Wstęp do książki

WSTĘP
Migracje występują jako odwieczna cecha dziejów całej ludzkości. Samo
zjawisko było i jest ruchem wielopostaciowym, którego sił napędowych nie da
się sprowadzić do jednej formuły, ponieważ konfiguracja przyczyn i skutków
okazuje się bardzo bogata. Wspólna natomiast jest istota – przemieszczanie się
ludzi, jednostkowe lub zbiorowe, z miejsc stałego, dotychczasowego zamieszkania do nowych w sensie geograficznym, a bardzo często też społecznym,
kulturowym i religijnym1.
W różnych okresach dziejów ludzkości migracje przybierały szczególne cechy, nadające im nową jakość. Czasy najnowsze, koniec XX i początek XXI w.,
to globalizacja ruchów migracyjnych, ich masowość, specyficzna kondensacja
w czasie (tzw. fale migracyjne), wielość i coraz większa złożoność problemów,
jakie stwarzają dla krajów wysyłających i przyjmujących migrantów oraz dla
samych społeczeństw migracyjnych, wreszcie doniosłe rozmiary i wpływy
w sferze struktury ludności krajów i kontynentów.
Zjawiska migracji przybierają w ostatnich dekadach rozmiary niemieszczące się w normalnych statystycznych kategoriach. Według danych Międzynarodowej Organizacji do spraw Migracji (International Organization for Migration – IOM) liczba migrantów na świecie wynosi około 214 mln ludzi, co
stanowi 3,1% światowej populacji2. Migranci mogliby stworzyć piąte pod
1
2
Zob. A. MARYAŃSKI, Migracje w świecie, Warszawa 1984, s. 18.
Około 30 mln z tej liczby to migranci nielegalni, 26 mln to przesiedleńcy wewnętrzni, a 16 mln
to uchodźcy. Najwięcej migrantów (ok. 70 mln) przebywa i pracuje w Europie, stanowiąc 9,5% populacji tego kontynentu. Dla porównania: w Azji – 60 mln migrantów (1,5%), w Ameryce Północnej – 50 mln (14,2%). Trzema największymi docelowymi krajami dla migrantów pozostają: Stany
Zjednoczone Ameryki – 43 mln migrantów, Federacja Rosyjska – 12 mln migrantów i Republika Federalna Niemiec – 11 mln migrantów, a trzema największymi krajami pochodzenia migrantów są:
Chiny – 35 mln migrantów, Indie – 20 mln migrantów i Filipiny – 7 mln migrantów. Dane wg: United
Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2009), Trends in International Migrant Stock: The 2008 Revision (United Nations database, POP/DB/MIG/Stock/Rev.2008).
Dostępny w Internecie: http://esa.un.org/migration/index.asp?panel=1 [z dnia 10.10.2011].
16
WSTĘP
względem ludności państwo świata. Powyższe dane statystyczne dowodzą, że
migracje stały się jednym z ważniejszych i nieuniknionych elementów życia
gospodarczego i społecznego wielu, jeżeli nie wszystkich, państw.
Migracje jako zjawisko historyczne, ze względu na masowość, nabierają coraz bardziej autonomicznego charakteru. Swoją dynamiką i złożonością
mobilizują do refleksji i działania społeczności kontynentów, państw, regionów, jak również społeczności lokalne i organizacje międzynarodowe, krajowe, rządowe i pozarządowe. Motywacje działań są z jednej strony naukowe,
poznawcze, z drugiej zaś utylitarne, podyktowane potrzebami władz administracyjnych, instytucji wyspecjalizowanych krajowych i międzynarodowych,
rozmaitego rodzaju agend i fundacji. Splatają się one ze sobą bardzo ściśle,
przyjmując formę zatroskania i odpowiedzi na problemy związane ze zjawiskiem migracji3.
