docMetody_pracy-materia..
download 
Reklamacja Transkrypt
Metody_pracy-materia..
Materiały opracowane przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych Sp. z o.o. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17, lok. 4 A, 90–248 Łódź tel. (42) 633 17 19 fax. (42) 209 36 85 Materiały opracowane przez: Karolinę Porczyńską Korekta: Anna Strożek Skład: Magdalena Karwan Opracowanie graficzne: Kinga Dudzik Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Spis treści Wstęp .............................................................................................................. 5 Wprowadzenie w tematykę szkolenia ............................................................ 8 Wyjaśnienie pojęcia „metody pracy” ........................................................... 12 Metody pracy i możliwości ich zastosowania .............................................. 15 Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych ........................................ 33 Rola rodziny w rozwiązywaniu problemów dziecka ................................... 43 Wady i zalety wybranych metod pracy ........................................................ 45 Kryteria diagnozowania poszczególnych zaburzeń ..................................... 48 Zakończenie ................................................................................................. 54 Bibliografia................................................................................................... 55 W s t ęp Niniejsze materiały szkoleniowe zostały przygotowane z myślą o studentach i studentkach kierunków: pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna. Szkolenia są częścią projektu Podstawą dobra praktyka współfinansowanego ze środków pochodzących z Unii Europejskiej, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Priorytet III – Wysoka jakość systemu oświaty, Działanie 3.3. – Poprawa jakości kształcenia, Poddziałanie 3.3.2. – Efektywny system kształcenia i doskonalenia nauczycieli – projekty konkursowe) realizowanego na terenie województwa wielkopolskiego. Projektem objęto 360 studentów i studentek z Wyższej Szkoły Zawodowej „Kadry dla Europy”. Prawidłowa realizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego wymaga od studentów posiadania odpowiedniej wiedzy i kwalifikacji w konkretnych dziedzinach w połączeniu z praktycznymi umiejętnościami. Z tego powodu tematyka niniejszych materiałów koncentruje się na podstawowych zagadnieniach związanych właśnie z procesem wychowania i nauczania. Głównym celem jest zwiększenie wiedzy i kompetencji studentów z zakresu efektywnej realizacji procesu dydaktycznego i wychowawczego w przedszkolu i klasach I–III oraz zapoznanie przyszłych absolwentów ze specyfiką przedszkola i szkoły podstawowej jako docelowego miejsca pracy. Realizacją projektu zajmuje się Wyższa Szkoła Zawodowa „Kadry dla Europy” w Poznaniu. Jest to nowoczesna uczelnia, posiadająca uprawnienia do kształcenia nauczycieli. WSZ KDE ma bogate doświadczenie w realizowaniu projektów unijnych oraz różnego rodzaju kursów i studiów podyplomowych. Doświadczenie Uczelni w implementacji proje- 5 któw, w tym współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego, a także odpowiednie zaplecze kadrowe i techniczne gwarantuje profesjonalną realizację działań w ramach niniejszego przedsięwzięcia. Studia pedagogiczne cieszą się dużym zainteresowaniem, jednakże jakość kształcenia na tym kierunku jest zbyt niska. Odpowiedzią na powyższy problem ma być realizacja projektu Podstawą dobra praktyka. W tej części szkolenia przedstawimy metody, które można stosować w pracy z dziećmi, szczególnie skupiając się na uczniach trudnych (pod tym pojęciem rozumiemy różne dysfunkcje, nieprawidłowości oraz nieprzystosowanie społeczne i niepoddawanie się oddziaływaniom wychowawczym). Część uwagi poświęcimy ponadto pracy z uczniem zdolnym, gdyż on także wymaga specjalnego podejścia, które nie pozwoli zmarnować drzemiącego w nim potencjału. Dowiecie się, w jaki sposób dobierać metody i jakie warunki muszą być spełnione, aby były one skuteczne. Uzupełnimy także wiedzę teoretyczną, która jest niezbędna do prawidłowego zrozumienia i przyswojenia tej tematyki. Będziemy tutaj mówić przede wszystkim o roli, jaką odgrywacie z jednej strony jako organizatorzy procesu dydaktycznego, z drugiej jako towarzysze uczniów i wychowanków w procesie ich prawidłowego rozwoju. Znów powrócimy dla kluczowego w pedagogice pojęcia odpowiedzialności. Tym razem będzie ona dotyczyć spoczywającego na nauczycielu obowiązku zauważenia na jak najwcześniejszym etapie rozwoju dziecka wszelkich nieprawidłowości, które mogą być przyczyną bądź objawem poważnych zaburzeń. Dowiecie się, w jaki sposób należy reagować na niepokojące sytuacje i jak radzić sobie z dzieckiem, które ma różne problemy – od tych związanych z adaptacją do środowiska przedszkolnego lub szkolnego, poprzez dotyczące relacji między ludźmi 6 i umiejętności współpracy, aż do problemów z przyswajaniem wiedzy i nowych umiejętności. Dowiecie się, jak różnorodne mogą być zaburzenia dzieci i jakie są Wasze możliwości podejmowania odpowiednich działań. Musicie wiedzieć, że dobór odpowiednich metod pracy do potrzeb dzieci jest sztuką, zwłaszcza że system nauczania, mimo szerzenia idei indywidualizacji, wciąż trzyma się struktur, w których liczba dzieci uniemożliwia realizację programu na miarę potrzeb każdego z nich. Tym trudniejsze jest zadanie nauczyciela, który mimo wszelkich przeciwności musi swą pracę dydaktyczno-wychowawczą wykonać jak najlepiej. Osoba, która się angażuje i lubi to, co robi, ma duże szanse na zdobycie sympatii dzieci, która zaowocuje chęcią współpracy. 