A.P. Sage’a dotyczący
współczesnej konieczności
wspomagania polityki zarówno metodami symulacji komputerowej, jak i systemowofilozoficzną wiedzą o podstawowych właściwościach obiektów przekształcanych w wyniku
polityki. Postulat ten został sformułowany w postaci potrzeby, spełniającego powyższe
zadanie modelu konceptualnego rzeczywistość – patrz. rys. 1.
Rys. 1. Zalecany model kształtowania polityki
Metoda konceptualnej analizy systemowej istoty i uwarunkowań trwałego rozwoju.
przeprowadzona z pomocą takiego modelu, umożliwia pozbawienie emocjonalnych
deformacji polityczne wnioskowania dotyczące tak badanej problematykiii. Ułatwia ona
falsyfikowanie wniosków poprzez negację aksjomatów lub wykazywanie logicznych błędów
popełnionych przy ich wyprowadzaniu., albo stwierdzanie, iż nie nadszedł jeszcze adekwatny
do przedkładanych wniosków czas ich realizacjiiii.
Poniżej przedstawiam wybrane fragmenty tego modelu niezbędne dla uzasadnienia
podstawowych tez niniejszej analizy.
2. Informacja – pojęcie podstawowe Systemu Życia
Informacja - pojęcie używane w trzech ujęciach:
1) jako, przeciwstawna entropii. konceptualna miara poziomu jakości, w tym
zorganizowania sż;
2) jako informacja realna, zawarta w strukturze nadsystemu, czyli każdy czynnik,
który przyczynia się do życia lub bardziej trwałego i sprawnego funkcjonowania sż;
3) jako informacja odwzorowująca układ: sż - środowisko, w tym wiedza dotycząca
jego przyszłości.
4. Aksjomaty Systemu Życia
Podstawowymi aksjomatami SŻ są:
Aksjomat I:
i = B(n,q)1/s
i – poziom informacji systemu życia (Wiener, 1971) – zarazem poziom rozwoju oraz
zorganizowania sż, jak również konceptualna miara jakości sż.
s – poziom entropii ekospołecznej systemu życia, a także poziom rozwojowych rezerw sż.
n – ilość elementów systemu życia;
q – jakość elementów systemu życia, oraz
B(n,q) – pewna funkcja zależna od rodzaju sż, wiążąca jego poziom informacji z ilością I
jakością elementów sż.
przy czym:
Entropia ekospołeczna
(jedynie izomorficzne podobieństwo do entropii termodynamicznej)
s = k ln w
k – pewna stała zależna od rodzaju sż;
w – ilość różnorodnych czasoprzestrzennych konfiguracji elementów sż, które umożliwiają
uzyskiwanie tego samego stanu jego jakości.
Aksjomat II:
E = mc2
- rozumiany jako założenie, iż układ: sż – środowisko, zbudowany jest z energii w szerszym
znaczeniu (falowej lub substancjalnejiv), a różnice pomiędzy różnorodnymi postaciami sż
sprowadzają się do odmiennych ich struktur, wyznaczających odmienne właściwości
różnorodnych sżv.
Aksjomat III:
System życia jest systemem (ogólnym) w ujęciu L.von Bertaanffy’ego (Bertalanffy
1968), czyli wszystkie elementy układu: sż– środowisko, są współzależne zgodnie z::
gdzie:
Q1 – Qn – elementy układu: sż – środowisko;
f1 – fn
– funkcje określające dynamiczne zależności występujące pomiędzy tymi
elementami.
5. Podstawowe właściwości systemów życia
Podstawowe właściwości systemów życia (sż) określa poniższa zależność:
sż = < E, Rw, Rz, H, Ə, i, t >
E – elementy tworzące system życia,
Rw – zbiór relacji wewnętrznych. wiążących elementy systemu w systemową całość;
Rz – zbiór relacji zewnętrznych, wiążących system ze środowiskiem;
H – homeostat (podsystem sterowania procesem życia sż);
Ə – okres życia systemu życia,
i – poziom jaskości systemu życia;
t – czas.
Systemy życia (sż) są systemami otwartymi ze zdolnością homeostazy (rys. 2)vi,
systemami autonomicznymi (z homeostatem) (Mazur, 1999), systemami dynamicznymi
(Forrester, 1961), systemami naturalnymi (Laszlo, 1972) oraz systemami informacyjnymi
rozwijającymi się (Michnowski, 1995).
W ujęciu SŻ, życie sż to proces tworzenia pracą informacji w układzie: sż –
środowisko, lub przeciwstawiania się wzrostowi w nim entropii.
Długość okresu życia sż jest skończona, lecz nie zdeterminowana i zależy od jego
poziomu informacji.
