„Forum Klubowe”, nr 5(19)

Lesław MICHNOWSKI
KRYZYS GLOBALNY —
ISTOTA, PRZYCZYNY,
PRZEZWYCIĘŻANIE
1. WSTĘP
kręgach badaczy światowej sceny
politycznej i gospodarczej toczy się
debata na temat aktualnej kondycji światowej społeczności i jej gospodarki. Formułowane
są radykalnie odmienne poglądy. Jedne z nich wyrażają przekonanie o konieczności radykalnej zmiany
form życia człowieka — w tym metod globalizacji
— dla uniknięcia globalnej katastrofy, nadchodzącej w następstwie kryzysu systemu światowego1.
Poglądy przeciwstawne negują występowanie
kryzysu globalnego, i — jako argument na rzecz
tezy o mającym jakoby miejsce kontynuowaniu
rozwoju przez system światowy — przytaczają
wielkie sukcesy gospodarcze zwłaszcza Chin Ludowych. Inne poglądy — uznając występowanie
zagrożenia globalną katastrofą — postulują konserwatywną kontynuację dotychczasowych metod
stymulowania rozwoju, których podstawę stanowi
wzorowany na ewolucji naturalnej, selekcyjny mechanizm darwinizmu społecznego.
W celu ułatwienia politykom oceny aktualnej
sytuacji oraz wypracowania poprawnej strategii
przezwyciężania kryzysu globalnego i opanowywania zdolności trwałego rozwoju (sustainable development) światowej społeczności, przedstawiam
dotyczące tego problemu wyniki systemowych
badań, przeprowadzonych z wykorzystaniem opracowanego przeze mnie ogólnego modelu konceptualnego o nazwie System Życia.
W świetle tych badań kryzys globalny występuje realnie i jest spowodowany niedostosowaniem
współczesnych form życia światowej społeczności
W
i gospodarki do jakościowo nowych uwarunkowań
życia — do sytuacji zmian i ryzyka. Sytuacja ta
powstała na skutek wielkiego i nadal postępującego
rozwoju nauki i techniki. Przy czym dalszego tego
rozwoju nie można już powstrzymać bez groźby
globalnej katastrofy.
Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga radykalnego zwiększenia dalekowzroczności
i elastyczności oraz rezerwotwórczości światowej
społeczności i gospodarki, jak również dokonania
warunkującej to przemiany aksjologicznej: od egoizmu do egoaltruizmu. Umożliwi to — niezbędne
dla doprowadzenia światowej społeczności do
trwałego rozwoju — radykalne zwiększenia ekospołecznej użyteczności działalności gospodarczej.
Trwały rozwój wymaga upowszechnienia — i to
ekohumanistycznie motywowanej — intelektualnej
aktywności twórczej.
Ekohumanizm, to partnerskie współdziałanie dla dobra wspólnego — wszystkich ludzi
(bogatych i biednych, społeczności wysoko rozwiniętych i w rozwoju opóźnionych), ich następców
oraz środowiska przyrodniczego — powszechnie
wspomagane nauką i wysoką techniką2.
Trwały rozwój wymaga także zbudowania
mechanizmu łączenia indywidualnych korzyści
z korzyściami równolegle odnoszonymi przez społeczno-przyrodnicze środowiska gospodarujące.
A również — odpowiedniej przebudowy i rozbudowy światowego systemu edukacyjnego.
Lecz zmiana dominującej aksjologii z egoistycznej na egoaltruistyczną jest nie możliwa bez odpowiedniej rozbudowy informacyjnej infrastruktury
światowej społeczności. Jej celem powinno być
| TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
stworzenie informacyjnych podstaw polityki i ekonomiki trwałego rozwoju3.
Utworzenie powszechnie dostępnego światowego (zintegrowanego, terytorialnie rozproszonego)
systemu kompleksowego monitorowania i dalekosiężnego przewidywania oraz wymiernego wartościowania skutków ludzkich zamierzeń i działań
oraz innych zmian w uwarunkowaniach życia,
umożliwi odejście od dotąd dominującego darwinizmu społecznego na rzecz ewolucji intelektualnej,
opartej na ekohumanistycznie motywowanej powszechnej — sztuczną inteligencją wspomaganej
— intelektualnej (poznawczej i innowacyjnej)
aktywności twórczej4. Umożliwi ono także stymulowanie aktywności twórczej poprzez dzielenie
efektów społecznego procesu pracy — zwłaszcza
poznawczej i innowacyjnej — według jej ekospołecznej użyteczności.
Utworzenie takiego, jakościowo nowego — silnie informacyjnie wspomaganego — mechanizmu
stymulowania i kształtowania rozwojowych zmian
w światowej społeczności i przyrodniczym środowisku to — w świetle omawianej analizy — warunek
niezbędny dostosowania nas do życia w sytuacji
zmian i ryzyka. Bez zbudowania mechanizmów
ewolucji intelektualnej uniknięcie globalnej katastrofy nie będzie możliwe.
2. NADAL ROZWÓJ CZY JEDNAK
KRYZYS ŚWIATOWEJ SPOŁECZNOŚCI?
Zafascynowani wielkim tempem wzrostu gospodarczego Chińskiej Republiki Ludowej, komunikatami o gospodarczych sukcesach Stanów Zjednoczonych, a także wciąż dodatnim tempem wzrostu
gospodarczego m.in. Polski, liczni politycy a także
naukowcy, nie dopuszczają do świadomości istnienia i zagrożeń narastającego kryzysu globalnego.
Tymczasem kryzys globalny: społeczno-gospodarczy i przyrodniczy, ujawnia się i to coraz ostrzej.
Przejawy tego kryzysu, to bardziej szybkie wyczerpywanie źródeł aktualnie dostępnych zasobów
naturalnych, aniżeli stwarzamy dostęp do ich alternatywnych źródeł, jak również bardziej szybkie degradowanie środowiska przyrodniczego, aniżeli wspomagamy przyrodę w odtwarzaniu jej postaci w sposób
zgodny z potrzebami życia ludzi i przyrody.
To także szybsze moralne degradowanie się
(dezaktualizowanie, starzenie) istniejących form
życia (techniki, ekonomiki, aksjologii, i in.) aniżeli
przekształcamy je w zgodne z nowo powstającymi
— wraz z rozwojem nauki i techniki — uwarunkowaniami życia ludzi i przyrody.
Konsekwencją kryzysu m.in. są, narastające
wyczerpywanie źródeł aktualnie dostępnych zasobów naturalnych, oraz bezwzględna degradacja
środowiska przyrodniczego.
Towarzyszy temu tajna lub jawna walka o dostęp
do deficytowych zasobów życia (naturalnych i przyrodniczych), oraz narastanie rozwarstwienia społecznego {digital divide, „ 20-80 ") i bezrobocia5.
Kryzys ten powoduje narastanie rasowej i cywilizacyjnej nienawiści oraz obronnego terroryzmu,
przyczynia się do utraty zaufania do demokratycznych form współżycia społecznego.
Kryzys globalny zatem implikuje:
•
podział światowej i lokalnych społeczno
ści na części silną i słabszą;
•
pozbawianie przez część silniejszą części
słabszej zdolności obrony oraz dorobku i innych
zasobów życia, a następnie fizyczne eliminowanie
słabszych konkurentów do tych deficytowych zaso
bów6, oraz
•
budowę globalnego „orwellowskiego"
społeczeństwa informacyjnego7.
W przezwyciężaniu tego kryzysu przydatne
mogą być poniższe wnioski z systemowych badań
istoty kryzysu globalnego oraz strukturalnych,
w tym informacyjnych uwarunkowań trwałego
rozwoju światowej społeczności.
3. ROZWÓJ, KRYZYS — W
SYSTEMOWYM UJĘCIU
W rozpoznawaniu aktualnej kondycji systemu
światowego, dokonywaniu ocen poprawności
globalnych prognoz ostrzegawczych oraz wypracowywaniu metod przezwyciężania prognozowanych zagrożeń stosuję metodę systemowej analizy
dokonywaną z pomocą — postulowanego m.in.
przez A.P. Sage'a — modelowania konceptualnego
rzeczywistości8.
Na przydatność modelowania konceptualnego
w poznawaniu rzeczywistości oraz przyszłości
przebiegu procesu życia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego zwracają w istocie uwagę m.in. J.
M. Bocheński i J.W Forrester9.
Zdaniem Forrestera zastosowanie precyzyjnego,
jednoznacznego języka (nawet opisu matematycznego) w połączeniu ze ścisłymi regułami logicznego
wnioskowania na podstawie adekwatnych do rzeczywistości aksjomatów (przesłanek) umożliwia
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I
znajdowanie rozwiązań problemów poznawczo
trudnych. Wnioski z takich prac poznawczych,
wyprowadzone z pominięciem językowych nieporozumień oraz emocji (zazwyczaj związanych
z potocznym i nieprecyzyjnym językiem, a także
w przypadku dochodzenia do kontrowersyjnych
wniosków) przełożone następnie na język zrozumiały przez polityków — łatwiej będą mogły być
obronione i zaakceptowane.
Poniżej przedstawiam fragmenty — zgodnego
z postulatem Sage'a — ogólnego modelu konceptualnego o nazwie System Życia. Model ten budowany
jest przez mnie metodą aksjomatyczną — zgodną
z zaleceniami Bocheńskiego i Forrestera.
Model System Życia odwzorowuje podstawowe właściwości i cechy strukturalne oraz strukturę
procesualną10 dowolnej postaci systemów życia.
W ujęciu tego modelu zarówno — hierarchicznie
zbudowane — Uniwersum, jak i jego podsystemy,
w tym tworzące je organizmy biologiczne, ekosystemy, systemy społeczno-gospodarcze (typu: człowiek
— technika), systemy ekospołeczne, ich aktywne
elementy to systemy życia. Również zewnętrzne lub
wewnętrzne środowisko systemów życia jest syste
mem życia. Tworzywem systemu życia jest energia
(szeroko rozumiana — falowa lub substancjalna
— E=mc2)11. Postać energii układu: system życia
— środowisko, ulega nieustannym i nieodwracal
nym zmianom. Jakość tej energii, jej przydatność
dla podtrzymywania życia, jest określana przez jej
poziom negentropii (ujemnej entropii)12. Ilość energii
stanowiącej Universum jest nieskończenie wielka.
System życia — w ujęciu tego modelu —jest
silnie wzajemnie życiowo sprzężony ze środowiskiem. Podstawowym warunkiem jego życia jest
bowiem życie i wysoka jakość oraz odpowiednia
postać środowiska systemu życia, zasilającego go
zasobami życia, czyli energią— o jakości i postaci
odpowiedniej dla podtrzymywania życia systemu
życia — (w skrócie: negentropią). Zarazem życie
środowiska, jego jakość i trwałość, zależy od sposobu życia systemu życia.