7 Wprowadzenie w tematykę szkolenia W tej części wyszczególnimy działy tematyczne, nad którymi będziemy pracować. Uporządkujecie zdobytą do tej pory wiedzę z zakresu stosowania metod pracy z dziećmi, uzupełnimy teorię z części dydaktycznej i omówimy praktyczne formy zastosowania zdobytych informacji. Metody pracy Istnieje sześć metod, na podstawie których będziemy pracować: metoda modelowania, metoda zadaniowa, metoda perswazji, metoda nagradzania, metoda karania, metoda oddziaływań grupowych. Techniki pracy W dalszej części metody te zostaną uzupełnione o techniki, które służą do ich realizacji: technika wymiany opinii, techniki oparte na dramatyzacji, techniki wzmacniania pozytywnego i negatywnego, techniki oddziaływań niewerbalnych, techniki organizowania czasu wolnego. 8 Problemy emocjonalne dziecka Zajmiemy się analizą przyczyn zaburzeń emocjonalnych u dzieci, uwzględniając normy rozwojowe. Poszukamy również sposobów na przywrócenie u dziecka równowagi emocjonalnej. Zaburzenia mowy u dziecka i elementy terapii logopedycznej Mimo że terapią zaburzeń mowy zajmują się wykwalifikowani specjaliści, w trakcie szkolenia będziemy Was zachęcać do zwracania szczególnej uwagi na prawidłowy rozwój mowy u młodszych dzieci, gdyż istnieją takie zaburzenia, które nieskorygowane w dzieciństwie towarzyszą człowiekowi do końca życia. W tej części zostaniecie wyposażeni w arkusz do przeprowadzenia badania aparatu artykulacyjnego. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej Istnieje szansa, że w przedszkolu lub szkole, w których będziecie pracować, pojawi się dziecko z podejrzeniem zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Abyście uniknąć w takiej sytuacji poczucia bezradności, dowiecie się dokładnie, czym jest to zaburzenie, jak można pomóc dziecku. Otrzymacie kryteria diagnostyczne dla zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Zdarza się bowiem, że objawy ADHD przypisuje się dzieciom niemającym z nimi nic wspólnego. Autyzm Autyzmem zajmiemy się przede wszystkim dlatego, że te specyficzne zaburzenia rozwoju mogą się pojawić nawet dopiero około 3. roku 9 życia dziecka, czyli w momencie, kiedy trafia ono do przedszkola. Dotychczas rozwój dziecka może przebiegać całkowicie prawidłowo. Udzielimy Wam wskazówek, jak sobie radzić w pracy z dzieckiem z autyzmem. Dziecko z rodziny dysfunkcyjnej Chcemy Was szczególnie uwrażliwić na konieczność dokonania zmiany w postrzeganiu dziecka. Nauczyciel spotyka się z dzieckiem, nie mając możliwości obserwacji naturalnego środowiska rodzinnego, które jest głównym czynnikiem kształtowania osobowości człowieka. Chcemy, abyście uwzględnili rodzinę jako najważniejszy czynnik wpływający na sposób zachowania i postępowania dziecka. Dysleksja Dysleksja jest powszechnym zaburzeniem, trochę lekceważonym, a groźnym w skutkach, dlatego opiszemy Wam sposoby pracy z dzieckiem dyslektycznym oraz zwrócimy Waszą uwagę na objawy, które mogą świadczyć o występowaniu tego mikrouszkodzenia. Dziecko o obniżonych wynikach w nauce Wiele dzieci wykazuje trudności w uczeniu się, które przejawiają się już na pierwszych etapach edukacji. Gorsze wyniki w nauce wiążą się z pojęciem niepowodzeń szkolnych, które mogą nieść za sobą bardzo istotne konsekwencje, z zaburzeniami emocjonalnymi i przerwaniem nauki na przedwczesnym etapie włącznie. Z niniejszych materiałów i szkolenia dowiecie się, jak je rozpoznawać i jak skutecznie udzielać pomocy. 10 Dziecko zdolne Część szkolenia chcemy poświęcić również dzieciom zdolnym, gdyż ich zaniedbanie może również nieść za sobą negatywne skutki, zwłaszcza z perspektywy rozwoju dziecka. Nauczymy Was, jak wyłonić dziecko zdolne i w jaki sposób udzielić mu profesjonalnego wsparcia, aby mogło w pełni realizować swój potencjał. Kryteria diagnozowania poszczególnych zaburzeń Znajomość kryteriów diagnozy z pewnością będzie bardzo przydatna dla osób pracujących z dziećmi. Nawet jeśli nie będziecie diagnostami, ta wiedza umożliwi Wam wykluczenie lub potwierdzenie przypuszczeń dotyczących występowania zaburzeń w rozwoju. Postaramy się wyposażyć Was w narzędzia, którymi będziecie mogli swobodnie posługiwać się w sytuacji pojawienia się wątpliwości. Rola rodziny w rozwiązywaniu problemów dziecka Tak jak wspomnieliśmy przy temacie dotyczącym dziecka z rodziny dysfunkcyjnej, w pracy pedagogicznej należy uwzględniać rodzinę jako naturalne i pierwotne środowisko dziecka. Tylko dziecko postrzegane z tej perspektywy może zostać objęte wystarczającą opieką i otrzymać szansę harmonijnego rozwoju. Współpraca środowiska szkolnego i rodzinnego może przyczynić się do sukcesu na gruncie wychowania i nauczania dziecka. W tej części będziemy omawiać różne propozycje metod pracy w zależności od sytuacji, w jakiej znajduje się dziecko oraz jego potrzeb i oczekiwań. Następnie, dla podsumowania, omówimy te metody pod kątem ich wad i zalet. Spróbujemy również wskazać najbardziej i najmniej skuteczne sposoby pracy z dziećmi. 