Życie sż uwarunkowane jest dopływem ze środowiska energii o postaci zgodnej z
potrzebami jego życia, a więc także życiem, odpowiednią postacią i jakością środowiska, z
którego sż pozyskuje energię, w tym życiodajne zasoby (życia).
Każdemu działaniu sż towarzyszą - dotyczące wszystkich elementów układu: system
życia–środowisko dwa skutki negentropowy (konstrukcji) i entropowy (destrukcji)vii. Gdy
występuje przewaga dotyczącej sż konstrukcji nad destrukcją wówczas działanie jest
Rys. 2 System: człowiek-technika-środowisko jako system otwarty
konstruktywne, a jego skutkiem jest wzrost poziomu informacji w układzie: sż – środowisko,
albo zmniejszenie tempa wzrostu entropii w tym układzie. Podstawę konstruktywności
działania stanowi informacja odwzorowująca układ: sż- środowisko, w tym uzyskiwany z jej
pomocą jego efekt synergiczny. Czym wyższy poziom informacji, w tym sprawności
informacyjnej sż, tym mniejszym kosztem własnym i środowiska podtrzymuje on życie
układu: sż – środowisko.
Sprawność informacyjną sż określa stosunek ilości informacji odwzorowujących
układ: sż – środowisko, obiektywnie możliwych do pozyskania przez sż, do ilości tych
informacji pozyskiwanych i wykorzystywanych przez sż w działaniu podtrzymującym życie
tego układu.
Pozyskiwania ze środowiska energia, po wykorzystaniu jej przez sż w
podtrzymywaniu życia, ulega co najmniej względnej degradacji. Postać energii emitowanej
przez sż do środowiska zależy od jego struktury. Gdy struktura sż jest zgodna z potrzebami
życia środowiska. wówczas energia emitowana przez sż do środowiska – względnie
zdegradowana - może być czynnikiem życia środowiska.
Proces życia polega na dokonywaniu odpowiednich – coraz mniej prawdopodobnych,
lecz życie układu: sż – środowisko, podtrzymujących - zmian w strukturze, czyli we
właściwościach i czasoprzestrzennych konfiguracjach elementów układu: sż – środowisko.
Zmiany te umożliwiają utrzymywanie zdolności zapewniania dopływu ze środowiska do sż
energii o postaci zgodnej z potrzebami jego życia.
Proces życia jest silnie nieliniowy, w tym chaotyczny lub katastroficzny.
Proces życia jest szczególnie uwarunkowany pozyskiwaniem i przetwarzaniem
informacji odwzorowujących układ: sż – środowisko.
Struktura sż składa się z jego makrostruktury i mikrostruktury. Makrostrukturę sż
stanowi zbiór dynamicznych relacji (sprzężeń zwrotnych) wiążących w systemową całość
elementy (lub podsystemy) sż, a zarazem określających stosunek sż do środowiska. Zaś
mikrostrukturę sż stanowi struktura elementów (lub podsystemów) sż.
Makrostruktura i mikrostruktura określa formy życia sż.
Makrostruktura sż ulega zmianom jedynie okresowo. Mikrostruktura sż podlega,
praktycznie, zmianom nieustannym.
Sż posiada układ sterowania procesem jego życia – homeostat. Podstawę działania
tego układu stanowi antycypatywny system sterowania składający się z dwu podsystemów:
- układu sterowania nadążnego – feedback (post factum), oraz
- układy sterowania wyprzedzającego – feedforward (ante factum).
Metoda „post factum” polega na obserwowaniu środowiska i podejmowaniu działań
adaptacyjnych - dostosowujących formy życia, w tym makrostrukturę lub homeostat, sż do
nowych uwarunkowań życia - dopiero po stwierdzeniu w praktyce zaistnienia takich zmian.
Zatem działanie układu feedback polega na wartościowaniu w praktyce skutków
działań i dokonywania na tej podstawie sukcesywnych korekt mających za cel uzyskiwanie
zgodności działań z potrzebami życia sż.
Zadaniem „feedforward” jest sterowanie procesem życia sż (w tym działaniami
dostosowawczymi do zmian w uwarunkowaniach życia) na podstawie przewidywanych
zmian w tych uwarunkowaniach lub skutków dotychczasowych lub zamierzanych działań i
innych zmian w uwarunkowaniach życia sż.
Dalekowzroczność „feedforward” zleży od poziomu rozwoju sż.
Działanie układu „feedforward” polega na zatem przewidywaniu zmian w
uwarunkowaniach życia i wyprzedzającym te zmiany – zgodnym z inercją sż –
podejmowaniu działań adaptacyjnych niezbędnych dla podtrzymywania życia sż. Czynnikami
„feedforward” m.in. są: intuicja i potencjał intelektualny sż.