Należałoby odnotować, że migracje w swojej masowej postaci nie sprowadzają się tylko do przemieszczeń grup ludzkich ze wszystkimi wynikającymi
stąd konsekwencjami. Są to zarazem migracje kultur albo wędrujących wraz
z ludźmi, albo też zamkniętych w dziełach, w wytworach tych kultur, dziełach
materialnych i duchowych. Jest to sfera szczególnie wrażliwa, związana ze
stosunkami między społecznościami imigrującymi a przyjmującymi, zwłaszcza gdy odnosi się do procesu integracyjnego. Występujący konflikt rozgrywa
się jako walka kultur i szeroko pojętych wartości kulturalnych. Te przemiany
kulturowe nie omijają sfery religii, wierzeń, tradycji i obyczajów religijnych
tak mocno sprzężonych z narodową kulturą. Migracje uczestniczą w nich
z jednej strony jako „fala nośna” dla religii, kultów, sekt i obyczajów z kraju
pochodzenia ku nowym religiom, społeczeństwom, a więc nowym rzeszom
pozyskanych wyznawców, z drugiej zaś jako środowisko podatne na przyjęcie
i krzewienie się nowych wierzeń religijnych4.
Taka sytuacja prowadzi do kryzysu duchowego, który właśnie imigranci, ze względu na swoją sytuację życiową, odczuwają o wiele silniej. Nagły
przeskok do nowego środowiska najczęściej przeżywany jest jako dramatyczny szok, sama natomiast migracja przedstawia się jako „masowa ekspulsja”.
3
Zob. J.E. ZAMOJSKI, Migracje masowe – czynnik przemian społeczeństw współczesnych, w: Migracje i społeczeństwo. Zbiór studiów, t. 1, red. J.E. Zamojski, Warszawa 1995, s. 15-22; M.S. ZIĘBA,
Zintegrowane podejście do kwestii migracji, w: Migracja – wyzwanie XXI wieku, red. M.S. Zięba, Lublin 2008, s. 17-21; R. MAJEWSKI, Emigracja jako przejaw współczesnych przemian cywilizacyjnych,
„Cywilizacja i Polityka” 2005, nr 3, s. 129-154.
4
Zob. J.E. ZAMOJSKI, Migracje doby współczesnej: geneza, charakterystyka, wyzwania i odpowiedzi, w: Przemiany w zakresie migracji ludności jako konsekwencja przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, red. P. Korcelli, „Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej
Akademii Nauk", z. 184, Warszawa 1998, s. 56-68; M. NALEWAJKO, Migracje – ewolucja zjawiska,
w: Migracje i społeczeństwo. Zbiór studiów, t. 1, red. J.E. Zamojski, Warszawa 1995, s. 44-54.
WSTĘP
17
Reakcją na ten szok z jednej strony może być odejście od tradycji religijnych,
z drugiej zaś – silniejsze i obronne trzymanie się ich. Prowadzi to z kolei do
poszukiwania nowych źródeł bądź form wiary albo też do nastrojów i praktyk
integrystycznych. W tych nowych, przyniesionych lub tworzących się środowiskach religijnych spotykają się oba te nurty, w których migranci szukają
warunków do więzi grupowych, wspólnotowych, dla głębszych przeżyć emocjonalnych, dla zaspokojenia odwiecznych ludzkich pragnień w sferze transcendencji.
Kościół, jako wspólnota ludzi wierzących, pielgrzymujący do wiecznej ojczyzny, do domu Ojca, w sposób szczególny troszczy się o ludzi ubogich, wyzyskiwanych, znajdujących się w trudnej sytuacji. Jest z tymi, którzy są prześladowani i opuszczeni, załamani i zrozpaczeni. Jest z tymi, którzy są obcymi
i przybyszami. Kościół spogląda na zjawisko migracji szeroko i całościowo,
w świetle objawienia i długiego doświadczenia. Patrząc zarówno na migrantów, jak i na całą rodzinę ludzką, dostrzega w tym zjawisku różne aspekty,
jego blaski i cienie, wartości i zagrożenia, ukrytą w nim wielką szansę oraz
ryzyko. Kościół, który jest posłany do wszystkich narodów, żywo interesuje się
zjawiskiem migracji i rozpatruje je jako bardzo ważny „znak czasu”, wyzwanie, które trzeba odkrywać i wykorzystać do budowania odnowionej ludzkości
oraz do głoszenia Ewangelii pokoju5.