Życie systemu życia to jego zdolność do tworzenia informacji w układzie: system życia — środowisko lub przeciwstawiania się wzrostowi entropii
w tym układzie. Tworzenie informacji przez system
życia polega na dokonywaniu, zgodnych z potrzebami życia układu: system życia — środowisko,
zmian w czasoprzestrzennych konfiguracjach elementów tego układu. Przy czym tak tworzone nowe
konfiguracje tych elementów odznaczają się coraz
to mniejszym ich prawdopodobieństwem. Skutkiem tworzenia informacji jest wzrost negentropii
energii powyższego układu. Tworzenie informacji
jest uwarunkowane pracą poprawnie wykonywaną
przez system życia.
Skutkiem zwiększania poziomu informacji systemu życia jest jego rozwój.
W wyniku rozwoju następuje:
•
wzrost trwałości systemu życia, jego dalekowzroczności i elastyczności oraz dostępności
zasobów życia i zdolności obronnych;
•
wzrost jakości życia jego
elementów;
•
zmniejszanie kosztów życia systemu.
To zmniejszanie — wraz z rozwojem—kosztów
życia systemu życia, gdy odnosi się do młodego
systemu, dotyczy jego wewnętrznych kosztów życia.
Natomiast w stosunku do systemów już dojrzałych,
zmniejszanie to dotyczy zarówno kosztów wewnętrznych jak i zewnętrznych — środowiskowych.
Im bardziej rozwinięty system życia tym mniejszym kosztem realizuje on cele swego życia lub
z tej samej ilości zużywanych zasobów życia (negentropii) uzyskuje więcej efektów.
System życia jest systemem otwartym ze zdolnością homeostazy — zarówno wewnętrznej, jak
i zewnętrznej13. Pozyskiwaną ze środowiska energię — o pewnym poziomie jej negentropii — system życia przetwarza swą pracą w czynniki swego
życia, zaś energię już mu zbędną — względnie
zdegradowaną— emituje do środowiska.
Ta „eksportowana" i już systemowi nie przydatna energia — gdy przez system życia zostanie
odpowiednio ukształtowana — może odznaczać
się nawet wysokim poziomem jej (dotyczącej środowiska) negentropii.
Im wyższy poziom rozwoju systemu życia,
tym wyższy poziom negentropii zawartej w energii
emitowanej przez ten system do środowiska. Zatem
energia już przez system „zużyta", czyli o wysokim
— w stosunku do systemu życia określonym — poziomie entropii, może (gdy zostanie odpowiednio
przez ten system ukształtowana lub wykorzystana)
być nośnikiem przydatnej środowisku negentropii.
(Jak na przykład gnojownica przetworzona w obornik i zastosowana jako naturalny nawóz).
Mamy tu więc do czynienia ze zjawiskiem
względności entropii określającej jakość energii.
Powtórzmy: energia przez system życia zużyta
w trakcie podtrzymywania jego życia — czyli
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
o wysokim poziomie entropii — jeśli zostanie
odpowiednio przez system ukształtowana i do
środowiska „wyeksportowana", to będzie się ona
odznaczała zdolnością podtrzymywania życia środowiska, czyli wysokim poziomem jej negentropii.
System życia jest systemem otwartym ze zdolnością homeostazy. Oznacza to, iż nie jest to system
jedynie reaktywny, typu bodziec — reakcja, lecz,
iż jest to system „pierwotnie aktywny", to znaczy
taki, który posiada nie tylko zdolność reagowania
na oddziaływania zewnętrzne w sposób zgodny
z potrzebami życia własnego i środowiska. System
ten posiada ponadto — co szczególnie go charakteryzuje — zdolność „z własnej inicjatywy" tworzenia swą pracą informacji w układzie: system życia
— środowisko, w wyniku posiadania zdolności
kształtowania swych działań (i wraz z tym „ekspor
towania" negentropii) zgodnie z potrzebami życia
zarówno własnego, jak i środowiska.
Ta „aktywność pierwotna" oznacza, iż system
życia jako swój cel nadrzędny traktuje podtrzymywanie życia zarówno własnego, jak i — warunkującego jego życie — środowiska. Przy czym system
życia w trakcie rozwoju zwiększa swą zdolność
podtrzymywania życia układu: system życia
— środowisko. System młody, jeszcze słabo roz
winięty, tę „aktywność pierwotną" koncentruje na
podtrzymywaniu życia własnego. System dojrzały,
rozwinięty, z ukształtowaną już zdolnością nie tylko
wewnętrznej, lecz także zewnętrznej homeostazy,
troską o życie obejmuje już cały układ: system
życia — środowisko.
System życia jest systemem dynamicznym,
w tym inercyjnym. Posiada on — umożliwiającą
tę homeostatyczną aktywność — zdolność poznawania przyszłych zmian w uwarunkowaniach jego
życia i wyprzedzającego je dostosowywania struktury swej i środowiska względem tych zmian. Bez
tej zdolności nie byłby on w stanie żyć i w tym celu
dostosowywać swych form życia względem zmian
nieustannie zachodzących w uwarunkowaniach
jego życia. (Zasięg dalekowzroczności i stopień
elastyczności zależą od poziomu rozwoju systemu
życia).
Homeostatyczną zdolność reagowania przez
system życia na bodźce środowiska powoduje,
iż na oddziaływania mu „życzliwe", odpowiada
on również „życzliwą" reakcją— podtrzymującą
życie oddziaływującego nań innego systemu życia.
W przypadku przeciwnym, system życia generuje
oddziaływania obronne wobec zewnętrznych oddziaływań mu szkodliwych. Czym wyższy poziom
rozwoju systemu życia, tym większa skuteczność
takiej rozwojowo-obronnej reakcji, podtrzymującej
życie układu: system życia — środowisko.
Proces życia systemu życia jest silnie nieliniowy, w tym chaotyczny i katastroficzny. Proces ten
przebiega w formie jego rozwoju albo kryzysu.
Zarówno rozwój jak i kryzys odznaczają się ich
fazami i etapami.
Pomiędzy poziomem informacji systemu życia
a poziomem jego entropii zachodzi następująca
zależność:
i = B(n,q)l/s
gdzie:
•
i — poziom informacji (wg N. Wienera14,
a zarazem konceptualna miara poziomu rozwoju
i organizacji systemu)
•
s — poziom entropii systemu (a zarazem
jego rozwojowych rezerw),
•
n — ilość elementów systemu,
•
q —jakość elementów systemu.
B(n,q) — pewna funkcja zależna zarówno od
ilości, jak i jakości elementów systemu życia.
Zatem źle zorganizowany system życia (m.in.
przedsiębiorstwo, naród, cywilizacja, światowa społeczność, globalny ekosystem — Ziemia) o dużej
ilości, nadomiar niskiej jakości, mało zróżnicowanych elementów, będzie odznaczał się wysokim poziomem entropii. Lecz zarazem będzie on stwarzał
możliwość osiągnięcia — z pomocą mądrego kierowania — wyższego poziomu rozwoju, niż system
o mniejszej ilości elementów składowych.
Z powyższej zależności — pomiędzy poziomami informacji i entropii systemu życia — wynika
nieuchronność ilościowo-jakościowego wzrostu
systemu życia, jako warunku jego rozwoju. Kolejną
tego konsekwencją jest nieuchronność osiągania
przez rozwijający się system życia granic jego wzrostu oraz konieczność umiejętności rozwojowego ich
przekraczania.
Wraz z energią — przez system z otoczenia
pozyskiwaną i w nim pracą przetwarzaną — do
systemu „dopływa" strumień negentropii (ujemnej
entropii). Strumień ten składa się z dwu podstrumieni. Jeden z nich jest skutkiem „importu" negentropii ze środowiska. Następstwem tego „importu"
jest wzrost poziomu entropii środowiska, jego co
najmniej względna degradacja. Podstrumień drugi
tej do systemu „dopływającej" negentropii jest
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I
skutkiem poprawnie wykonywanej pracy na rzecz
rozwojowej przebudowy struktury systemu życia.
Równolegle do systemu tego „dopływa" również
entropia15. „Dopływ" ten jest skutkiem negatywnych oddziaływań na system środowiska, jak również negatywnych następstw wykonywania przezeń
pracy oraz upływu czasu.
Ta „dopływająca" do systemu entropia jest
dwu rodzajów. Rodzaj pierwszy stanowi entropia
fizyczna, czyli entropia będąca efektem fizycznego
degradowania się energii, stanowiącej system życia. (Entropia ta jest m.in. skutkiem wykonywanej
przez system pracy.) Negatywne następstwa entropii
fizycznej można wyeliminować poprzez pracę przywracającą zdegradowanej tak energii poprzednią
poprawną jej postać. Entropia fizyczna jest więc
skutkiem przekształcenia stanowiącej system energii w postać nie zgodną z potrzebami jego życia.
Rodzaj drugi „dopływającej" do systemu entropii to entropia moralna. Jest ona skutkiem moralnej
degradacji energii stanowiącej system. Entropia
moralna jest zatem następstwem zmian jakie zaszły
w środowisku systemu życia. W tym przypadku,
mimo iż postać stanowiącej system energii nie
uległa zmianie, to utraciła ona zdolność podtrzymywania życia układu: system życia — środowisko.
(Jak tradycyjna maszyna do pisania po upowszechnieniu się komputerów osobistych).
Zatem czym większe tempo zmian w środowisku, tym większe jest natężenie strumienia
„dopływającej" do systemu życia entropii moralnej. Eliminowanie negatywnych następstw dla
systemu powodowanych „dopływem" takiej moralnej entropii wymaga innowacyjnej (lecz także
poznawczej) pracy, kształtującej — stanowiącą
system, a moralnie zdegradowaną— energię w jej
postać jakościowo nową, zgodną z nowym stanem
środowiska.
Gdy strumień „dopływającej" do systemu negentropii trwałe przewyższa natężeniem strumień
„dopływającej" do systemu entropii, wówczas ma
miejsce wzrost poziomu informacji systemu, a więc
i jego rozwój. Gdy natężenie tych dwu —jakościowo odmiennych, „dopływających" — strumieni jest
wyrównane, wówczas system znajduje się w stanie
równowagi dynamicznej (steady state). W stanie
równowagi dynamicznej system życia nie poprawia, ani nie pogarsza poziomu swej organizacji,
konceptualnie wyznaczanego poziomem jego informacji. Trwała przewaga natężenia „dopływu"
entropii względem „dopływu" do systemu negentropii powoduje, iż system jest w stanie kryzysu.