W przypadku błędów „feedforward” podsystem sterowniczy „feedback” wprowadza w
proces życia sż odpowiednie korekty.
Błędy w sterowaniu za pomocą feedforward są nieuchronną koniecznością
wynikającą z nie w pełni zdeterminowanego przeszłością przyszłego przebiegu procesu
życia sż, co powoduje możliwość przewidywania przyszłości jedynie z pewnym stopniem
prawdopodobieństwa.
W skład homeostatu sż wchodzą także dwa innego rodzaju jego podsystemy.
Pierwszy z nich to podsystem wypracowywania adaptacyjnych zmian w formach życia sż.
Podsystem drugi ma za zadanie niedopuszczanie do dokonywania niewłaściwych zmian
adaptacyjnych. W wyniku współdziałania tych dwu - pozornie przeciwstawnych a
warunkujących poprawny przebieg procesu życia sż – sterowniczych podsystemów sż jest w
stanie względnie skutecznie dostosowywać się do zmian w uwarunkowaniach jego życia.
Poprawne funkcjonowanie homeostatu uwarunkowane jest adekwatną do aktualnych i
nadchodzących uwarunkowań życia sż formą jego makrostruktury.
Homeostat – jak i makrostruktura – ulega zmianom jedynie okresowo.
System życia posiada taką specyficzną cechę strukturalną która nie ulega zmianie w
okresie jego życia.
Każdy sż posiada część zgromadzonej w nim informacji odmienną aniżeli informacja
zgromadzona przez inne sż.
System życia posiada homeostatyczną zdolność podtrzymującej życie układu: sż –
środowisko, współpracy ze środowiskiem, albo obrony swego życia w przypadku zagrożenia
ze strony środowiska. Czym wyższy poziom informacji sż, tym większa jest skuteczność
takiej rozwojowej współpracy albo działań obronnych sż.
6. Rozwój jako proces tworzenia informacji
Proces życia sż składa się z rozwoju i regresu.
W trakcie rozwoju, sż zwiększa poziom informacji. Jest to uwarunkowane
zwiększaniem przez sż sprawności informacyjnej oraz różnicowaniem sż i jego elementów,
powodującym wzrost stopnia zgodności postaci energii emitowanej przez sż i poszczególne
jego podsystemy z potrzebami życia odbiorców tej energii.
Zapewnianie zgodności energii emitowanej z postacią energii pożądanej przez jej
odbiorców uzależnione jest od umiejętności przekształcania struktury sż – w tym
różnicowanie jego elementów - w sposób zgodny z wymogami rozwoju układu: sż –
środowisko. Podtrzymywanie rozwoju sż uwarunkowane jest szczególnie odpowiednim, do
wielkości sż oraz tempa zmian w uwarunkowaniach jego życia, przekształcaniem
homeostatu sż, w tym kształtowaniem adekwatnej do uwarunkowań życia aksjologii sż.
Rys. 3 Podstawowe uwarunkowania trwałego rozwoju
Konsekwencją rozwoju sż jest wzrost nie tylko jego trwałości, lecz także sprawności
działania oraz jakości życia jego podsystemów.
Poziom jakości życia sż (lub jego elementu) jest wyznaczany przez długość okresu
jego życia zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie konstruktywnego.
Zatem, czym wyższy poziom informacji sż, tym mniejszym kosztem własnym lub
środowiska system ten może zaspakajać swe życiowe potrzeby.
Warunkiem rozwoju sż jest jego wewnętrzna konstruktywność, czyli występowanie
przewagi dotyczącej sż konstrukcji nad destrukcją (rys. 3)
Konstrukcja występuje w trzech jej formach:
- konstrukcji powielającej,
- konstrukcji regeneracyjnej, oraz
- konstrukcji innowacyjnej.
Zaś destrukcja występuje w dwu formach:
- destrukcji fizycznej, oraz
- destrukcji moralnej.
Destrukcja moralna polega na utracie zdolności wspomagania życia sż przez formę
jego życia do niedawna poprawną - i fizycznie niezdegradowaną lub nadal funkcjonującą lecz już niezgodną z nowymi uwarunkowaniami życia, określonymi przez nowy stan
podlegającego zmianom środowiska.
Warunkiem zewnętrznej konstruktywności sż, jest zgodność postaci - emitowanej
przez sż do środowiska - energii (w szerszym znaczeniu) z potrzebami życia środowiska.