11 Wyjaśnienie pojęcia „metody pracy” Metody pracy są ogólnie przyjętymi sposobami rozwiązywania różnych sytuacji. Na gruncie edukacji pojęcie to zazwyczaj odnosi się do takich rozwiązań, które pozwalają w sposób jak najbardziej skuteczny i efektowny przekazywać wiedzę i uczyć nowych umiejętności. Podstawowym warunkiem decydującym o prawidłowym dobraniu metody jest jej adekwatność do potrzeb i możliwości dziecka. Wymienimy teraz główne zasady doboru odpowiednich metod do pracy z najmłodszymi: decyzję o doborze właściwej metody podejmuje się zgodnie z aktualnym etapem rozwoju dziecka i wynikającymi z niego potrzebami oraz możliwościami; metody dobieramy, określając najpierw cel, jaki chcemy przy ich pomocy zrealizować, i narzędzia, jakie mogą być potrzebne do realizacji; efektywność doboru metody oceniamy najpierw na podstawie zachowania dziecka, dopiero w drugiej kolejności uwzględniając realizację celu; o skuteczności metody świadczy zaangażowanie dziecka w trakcie pracy oraz zasób wiedzy i umiejętności, jakie wyniosło ono z realizacji zadania; o efektywności metody świadczy również to, że sposób jej realizacji nie jest ściśle określony i w razie potrzeby może ulegać modyfikacjom; 12 o odpowiednim doborze metod świadczy również możliwość zastąpienia jednej metody drugą w przypadku braku efektów, bez konsekwencji dla realizacji zadania; skuteczna metoda to taka, która podnosi poziom motywacji dziecka do aktywnego uczestnictwa w procesie kształcenia1. Warto, abyście sami odpowiedzieli na pytanie, jakie warunki musi spełnić metoda, aby można ją było określić mianem skutecznej. Przypomnijcie sobie własne doświadczenia szkolne i metody pracy stosowane wówczas przez nauczycieli – czy dużo się zmieniło od tamtego czasu, czy pojawiły się jakieś nowe rozwiązania metodyczne i dydaktyczne? Dla przypomnienia dodajmy jeszcze, że uszczegółowieniem metody jest technika, która niejako pełni funkcję narzędzia ułatwiającego realizację metody. Stanowi już pewien pomysł na rozwiązanie. W dalszej części będziemy jeszcze mówić o technikach pracy i będziecie mogli zobaczyć, że są one tak opracowane, aby stanowiły dopełnienie dla metod. W następnej części przejdziemy do najważniejszego elementu treści szkoleniowych, mianowicie omówienia metod pracy i możliwości ich zastosowania w pracy z dziećmi. Aby ułatwić Wam zrozumienie tej problematyki, będziemy omawiać zastosowanie poszczególnych metod na przykładzie określonej grupy odbiorców – będą nimi przede wszystkim dzieci napotykające na różnego rodzaju trudności. Tematyka ta dobrana jest celowo tak, abyście umieli sobie radzić w sytuacjach związanych z dysfunkcjami dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. 1 F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2001. 13 Warto mieć świadomość, że problem dziecka z trudnościami ma o wiele szerszy zakres niż może się wydawać. Niestety, niewłaściwe podejście i postawa nauczyciela, który często lekceważy problem, sprawia, że dzieci te są marginalizowane. I temu właśnie chcemy zapobiec. 14 Metody pracy i możliwości ich zastosowania W tej części zawrzemy informacje dotyczące samego podziału metod pracy2 na różne kategorie, uzupełnimy tę wiedzę o możliwość zastosowania różnorodnych technik, skupiając się szczególnie na technice dramowej. Po wprowadzeniu teoretycznym i usystematyzowaniu wiedzy z tego zakresu zajmiemy się szczegółowym omówieniem możliwości zastosowania określonych metod pracy na przykładzie wybranych grup dzieci z różnymi trudnościami i nie tylko. Wyróżniamy sześć grup metod: Metoda modelowania Metoda ta polega na uczeniu się nowych umiejętności poprzez obserwację ludzi z najbliższego otoczenia. Mowa tu głównie o umiejętnościach związanych z kompetencjami społecznymi, odpowiedzialnymi za prawidłowy przebieg tworzenia więzi i relacji społecznych. Możemy inaczej powiedzieć, że jest to metoda uczenia się poprzez naśladownictwo, oparta o naturalną potrzebę dziecka zarówno w wieku przedszkolnym, jak i wczesnoszkolnym, polegającą na poszukiwaniu autorytetów do naśladowania. 2 L. Hurło i in. (red.), Paradygmaty współczesnej dydaktyki, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2009; Koszmider M., Materiały do ćwiczeń z dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2009; B. Niemierko, Kształcenie szkolne. Podręcznik skutecznej dydaktyki, WAiP, Warszawa 2010. 15 Czemu może służyć stosowanie tej metody? Metoda modelowania jest nieświadomie stosowana przez rodziców od pierwszych dni życia dziecka. Obserwując otoczenie i zachodzące w nim relacje, dziecko uczy się nowych umiejętności; W zależności od tego, jaki kształt posiada rzeczywistość dziecka i jakie relacje się w niej kształtują, taki będzie obraz świata, stworzony przez dziecko; Metodą modelowania możemy przekazywać dziecku wiedzę i umiejętności z zakresu postaw, wartości, uczuć, relacji między ludźmi, norm i zasad społecznych; Poprzez naśladownictwo możemy uczyć także praktycznych umiejętności; Dziecko przenosi nabytą wiedzę i umiejętności drogą naśladownictwa na innych ludzi i nowe sytuacje; Wiedza i umiejętności zdobyte przez dziecko poprzez naśladownictwo stanowią podstawę jego wiedzy o świecie, rządzących nim prawach i relacjach; Jeśli dziecko od pierwszych dni życia miało możliwość obserwowania nieprawidłowych relacji, np. między swoimi rodzicami, taki wzorzec zachowań i sposobów postępowania może uznać za właściwe i przyswoi sobie jako normę. Kiedy i w jakim celu metoda ta może być zastosowana? Tę metodę możemy zastosować w pracy z dziećmi, które mają trudności w przyswajaniu norm i zasad postępowania społecznie akceptowalnego. Jeśli nauczyciel jest dla dziecka autorytetem, może je zachęcić, aby brało przykład z jego sposobu 16 postępowania. Wymaga to od nauczyciela stosowania w pracy takich zasad, jakie chciałby, aby stosowali jego uczniowie; Może się ona okazać również skuteczna w pracy z dziećmi z trudnościami w uczeniu się. Naturalną zdolnością każdego dziecka jest uczenie się poprzez naśladownictwo i na tym należy bazować, zwłaszcza że każde słowo poparte gestem lub przykładem staje się dla dziecka o wiele bardziej zrozumiałe; Dziecko z trudnościami w kontrolowaniu swoich zachowań i emocji może uczyć się przyjmowania prawidłowych postaw w określonej sytuacji poprzez obserwacje innych osób będących w podobnym położeniu; Należy również pamiętać, że praca z małymi dziećmi daje możliwość zredukowania negatywnych wzorców zachowań, z jakimi dziecko spotyka się w środowisku rodzinnym i ukazania mu prawidłowych norm i zasad postępowania. Istotne jest to, że dziecko trafia