Przewaga ta skutkuje zmniejszaniem poziomu informacji systemu, co jest równoznaczne ze wzrostem
poziomu jego entropii i zagrożenia życia.
Konsekwencją nie przezwyciężonego kryzysu,
czyli nie powstrzymanego wzrostu entropii systemu
życia, jest osiągnięcie przez ten system maksymalnego, dopuszczalnego dla niego, poziomu entropii
i osiągnięcie granicy jego życia oraz — wraz z jej
przekroczeniem — upadek systemu, jego śmierć.
Okres życia systemu życia jest skończony, lecz
nie zdeterminowany. Zależy on od poziomu informacji systemu życia, w tym od jego zdolności do
zwiększania tego poziomu. Zwiększanie przez system życia jego poziomu informacji wymaga zwiększania ilości informacji realnej zawartej w strukturze układu: system życia — środowisko. To zaś
może być skutkiem spontanicznie dokonywanych
właściwych zmian w tej strukturze, bądź efektem racjonalnych działań systemu życia. Ta racjonalność
uzależniona jest od zdolności pozyskiwania przez
system życia informacji odwzorowującej układ:
system życia — środowisko i jej wykorzystywania
przy przekształcaniu struktury tego układu, w nowe
jej formy, zawierające informację realną. Zatem,
w przypadku działań racjonalnych, tworzenie informacji realnej — i wraz z tym zwiększanie poziomu
informacji systemu życia — wymaga dostępu do
informacji odwzorowującej, niezbędnej dla rozwojowego przekształcania energii stanowiącej układ:
system życia — środowisko. Ta informacja składa
się zarówno z informacji odwzorowującej przeszłość tego układu, w tym jego statykę i dynamikę,
jak i z informacji odwzorowującej prawdopodobną
przyszłość tego układu.
Każdemu działaniu systemu życia towarzyszą
dwa jakościowo odmienne i dotyczące zarówno
systemu, jak i środowiska skutki: pozytywny
i negatywny. Skutkowi pozytywnemu towarzyszy
„dopływ" negentropii do systemu i środowiska.
Negatywnemu skutkowi działania systemu życia
towarzyszy „dopływ" entropii do systemu i środowiska.
Rozwój systemu uwarunkowany jest przewagą
natężenia strumienia „dopływającej" do systemu
negentropii względem natężenia „dopływającego"
do systemu strumienia entropii.
Wówczas system jest wewnętrznie konstruktywny. Gdy oddziaływania systemu życia na
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
środowisko odznaczają się także przewagą pozytywnych nad negatywnymi skutkami jego życia
— wówczas system ten jest również zewnętrznie
konstruktywny.
Nadwyżka —- w wyniku jego wewnętrznej
konstruktywności — dopływającej do systemu negentropii nad również dopływającą doń entropią,
stanowi energię swobodną, bogatą negentropią
^— wewnętrzny zasób życia systemu16.
Ta swobodna energia jest przez system wykorzystywana dla:
•
rozwojowej przebudowy struktury syste
mu życia;
•
rozwojowego przekształcania struktury
środowiska,
•
tworzenia wewnętrznych rezerw zasobów
życia (negentropii) na „wszelki wypadek"
W trakcie rozwoju ma miejsce:
•
powielanie istniejących, a sprawnych ele
mentów systemu;
•
dostosowywanie elementów systemu
do ich lokalnych uwarunkowań życia, a zarazem
zwiększanie ich jakości;
•
różnicowanie tych elementów, oraz
•
synergiczne ich łączenie w elementy wy
ższego poziomu integracji,
•
łączenie systemu z innymi systemami o ich
zasobach umożliwianych synergię integracji, a także
•
dokonywanie rozwojowej przebudo
wy formy jego
makrostruktury
wobec pojawiania się konieczności rozwojowego
przekroczenia granic jego wzrostu.
R oz w ó j
systemu życia
ulega radykalnemu usprawnieniu, jeśli
jest on w stanie
bardziej sprawnie pozyskiwać
i przetwarzać
informację odwzorowującą
układ: system
życia — środowisko oraz ją
wykorzystywać w rozwojowej przebudowie układu:
system życia — otoczenie.
Struktura systemu składa się z mikrostruktury
i makrostruktury. Mikrostrukturę stanowi struktura
elementów stanowiących system życia. Zaś makrostruktura systemu życia to zbiór relacji — stosunków, wiążących te elementy w systemową całość.
Istotną częścią struktury systemu życia jest jego
wielopoziomowy homeostat — sterowniczy podsystem warunkujący sprawny przebieg homeostazy17.
Na sprawność funkcjonowania tego homeostatu
znaczący wpływ ma poprawna — zgodna z aktualnymi uwarunkowaniami życia — forma makrostruktury systemu życia, w tym jego informacyjnej
infrastruktury.
W trakcie rozwoju systemu życia zmianom ulega zarówno jego mikrostruktura, jak i makrostruktura. Rozwojowe zmiany w mikrostrukturze zachodzą
praktycznie w sposób nieustanny. Zaś rozwojowe
zmiany makrostruktury dokonują się sporadycznie,
i są poprzedzane zmianami w mikrostrukturze
i środowisku systemu życia. Rozwojowe zmiany
w makrostrukturze powodują zwłaszcza wzrost
sprawności informacyjnej systemu życia.
Fazy procesu życia systemu życia, w tym jego
rozwoju i kryzysu ukazuje rys. 1.
W trakcie pierwszej fazy rozwoju kształtowana
jest nowa — zgodna z danym etapem rozwoju—forma makrostruktury systemu życia. Gdy zostanie
ona poprawnie
ukształtowana stymuluje
w trakcie drugiej takiej fazy
przyspieszony
jej oddziaływaniami rozwój
mikrostruktury s ys te mu
życia. Rozwój
mikrostruktury systemu życia ma podwójny charakter:
ilościowo-jakościowy.
W trakcie
trzeciej fazy
d o ty c h c z a sowa makro-
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
struktura ulega stopniowo moralnej degradacji.
Powoduje to wstrzymywanie rozwoju systemu.
A system zbliża się do granicy wzrostu w ramach
dotychczasowej formy jego makrostruktury.
Gdy na koniec trzeciej fazy rozwoju system życia nie dokonana przebudowy swej makrostruktury
w formę zgodną z wymogami kolejnego etapu jego
rozwoju, w tym z — określającym uwarunkowania
jego życia — aktualnym i nadchodzącym stanem
środowiska, wówczas system życia patologicznie
przekracza granice swego wzrostu w ramach dotychczasowej formy jego makrostruktury i wraz z tym
wchodzi w stan kryzysu.
W stanie kryzysu system życia nie jest w stanie
pozyskiwać w odpowiedniej ilości zasobów życia
ze środowiska lub pozyskując je łączyć to pozyskiwanie z podnoszącym jakość środowiska zewnętrznie konstruktywnym jego oddziaływaniem.
W stanie kryzysu system jest wewnętrznie lub
zewnętrznie destruktywny. W stanie tym występuje zatem tendencja przewagi „dopływającej" do
systemu entropii nad negentropią. W trakcie kryzysu mogą występować okresy chwilowej poprawy
jakości systemu, lecz w dłuższym okresie cechą
dominującą jest wzrost poziomu entropii systemu
życia, co prowadzi go ku granicy życia.
Konsekwencją kryzysu jest więc życie systemu
kosztem bezwzględnej degradacji środowiska lub
pomniejszania wewnętrznych rezerw jego zasobów
życia, łącznie z fizycznym eliminowaniem słabszej
części systemu.
Kryzys jest zwłaszcza skutkiem niedostosowania homeostatu systemu życia do życia przy
aktualnych jego uwarunkowaniach, które uległy
zmianom od czasu ukształtowania — wciąż jeszcze, aczkolwiek już patologicznie, organizującej
system —jego makrostruktury. Niedowład homeostatu powoduje utratę zdolności pozyskiwania
przez system ze środowiska zasobów jego życia,
i ich przetwarzania w postać informacji realnej,
oraz utratę zdolności podtrzymywania życia
środowiska poprawnymi nań oddziaływaniami
systemu.
Również w stanie kryzysu można wyróżnić trzy
jego fazy (rys. 1).
Faza pierwsza to faza stabilnego regresu. System życia początkowo bardzo powoli, a następnie
coraz szybciej ulega dezorganizacji, a wraz z tym
zwiększa poziom entropii. Stabilność tej fazy kryzysu system uzyskuje w wyniku istnienia takich
silnych jego części — podsystemów, które krótkowzrocznie i egoistycznie zainteresowane są podtrzymywaniem nadal organizującej system życia
jego dotychczasowej, już moralnie zdegradowanej
makrostruktury. Skutki narastającej degradacji systemu ponoszone są w tej pierwszej fazie kryzysu
jedynie przez słabszą część systemu życia. Część
silniejsza — na skutek postępującej tu degeneracji
homeostatu — nawet korzysta na takim patologicznym stanie.
Faza druga kryzysu to faza ujawniania się
i aktywizacji sił obrony życia pogrążającego się
w kryzysie systemu życia. W tej fazie kryzysu negatywne konsekwencje zaczynają dotykać także
silniejszą część systemu życia, dotąd korzystającą
na kryzysowej patologii. W wyniku organizowania się sił obronnych podejmowane są tu próby
odrzucenia tej starej, już silnie kryzysogennej,
formy makrostruktury systemu. Towarzyszy temu
stwarzanie dostępu do wewnętrznych rezerw zasobów życia systemu — m.in. blokowanych przez
wyżej wymienione siły konserwatywne. Wraz ze
zwiększeniem dostępności tych zasobów chwilowo wzrasta poziom jakości systemu. Towarzyszy
temu jednak wyczerpywanie źródeł tych zasobów,
nadomiar bez stwarzania dostępu do ich źródeł
alternatywnych.
Brak koncepcji poprawnej przebudowy systemu
oraz współdziałania w poszukiwaniu i budowie
nowej rozwojowej formy jego makrostruktury
powoduje, iż po okresie takiej chwilowej poprawy jakości systemu w stanie kryzysu, następuje
kolejne kryzysowe obniżenie jego jakości. Trwa to
tak długo, aż system —już ewidentnie zagrożony
upadkiem — podejmie solidarne współdziałanie
i dokonana rozwojowej przebudowy swej makrostruktury, albo upadnie w wyniku wyczerpania wewnętrznych rezerw zasobów życia i nie stworzenia
możliwości dostępu do zasobów zewnętrznych
— ze środowiska. Alternatywą dla takich — jakościowo odmiennych rozwiązań będzie wejście
systemu — wraz z ukształtowaniem nowej, lecz
patologicznej, formy makrostruktury — w trzecią
fazę kryzysu.