Rozwojowi sż towarzyszy odpowiedni wzrost jego masy i natężenia przepływającej
przez system energii oraz wzrost ilości jego elementów, a następnie ich różnicowanie,
doskonalenie i synergiczne integrowanie. Rozwojowi sż towarzyszy zatem także wzrost jego
inercji, jak również tempa zmian w środowisku, powodowanych aktywnością sż, a wraz z tym
powstawanie granic wzrostu sż.
Wielkość inercji sż wyznacza okres czasu od zaistnienia zmiany w uwarunkowaniach
życia sż do momentu dostosowania jego form życia do tych nowych uwarunkowań.
Konsekwencją wzrostu inercji sż oraz tempa zmian w środowisku jest moralna
degradacja dotychczasowej formy makrostruktury albo makrostruktury i homeostatu sż.
Zgodna z takimi nowymi uwarunkowaniami życia przebudowa makrostruktury lub
homeostatu umożliwia sż rozwojowe przekroczenie granicy jego wzrostu powstałej w wyniku
dotychczasowego rozwoju.
Wewnętrznie konstruktywny – czyli podlegający rozwojowi – sż wytwarzane
rozwojowe nadwyżki spożytkowuje na:
- zwiększanie swej sprawności działania oraz dokonywanie ww rozwojowych przebudów;
- kształtowanie środowiska w sposób sprzyjający rozwojowi sż, oraz
- tworzenie, sprzyjających wzrostowi trwałości sż, rezerw zasobów jego życia „na wszelki
wypadek”.
Warunkiem koniecznym trwałego rozwoju sż jest rozwój środowiska.
Wraz z rozwojem sż następuje zwiększenie zgodności postaci energii emitowanej
przez sż i jego elementy do środowiska z potrzebami życia ich środowiska.
Stanowiące układ: sż – środowisko, systemy życia nie rozwijają się równomiernie.
Część tych systemów stanowi technikę lub zasób życia systemów silniejszych.
7. Fazy i etapy rozwoju systemów życia
Proces rozwoju charakteryzują kolejno następujące fazy i etapy.
Rozwój sż odznacza się trzema (cyklicznie powtarzającymi się) fazami o odmiennych
ich dynamicznych charakterystykach (rys. 4):
I – doskonalenie przebudowy makrostruktury lub homeostatu sż;
II – ilościowo – jakościowy rozwój mikrostruktury sż, stymulowany nową poprawną
formą jego makrostruktury;
III – rozpoczęcie przebudowy makrostruktury dostosowującej sż do nowych
uwarunkowań jego życia.
W trakcie fazy trzeciej - na podstawie rozpoznania co do uwarunkowań życia sż po
przekroczeniu nadchodzącej granicy wzrostu - rozwojowa przebudowa makrostruktury jest
połączone z niezbędnym dla rozwojowego przekroczenia tej granicy, odpowiednim rozwojem
jego mikrostruktury,
Rys. 4 Fazy i etapy rozwoju i kryzysu
Rozwój sż odznacza się jego dwoma fundamentalnymi etapami:
I – rozwoju „niedojrzałego”, oraz
II – rozwoju „dojrzałego”.
W trakcie pierwszego etapu – „niedojrzałego” - rozwoju sż jest wewnętrznie
konstruktywny, zaś zewnętrznie destruktywny. Po osiągnięciu, w wyniku rozwoju,
„dojrzałości” (w trakcie drugiego etapu - „dojrzałego” – rozwoju) sż jest zarówno
wewnętrznie, jak i zewnętrznie konstruktywny.
Etap pierwszy - rozwoju „niedojrzałego” sż - składa się z podetapów:
I – rozwoju „krótkowzrocznego”, oraz
II – rozwoju „dalekowzrocznego”.
Etap drugi - rozwoju „dojrzałego” – składa się z podetapów:
I – rozwoju „opiekuńczego”, oraz
II – rozwoju „partnerskiego”.
Każdy z powyższych etapów lub podetapów kończy się osiągnięciem przez sż
granicy wzrostu w ramach dotychczasowej – dotąd podtrzymującej rozwój – makrostruktury i
formy homeostatu sż. Rozwojowe przekroczenie tych granic uzależnione jest od - zgodnej z
nowymi uwarunkowaniami życia - przebudowy makrostruktury i udoskonalenia homeostatu
sż.
Szczególną granicą wzrostu sż jest ta, która występuje pomiędzy podetapami rozwoju
„krótkowzrocznego” i „dalekowzrocznego”. W wyniku rozwojowego przekroczenia tej granicy
sż osiąga „dojrzałość” cząstkową – naukowo-techniczną, pozostając jednak jeszcze nadal
etycznie „niedojrzałym”..