Jan Paweł II, papież z „dalekiego kraju” – kraju, w którego dzieje głęboko
wpisane jest zjawisko migracji – pozostawał szczególnie wrażliwy na los ludzi
z różnych powodów zmuszonych do opuszczenia swojej ojczyzny. W swoim nauczaniu często zwracał się do migrantów, a zwłaszcza, czego nigdy nie ukrywał, do swoich rodaków rozproszonych po całym świecie. Papież kierował
do nich z wielką radością i z potrzeby serca słowa pociechy, umocnienia i zachęty. Nie są to jednak teoretyczne rozważania o charakterze humanistycznym. Jest to nauczanie głęboko oparte na teologicznym podłożu. To katecheza
wyrastająca z żywego i skutecznego słowa Bożego, głoszona przez zastępcę
Chrystusa na ziemi. Zawiera liczne implikacje moralne jako imperatywy życia chrześcijańskiego i postawy chrześcijańskiej, a nie jedynie luźne sugestie.
W nauczaniu tym widoczne są konkretne propozycje i metody działalności
przydatne w pracy duszpasterskiej wśród migrantów.
Należy tu uwydatnić niektóre inspiracje nauczania Jana Pawła II o emigracji. Jak sam papież wspomina, w czasie swoich studiów w Rzymie, podczas wakacji, miał możliwość spełniać posługę duszpasterską wśród polskiej
emigracji w Belgii. „Widziałem wtedy waszą wiarę, wierność Bogu, wierność
5
Zob. A. WOŹNICKI, Teologia społeczna ruchu migracyjnego. Próba zarysu, „Studia Polonijne”
2 (1978), s. 13-18.
18
WSTĘP
chrześcijańskiej tradycji ojców. Widziałem też, jak sumiennie wypełnialiście
wasze zawodowe powinności. Miałem sposobność zaznajomić się z niektórymi
rodzinami w tym środowisku”6. Następnie wskazać na fakt, że przez kilkanaście lat jako arcybiskup, a później jako kardynał Karol Wojtyła był metropolitą
archidiecezji krakowskiej, na terenie której doświadczenie emigracji okazywało się bardzo częste. Dlatego jako pasterz diecezji starał się otoczyć duszpasterską opieką polskich emigrantów w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie
oraz kilkakrotnie wizytował polonijne ośrodki duszpasterskie w tych krajach7.
Z całą mocą podkreślił to kard. Giovanni Villot, jako sekretarz stanu, w liście
na Dzień Emigranta: „Sytuacja tych wszystkich, którzy zostali zmuszeni do
szukania chleba i pracy poza ojczyzną, jest dobrze znana Jego Świątobliwości.
W czasie trwania jego biskupiej posługi często odwiedzał wspólnoty polskich
emigrantów, te katolickie wspólnoty, które pomimo częstych trudności, z jakimi się borykają, prowadzą ożywioną działalność”8. Osobiście zaś Jan Paweł II
zaznaczał w przemówieniach fakt swojej szczególnej wrażliwości na problemy
tematyki migracyjnej, a jeszcze konkretniej pomocy duszpasterskiej, jakiej migranci potrzebują9.
Obok owego specyficznie polskiego doświadczenia historyczno-kulturowego i duszpasterskiego należy jeszcze wskazać na inne źródło postawy zainteresowania Jana Pawła II ludźmi żyjącymi na emigracji i troski o nich.
6
JAN PAWEŁ II, Przemówienie do Polaków zamieszkałych w krajach Beneluksu. Dziedzictwo
i świadectwo, 2, Bruksela, 19.05.1985, w: JPIIDZ-X, s. 874.