Faza trzecia kryzysu jest ponownie stabilna. Stabilność ta jest skutkiem ukształtowania nowej, lecz
patologicznej formy makrostruktury systemu. Ta
nowa makrostruktura umożliwia patologiczny dostęp
do zewnętrznych lub wewnętrznych rezerw zasobów
życia. W tym drugim przypadku — wraz z tą nową
| TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
makrostrukturą — kształtowany jest mechanizm
pozbawiania możliwości obrony ze strony słabszej
części systemu, pozbawianej tych zasobów.
W trzeciej fazie kryzysu następuje więc bezwzględne degradowanie środowiska lub zmniejszanie ilości własnych użytkowników deficytowych
zasobów. System życia nie będąc nadal w stanie
zapewniać sobie dostępu do zewnętrznych źródeł
tych zasobów i przy równoczesnym wspomaganiu
życia i rozwoju środowiska, patologicznie kontynuuje życie kosztem degradacji środowiska lub słabszej swej części. Takie degradowanie środowiska
lub pomniejszanie „masy" systemu powoduje, iż
system w tej fazie kryzysu pozornie się rozwija.
Zwiększa on tu poziom informacji (i organizacji),
lecz mimo tego nie jest on w stanie, na zakończenie tej fazy kryzysu, przewyższyć maksymalnym
poziomem informacji, poziomu poprzednio już
osiągniętego — sprzed kryzysu.
Kryzys nieprzezwyciężony po przejściu przez
trzecią jego fazę wchodzi w kolejny etap kryzysu.
Każdy kryzys systemu życia stwarza zatem zagrożenie jego upadkiem i śmiercią stanowiących
go podmiotów. Aby do tego nie dopuszczać trzeba
posiadać zdolność trwałego rozwoju, albo umiejętność — gdy się już w kryzys weszło—poprawnego
jego przezwyciężania.
Przydatna w tym celu może być także systemowa wiedza dotycząca etapów rozwoju i kryzysu
systemu życia, oraz logiki granic jego wzrostu. Ze
względu na ograniczenia objętości tego tekstu problemu tego tu nie omawiam18.
Kryzys jest alternatywą rozwoju. Warunkiem
rozwoju systemu życia jest trwała dostępność zasobów życia (negentropii) w środowisku. Oznacza
to konieczność, aby środowisko nie tylko żyło, lecz
ponadto aby podlegało rozwojowi.
A więc rozwój środowiska jest podstawowym
warunkiem rozwoju systemu życia. Rozwijające
się środowisko nie tylko dysponuje omawianą już
poprzednio nadwyżką negentropii, umożliwiającą
podtrzymywanie rozwoju środowiska. Ta nadwyżka
negentropii — a zarazem jego energia swobodna
— będzie z korzyścią dla systemu życia wykorzystywana ponadto w sposób następujący.
Jeśli system życia będzie „życzliwie" modyfikował emitowaną do środowiska energię — czyli
w sposób zgodny z potrzebami życia i rozwoju
środowiska — to w odpowiedzi i w ramach homeostazy zewnętrznej, środowisko będzie również
„życzliwie" modyfikowało swe zewnętrzne — ku
systemowi kierowane — oddziaływania: w sposób
zgodny z potrzebami życia i rozwoju własnego
i systemu życia.
W świetle Systemu Życia środowisko nie jest
więc „magazynem" lub „fabryką" zasobów, prostym
„dostarczycielem" negentropii dla potrzeb systemu
życia. Jest to „aktywny pierwotnie" partner życia,
homeostatycznie wspomagający życie „życzliwych"
mu systemów życia z jego otoczenia.
Utrzymywanie środowiska w stanie rozwoju
oznacza także stwarzanie mu możliwości gromadzenia przez nie rezerw zasobów życia, czyli podtrzymywanie życia zarówno środowiska, jak i systemu
życia, w razie wystąpienia nie przewidywanego
zagrożenia dla życia środowiska.
W świetle powyższego, życie systemu życia
może być — wraz z patologicznym przekroczeniem
jego granic wzrostu — zagrożone kryzysem w sposób dwojaki.
Po pierwsze — w wyniku przekroczenia granic
wzrostu systemu życia, jednak bez spowodowania
powstrzymania rozwoju środowiska.
Po drugie — gdy przekroczenie granic wzrostu
systemu życia spowoduje już tylko wstrzymanie
rozwoju środowiska, a tym bardziej — gdy tego
konsekwencją będzie również kryzys środowiska.
W pierwszym przypadku na skutek nadmiernego
rozwojowego wzrostu systemu życia następuje:
•
nadmierny wzrost bezwładności syste
mu życia;
•
nadmierne, w stosunku do tej bezwładno
ści, zwiększenie tempa zmian środowiska, i wraz
z tym, uwarunkowań życia systemu życia.
Wielkość bezwładności jest określona okresem
czasu jaki musi upłynąć od zajścia zmiany w uwarunkowaniach życia systemu życia, do momentu
dostosowania form jego życia do tej zmiany.
System życia nadmiernie bezwładny i funkcjonujący w podlegającym szybkim zmianom środowisku
nie będzie zatem w stanie pozyskiwać ze środowiska zasobów życia, gdy ich postać tak szybko ulega
zmianie, iż nie zdąży on opanowywać nowych,
odpowiednich tu, metod ich pozyskiwania i przetwarzania w czynniki życia swego i środowiska.
Zatem skutkiem tego nadmiernego wzrostu będzie
radykalny wzrost natężenia procesu moralnej degradacji systemu.
Szczególnie istotną granicą wzrostu będzie tu
ta granica, gdy system życia na skutek ukształtowa-
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I [~~|
nia się, wraz z rozwojowym wzrostem, nadmiernej jego bezwładności, nie będzie już w stanie
dostosowywać swych form życia do nowych jego
uwarunkowań metodą „post factum". To znaczy,
po zaobserwowaniu w praktyce zaszłej zmiany
w stanie środowiska i na podstawie tak empirycznie
pozyskanej wiedzy o tej zmianie — przeprowadzić
swą właściwą restrukturyzację.
Rozwojowe przekroczenie tej granicy wzrostu
będzie wymagało opanowania przez system życia
jakościowo nowych metod przeciwdziałania kryzysowemu zagrożeniu. Nie wystarczy tu tylko
kolejne (jak przy przekraczaniu poprzednich tego
typu granic wzrostu) zwiększenie jego dalekowzroczności i elastyczności, W tym przypadku
warunkiem uniknięcia kryzysu będzie nie tylko
kolejne zwiększenie umiejętności dalekosiężnego
przewidywania zmian w uwarunkowaniach życia
i elastyczności działania, lecz ponadto opanowanie
umiejętności wyprzedzającego te zmiany podejmowania przebudowy swej struktury, tak aby ją można
było poprawnie zakończyć wraz z pojawieniem się
tych nowych uwarunkowań.
W kategoriach cybernetyki rozwoju rozwojowe
przekroczenie takiej szczególnej granicy wzrostu
wymaga wbudowania w system życia jakościowo nowego układu sprzężeń zwrotnych (dodatkowego, poza
już istniejącym, typu „feed back", czyli sprzężeniem
zwrotnym nadążającym)—typu „feed forward", czyli
sprzężenia zwrotnego wyprzedzającego.
A zatem, gdy system życia znacznie rozwojowo
wzrośnie i ponadto wraz z tym spowoduje znaczny wzrost tempa zmian w środowisku, wówczas
poprzez stworzenie mu możliwości zarówno
dalekowzrocznego przewidywania zagrożeń jak
i z odpowiednim wyprzedzeniem eliminowania
ich przyczyn — tak aby to zagrożenie nie było
w stanie ujawnić swej niszczycielskie dla systemu
siły — uniknie on patologicznego przekroczenia
takiej specyficznej „bezwładnościowej" granicy
wzrostu.
Radykalnie odmienny sposób przekroczenia
granicy wzrostu będzie konieczny, gdy na skutek
rozwojowego wzrostu system życia — który dotąd
nie kierował się powyżej omówioną zasadą „życzliwej" w stosunku do środowiska modyfikacji swych
zewnętrznych oddziaływań: względem środowiska
— zacznie zagrażać rozwojowi środowiska. Stanie
się to wówczas, gdy natężenie jego zewnętrznej
destruktywności będzie zbliżało się do natężenia
ku systemowi kierowanej zewnętrznej konstruktywności środowiska.
Przekroczenie tej kolejnej granicy wzrostu systemu życia będzie wymagało stworzenia mechanizmu
kompleksowego — i na zasadzie dobra wspólnego
dokonywanego — wartościowania i selekcjonowania zamierzeń i skutków działań systemu. Umożliwi
to dokonywanie selekcji rozwojowych zamierzeń
i działań oraz naprawy ich negatywnych skutków
z uwzględnieniem interesu zarówno systemu, jak
i życiodajnego środowiska.
Pozwoli to na przekroczenie omawianej tu granicy wzrostu w następstwie opanowania umiejętności
„życzliwej" dla środowiska modyfikacji swych
rozwojowych zewnętrznych oddziaływań, umożliwiającej kierowania przez system ku środowisku
silnego strumienia negentropii.
Należy tu zwrócić uwagę na pewne specyficzne
uwarunkowania takiej zewnętrznej „życzliwości".
Uwzględniając inercyjny charakter systemu życia
takie działania modyfikujące, aby były skuteczne,
winny być oparte na wiedzy o przyszłych potrzebach życia, nadomiar podlegającego szybkim
zmianom, środowiska. I powinny one zatem być
podejmowane z odpowiednim wyprzedzeniem.
A więc, aby można było zapewnić pozytywne
dla środowiska skutki takiej wyprzedzającej modyfikacji, potrzebne jest tu zarówno zapewnienie
dostępu do wiedzy o przyszłości, jak i dokonanie
przemiany aksjologicznej: od postawy egoistycznej
do egoaltruistycznej.
Bez tej informacyjnej dostępności i aksjologicznej przemiany następstwem nadmiernego rozwojowego wzrostu systemu życia będzie kryzys
globalny, gdyż dotyczący zarówno systemu życia,
jak i środowiska.
Zauważmy przy tym, iż kryzysu tego nie
można uniknąć wprowadzając „równowagowe"
ograniczenia na dalszy wzrost systemu życia.