Konsekwencją udoskonalenia homeostatu sż - warunkującego rozwojowe
przekroczenie granicy wzrostu -jest wzrost:
- sprawności informacyjnej sż;
- sprawności koordynowania współdziałania elementów sż;
- dalekowzroczności sż;
- jego elastyczności;
- rezerwotwórczości, oraz
- obszaru opiekuńczej troski sż o elementy układu: sż - środowisko.
Wraz z rozwojowym przekraczaniem granic wzrostu następuje dostosowanie sż do
jakościowo nowych uwarunkowań jego życia, powstających wraz z rozwojem sż i
przekształceniami środowiska.
8. Kryzys systemu życia jako skutek jego niedostosowania do nowych uwarunkowań
życia
W przypadku patologicznego przekroczenia granicy wzrostu sż wchodzi w stan
regresu. Regres ten jest skutkiem niedostosowania go do życia przy -- spowodowanych
dotychczasowym rozwojem - wysokiej inercji własnej oraz wysokim tempie zmian
środowiska. To niedostosowanie jest więc skutkiem moralnego zdegradowania się
dotychczasowej formy makrostruktury lub homeostatu sż. System życia w stanie regresu
traci zdolność odpowiednio skutecznego - do potrzeb jego życia - pozyskiwania ze
środowiska zasobów życia. System życia w stanie kryzysu niezbędne mu do
podtrzymywania zasoby życia czerpie ze zgromadzonych w nim ich rezerw, w tym kosztem
życia słabszych jego ogniw (podsystemów lub elementów) lub poprzez pozbawianie tych
zasobów innych sż, stanowiących jego środowisko.
System życia w stanie regresu może być wewnętrznie destruktywny, zaś zewnętrznie
konstruktywny, albo zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie destruktywny.
System życia - którego struktura uległa moralnej degradacji - nie dokona jej
rozwojowej przebudowy, wchodzi w zapoczątkowany regresem stan kryzysu (rys. 4).
System w stanie kryzysu może znajdować się w trzech fazach:
I – regresu (1 faza);
II – krótkotrwałego niestabilnego rozwoju pozornego albo regresu (2 faza);
III – długotrwałego stabilnego rozwoju pozornego (3 faza).
System życia, dotąd wewnętrznie oraz zewnętrznie konstruktywny i żyjący w
środowisku podlegającemu rozwojowi - gdy wejdzie w nieprzezwyciężony kryzys, przechodzi
przez jego następujące etapy:
I – wewnętrznej konstruktywności, przy zewnętrznej destruktywności;
II - wewnętrznej destruktywności, przy zewnętrznej konstruktywności;
III – wewnętrznej i zewnętrznej destruktywności.
System życia podczas drugiego i trzeciego etapu kryzysu stabilność swą zawdzięcza
istnieniu takiego stabilizującego podsystemu sż, który – będąc zewnętrznie destruktywny jest wewnętrznie konstruktywny.
Kryzys nie przezwyciężony doprowadza sż do upadu.
W wyniku przejścia sż przez każdy kolejny etap kryzysu poziom jakości jego życia
ulega obniżeniu.
Gdy środowisko systemu życia jest w stanie kryzysu, wówczas system życia jest
także w stanie kryzysu,
9. Stan zmian i ryzyka – nowa jakość uwarunkowań życia
Wraz z przekroczeniem granicy wzrostu, kończącej podetap rozwoju
„krótkowzrocznego”, sż wchodzi w jakościowo nowy stan uwarunkowań jego życia. Jest to
stan zmian i ryzyka.
W tym stanie jakościowo nowym dominującym rodzajem destrukcji staje się
destrukcja moralna (dotychczasowych form życia niedostosowanych do nowych jego
uwarunkowań).
Eliminowanie negatywnych skutków destrukcji moralnej uzależnione jest od
poprawnej konstrukcji innowacyjnej. A zatem czym większa inercja i wyższe tempo zmian w
uwarunkowaniach życia sż, tym większe zapotrzebowanie na (warunkującą konstrukcję
innowacyjną) poznawczą i innowacyjną intelektualną aktywność twórczą, dobrem wspólnym
układu: sż – środowisko, motywowaną i wartościowaną,.
Stan zmian i ryzyka charakteryzuje się tak wielkim tempem zmian w środowisku
(określającym uwarunkowania życia sż), iż - przy nadomiar powiększonej rozwojem inercji sż traci dotychczasową zdolność dostosowywania głównie metodą ”post factum” (feedback)
jego form życia do szybko powstających nowych jego uwarunkowań.