7
W swoim nauczaniu papież niejednokrotnie akcentował ten fakt. Zob. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do uczestników kongresu zorganizowanego przez Papieską Komisję do spraw Migracji i Turystyki. Migracja – troską Kościoła, Rzym, 15.03.1979, w: NP II, 1, s. 267; tenże, Przemówienie do
biskupów Kalabrii podczas wizyty „ad limina”. Zaangażowanie Kościoła lokalnego w duszpasterstwo
migrantów, Rzym, 10.12.1981, w: NP IV, 2, s. 407; tenże, Przemówienie podczas liturgii słowa przed
bazyliką Nuestra Señora de Guadalupe. Problemy emigracji, Madryt, 4.11.1982, w: JPIIDZ-X, s. 423;
tenże, Przemówienie do Polonii kanadyjskiej. Obrona rodziny jest wielkim zadaniem całego Kościoła,
4, Toronto, 17.09.1984, w: NP VII, 2, s. 258; zob. też K. WOJTYŁA, List do kapłanów na zakończenie
odwiedzin duszpasterskich w Kanadzie, w: K. Wojtyła, Nauczyciel i pasterz. Listy pasterskie – Komunikaty – Zarządzenia. 1959-1978, Rzym 1987, s. 295-298; tenże, List do Polonii Amerykańskiej
w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w: K. Wojtyła, Nauczyciel i pasterz. Listy pasterskie – Komunikaty – Zarządzenia. 1959-1978, Rzym 1987, s. 655 i n. To tylko dwa przykłady licznych dokumentów i wypowiedzi metropolity krakowskiego skierowanych do środowisk polonijnych. Zob. także
R. DZWONKOWSKI, Przemówienia Papieża Jana Pawła II do emigracji polskiej i Polonii (1979-2003),
„Studia Polonijne” 29 (2008), s. 7-33; E. SZYMANEK, Wskazania pastoralne zawarte w przemówieniach
Jana Pawła II do Polonii, w: Papież Jan Paweł II a emigracja i Polonia 1978-1989, red. R. Dzwonkowski, S. Kowalczyk, E. Walewander, Lublin 1991, s. 117-137.
8
List podpisany przez kard. Giovanniego Villota na Dzień Emigranta. Duszpasterstwo migracyjne a powszechność Kościoła, Rzym, 2.12.1978, w: NP I, s. 121.
9
Zob. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do uczestników kongresu zorganizowanego przez Papieską
Komisję do spraw Migracji i Turystyki…, dz. cyt., s. 267.
WSTĘP
19
Wydarzenie Soboru Watykańskiego II było dla Karola Wojtyły niezwykle
ważnym doświadczeniem, przede wszystkim doświadczeniem powszechności Kościoła, ale równocześnie spotkaniem z przedstawicielami różnych ras,
narodów i kultur. Sobór miał charakter duszpasterski, skierowany był zatem
ku człowiekowi. Dla Karola Wojtyły refleksja o osobie ludzkiej była jednym
z najważniejszych elementów doktryny soborowej, w pewnym sensie spoiwem
wielu szczegółowych zagadnień podejmowanych przez ojców. Właściwe rozumienie człowieka było dla niego nie tylko przemyślane na gruncie filozoficznym i teologicznym, ale również głęboko przeżyte, doświadczone. Dlatego
jako papież nie tylko przekonująco mówił o godności każdego człowieka, lecz
także miał indywidualną empatię, umiejętność współodczuwania z drugim
niezależnie od jego narodowości, religii i innych partykularnych okoliczności.
Migracja, jako przykład owej okoliczności, stanowiła dla Jana Pawła II okazję
do odsłaniania ludziom tego, co wieczne, o co należy się troszczyć, co należy
w sobie pielęgnować10.
Niniejsza rozprawa podejmie próbę uwidocznienia: na czym polega troska Jana Pawła II o życie chrześcijańskie migrantów? Aby ukazać zakres pasterskiej pieczy papieża o zachowanie i rozwój wiary oraz moralności w sytuacji migracyjnej, niezbędne będzie doprecyzowanie odpowiedzi i ukazanie:
jakie obszary zagrożeń w sytuacji migracyjnej przedstawia w swoim nauczaniu Jan Paweł II oraz jakie moralne powinności Jan Paweł II wskazuje wobec
podmiotów odpowiedzialnych za zachowanie i rozwój życia chrześcijańskiego
na migracji?
Szczególnym wezwaniem i inspiracją do podjęcia tego tematu stało się
osobiste doświadczenie życia doktoranta na emigracji, jak również realizacja
celu zgromadzenia zakonnego, do którego należy – Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej11.