Podtrzymywanie dalszego wzrostu systemu
życia, jednak nadal opartego na egoistycznej aksjologii i nawet przy stanie względnej równowagi
(steady state) środowiska — nie powstrzyma
systemu życia od wejścia w stan kryzysu. Taki
stan środowiskowej równowagi oznacza bowiem
— w świetle Systemu Życia — wstrzymanie rozwoju środowiska. A wraz z tym, pozbawienie go
możliwości zewnętrznej homeostazy oraz gromadzenia w środowisku rezerw zasobów życia „na
wszelki wypadek".
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
Z omawianej analizy problemu kryzysu zarówno systemu życia, jak i układu: system życia — środowisko, wynika, iż dla przezwyciężenia takiego
kryzysu trzeba poznać jego istotę, aktualną fazę
i etap, a następnie — kierując się wiedzą o uwarunkowaniach trwałego rozwoju, w tym rozwojowego
przekraczania granic wzrostu — eliminować jego
przyczyny i objawy. Wynika stąd również wniosek
o nieskuteczności, a nawet groźnych konsekwencjach, antykryzysowych działań polegających na
zwiększaniu natężenia strumienia entropii „dopływającego" do systemu życia (np. poprzez wzrost
bezrobocia, eliminacje słabszych, czy rewolucyjne
lub wojenne rozstrzygnięcia). Zwłaszcza wówczas, gdy kryzys ma globalny charakter i nie znany
jest maksymalny dopuszczalny — dla istnienia
życia — poziom entropii układu: system życia
— środowisko.
W przypadku kryzysu globalnego dla jego przezwyciężenia trzeba radykalnie zwiększyć pozytywne
dla środowiska oddziaływania nań systemu życia. To
zaś wymaga zwiększenia przez system życia jego
poprawnej — dla dobra wspólnego — aktywności
twórczej niezbędnej dla zintensyfikowania procesu
tworzenia informacji realnej w układzie: system
życia środowisko. Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga zatem radykalnego udoskonalenia
umiejętności działań wyprzedzających (feedforward) oraz dokonania przemiany aksjologicznej od
egoizmu do egoaltruizmu. Jest to niezbędne, aby na
tej podstawie intensyfikować i „życzliwie" dla środowiska oraz wyprzedzająco modyfikować zewnętrzne
oddziaływania systemu życia. Potrzebna jest w tym
celu równie radykalna rozbudowa informacyjnej
infrastruktury—w sposób umożliwiający rozróżnianie i wymierne wartościowanie tego co faktycznie,
w takiej sytuacji zmian i ryzyka, jest „dobre", a co
„złe" dla systemu życia i środowiska.
4. INFORMACYJNA INFRASTRUKTURA
DLA UNIKNIĘCIA GLOBALNEJ
KATASTROFY
Uznajmy—przedstawiony powyżej we fragmentach —model konceptualny rzeczywistości o nazwie
System Życia za systemowo-filozoficzną podstawę
przezwyciężania kryzysu i kształtowania zdolności
trwałego rozwoju światowej społeczności.
W świetle Systemu Życia, już tylko postępująca
bezwzględna degradacja środowiska przyrodniczego świadczy o występowaniu globalnego kryzysu.
Także mający obecnie miejsce wielki wzrost gospodarczy Chińskiej Republiki Ludowej ma patologiczny charakter. Nie jest on bowiem oparty na
dalekowzrocznej wiedzy o kompleksowych korzyściach i kosztach gospodarowania. Nie towarzyszy
mu rozwojowe pomniejszanie różnic społecznych
występujących w chińskim społeczeństwie oraz co
najmniej zmniejszanie tempa degradacji środowiska przyrodniczego i wyczerpywania światowych
rezerw dostępnych zasobów naturalnych19.
Kryzys globalny jest następstwem przekroczenia, przez światową społeczność, obu wyżej omówionych, granic jej wzrostu, będącego skutkiem:
fałszywej, opartej na paradygmacie „śmierci cieplnej wszechświata" filozofii politycznej;
•
nadmiernej bezwładności światowej
społeczności oraz jej funkcjonowania głównie na
zasadzie „feedback";
powszechnie stosowanej w polityce i gospodarce nieadekwatnej, egoistycznej aksjologii;
•
niedorozwoju nauki i techniki, nie stworze
nia warunków dla kompleksowego monitorowania
i dalekosiężnego przewidywania oraz wymiernego
wartościowania skutków polityki, pracy i innych
zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody.
W wyniku rozwoju nauki i techniki światowa
społeczność znalazła się w jakościowo nowym ekospołecznym stanie — w sytuacji zmian i ryzyka.
Zmiany w uwarunkowaniach życia zachodzą obecnie niezmiernie szybko, a brak wiedzy o kompleksowych — w tym rozległych w czasie i przestrzeni
— skutkach prowadzonej polityki społeczno-gospodarczej stwarza wielkie ryzyko pojawiania się
— zwłaszcza wraz ze spontanicznie dokonywanym
rozwojem nauki i techniki — licznych zagrożeń dla
życia ludzi i przyrody.
W tej nowej sytuacji, podstawowym czynnikiem
kryzysogennym stała się szybko postępująca, wysoce entropogenna, moralna degradacja form życia
— do niedawna poprawnych, lecz —już niezgod
nych z nowymi jego uwarunkowaniami.
Moralnej degradacji szczególnie uległ wzorowany na mechanizmach ewolucji naturalnej sposób
stymulowania aktywności gospodarczej w postaci
darwinizmu społecznego. Jest to obecnie metoda
nadmiernie kosztowna, silnie kryzysogenna. Moralnej degradacji uległa więc również metoda zapewniania silniejszym dostępu do źródeł deficytowych
zasobów poprzez fizyczne eliminowanie słabszych
konkurentów do tych zasobów. Metoda ta powo-
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
duje bowiem pomniejszanie socjoróżnorodności
światowej społeczności — podstawy rozwojowej
synergii. Nie sprzyja ona aktywizacji międzynarodowego współdziałania niezbędnego dla stwarzania
możliwości dostępu do alternatywnych zasobów,
w miarę wyczerpywania ich źródeł dostępnych
aktualnie.
Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga
radykalnego zwiększenia efektywności działalności
społeczno-gospodarczej nakierowanej na dobro
wspólne wszystkich ludzi (bogatych i biednych)
i środowiska przyrodniczego. Konieczne jest opanowanie umiejętności uzupełnienia wewnętrznej,
zewnętrzną konstruktywnością. Trwały rozwój
wymaga, aby społeczno-przyrodniczemu środowisku „dawać" więcej, niż zeń się „bierze".
W tym celu konieczne jest zastąpienie jako dotąd dominującej — w polityce rozwoju — metody
„prób i błędów" i „sprawdzonych (w innych niż
aktualne warunkach) wzorców" metodami ewolucji
intelektualnej, ekohumanistycznie motywowanej
i wartościowanej. Podstawowym narzędziem tej
ewolucji — poza intensywnie pomnażaną wiedzą
i powszechnie stosowanymi metodami symulacji
komputerowej wielkich systemów ekospołecznych
—będzie umiejętność praktycznego wykorzystywania efektów „motyla" oraz synergii w sterowaniu
przebiegiem procesu życia społeczno-gospodarczo
przyrodniczego.
Wymaga to stworzenia możliwości wstępnego,
komputerowo-symulacyjnego badania kompleksowych konsekwencji zmian zamierzanych do wdrożenia w globalny ekosystem w następstwie realizowanej polityki (m.in. rozwoju nauki i techniki) i na
tej podstawie optymalizowania podejmowanych
w tym zakresie decyzji. A także nadzorowania
przyszłych konsekwencji politycznych dokonań
własnych i innych aktorów sceny politycznej, tak
aby być w stanie z odpowiednim wyprzedzeniem
interweniować w przebieg procesu życia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego, w przypadku gdy
będzie on prowadził w kierunku groźnym dla życia
i rozwoju zarówno własnej, jak i całej światowej,
społeczności.
Stworzenie możliwości zastępowania w życiu
społeczno-gospodarczym metod ewolucji naturalnej na rzecz ewolucji intelektualnej wymaga
odpowiednio kierowanego rozwoju nauki i techniki, zwłaszcza technik informacyjnych. Wymaga
to także ukształtowania wysoce informacyjnie
sprawnej infrastruktury światowej społeczności.
A także odpowiedniej infrastruktury gospodarczej
— umożliwiającej powszechne stosowanie nauko
wych metod rozwoju20.
Poza naukowo-technicznymi przesłankami
tej nowej formy realizowania ewolucji w sferze
działalności ludzkiej konieczne tu są odpowiednie
przesłanki edukacyjne, etyczne oraz inne społeczne.
Upowszechnianie i intensyfikowanie ekohumanistycznie motywowanej i wartościowanej intelektualnej (poznawczej i innowacyjnej) aktywności
twórczej — podstawy ewolucji intelektualnej,
szczególnie wymaga stworzenia możliwości powszechnego dostępu do poprawnej edukacji oraz
technik informacyjnych umożliwiających kompleksowe monitorowanie i dalekosiężne przewidywanie
oraz wymierne wartościowanie skutków polityki,
pracy i innych zmian w uwarunkowaniach życia
ludzi i przyrody.
Równie istotną przesłanką ewolucji intelektualnej winno być powiązanie bogacenia się z twórczym wkładem w dobro wspólne podmiotów życia
społeczno-gospodarczego.
Substytucja — obecnie nadmiernej ludzkiej
biologicznej aktywności twórczej (rozrodczości)
— wraz z intelektualną aktywnością twórczą przy
czyni się radykalnie do wyeliminowania zagrożenia
„eksplozją demograficzną".
Zatem dla przezwyciężenia kryzysu niezbędne
także są:
•
przebudowa ekonomiki na dalekowzrocz
ną, zdolną do rezerwotwórczości, opartą na kom
pleksowym rachunku korzyści i kosztów gospoda
rowania oraz łączącą korzyści własne z korzyściami
społeczno-przyrodniczego środowiska21;
•
stworzenie informacyjnych podstaw po
lityki i ekonomiki trwałego rozwoju (sustainable
development), oraz
•
pokierowanie rozwojem automatyzacji
w sposób radykalnie zwiększający elastyczność
metod działania22.
Potrzebne jest szczególnie przekonanie„możnych
tego świata", iż ekohumanistyczna przemiana cywilizacyjna jest nie tylko konieczna, lecz również możliwa
i że nie naruszy ich istotnych życiowych interesów.