do placówki edukacyjnej z wykształconą już zdolnością uczenia się za pośrednictwem naśladownictwa. Jedyne, co jest mu potrzebne, to umiejętne kierowanie przez osoby dorosłe procesem zdobywania wiedzy poprzez zapewnienie możliwości obserwowania i doświadczania prawidłowych wzorców postępowania. Nie można zapominać, że dzieci młodsze nie potrafią dokonywać wyborów pomiędzy tym, co społecznie akceptowalne a tym, co podlega negatywnej ocenie społecznej. Metoda zadaniowa Jest to metoda, która polega na generowaniu odpowiednich do potrzeb dziecka zadań, których wykonanie wpłynie na określone zmiany 17 np. w zachowaniu, oraz pozwoli zwiększyć zasób wiedzy i nabyć nowe umiejętności. Metoda ta oparta jest na przekonaniu, że najłatwiej uczymy się poprzez doświadczanie i przeżywanie czegoś. Czemu może służyć stosowanie tej metody? Metoda zadaniowa jest stosowana w wychowaniu dzieci już na wczesnych etapach rozwoju i zazwyczaj jako pierwsi stosują ją rodzice. Wprowadzając podział obowiązków w domu i przydzielając dziecku odpowiednie do jego możliwości zadania, uczą oni dziecko zasad współżycia w rodzinie; Zastosowanie tej metody w nauczaniu i wychowaniu dzieci daje im sposobność do sprawdzenia swoich umiejętności i wykazania się. W konsekwencji dziecko nabiera poczucia sprawstwa i staje się świadomym twórcą, wszędzie tam, gdzie ma możliwość obserwować efekty swojej pracy; Metoda zadaniowa ma charakter pośredniego oddziaływania wychowawczego, dzięki czemu dziecko staje się twórcą, co umożliwia skuteczny rozwój umiejętności, a praktyczne doświadczanie sprzyja procesom zapamiętywania; Stosowanie tej metody sprzyja nabywaniu umiejętności związanych z budowaniem relacji międzyludzkich, gdyż dziecko uczy się, że podejmowane działania mogą służyć również innym, zaspokajając ich potrzeby; Powierzanie zadań dziecku sprzyja rozwojowi jego samodzielności i odpowiedzialności, gdyż to od dziecka zależą efekty pracy; 18 Dziecko doświadcza w ten sposób poczucia zadowolenia i satysfakcji, które stanowią główne źródło motywacji zachęcającej do bycia aktywnym; Metoda zadaniowa podkreśla naturalną potrzebę dziecka do rozwoju, oddając mu inicjatywę działania. Kiedy i w jakim celu metoda ta może zostać zastosowana? Stosowanie tej metody w przypadku dziecka mającego trudności w budowaniu relacji i inicjowaniu kontaktów sprzyja podnoszeniu jego poczucia wartości i podkreśla mocne strony niezbędne do kształtowania prawidłowej samooceny; Metoda zadaniowa w pracy z dziećmi wykazującymi trudności w nauczaniu ukazuje im realne efekty, jakie są wynikiem własnego wkładu pracy i zaangażowania, co zwiększa motywację do wkładania większego wysiłku w pracę; Metoda zadaniowa ukazuje korzyści płynące zarówno ze współpracy z innymi, jaki i działań podejmowanych dla innych, co sprzyja rozwijaniu u dziecka potrzeby bycia z innymi i dla innych, kształtując podłoże do nabywania kompetencji społecznych; Metoda zadaniowa, ucząc odpowiedzialności za własne postępowanie, przygotowuje dziecko do przyjęcia na siebie roli ucznia i spełnienia oczekiwań, jakie się z nią wiążą. Warto zastanowić się nad różnymi możliwościami wykorzystania metody zadaniowej w pracy z dziećmi, pamiętając o tym, że dla dziecka największa satysfakcja płynie z możliwości zobaczenia efektów własnej pracy. 19 Metoda perswazyjna Metoda ta służy przede wszystkim wyjaśnieniu praw i zasad obowiązujących w rzeczywistości społecznej. Ułatwia ona nabywanie umiejętności różnicowania dobra i zła. Polega na przekazywaniu wartości i wyjaśnianiu ich znaczenia w życiu człowieka. Czemu może służyć stosowanie tej metody? Przede wszystkim ma ona na celu zapewnienie dzieci o przewidywalności świata, nadaje mu sens i jednocześnie porządkuje go; Sprzyja wpajaniu obowiązujących norm i zasad postępowania zgodnych ze społecznymi wymaganiami, wyjaśnia konieczność stosowania się do tych norm; Zabezpiecza dziecko przed doznaniem poczucia pustki i bezsensu otaczającej go rzeczywistości, wyjaśnia zależności i relacje, jakie wpływają na kształtowanie rzeczywistości społecznej; Stosowanie tej metody umożliwia również zetknięcie się dziecka z poglądami innych osób, daje możliwość podzielenia się własnymi przemyśleniami i wnioskami; Perswazja sprzyja zarówno głębszemu poznawaniu siebie, jak i osób z otoczenia dzięki wymianie opinii, co korzystnie wpływa na kształtowanie tożsamości dziecka. Kiedy i w jakim celu metoda ta może zostać zastosowana? W przypadku dzieci młodszych stosowanie tej metody ułatwia rozumienie różnych zależności występujących w świecie otaczającym; 20 Dzieciom z trudnościami w przestrzeganiu norm i zasad społecznie akceptowalnych zastosowanie metody perswazyjnej może ułatwić zrozumienie słuszności tych norm i wskazać konieczność regulowania współżycia społecznego przy pomocy ustalonych granic; Dzieci wywodzące się ze środowiska, w którym nie przywiązuje się znaczenia do rozwoju prawidłowych postaw, mogą dzięki tej metodzie poznać właściwe wzorce postępowania; Metodą perswazji można przekonać dziecko do słuszności idei działania na rzecz innych, co może sprzyjać kształtowaniu postawy nastawionej na niesienie pomocy tym, którzy tego potrzebują. Bez wątpienia metoda ta przynosi pozytywne efekty, należy jednak uwzględnić, że w przypadku dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym słowo to za mało, aby wypracować odpowiednie postawy i wpoić wartości. Zastanówcie się, jak można uzupełnić metodę perswazji, aby podnieść jej efektywność. Metoda nagradzania Stosowanie tej metody jest oparte na mechanizmach pozytywnego wzmacniania i służy zaspokajaniu potrzeby bycia docenianym. Stosując tę metodę, nagradzamy dziecko za przejawy zachowań społecznie akceptowalnych. 