W tym jakościowo nowym stanie warunkiem poprawnej adaptacji sż do nowych
uwarunkowań życia staje się przewidywanie zmian w tych uwarunkowaniach i z
odpowiednim wyprzedzeniem rozpoczynanie przebudowy form życia, tak aby zdążyć z
utworzeniem nowych odpowiednich tych form w momencie pojawienia się przewidywanych
nowych uwarunkowań życia sż. Oznacza to – w przypadku pojawienia się tego nowego
stanu - potrzebę wzmocnienia homeostatu sż, poprzez radykalne udoskonalenie jego
podsystemu sterowniczego „feedforward”, a wraz z tym zwiększenie dalekowzroczności i
elastyczności sż.
Dla życia w Sytuacji Zmian i Ryzyka niezbędne się zatem staje utworzenie przez sż
jakościowo nowego, co do zdolności sterowniczych antycypatywnego systemu sterowania
procesem jego życia, składającego się z dwu sterowniczych podsystemów:
- wysoce sprawnego „feedforward”, oraz
- dotąd głównie funkcjonującego, „feedback”.
W Sytuacji Zmian i Ryzyka, zadaniem podsystemu „feedback” - jest korygowanie
działań dostosowawczych, gdy realny przebieg procesu życia układu: sż – środowisko,
odbiega od przewidywanego.
Ryzyko, nieuchronnie występujące w Sytuacji Zmian i Ryzyka, związane jest z
konsekwencjami sterowania procesem życia sż głównie metodą „ante factum” „feedforward”, czyli na podstawie prognoz.
Ponieważ nie można – jak już o tym była mowa - w pełni przewidywać przyszłego
przebiegu procesu życia oraz jego nowych uwarunkowań, zatem takie - niezbędne w stanie
zmian i ryzyka, na prognozach oparte - „wyprzedzające” sterowanie musi być obarczone
ryzykiem błędów nieuchronnie związanych z tą formą sterowania.
10. Trwały rozwój jako rozwojowe przekraczanie granic wzrostu
W trakcie rozwoju sż zwiększa swą bezwładność. Rozwojowi sż towarzyszy także
wzrost tempa zmian w środowisku powodowanych przez sż, Konsekwencją tego jest
sukcesywne moralne degradowanie się dotychczasowej formy makrostruktury lub
homeostatu sż. W takim przypadku podtrzymywanie rozwoju jedynie poprzez dalsze
doskonalenie mikrostruktury sż przestają już być skuteczne.
Efektem dezaktualizacji makrostruktury lub homeostatu sż staje się osiąganie przez
sż kolejnych granic jego wzrostu.
Rys. 5 Trwały rozwój systemu życia
Zwracam tu uwagę na dwa rodzaje granic wzrostu. Pierwszy z nich to granica
wzrostu, którą można rozwojowo przekroczyć poprzez dokonanie przebudowy jedynie
makrostruktury sż, a więc bez przebudowy homeostatu. Rodzaj drugi granic wzrostu
wymaga dokonania w tym celu przebudowy zarówno makrostruktury jak i homeostatu sż.
Problem ukształtowania zdolności rozpoznawania potrzeby i dokonywania poprawnej
przebudowy makrostruktury lub homeostatu sż stanowi podstawę podtrzymywania trwałego
rozwoju sż. Przebudowa taka uwarunkowana jest ponadto ewentualnym - warunkującym ją,
uzupełniającym - rozwojem mikrostruktury sż. Bez dokonania takiej rozwojowej przebudowy
sż wchodzi w prowadzący go do upadku stan kryzysu.
Wraz z rozwojowym przekraczaniem granic wzrostu sż przechodzi poprzez kolejne
etapy jego rozwoju.
Trwały rozwój sż – rys. 5 - uzależniony jest zarazem od ukształtowania umiejętności
trwałego podtrzymywania przewagi dotyczącej sż konstrukcji, nad destrukcją. Wymaga to
ukształtowania zdolności rozwojowego przechodzeniem sż także przez kolejne fazy rozwoju.
Niezmiernie ważnym – w stanie zmian i ryzyka - uwarunkowaniem wewnętrznej
konstruktywności sż jest ukształtowanie zdolności eliminowania – poprawnie motywowaną
działalnością innowacyjną - negatywnych skutków moralnej degradacji, dotyczącej zarówno
mikrostruktury jak i makrostruktury sż.
Powtórzmy. Szczególnym zagrożeniem trwałego rozwoju sż jest zagrożenie
spowodowane – w następstwie jego dotychczasowego rozwoju - utratą zdolności
podtrzymywania rozwoju sż przez dotąd sprawną formę jego makrostruktury lub homeostatu.