Stworzenie — niezbędnych dla przezwyciężenia kryzysu globalnego — informacyjnych podstaw
polityki i ekonomiki trwałego rozwoju, wymaga
przeprowadzenia wielkiej międzynarodowej operacji naukowo-technicznej i społecznej.
| TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
Istotnym celem tej wielkiej operacji powinno
być zbudowanie powszechnie dostępnego światowego (zintegrowanego, terytorialnie rozproszonego)
systemu kompleksowego monitorowania i dalekosiężnego przewidywania oraz wymiernego wartościowania skutków polityki, pracy i innych zmian
w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody.
Budowa tego informacyjnego systemu powszechnego wspomagania polityki i działalności
społeczno-gospodarczej powinna być realizowana
etapowo:
I — światowy system kompleksowego monito
rowania23 i prognozowania ostrzegawczego;
II — światowy system symulacji komputerowej
szczegółowych skutków nowych technik, zmian
organizacyjnych i środowiskowych oraz innych
następstw polityki;
III — światowy system wyznaczania komplek
sowych (w tym dalekosiężnych, zarówno pozytyw
nych, jak i negatywnych) skutków działań gospo
darczych, obejmujący społeczne i przyrodnicze
składniki rachunku ekonomicznego.
Dla stworzenia takich informacyjnych podstaw
trwałego rozwoju przydatne by było utworzenie,
w pierwszej kolejności, ONZ-owskiego Ośrodka
Informacji dla Strategii Trwałego Rozwoju (WSIS,
Tunis 2005).
Dalszym krokiem powinno być utworzenie
w ONZ (najlepiej przy Radzie Bezpieczeństwa),
działającego na zasadzie pomocniczości, Światowego Centrum Strategii Trwałego Rozwoju24.
Zadaniem tego Centrum byłoby przyczynianie
się do wyprzedzającego i odpowiednio szybkiego
eliminowania społecznych i naukowo-technicznych
przyczyn potencjalnych patologii, będących zwłaszcza skutkiem niezgodności aktualnych form życia
z wymaganiami efektywnego i dla dobra wspólnego (wszystkich ludzi i środowiska przyrodniczego),
oraz powszechnego stosowania osiągnięć wysoko
rozwiniętej nauki i techniki.
Podjęcie tego międzynarodowego programu
przyczyni się m.in. do:
•
radykalnego zwiększania dalekowzroczności i elastyczności światowej społeczności i go
spodarki; oraz odchodzenia od wąskiego egoizmu
na rzecz łączenia korzyści własnych z dobrem
środowiska społecznego i przyrodniczego;
•
„sklejenia" rys w transatlantyckiej wspól
nocie (bez zrozumienia konieczności realizacji tej
inicjatywy, zwłaszcza przez Stany Zjednoczone,
oraz ścisłej realizacyjnej współpracy w układzie
UE — USA, proponowanego systemu nie będzie
można zbudować);
•
wyeliminowania stagnacyjnego zagrożenia
Unii Europejskiej, na skutekjej raptownego integra
cyjnego powiększenia (w tym „wtłoczenia" w nią
polskiego bezrobocia) i spowodowania wraz z tym
jej nadmiernej bezwładności25;
•
powstrzymania — przyspieszającego glo
balną katastrofę — „clash of civilizations"
Bez zbudowania informacyjnych podstaw polityki i ekonomiki trwałego rozwoju nie będzie
można m.in.:
•
przezwyciężyć globalnego kryzysu i przy
wrócić światowej społeczności zdolność rozwoju
i nadać mu trwały charakter,
•
zapewnić niezbędny dostęp do zasobów
naturalnych;
•
poprawnie odtwarzać i kształtować środo
wisko przyrodnicze;
•
humanitarnie powstrzymać nadmierną
rozrodczość, oraz
•
rozwiązać problem bezrobocia i wykluczania
Bez stworzenia tych informacyjnych podstaw
nie będzie można także:
•
wyeliminować społecznych przyczyn
obronnego terroryzmu26;
•
powiązać bogacenia się z innowacyjnym
lub poznawczym wkładem w dobro wspólne:
wszystkich ludzi i środowiska przyrodniczego;
•
skrócić czasu przeprowadzenia—niezbęd
nej dla przezwyciężenia kryzysu globalnego — ekohumanistycznej przemiany cywilizacyjnej27;
•
umożliwić rządom słabszych państw prowa
dzenie przez nie polityki obronnej i rozwojowej na rzecz
reprezentowanych przez nie społeczeństw, a więc także
wywiązywanie się z obietnic przedwyborczych.
Problem informacyjny jest problemem węzłowym w działaniach na rzecz trwałego rozwoju
polskiej, europejskiej i światowej społeczności.
5. ZAKOŃCZENIE
Podjęcie błędnej strategii przezwyciężania
kryzysu globalnego lub zlekceważenie ostrzeżeń
o możliwości — w jego następstwie — globalnej
katastrofy, może być wielce dla homo sapiens
kosztowne. Nie wolno lekceważyć tych ostrzeżeń.
Trzeba przeto testować także odmienne, od usilnie
zalecanej koncepcji „zrównoważonego rozwoju",
metody przezwyciężania tego kryzysu.
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
W świetle modelu konceptualnego System
Życia lansowaną, koncepcją „steady state"
— „zrównoważonego rozwoju" — nie można przy
wrócić światowej społeczności zdolności rozwoju
i nadać mu trwały charakter. Koncepcja ta — wraz
z wstrzymaniem rozwoju środowiska przyrodnicze
go — prowadzi do antyhumanitarnego i kryzysogennego zmniejszanie zaludnienia Ziemi.
Koncepcja „steady state" jest w istocie alternatywną dla ONZ-owskiej koncepcji sustainable
development — trwałego rozwoju całej światowej
społeczności.
W ujęciu Systemu Życia, życie części globalnego ekosystemu — Ziemi, jaką stanowi światowa
społeczność, uzależnione jest od życia, wysokiej
jakości i odpowiedniej postaci środowiska przyrodniczego. Środowisko to rozwijając się posiada
zdolność homeostatycznego wspomagania życia
i rozwoju człowieka.
Zatem rozwój światowej społeczności może się
trwale dokonywać jedynie po przywróceniu i podtrzymywaniu rozwoju środowiska przyrodniczego.
Dotyczy to także uwarunkowań rozwoju silniejszej
części światowej społeczności. Jej rozwój wymaga
również równolegle dokonującego się rozwoju jej
społeczno-przyrodniczego środowiska.
Zaś konsekwencją — i warunkiem dalszego
— rozwoju jest osiąganie granic wzrostu rozwijają
cej się społeczności i ich rozwojowe przekraczanie.
Warunkiem rozwojowego przekraczania tych gra
nic jest odpowiednia — zwiększająca sprawność
informacyjną, dalekowzroczność, elastyczność
i rezerwotwórczość — przebudowa infrastruktury
społeczności, oraz dostosowanie jej aksjologii do
aktualnych i nadchodzących uwarunkowań życia.
Kryzys globalny jest skutkiem patologicznego
przekroczenia granic wzrostu światowej społeczności, nie dostosowania jej do życia w — spowodowanej wielkim rozwojem nauki i techniki — sytuacji zmian i ryzyka. W tym jakościowo nowym
ekospołecznym stanie głównymi kryzysogennymi
czynnikami są:
•
szybko postępująca moralna degradacja
form życia —już niezgodnych z nowymi, szybko
wraz z rozwojem nauki i techniki zachodzącymi,
zmianami w uwarunkowaniach życia ludzi i przy
rody, oraz
•
moralnie już zdegradowana, egoistycz
na aksjologia.
Przywrócenie zdolności rozwoju i nadania mu
trwałego charakteru wymaga zatem opanowania
umiejętności przekraczania granic wzrostu, w tym
eliminowania negatywnych następstw tej moralnej degradacji. Niezbędnym tego warunkiem jest
— umożliwiające praktyczne wdrożenia aksjologii
egoaltruistycznej — radykalne usprawnienie infor
macyjnej infrastruktury systemu światowego. Kon
cepcja możliwości i konieczności rozwojowego
przekraczania granic wzrostu rysuje w perspekty
wie kosmiczną ekspansję człowieka.
Eliminowanie negatywnych następstw moralnej degradacji wymaga zwiększania aktywnego
twórczo potencjału intelektualnego ludzkości,
wspomagania go wiedzą i sztuczną inteligencją
oraz synergią na dobro wspólne ukierunkowanego
współdziałania.
Natomiast alternatywna — do powyższej ekohumanistycznej — koncepcja „ steady state ", czyli
„zrównoważonego rozwoju" zakłada istnienie nieprzekraczalnych granic wzrostu światowej społeczności. Koncepcja ta prowadzi do powstrzymania
rozwoju środowiska przyrodniczego oraz światowej
społeczności
Przezwyciężając — w ramach tej koncepcji —
kryzys globalny, należałoby radykalnie zmniejszać
poziom światowej konsumpcji. Poza bezpośrednią
poprawą kondycji środowiska przyrodniczego
umożliwiłoby to wygospodarowywanie środków
finansowych na poprawny—zasobo- i eko-oszczędny — dalszy rozwój nauki i techniki.
Tymczasem wzrost konsumpcji słabszej części
światowej społeczności to istotny warunek jej przeżycia wobec licznych zagrożeń życia oraz zaktywizowania jej intelektualnego potencjału twórczego.
Wszak istnieją dwie jakościowo odmienne formy
konsumpcji: „prestiżowa" i „sprawnościowa".
Jednak na zmniejszanie poziomu konsumpcji
„prestiżowej" małe są jak na razie szansę. A zatem,
dla realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju
trzeba by zmniejszać ilość konsumentów deficytowych zasobów (naturalnych lub przyrodniczych).
Stąd nadal przydatną — choć już moralnie zdegradowaną — byłaby tu, oparta na darwinizmie
społecznym, metoda stymulowania aktywności
poprzez selekcję odrzucającą słabszych partnerów
życia społeczno-gospodarczego.
Realizacja koncepcji sustainable development
— w ujęciu Systemu Życia — wymaga uznania
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
istnienia granic wzrostu oraz stworzenia — w pierwszym rzędzie informacyjnych — możliwości ich
rozwojowego przekraczania.
Stąd głównym warunkiem przezwyciężenia
globalnego kryzysu jest stworzenie powszechnie
dostępnego światowego (zintegrowanego, terytorialnie rozproszonego) systemu kompleksowego
monitorowanie i dalekosiężnego przewidywania
oraz wymiernego wartościowania skutków polityki,
pracy i innych zmian w uwarunkowaniach życia
ludzi i przyrody.
Wskazane przeto byłoby w tym celu, aby propozycję stworzenia światowej sieci informacyjnej
— zgłoszoną przez polską delegację rządową,
podczas I części światowego Szczytu na rzecz Spo
łeczeństwa Informacyjnego (WSIS, Genewa 2003)
— przekształcić w międzynarodowy program
budowy informacyjnych podstaw polityki sustainable development—trwałego rozwoju światowej
społeczności28. Mógłby on zostać podjęty w 2005
roku, w Tunisie, podczas II części WSIS.