21 Czemu może służyć stosowanie tej metody? Przede wszystkim podnoszeniu poczucia wartości dzieci, dla których nagroda otrzymana od osoby dorosłej jest nie tylko wyrazem gratyfikacji, ale również aprobaty i akceptacji; Stosowanie tej metody wzmacnia w dziecku przekonanie o potrzebie postępowania w sposób właściwy i ukazuje korzyści płynące z takich zachowań; Metoda nagradzania służy również podnoszeniu poziomu motywacji do podejmowania działań oraz kształtuje pozytywną samoocenę dziecka; Metoda ta zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności świata, w którym dobre zachowanie spotyka się z nagrodą, a złe – z karą. Kiedy i w jakim celu metoda ta może zostać zastosowana? Stosowanie tej metody sprawdza się w przypadku dzieci wykazujących trudności w nauczaniu, gdyż wpływa dodatnio na poziom ich motywacji i zachęca do podejmowania wysiłku; Stosowanie tej metody sprzyja również wprowadzaniu dziecka w świat wartości, norm i zasad postępowania społecznego, ukazując mu zależność pomiędzy właściwym postępowaniem a nagrodą; Metoda nagradzania może służyć wzmacnianiu w dziecku poczucia sprawstwa i odpowiedzialności za własne działanie; Może sprzyjać redukcji zachowań niepożądanych poprzez zastępowanie kary nagrodą za każdy przejaw zachowania pożądanego. Pokazuje się w ten sposób dziecku korzyści płynące z prawidłowego postępowania. 22 Niewątpliwie jest to jedna z bardziej efektywnych metod, zwłaszcza w pracy z dzieckiem młodszym, które wyraźnie potrzebuje i oczekuje pozytywnych wzmocnień pod postacią nagrody. Takie działanie może jednak przynieść skutki odwrotne do zamierzonych, jeśli dziecko nadmiernie przywyknie do bycia nagradzanym i zacznie przejawiać postawę roszczeniową. Zastanówcie się, jak przeciwdziałać negatywnym skutkom stosowania tej metody. Metoda karania Metoda ta jest oparta na wzmocnieniach negatywnych. W tym przypadku świadomie stosuje się kary mające na celu redukcję zachowań niepożądanych i ukazanie ich konsekwencji. Czemu służy stosowanie tej metody? Redukcji zachowań niepożądanych w chwili ich wystąpienia; Nabyciu przez dzieci przeświadczenia o nieuchronności kary w wyniku negatywnego postępowania; Zrozumieniu zależności pomiędzy wystąpieniem negatywnego zachowania a występującej w konsekwencji kary. Ma to na celu zniechęcenie dziecka do podejmowania zachowań negatywnych. Kiedy i w jakim celu metoda ta może zostać zastosowana? Metodę tę stosuje się w sytuacji wystąpienia zachowania niepożądanego. Gdy dziecko takie przejawia, spotyka je kara, która ma na celu zredukowanie tych zachowań; Metodę karania stosuje się w przypadku wystąpienia u dziecka zachowań trudnych, gdy nie istnieje inna możliwość zapobiegania im; 23 Metodę tę stosuje się, gdy dziecko dokona jakiegoś przewinienia, w celu ukazania mu konsekwencji takiego postępowania i uchronienia go przed kolejną próbą podobnych działań. Zastanówcie się, jaka jest skuteczność stosowania metody karania i jak długo utrzymują się jej efekty. Odnieście się do własnych doświadczeń i odpowiedzcie sobie na pytanie, czy nauczyliście się czegoś dzięki zastosowanej karze? Metoda oddziaływań grupowych Ta metoda zakłada wpajanie zasad współpracy przy jednoczesnym prezentowaniu norm i zasad postępowania społecznie akceptowalnego. Mimo popularnej współcześnie skłonności do indywidualizowania procesu nauczania nie należy zapominać, jakie korzyści płyną ze wzmacniania pracy grupowej. Czemu służy stosowanie tej metody? Sprzyja ona rozwojowi prawidłowych procesów socjalizacji, umożliwiających dziecku zaistnienie w grupie społecznej; Pozwala dziecku poznać obowiązujące zasady i normy postępowania i włączyć je we własny system wartości; Pozwala nabywać umiejętności związanych z budowaniem relacji społecznych, pokazując jednocześnie korzyści płynące z bycia członkiem grupy, np. poprzez możliwość korzystania z pomocy innych osób oraz rozwijania własnej osobowości w kontakcie z innymi ludźmi; Kontakt z grupą korzystnie wpływa na rozwój procesów poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych i społecznych; 24 Wpływ grupy sprzyja przyjmowaniu aktywnej postawy, pozwala przezwyciężać nieśmiałość i zapobiega powstawaniu zjawiska negatywnej rywalizacji. Sprzyja również uwrażliwianiu na potrzeby innych i lepszemu poznawaniu uczniów. Kiedy i w jakim celu metoda ta może zostać zastosowana? W pracy z dziećmi wykazującymi trudności adaptacyjne, zwłaszcza w nowym środowisku szkolnym. Metoda oddziałływań grupowych sprzyja bowiem budowaniu poczucia bezpieczeństwa; Jeśli dzieci przejawiają trudności w zachowaniu, współpraca w grupie może korzystnie wpływać na zmianę postaw i zachowań dzięki uczeniu się od innych; Dziecko z trudnościami buduje swoje poczucie wartości w kontakcie z innymi ludźmi, podnosi w ten sposób swoją samoocenę; Dzieciom mającym trudności w akceptacji norm i zasad społecznych obecność grupy umożliwia doświadczenie korzyści płynących z bycia członkiem zespołu, co wzmacnia motywację do podejmowania działań na rzecz zmiany swojego zachowania. Należy pamiętać, że z perspektywy dziecka grupa jest bardzo atrakcyjnym punktem odniesienia i motywuje do zachowań sprzyjających byciu jej członkiem. Zastanówcie się, w jaki sposób można wykorzystać obecność grupy do kształtowania prawidłowych sposobów postępowania u dzieci. 