Rozwojowe przekroczenie granicy wzrostu uwarunkowane jest odpowiednią – z
wyprzedzeniem dostosowującą do nowych uwarunkowań życia - przebudową makrostruktury
i homeostatu sż.. Taka przebudowa może wymagać dokonania w trzeciej fazie rozwoju
dodatkowego – warunkującego przekroczenie granicy wzrosty - rozwoju mikrostruktury sż.
Gdyby to jednak nie mogło już być skuteczne, wówczas dla podtrzymania rozwoju
niezbędne się staje zintegrowanie sż z innym (lub innymi) sż posiadającymi uzupełniające
się zasoby informacji, co warunkuje synergiczny efekt integracji.
Taka integracyjna przebudowa sż umożliwia mu - wraz z przekraczaniem granic
wzrostu – niezbędny wzrost sprawności informacyjnej sż, a wraz z tym zapewnianie dostępu
do zasobów życia oraz ich wykorzystywanie zgodne z potrzebami życia własnego oraz
środowiska.
11. Integracyjny rozwój albo regres
Rozwojowe przekraczanie granic wzrostu sż uwarunkowane jest zatem – jak już to
było mówione - sukcesywnym doskonaleniem jego homeostatu. Zaś zwiększanie
skuteczności homeostatu uzależnione jest m.in. od możliwości zwiększania sprawności
informacyjnej sż. Z kolei sprawność informacyjna sż uzależniona jest od ilości i jakości jego
elementów.
Sprawność informacyjna sż w przypadku systemów typu: człowiek – technika, zależy
m.in. od:
- wielkości jego potencjału intelektualnego (w tym ilości mądrych ludzi);
- ilości i przestrzennie właściwego rozstawienia obserwatorów przebiegu procesu życia
układu: sż – środowisko;
- sprawności kanałów przekazu informacji;
- sprawności układów gromadzenia, przetwarzania, przechowywania i wykorzystywania w
praktyce informacji odwzorowujących układ: sż – środowisko.;
Czym wyższe tempo zmian w środowisku, oraz większe jego zróżnicowanie i
zagrożenie degradacją, tym większa sprawność informacyjna warunkuje sprawne działanie
homeostatu sż. Jest to niezbędne zwłaszcza dla eliminowania negatywnych skutków
moralnej degradacji (coraz szybciej postępującej wraz ze wzrostem tempa zmian
środowiska).
Stąd przy pewnym, odpowiednio dużym, tempie zmian środowiska sż traci zdolność
rozwojowego przekroczenia granicy wzrostu sposobem dotychczasowym, polegającym
jedynie na dokonaniu odpowiedniej przebudowy jego makrostruktury i homeostatu. Dla
przekroczenia przez sż takiej jakościowo nowej granicy jego wzrostu konieczne się staje
rozwojowe zintegrowanie sż z innym lub innymi sż.
Dopiero taką integracyjną drogą możliwe się stanie powiększenie sprawności
informacyjnej nowo utworzonego sż, tak aby można było stworzyć nowy homeostat zgodny z
takimi nowymi uwarunkowaniami życia.
Przy pewnym odpowiednio dużym tempie zmian środowiska integracja staje się
zatem niezbędnym warunkiem rozwojowego przekroczenia granicy wzrostu związanej z tym
wysokim tempem zmian.
W wyniku takiej integracji następuje niezbędny w tej sytuacji wzrost sprawności
informacyjnej integracyjnie powiększonego lub nowo stworzonego sż.
Lecz aby uzyskać rozwojowy efekt takiej integracji działania integracyjne powinny być
prowadzone w następującej kolejności:
1 – określenie zgodnej z aktualnymi i nadchodzącymi uwarunkowaniami życia formy
homeostatu, który będzie utworzony po dokonaniu integracji;
2 – ustalenie maksymalnej wielkości nowego sż - powstającego w wyniku integracji określonej sterowniczą zdolnością tego nowego homeostatu;
3 - zbudowanie w ramach integrowanego układu mikrostrukturalnych (świadomość, nauka,
technika, metody komunikacji itp.) przesłanek stworzenia tego nowego homeostatu:
4 – połączenie , w taki sposób, procesu integracji z budową tego nowego homeostatu, aby
nieuchronny wzrost bezwładności nowego sż nie spowodował utraty zdolności rozwojowego
sterowania jego procesem życia.
Przeprowadzenie integracji bez powyższych działań przygotowawczych -- w tym
zwłaszcza utworzenie układu nadmiernie wielkiego - może spowodować efekt regresywny.