W świetle Systemu Życia uznanie realności kryzysu globalnego i stworzenie możliwości poznawania kompleksowych skutków ludzkich zamierzeń
i działań, to warunek niezbędny dla uniknięcia
globalnej katastrofy. Równie istotnym tego warunkiem jest uznanie realności granic wzrostu, oraz
możliwości mądrego29 ich przekraczania.
Jest nam zatem pilnie w polityce potrzebna jakościowo nowa formuła:
„Nie ma granic dla mądrze kierowanego wzrostu i trwałego rozwoju światowej społeczności
— No litnits to wisdom based growth and sustainable development".
strony Południa — zwraca uwagę Adam Schaff:
„Idzie o cztery groźby (...) holocaustu atomowego,
O degradację ekologiczną planety (...) o eksplozję
demograficzną, oraz o stosunki Północ — Południe,
z całą grozą wyniszczenia, aż do śmierci głodowej,
milionów ludzi tego Południa". Patrz: A. Schaff,
Notatki Kłopotnika, BGW, Warszawa 1995, s. 18,
a także Pora na spowiedź, BGW, 1993, s. 93, 96.
Patrz także m.in.:
•
Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo rei
socialis, „Augustinum", Warszawa 1988, p. 24;A.
King, B. Schneider, Pierwsza globalna rewolucja.
Jak przetrwać?', Raport Rady Klubu Rzymskiego.
Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzym
skim, Warszawa 1992,
D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, Beyond the Limits, Global Collapse or a Sustainable Future, Earthscan, London 1993, polskie wydanie: D.H. Meadows, D.L. Meadows, J.Randers,
Przekraczanie granic — Globalne załamanie czy
bezpieczna przyszłość?, Centrum Uniwersalizmu
przy Uniwersytecie Warszawskim, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa
1995.
•
Al Gore, Ziemia na krawędzi. Ethos, War
szawa 1996;
G. Soros, Kryzys światowego kapitalizmu,
Wyd. Muza, Warszawa 1999;
J. Goldsmith, Pułapka, Wyd. Tygodnik
Solidarność, Warszawa 1995;
Raport CIA, Global Trends 2015: A Dialogue About the Future With Nongovernment
Experts, http://www.odci.gov/cia/publications/globaltrends2015/index.html;
•
L. Michnowski, W odpowiedzi na ter
roryzm, Świat do 2015, (Raport CIA), „Nauka
1 Przyszłość", 2001, nr 10 — http://www.psl.org.
pl/kte/ciagtr.htm.
•
L. Michnowski, Alternatywne kierunki
globalizacji, Biuletyn Komitetu Prognoz „Polska
2000 Plus" przy Prezydium PAN, r. 2002, n. 1,
http://www.psl.org.pl/kte/ciaewint.html.
2
PRZYPISY:
1
Na zagrożenia, w przypadku niedostosowania
światowych stosunków społecznych do wymagań
efektywnego stosowania wysokiej techniki, w tym
na możliwość wystąpienia obronnego terroru ze
Konieczność ekohumanizmu dla życia w sytuacji zmian i ryzyka uzasadniam m.in. w:
•
Czy regres człowieczeństwa?':, LTN-K,
Warszawa 1999 — http://www.psl.org.pl/kte/ksiazlm.htm.
•
Ekohumanizm jako aksjologiczna podsta
wa wychowania dla przyszłości, [w:] Materiały
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
z konferencji Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus"
przy Prezydium PAN n.t: Etos edukacji w XXI
wieku, Jachranka 17-19 listopad 1999 r. — [w:]
Materiały z konferencji Komitetu Prognoz „Polska
2000 Plus" przy Prezydium PAN n.t.: Etos edukacji w XXI wieku, Jachranka 17-19 listopad 1999 r.
—http://www.psl.org.pl/kte/jachr.htm
•
Etyczne i informacyjne przesłanki trwa
łego rozwoju, [w:] Unia Europejska, Geneza
—rozwój —perspektywy, (red, Józef M. Dołęga),
Episteme 25 (2002), Wydawnictwo Wszechnicy
Mazurskiej, Acta Universitatis Masuriensis, Olecko
2002.
3
Problem budowy tych informacyjnych pod
staw szerzej uzasadniam w: O potrzebie budowy
informacyjnych podstaw zrównoważonego rozwoju
światowej i polskiej społeczności (analiza systemo
wa), załącznik do: Ekspertyza (dla Ministerstwa
Środowiska) pt. Koncepcja realizacji zaleceń
Szczytu Ziemi w Johannesburgu dotyczących bu
dowy informacyjnych podstaw zrównoważonego
rozwoju, Warszawa 2003 r. — http://www.psl.org.
pl/kte/ekspertyzaz.pdf. A także w:
•
World Integrated Warning Forecasting
System Based on System Dynamics Principles as
a Basic Factor in Sustainable Development, [w:]
Materiały konferencji nt: Organizational Change
Dynamics — Understanding Systems, Managing
Transformation, zorganizowanej przez System Dy
namics Society w Palermo, Włochy, w dniach 28
lipca - 1 sierpnia 2002.
•
http://www.psl.org.pl/kte/740Michnowski.pdf.
The Professional World Center For Strategy of Sustainable Development — For Life in State
of Change, [w:] Materiały konferencji nt: Earth Management — all Peoples together, zorganizowanej
przez Earth Community Organization w Toronto,
Ontario, Kanada, w dniach 17 - 22 sierpnia 2002
—http://www.psl.org.pl/kte/pwcfssd.htm.
4
Problem ewolucji intelektualnej szerzej oma
wiam m. in w:
•
Otwarte społeczeństwo globalne Sorosa
a koncepcja ewolucji intelektualnej, (współautor:
Eulalia Sajdak-Michnowska), — http://www.psl.
org.pl/kte/michn-kor.htm
Ewolucja intelektualna jako edukacyjne
wyzwanie przyszłości, Referat na Międzynarodową
Konferencję Naukową nt: Poszukiwanie modelu
wyższej szkoły niepaństwowej, zorganizowaną
przez Wyższą Szkołę Menedżerska w Legnicy,
w Szklarskiej Porębie w dn. 8-10 września 2002 r.
http://www.psl.org.pl/kte/ewoinedu.htm.
•
Praca powszechna i doinformowana jako
warunek ewolucji intelektualnej, w: Hipoteza Fi
lozofii Uniwersalistycznej, red. J. L. Krakowiak,
Centrum Uniwersalizmu przy UW, Polska Federa
cja Życia, Warszawa 1999. — http://www.psl.org.
pl/kte/ppid.htm, a także w:
•
Przyszłość pracy — ujęcie cybernetyczne,
„Transformacje" 1997, nr 1-4
5
Według J. W. Forrestera—w istocie zwolennika
koncepcji „zerowego wzrostu" {steady state)—przyczyn kryzysu globalnego należy szukać w zbyt dobrej
opiece zdrowotnej, nadmiernej produkcji żywności
oraz nadmiernym uprzemysłowieniu. (Rising pressures are necessary to hasten the day when population
is stabilized. Pressures can be increased by reducing
food production, reducing health services, and reducing industrialization. Such reductions seem to have
only slight ęffect on ąuality of life in the long run. The
principal effect will be in sąueezing down and stopping
the runaway growth). Patrz: Forrester J.W., WorldDynamics, Wright-Allen Press, Cambridge, MA, 1971,
ss 123-125; http://world.std.com/~awolpert/gtr385.
html. Por.: Counterintuitive behavior of social
systems
—
http://sysdyn.mit.edu/sdep/Roadmaps/RMl/D-4468-2.pdf, a także:
W. R. Fey, A. C. W. Lam, The Bridge To
Humanity ś Future;
•
A System Dynamics Perspective on the
Environmental Crisis and its Resolution — www.
EcocosmDynamics.org,
http://www.albany.edu/cpr/sds/sdconf2001 /reviewers/l 21 Fey.pdf
Według Hansa Petera Martina i Haralda Schumanna programuje się przyszłość światowej społeczności na zasadzie 20-80 proc. oraz kultury „tittytainment" dla słabszych części rodziny ludzkiej.
20 procent światowej społeczności ma pracować
i „mieć jedzenie", zaś jej 80 procent ma być utrzymywane w ryzach nowoczesną socjotechniką
„chleba i igrzysk" i „być jedzeniem". Patrz Pułapka
globalizacji. Atak na demokracja i dobrobyt. Wyd.
Dolnośląskie, Wrocław 1999, s. 8.
Zbieżną z koncepcją „steady state" i „zero
growth" propozycję zmniejszenia zaludnienia Zie-
| TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
mi do 0.5 mld. osób przedkłada się w: Earth policies
to reduce human population to 500 millions, patrz:
Earth Community Organization, Newsletter, Newsletter Volume 3, Issue 2, October 2002, http://www.
telusplanet.net/public/gdufour/NewsB.html#BE
6
Na takie zagrożenie zwracam m.in. uwagę w:
Jak przezwyciężać kryzys cywilizacji? Darwinizm
albo dialog informowanej współpracy, „Res Humana". 2003, nr 3/64, http://www.psl.org.pl/kte/forumk3-2003.html.
7
Przed zagrożeniem taką budową przestrzega
się w: KEEP BIG BROTHER' S HANDS OFF THE
INTERNET, By Senator John Ashcroft: http://usinfo.state.gov/journals/itgic/1097/ijge/gj-7.htm
8
Patrz: Sagę A. P., Methodology for large-scale
systems, New York, ...., 1977, s. 8, a także Michnowski L.:
•
Modelowanie konceptualne w przewidywa
niu przyszłości, (w:) Czy warto myśleć o przyszło
ści, Komitet Prognoz „Polska w XXI Wieku" przy
Prezydium Polskiej Akademii Nauk, D. W. Elipsa,
Warszawa 1996;
•
Informacyjne podstawy rzeczowo racjo
nalnej polityki w sytuacji zmian, [w:] Racjonalność
myślenia, decydowania i działania, (red.) L. Zacher,
Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania
im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2000 — http://
www.psl.org.pl/kte/racjon.html.
9
Zastosowanie metody budowy teorii aksjomatycznej w poszukiwaniu rozwiązań trudnych pro
blemów proponuje się w: J. W. Forrester, Industrial
dynamics, MIT Press, Massachusetts 1961.