25 Teraz dla przypomnienia wymienimy techniki, które można stosować w trakcie pracy z dziećmi. Skupimy się przede wszystkim na dramie i możliwościach jej zastosowania. Techniki oddziaływań wychowawczych: techniki wymiany opinii, techniki oparte na dramatyzacji, techniki wzmacniania pozytywnego i negatywnego, techniki oddziaływań niewerbalnych, techniki organizowania czasu wolnego. Technika dramy W pierwszej kolejności zajmiemy się zagadnieniem wykorzystania terapii poprzez dramę3 w pracy z dzieckiem napotykającym trudności w uczeniu. Wybraliśmy tę technikę, ponieważ odpowiada ona idei kształcenia zintegrowanego, równocześnie wpływając na pobudzenie i aktywizację procesów poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych i społecznych dziecka. Ponadto chcemy zwrócić uwagę na konieczność szybkiego reagowania na trudności dzieci związane z rozpoczęciem etapu edukacji. Tylko szybkie podjęcie działań naprawczych i profilaktyka dają możliwość zapewnienia dziecku podstaw do prawidłowego rozwoju. Drama pełni kilka funkcji niezbędnych w prawidłowym rozwoju: poznawczą – umożliwia pełniejsze poznanie siebie, swoich potrzeb i oczekiwań oraz pozwala gromadzić wiedzę wynikającą z własnego doświadczenia; 3 K. Witerska, Drama na różnych poziomach kształcenia, Wydawnictwo WSHE, Łódź 2010; Dziamska D., Gudro M., Bawię się i uczę Edukacja przez ruch i drama w kształceniu wczesnoszkolnym, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, 2010. 26 wychowawczą – umożliwia korzystanie z własnych zasobów wiedzy i umiejętności, uwrażliwia również na wartości; terapeutyczną – umożliwia rozładowanie wewnętrznych napięć i wyrażenie emocji, uczuć, których dziecko nie potrafi zwerbalizować; integracyjną – dzięki współuczestnictwie w dramie dziecko kształtuje umiejętność budowania więzi społecznych; komunikacyjną – ponieważ drama odpowiada naturalnym potrzebom komunikacji dziecka, poprzez gest, mimikę, postawę, uczy nadawania znaczenia komunikatom pozawerbalnym. Ćwiczenie 1. Cel: Zastosowanie metody dramy w pracy z dziećmi młodszymi. Czas trwania: Ok. 15 minut. Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia: Wycięte paski papieru, długopisy. Opis przebiegu ćwiczenia: Zadaniem dzieci jest zapisanie na paskach wyciętych z papieru własnych skojarzeń i haseł łączących się z hasłem podanym przez nauczyciela. Np. do hasła „przyjaciel” dzieci dopisują na paskach papieru wszystko, co rozumieją pod tym pojęciem. Następnie nauczyciel kładzie na środku stołu główne hasło i układa wokół niego hasła zapisane przez dzieci, tak aby utworzyć kształt słońca z promieniami. Jeśli jakieś hasło 27 się powtarza, wówczas wydłużamy dany promień słońca o kolejny pasek. Na koniec nauczyciel odczytuje wszystkie hasła, zaczynając od najdłuższego promyka. To ćwiczenie przeznaczone jest dla dzieci starszych (II–III klasa szkoły podstawowej). Jego głównym celem jest nie tylko wprowadzenie nowego pojęcia, ale przede wszystkim stworzenie sytuacji, w której każde z dzieci jest aktywnym uczestnikiem zabawy i może dostrzegać efekty swojej pracy. Ważne jest, by podkreślić, że udział każdego dziecka ma bardzo duże znaczenie dla zabawy. Takie ćwiczenie może stanowić zarówno odrębną całość, jak i być wprowadzeniem do konkretnego zagadnienia. Należy pamiętać, że metodę dramy można wykorzystać do analizy aktualnej sytuacji dziecka w szkole lub przedszkolu. Celem zastosowania metody będzie odegranie sytuacji dziecka, co pozwala zrozumieć odczucia i trudności, z jakimi musi się ono mierzyć. Przyjrzyjmy się teraz sytuacji ucznia z trudnościami w nauce, który jest nieakceptowany i wyśmiewany przez rówieśników. Ćwiczenie 2. Cel: Doświadczenie sytuacji dziecka wykluczonego z grupy rówieśniczej. Czas trwania: Ok. 15 minut. Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia: Sala gimnastyczna lub wolna przestrzeń w sali lekcyjnej. 28 Opis przebiegu ćwiczenia: Dzielimy dzieci na dwie grupy, jedna grupa ustawia się w kręgu twarzami do środka, stojąc bardzo blisko siebie i trzymając się za ręce, tak aby nie występowały między nimi żadne przerwy. Druga grupa również staje w kręgu, ale poszczególne dzieci ustawiają się swobodnie, w odległości od siebie, zachowując wolną przestrzeń. Wybieramy trzech uczniów, którzy będą mieli za zadanie spróbować dołączyć do jednego z wybranych kręgów. Następnie omawiamy, jak czuły się dzieci stojące w każdym z kręgów i jak czuli się ci, którzy próbowali się do nich dostać. W tym ćwiczeniu dajemy dzieciom możliwość symbolicznego doświadczenia struktur grupy. Pozwalamy im zobaczyć, jak działa grupa o zamkniętej strukturze, do której nie można się dostać, i jakie to budzi uczucia u tego, kto nie należy do zespołu. W drugiej sytuacji mamy do czynienia z grupą otwartą na obecność nowych osób. Nauczyciel powinien zaobserwować reakcje dzieci, które próbowały dostać się do poszczególnych grup. Zazwyczaj dziecko unika grupy zamkniętej, odczuwając odrzucenie i bycie niechcianym. To ćwiczenie można wykorzystać do przekazania dzieciom informacji, jaki wpływ na samopoczucie może mieć brak akceptacji ze strony grupy. Proponujemy dodatkowo ćwiczenie dotyczące trudności w porozumiewaniu się. Ćwiczenie 3. Cel: Doświadczenie trudności w porozumiewaniu się. 29 Czas trwania: Ok. 15 minut. Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia: Stoły, krzesła. Opis przebiegu ćwiczenia: Dzielimy dzieci na pary. W każdej parze jedno z dzieci przyjmuje rolę nauczyciela, a drugie ucznia. Ćwiczenie polega na tym, że uczeń próbuje przekazać nauczycielowi swoją potrzebę bez użycia słów (np. że chce mu się pić), a nauczyciel próbuje (z użyciem słów) wymóc na dziecku konkretne polecenie (może być siedzenie na krześle i patrzenie w oczy). Zadaniem ucznia jest takie przekazanie informacji, aby zrozumiał ją nauczyciel. To ćwiczenie służy doświadczeniu sytuacji bycia niezrozumianym. Warto jest zapytać dzieci, jak czuły się w poszczególnych rolach i czy komuś udało się odgadnąć potrzebę ucznia, a jeśli tak, to w jaki sposób. Można zapytać dzieci, czy czuły się kiedyś tak jak uczeń w trakcie tego ćwiczenia. Ćwiczenie 4. Cel: Wyrażanie własnej ekspresji emocjonalnej z wykorzystaniem „rzeźby”. Czas trwania: Ok. 15 minut. 