Podstawowym źródłem niniejszej pracy jest nauczanie Jana Pawła II
w całości. Biorąc pod uwagę bogatą spuściznę, którą po sobie zostawił papież, w szczególny sposób zostanie zwrócona uwaga na orędzia Jana Pawła II na Światowy Dzień Migranta, jak również liczne przemówienia skierowane do migrantów w czasie podróży apostolskich i spotkań z grupami
w Rzymie. Obok przemówień i orędzi, bezpośrednio skierowanych do mi-
10
Zob. C. RITTER, Z dalekiego kraju… Jan Paweł II wobec zjawiska emigracji, „Ethos” 22 (2009),
nr 3-4, s. 19-29.
11
„W zbawczym dziele Kościoła uczestniczymy w sposób szczególny poprzez apostolat na
rzecz rodaków przebywających poza granicami państwa polskiego, rozwijając wśród nich wszelką działalność duszpasterską, a w miarę możliwości także społeczną i kulturową”. Ustawy i Dyrektorium Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej, Poznań 2004, nr 3, s. 10.
20
WSTĘP
grantów, pojawia się wiele wypowiedzi papieskich w ramach powszechnego
nauczania Kościoła, które w sposób fragmentaryczny dotyczą także zagadnień migracyjnych, w encyklikach, adhortacjach i listach pasterskich. Jako
pomocniczy materiał źródłowy użyte zostaną w pracy dokumenty Urzędu
Nauczycielskiego Kościoła: nauczania soborowego, papieskiego, kongregacji, papieskich rad i komisji. Wszystkie materiały źródłowe będą przeanalizowane w celu dokonania syntezy i uzyskania odpowiedzi na postawiony
problem pracy.
Charakterystyka zagadnień niniejszej rozprawy zawrze się w trzech rozdziałach. W pierwszej części pracy będzie podjęta próba ukazania fenomenu
współczesnej migracji. Biorąc pod uwagę złożoność zjawiska, autor skupi się
na płaszczyznach, które Jan Paweł II w szczególny sposób akcentuje w swoim
nauczaniu. Aspekt historyczny fenomenu ruchów ludnościowych ukaże w zarysie migracji na przestrzeni dziejów, szczególnie skupiając się nad specyfikacją zjawiska we współczesności. W tym zakresie zostanie scharakteryzowane
zjawisko globalizacji oraz wpływ tego procesu na kształt współczesnej migracji. Pozwoli to jasno wyszczególnić charakterystyczne cechy przemieszczania się ludzi, do których odnosił się w swoim nauczaniu Jan Paweł II. Racje
definicji i kategoryzacji ruchów migracyjnych będą ukazane w aspekcie socjologicznym, z uwzględnieniem czynników motywujących, warunków i przyczyn zmiany miejsca zamieszkania. Na tej płaszczyźnie zarysowany zostanie
przebieg procesu migracyjnego, który stanie się przyczynkiem do głębszego
poznania tego zjawiska. Aspekt teologiczny będzie próbą ukazania źródeł
pastoralnego i moralnego nauczania papieża na temat migracji. Fundament
utworzą biblijne obrazy ludzi w drodze zawarte na kartach Starego i Nowego
Testamentu, ze szczególnym zaakcentowaniem osoby Jezusa Chrystusa jako
obrazu i wzoru dla migrantów. Zaczerpnięte stąd będą religijne motywacje
chrześcijańskiej postawy cnoty gościnności. Autor w sposób charakterystyczny dla całego nauczania Jana Pawła II położy nacisk na maryjny aspekt tego
zagadnienia. Ujęcie eklezjologiczne migracji w świetle wydarzeń Pięćdziesiątnicy i posoborowego postrzegania wspólnoty kościelnej jako „Ludu Bożego
pielgrzymującego do domu Ojca” wskaże na szczególną rolę i miejsce, a także
na żywe zainteresowanie tym fenomenem w formie pastoralnej odpowiedzi
głowy Kościoła na oczywisty „znak czasu”.