Proponowane przez J.M. Bocheńskiego zastosowanie w filozofii metody budowy teorii aksjomatycznej omawiam m.in. [w:]
•
Praktyczne aspekty filozofowania, (współ
autor: Eulalia Sajdak-Michnowska), [w:] Filozofia
w dydaktyce akademickiej, (red.) Eulalia Sajdak-Michnowska, Katedra Filozofii Pomorskiej Aka
demii Pedagogicznej, Słupsk 2001.— http://www.
psl.org.pl/kte/filoz.htm;
•
Filozofia i przewidywanie oraz kształtowa
nie przyszłości, (współautor: E. Sajdak-Michnow
ska), [w:] Filozofia w szkole III, (red. B. Burlikowski
i W. Słomski), materiały konferencji naukowej nt:
Filozofia jako podstawa integracji nauczania i
wychowania,
zorganizowanej przez Polskie
Towarzystwo Filozoficzne Sekcja Nauczania
Filozofii im. T. Cze-żowskiego, Komitet Główny
Olimpiady Filozoficznej i Akademia Świętokrzyska
im J. Kochanowskiego, Zakład Historii Filozofii
I.N.P., Wydział Zarządzania i Administracji, Polskie
Towarzystwo Filozoficzne, Oddział w Kielcach, w
dniach Kielce — 21 - 22 wrzesień 2001, Kielce Warszawa 2002.
10
Struktura procesualna: ciąg jakościowych
zmian w strukturze systemu życia towarzyszących
jego rozwojowi (jak u motyla).
1
Wg K. Bogdańskiego mogą istnieć takie
podmioty życia — nazwane przezeń regulonami
falowymi — których masa jest zbliżona do zera.
Patrz: K. Bogdański, Studium nad regulonami,
Siedlce 1985.
12
Problem informacji, negentropii i entropii,
w odniesieniu do systemów życia, omawiam w:
Patrz m.in.: Jak żyć? Ekorozwój albo..., Wyd. Eko
nomia i Środowisko, Białystok 1995, http://www.
psl.org.pl/kte/ksiazlm.htm.
13
Według L. v. Bertalannffy'ego Uniwersum
zbudowane jest z „aktywnych pierwotnie" syste
mów otwartych, czyli takich elementów, których
podtrzymująca życie aktywność wynika z ich istoty,
a więc nie jest jedynie reakcją na oddziaływania
środowiska. Patrz: Bertalanffy von, Ludwig:
Problems ofLife, Harper, New York 1952,
•
Ogólna teoria systemów, PWN, Warszawa
1984. Bertalanffy, system pierwotnie aktywny
Patrz także: W. N. Sadowski, Analiza logiczno-metodologiczna „Ogólnej Teorii Systemów" L.
von Bertalanffy'ego, [w:] Problemy metodologii
badań systemowych (praca zbiorowa), WNT,
Warszawa 1973.
14
Patrz: Wiener, N, Cybernetyka czyli sterowa
nie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie, PWN,
Warszawa 1971.
15
Por.: L. Brillouin, Nauka a teoria informacji,
PWN, Warszawa 1969, s. 242.
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
16
Ta energia swobodna odpowiada mocy swo
bodnej M. Mazura. Patrz: M. Mazut, Cybernetyka
i charakter, PIW, Warszawa 1976.
17
Problem homeostatu — por. M. Mazut, Cyber
netyka i charakter, wyd. cyt.
wieku. Przyszłość globalizacji. Jeszcze o nauce
w przyszłości, Komitet Prognoz ,,Polska 2000
Plus" przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Biuletyn Nr 1 (31/2001), D. W. Elipsa, Warszawa 2001,
s. 129 — http://www.psl.org.pl/kte/pzdr.html.
21
18
Problem etapów rozwoju systemów życia
omawiam m.in. w:
•
Jak żyć? Ekorozwój albo..., wyd, cyt.
•
Kryzys globalny a przywracanie zdolności
rozwoju, Aneks 1, w: Pajestka J., O orientację na
przyszłość w reformach polskich, Megatrendy cywili
zacyjne a proces transformacji systemowej, Komitet
Prognoz „Polska w XXI wieku" przy Prezydium
PAN, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 1994.
Problem granic wzrostu, ich kolejności i metod
przekraczania szerzej omawiam w:
•
O potrzebie budowy informacyjnych pod
staw trwałego rozwoju (sustainable development)
polskiej, europejskiej i światowej społeczności,
(w:) Filozoficzne i społeczne uwarunkowania zrów
noważonego rozwoju, (red. Artur Pawłowski), Mo
nografie Komitetu Inżynierii Środowiska Polskiej
Akademii Nauk, vol. 16, Lublin 2003;
•
Analiza zmienności w kształtowaniu stra
tegii trwałego rozwoju (sustainable development),
[w:] Filozoficzne i społeczne uwarunkowania zrów
noważonego rozwoju, (red. Artur Pawłowski), Mo
nografie Komitetu Inżynierii Środowiska Polskiej
Akademii Nauk, vol. 16, Lublin 2003.
•
Informacja jako podstawa trwałego roz
woju, [w:] „Polska 2000 Plus", Biuletyn Komitetu
Prognoz „Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN,
2003, nr 2 (8) — http://www.psl.org.pl/kte/informacjakp.pdf.
19
Na zagrożenie środowiska przyrodniczego
obecną formą wzrostu gospodarczego Chin zwraca
się uwagę w: L. R. Brown, Eco-Economy: Building
an Economy for the Earth, (W. W. Norton & Co.,
NY: 2001) — http://www.earth-policy.org/Books/
index.htm
20
Problem ten szerzej omawiam m.in. w:
•
Przedsiębiorstwo zdolne do rozwoju w sy
tuacji zmian — ujęcie cybernetyczne, „Transforma
cje", Listopad 2002;
•
Co jest piękniejsze: małe czy duże? [w:]
Polska 2000 Plus, Stan prognoz światowych XXI
Według Lestera Browna — wieloletniego pre
zesa World Watch Institute — waunkiem uniknięcia
globalnej katastrofy jest wprowadzenie do ekono
miki kompleksowego rachunku korzyści i kosztów
gospodarowania. (The preeminent challenge for
our generation is to design an eco-economy, one
that respects the principles of ecology.) Patrz: L. R.
Brown, Eco-Economy, wyd.cyt.
Również Klub Rzymski postuluje zmianę ekonomiki na uwzględniającą czynniki zewnętrzne.
(Externality' costs must be internalised.)
Patrz: No limits to knowledge: towards a sustainable knowledge society, On the 30th Anniversary
of The Club of Rome and of the first Report: ''The
Limits to Growth', Towards a Sustainable Knowledge Society: Dicsussion paper for the Club of
Rome 26-5-02.
22
Koni ecznoś ć — w s yt uacj i zmi an i r yzyka
— podj ęcia międzynarodowego programu rozwoju
elast ycznej automat yzacji wytwar zania omawi am
m.in. w: Elastyczny system wytwarzania jako waru
nek istnienia przy szybko zachodzących zmianach,
„Prakseologia", 1985, nr 1-2.
23
Kompleksowe monitorowanie — takie, które
ukazuje również zmiany w poziomie jakości (w tym
w jakości życia osób) monitorowanych społeczno
ści, a więc dostarcza wiedzy o rodzaju dotyczącego
je procesu: rozwój albo kryzys, oraz o zmianach
w tempie tego procesu.
24
Propozycja utworzenia takiego Centrum
była zgłoszona w 1997 roku w skierowanym do
Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego me
morandum pt; Polska Inicjatywa Na Rzecz Trwa
łego Rozwoju Świata, wystosowanym przez 165
wybitnych polskich osobistości — http://www.
psl.org.pl/kte/Polinicj.htm, http://www.psl.org.
pl/kte/Lista.htm.
25
Przed zagrożeniem takim przestrzegałem
m.in. w: Szansę i zagrożenia integracji europejskiej,
w: Ten świat — człowiek w tym świecie, Obszary
TRAN.- • -RMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005
sprzeczności edukacyjnych, (red. I. Wojnar), Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus" przy Prezydium
Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2003 r.
26
Z tekstu: Jan Paweł II, Orędzie Ojca Świętego
Jana Pawła II na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia
2004 roku: „Zwracam się również do was, kobiety
i mężczyźni, których dręczy pokusa uciekania się
do zgubnego narzędzia terroru, które kompromituje
u samego korzenia racje, dla jakich walczycie!"
27
Według zespołu D.L. Meadowsa — istnieje
pogląd, iż jest już za późno na przeprowadzenie
radykalnej przemiany cywilizacyjnej — w wersji
anglojęzycznej: „Another model says that the limits
are real and close, and that there is not enough time,
and that people can not be moderate, or responsible
or compassionate. That model is self-fulfilling. If
the world chooses to believe it, the world will get to
be right, and the result will also be collapse". Patrz:
Beyond the Limits, wyd. cyt., s. 236.
i prognozowania (w związku z elementami zdolnymi do wywołania globalnej zmiany) a przez to
pomóc w implementacji zasad zrównoważonego
rozwoju.
Taka sieć byłaby też niezbędna, aby przybliżyć
nam proces globalizacji i związane z nim liczne
zjawiska, od zarządzania zbiorowościami ludzkimi,
światowym ekosystemem, ruchami populacji (migracyjnymi) po wiele innych kluczowych elementów
globalnej transformacji."
Patrz: Wystąpienie Prof. dr hab. Michała Kleibera, Ministra Nauki na Światowym Szczycie
Społeczeństwa Informacyjnego Genewa, 11 grudnia
2003 — http://www.mnii.gov.pl/pub/info/dep/
bpi/20031223.html.
29
mądrość: intelekt + wiedza (także o przyszłości) + „sztuczna inteligencja",
intelekt: rozum + intuicja + sumienie (zdolność
poprawnego wartościowania).
28
Podczas WSIS, 11 grudnia 2003 r. w Genewie,
minister Michał Kleiber wyraził w imieniu Polski
następującą opinię:
„Wierzymy, że Internet i inne technologie teleinformatyczne mogą być skutecznym narzędziem
dla przewidywania i zapobiegania globalnym
zagrożeniom. Mogą być także świetnymi sposobami wspierania wdrażania w życie idei zrównoważonego rozwoju. W moim przekonaniu sposób,
w jaki ewoluuje sytuacja na świecie, stwarza pilną
potrzebę zbudowania szeroko, swobodnie dostępnej
sieci informacyjnej. Taka sieć mogłaby służyć do
prowadzenia monitoringu, wczesnego ostrzegania
Mgr inż. Lesław MICHNOWSKI, Członek Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus" przy Prezydium
Polskiej Akademii Nauk. Adres e-mail:
[email protected]
TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I