30 Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia: Przestrzeń w sali. Opis przebiegu ćwiczenia: Dzieci dobierają się w pary. Jedna osoba w parze wciela się w postać rzeźbiarza, druga w rzeźbę. Rzeźba ma za zadanie całkowicie poddać się woli rzeźbiarza, który wybiera jej ustawienie i dowolnie ją modeluje, według własnego uznania. To ćwiczenie ma na celu umożliwienie przekazania swoich emocji drugiej osobie i wyrażenie ich przy jej pomocy. Warto omówić zamysł każdego rzeźbiarza – co chciał przedstawić, a ponadto warto zapytać pozostałe dzieci o to, jakie emocje i uczucia wzbudza dana rzeźba – czy jest wesoła, smutna itp. Podsumowując zasadność wykorzystania technik dramy w pracy z dziećmi, zwracamy uwagę na to, że dziecko: ma możliwość ujrzenia problemu w inny sposób niż do tej pory; może zrozumieć motywy postępowania zarówno swojego, jak i innych; może nauczyć się dostrzegać, nazywać i rozumieć problemy natury moralnej; zmienia swoje zachowanie i przyswaja nowe normy; uczy się różnicować i wyrażać emocje; staje się aktywne i rozwija swoje zainteresowania; odnosi sukces tu i teraz. 31 W kontekście czekających nas rozważań dotyczących metod pracy z dziećmi z różnego typu zaburzeniami i trudnościami warto jest dokładnie przyjrzeć się technice dramy i przemyśleć możliwości jej zastosowania. Z uwagi na skuteczność i efektywność tej metody, zachęcamy do podejmowania się pracy z jej udziałem. 32 Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych Dziecko z problemami emocjonalnymi W tej części zajmiemy się omówieniem odpowiednich metod pracy z dzieckiem zaburzonym emocjonalnie4. Do oceny stopnia zaburzeń posłużymy się oceną czynników ryzyka i czynników ułatwiających ocenę temperamentu dziecka: dominujący nastrój: pogodny (zazwyczaj zadowolony, radosny, z pozytywnym nastawieniem) bądź ponury (rzadko się uśmiecha, niechętnie reaguje, negatywnie nastawiony); charakter: spokojny (panuje nad popędami, reaguje adekwatnie) bądź nerwowy (widoczne napięcie i zdenerwowanie); stałość nastroju: stabilny (zrównoważony) bądź zmienny, kapryśny (nagłe niekontrolowane wybuchy); wrażliwość: niska (nie reaguje nadmiernie na bodźce) bądź wysoka (łatwo go zranić, duża chwiejność); towarzyskość: ekstrawertyzm (łatwo nawiązuje kontakty) bądź nieśmiałość (niechętnie nawiązuje kontakty); wyrażenie uczuć: bezpośredniość (mówi i wyraża otwarcie uczucia) bądź powściągliwość, małomówność (nie określa swojego samopoczucia); poziom aktywności: niski, umiarkowany (nie spieszy się) bądź bardzo wysoki (jest wyjątkowo aktywny ruchowo); 4 T. Wolańczyk (red.), Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci, PZWL, Warszawa 2005. 33 koncentracja: skupienie, długotrwała koncentracja bądź rozkojarzenie, krótkotrwała koncentracja; wytrwałość: dążenie do osiągnięcia celu bądź szybkie rezygnowanie. Powyższa charakterystyka pozwala zobaczyć, czy pewne zachowania dziecka stanowią u niego normalną reakcję w odpowiedzi na jakiś bodziec, czy są nowo pojawiającym się zachowaniem. Dziecko może być wyposażone w pewną podatność na trudności w panowaniu nad emocjami, co może być efektem oddziaływań wychowawczych. Należy dokładnie przeanalizować możliwe przyczyny powstawania zaburzeń u dziecka. Metody postępowania z dzieckiem z zaburzeniami emocjonalnymi: dostosowywać oczekiwania do możliwości dziecka, interpretować wątpliwości na korzyść dziecka, szanować upodobania dziecka, wykorzystywać jego mocne strony, spędzać z nim dużo czasu, oczekiwać od dziecka odpowiedniej dozy samodzielności, nie przesadzać z pochwałami. Oczywiście nie należy zapominać o kontekście rodzinnym pracy z dzieckiem z zaburzeniami emocjonalnymi, ale tą tematyką zajmiemy się później. W oparciu o wiedzę z zakresu metod i technik zastanówcie się, które z nich mogą ułatwić pracę z dzieckiem zaburzonym emocjonalnie. 34 Dziecko z zaburzeniami mowy Dziecko z zaburzeniami mowy5 wymaga stałej opieki specjalisty logopedy, jednak rolą nauczyciela jest towarzyszenie dziecku w nabywaniu prawidłowej zdolności językowej. Metody pracy powinny być ukierunkowane na motywowanie dziecka do ćwiczenia. Aby to osiągnąć, należy: stosować metodę systematyczności – nauka logopedyczna musi odbywać się w odpowiedniej kolejności, dopiero po uzyskaniu jednego efektu i jego utrwaleniu możemy przejść dalej; stopniować trudności – nauczanie zaczynamy od dźwięków, które są łatwe i które dziecko potrafi wywołać, potem przechodzimy do coraz trudniejszych; utrwalać – należy powtarzać nabyte umiejętności, aż staną się nawykiem; indywidualizować – dzieci posiadające te same wady różni osobowość, charakter i doświadczenia; pomagać dziecku zrozumieć potrzebę ćwiczeń i udziału w zajęciach; nawiązać współpracę z rodzicami, którzy powinni pomagać logopedzie i nauczycielowi wspierać dziecko w prawidłowym rozwoju mowy. Spróbujcie na tej podstawie dobrać odpowiednie metody pracy z dzieckiem z zaburzeniami mowy, biorąc pod uwagę, że może ono mieć trudności w wyrażaniu własnych potrzeb i oczekiwań. 5 J. McMinn, Pomóż dziecku z zaburzeniami mowy i komunikacji językowej, K.E. Liber, Warszawa 2006. 35 Dziecko z nadpobudliwością psychoruchową W trakcie niniejszego szkolenia wspominaliśmy, czym charakteryzuje się ten zespół zaburzeń. Teraz przejdziemy do omówienia zasad, jakimi powinien kierować się nauczyciel w pracy z dzieckiem z ADHD6, gdyż jego odpowiednia postawa jest najważniejszym aspektem pracy pedagogicznej. Nauczyciel powinien: akceptować obecność zaburzeń, nie oceniać dziecka przez pryzmat jego zachowań; mieć pozytywne oczekiwania; sprawdzać i doceniać postępy dziecka z nauce; dawać przejrzyste, jasne wskazówki i wytłumaczenia; powtarzać polecenia i wskazówki, zapisując je w widocznym miejscu; nawiązywać kontakt z dzieckiem – wzrokowy i werbalny; stosować przerwy w pracy i naprzemienne metody nauczania; uczyć poprzez zabawę; przestrzegać norm i zasad postępowania społecznego; prowadzić zajęcia w sposób przewidywalny i z jasną strukturą. Na podstawie tych zasad spróbujcie wybrać odpowiednie metody pracy z dzieckiem z ADHD, zastanówcie się, co może mu ułatwić pracę, pamiętając o tym, że dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej zazwyczaj osiągają wysoki poziom inteligencji i bardzo dobrze rozwiniętą sferę poznawczą, co w konsekwencji daje dużą potrzebę zdobywania wiedzy i nowych doświadczeń. 