Nadmiernie duży w wyniku integracji nowy sż, czyli bez adekwatnego, sprawnego
homeostatu, znajdzie się od początku jego zaistnienia w stanie kryzysu. Niska wraz z tym
zdolność do pozyskiwania zasobów życia ze środowiska prze ten nowo utworzony a
nadmiernie powiększony sż spowoduje konieczność dokonywania przez części silniejsze
wewnętrznego drenażu zasobów życia kosztem jego części słabszych.
12. Monitoring dynamiczny jako istotny czynnik trwałego rozwoju
W Sytuacji Zmian i Ryzyka istotną przesłanką zarówno mikrostrukturalnego
podtrzymywania rozwoju jak i rozwojowego przekraczania granic wzrostu jest monitoring
dynamiczny. Stanowi on istotny element „feedforward”. Monitoring dynamiczny polega na
przetwarzaniu danych statystycznych, odwzorowujących przebieg procesu życia układu: sż –
środowisko, w wiedzę o:
- jakości (rozwój czy regres) i charakterystyce dynamicznej (przyspieszenie czy
opóźnienie) tego procesu;
- czasowej odległości do kolejnej granicy wzrostu sż, oraz
- zagrożeniach dla życia sż w przypadku braku interwencji w przebieg tak
monitorowanego procesu.
Monitoring dynamiczny dostarcza m.in. informacji o wchodzeniu sż w trzecią fazę
rozwoju (rys. 5), charakteryzującą się nieuchronnym - w wyniku moralnej degradacji
makrostruktury lub homeostatu - spowalnianiem tempa rozwoju oraz bezpośrednim
zbliżaniem się sż do kolejnej granicy jego wzrostu.
Monitoring dynamiczny sygnalizuje konieczność podejmowania działań
podtrzymujących rozwój sż, polegających na kształtowaniu nowych form życia, w tym
wyprzedzającym przekształcaniu makrostruktury lub homeostatu sż, w celu rozwojowego
przekraczania granic wzrostu sż.
Monitoring dynamiczny jest szczególnie niezbędny dla dokonywania ocen
poprawności działań integracyjnych. Zwróci on uwagę na konieczność eliminowanie
negatywnych konsekwencji w przypadku dokonania nadmiernej integracji.
Istotną częścią działań dla ukształtowania zdolności trwałego rozwoju jest - związana
z przebudową homeostatu - adekwatna przemiana aksjologiczna sż, umożliwiająca
osiągnięcie przez sż pełni dojrzałości zarówno naukowo-technicznej, jak i etycznej.
i
W tekście tym przedstawiam jedynie wybrane fragmenty modelu System Życia, przydatne
w uzasadnianiu podstawowych tez tej książki. Patrz m.in.: (Michnowski, 1995)..
ii
J.W. Forrester zaleca, aby wnioski dotyczące doskonalenia systemów społecznogospodarczych wyprowadzać zastosowaną do badań systemowych metodą aksjomatyczną,
nawet z pomocą matematycznej formalizacji. A następnie wyniki takich systemowych badań
przekładać na język zrozumiały dla polityków, do których te wnioski są adresowane. Taka
metoda umożliwia uniknięcie trudności wynikających z wieloznaczności języka potocznego
oraz częstokroć z nim związanych emocjonalnych konotacji. Patrz: (Forrester, 1961).
Według Józefa M. Bocheńskiego można wykorzystywać wiedzę filozoficzną metodą budowy
teorii aksjomatycznych (informacja z cyklu wykładów prezentowanych w latach
osiemdziesiątych, w drugim programie TVP). . .
iii
Na tę właściwość modelu System Życia zwrócił mi przed laty uwagę Profesor Józef
Pajestka, Zauważył, Iż za pomocą tego modelu można było już w XIX wieku przewidzieć
zagrożenie globalną katastrofą i odpowiednim wyprzedzeniem podjąć odpowiednie
przeciwdziałania, aby nie dopuścić do globalnego kryzysu. W odpowiedzi na taką ocenę,
zwróciłem uwagę, iż w XIX wieku brak jeszcze było pewnych fragmentów elementarnej
wiedzy stanowiącej podstawę tego modelu. Po zapoznaniu się z tym modelem jego opis
został włączony jako załącznik do tekstu Profesora – patrz (Michnowski, 1994).
iv
Por: (Bogdański, 1985), (Sedlak, 1985).
v
N. Wiener tak m.in. ilustrował pojęcie informacja: gdy poznamy informację odwzorowującą
ludzki organizm, wówczas możliwa się stanie teleportacja człowieka. Na podstawie
przekazanego zapisu tej informacji będzie można w odległym miejscu odtworzyć ten
organizm. Patrz: (Wiener, 1961)
vi
Por.: (Bertalanffy, 1952, Commoner 1971, Lovelock, 1979).
vii
Por.: (Brillouin, 1969)..