Drugi rozdział będzie traktował o zagrożeniach dla życia chrześcijańskiego w sytuacji migracyjnej, których źródła i skutki ukazuje w swoim nauczaniu
Jan Paweł II. Będą one zilustrowane w odniesieniu do wspólnoty małżeńsko-rodzinnej, z uwzględnieniem poziomu emocjonalnego i behawioralnego
wzajemnych relacji, jak również pojawiających się trudności w specyficznych sytuacjach małżeństw mieszanych. Nieodpowiednie warunki życiowe
WSTĘP
21
i problemy wychowawcze wybrzmią jako negatywne skutki i zagrożenia dla
potomstwa na emigracji. Następnie zostanie zaprezentowany obszar zagrożeń praw osoby ludzkiej, który obejmie i scharakteryzuje zło łamania prawa
do migracji i do zamieszkania we własnej ojczyźnie i powrotu do niej. Będą
przedstawione godne potępienia antysolidarnościowe postawy polityczne
i ideologiczne dotyczące zamykania granic przed obcymi. Przybliżone zostaną, budzące najwięcej bólu w sercu papieża, dramatyczne sytuacje życiowe
uchodźców oraz nielegalne ruchy migracyjne i wynikające z nich zagrożenia
dla kobiet. W obszarze łamania praw człowieka pracy w sytuacji migracyjnej
opisane zostanie zło płynące z bezrobocia, niesprawiedliwe formy zapłaty za
trud oraz stwarzanie nierówności społecznych i przepisów formalnych. Nie
mniej ważne wydaje się opisanie zagrożeń kulturowych, pokazując niebezpieczeństwo całkowitej asymilacji, zagrożenie kulturową izolacją i marginalizacją oraz wynikający kryzys tożsamości kulturowej migranta. W zakresie zagrożeń dla wiary i moralności chrześcijańskiej autor skupi uwagę na poważnej groźbie relatywizmu moralnego oraz zgubnych skutkach działania sekt
i innych ruchów religijnych. Na zakończenie nastąpi próba bilansu skutków
migracji w aspekcie socjologiczno-ekonomicznym, która może posłużyć pomocą w zaakcentowaniu priorytetu życia chrześcijańskiego w dokonywaniu
wyboru o wyjeździe czy pozostaniu.
W trzecim rozdziale będą poddane analizie pastersko-moralne postulaty
Jana Pawła II w trosce o zachowanie i rozwój życia chrześcijańskiego migrantów. Zostanie przedstawione podstawowe zadanie dla całej wspólnoty
kościelnej, jakim jest etyka spotkania z obcym, która staje się sprawdzianem
katolickości. Będzie przybliżony proces indywidualnej integracji emigranta
we wspólnocie eklezjalnej z uwzględnieniem chrześcijańskiej motywacji gościnności. Następnie zostaną wydobyte papieskie wskazania dla instytucji
państwowych i obywatelskich ujmujące potrzebę współpracy międzynarodowej. Będzie uwzględnione również zaangażowanie odpowiednich podmiotów
na polu humanizacji społeczeństwa, poszanowania praw migrantów i poszukiwania godziwych rozwiązań trudnej sytuacji migracyjnej. Nie mniej ważna
jest rola i zadania rodziny chrześcijańskiej na emigracji, kładącej akcent na
zachowanie i przekazywanie wiary w procesie budowania Kościoła domowego i świadectwa oraz troskliwego kształtowania właściwej tożsamości kulturowej. Konkretyzacją pastoralnych wskazówek będą postulaty odnoszące
się do duszpasterzy wspólnot kościelnych w ramach struktur i instytucji eklezjalnych. W tym zakresie zostanie poddana analizie rola i zadania duchownych wspólnot lokalnych przygotowujących migrantów w ramach zwyczajnej
posługi w miejscu wyjścia i wejścia oraz zaznaczona wyraźna potrzeba specjalnego duszpasterstwa. Będą omówione zadania oraz rola instytucji życia
22
WSTĘP
konsekrowanego, a także innych struktur i inicjatyw pastoralnych w zakresie
troski o życie chrześcijańskie migrantów. Ostatni paragraf odsłoni wskazania
dla samych uczestników migracji, szczególnie na polu misyjnej działalności
Kościoła, która we współczesnym świecie pojawia się jako naglące wezwanie
oraz konkretna szansa dla nowej ewangelizacji.