6 W. Baranowska, Nauczyciel a uczeń z ADHD, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2010. 36 Dziecko z autyzmem Dzieci z autyzmem7 mają szczególne potrzeby edukacyjne, o czym wspominaliśmy podczas szkolenia. Są to dzieci, które pod kątem rozwoju intelektualnego mogą nie odbiegać od swoich rówieśników, a ich trudności dotyczą sfery funkcjonowania społecznego i emocjonalnego. Dzieci te mają bardzo słabo rozwinięte myślenie abstrakcyjne, co sprawia, że nie potrafią prawidłowo interpretować komunikatów pozawerbalnych, metafor i symboli. Warunki, jakie muszą być spełnione dla prawidłowego rozwoju dziecka z autyzmem: posługiwanie się konkretami w rozmowie, jasne polecenia i komunikaty; jasno ustalona struktura zajęć i przewidywalność; eliminowanie dodatkowych bodźców mogących wpływać na dekoncentrację; akceptacja nietypowych zachowań dziecka; wspieranie mocnych stron, praca na zasobach dziecka; umożliwienie zdobywania doświadczeń pracy w grupie i ukazanie pozytywnych aspektów współpracy; towarzyszenie dziecku w rozwoju. Tutaj również zastanówcie się, jakie metody pracy mogłyby okazać się skuteczne i jak można spełnić oczekiwania dziecka z autyzmem, aby mogło się ono rozwijać w grupie rówieśniczej. 7 J. Kossewska, Kompleksowe wspomaganie rozwoju uczniów z autyzmem i zaburzeniami pokrewnymi, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2009. 37 Dziecko z rodziny dysfunkcyjnej Mówiąc o rodzinie dysfunkcyjnej, mamy na myśli nie tylko sytuację występowania patologii w rodzinie, ale również inne przejawy niedostosowania społecznego, w tym długotrwałe bezrobocie, rodziców samotnie wychowujących dziecko, osoby niepełnosprawne, osoby niewydolne wychowawczo8. Aby dać dziecku możliwość harmonijnego rozwoju, należy: dbać o zaspokojenie jego podstawowych potrzeb; dawać poczucie bezpieczeństwa i wsparcia, aby dziecko wiedziało, że ma wokół siebie dorosłych, na których może liczyć; angażować rówieśników w pomoc dziecku z rodziny dysfunkcyjnej; budować poczucie wartości, sprawstwa i wysoką samoocenę, które są niezbędnym elementem prawidłowego rozwoju dziecka; umożliwiać zdobywanie wiedzy i uczenie się nowych umiejętności; wpajać dziecku wartości i uczyć przestrzegania norm i zasad obowiązujących w danej grupie społecznej; bazować na mocnych stronach dziecka. Spróbujcie dobrać właściwe metody pracy z dzieckiem z rodziny dysfunkcyjnej, nie zapominając o konieczności budowania dialogu ze środowiskiem, z którego dziecko się wywodzi. 8 M. Dudek, Wsparcie rodziny dysfunkcjonalnej, Wydawnictwo Maternus, Tychy 2010. 38 Dziecko z dysleksją U dziecka z dysleksją trudności w uczeniu pojawiają się bardzo wcześnie. Z punktu widzenia diagnozy i terapii to dobrze, gdyż jest to zaburzenie, którego efekty można zniwelować systematyczną pracą i ćwiczeniami9. Aby umożliwić dziecku uporanie się z tą dysfunkcją, należy: sumiennie opracować plan wdrażania nauki czytania i pisania oraz zdolności matematycznych; dać dziecku możliwość stosowania zdobytych umiejętności w praktyce; zapewnić dziecku dostęp do zajęć wyrównawczych; czytać dziecku, oswajać je ze słowem pisanym, czytanym i mówionym; stymulować dziecko do rozwoju przy pomocy rożnych narzędzi dydaktycznych; zachęcać i chwalić dziecko; często powtarzać przepracowany materiał; wracać do tego, co dziecko już potrafi; towarzyszyć dziecku podczas nauki. Zastanówcie się, w jaki sposób nauczyciel może przyczynić się do poprawy sytuacji dziecka i uzyskania przez nie lepszych efektów pracy i jakie metody mogą okazać się pomocne w pracy z dzieckiem z dysleksją. 9 S. Raymond, Jak pomóc dzieciom radzić sobie z dysleksją, Jedność, Katowice 2004. 39 Dziecko o obniżonych wynikach w nauce Mówiliśmy o tym, że na obniżenie efektów w nauce może wpływać wiele czynników, a większość jest niezależna od dziecka. Znajomość przyczyn powstawania trudności w uczeniu się jest niezbędna. Aby zwiększyć efektywność uczenia się dziecka i umożliwić mu kompensowanie braków edukacyjnych, należy10: zapewnić dziecku warunki do zdobywania wiedzy i nowych umiejętności; bazować na mocnych stronach dziecka i dawać mu pozytywne komunikaty zwrotne, nagradzając każdy sukces; budować poczucie wartości, dostrzegając uzdolnienia i rozwijając zainteresowania; wpajać postawę gotowości i chęci do podejmowania wysiłku na rzecz zdobywania wiedzy; uczyć poprzez zabawę; nie oceniać niepowodzeń; szukać przyczyn trudności poza dzieckiem, by odciążyć je z poczucia winy i niemocy; szukać rozwiązań metodycznych; angażować środowisko rówieśnicze we wsparcie dla dziecka o obniżonych wynikach w nauce; angażować środowisko rodzinne dziecka i towarzyszyć mu na różnych etapach rozwoju; pomagać dziecku zrozumieć różne wiadomości, stosując jasną strukturę wypowiedzi, proste polecenia i wsparcie graficzne. 10 R. Werning, B. Lütje-Klose Brigit, Pedagogika trudności w uczeniu się, GWP, Gdańsk 2009. 40 Zastanówcie się, które z metod pasują do potrzeb i oczekiwań dziecka o obniżonych wynikach w nauce i jak można je zastosować do pracy z tym dzieckiem. Dziecko zdolne Dziecko zdolne11 często traktowane jest marginalnie ze względu na brak możliwości poświęcenia uwagi i odpowiedniej ilości czasu niezbędnych do kształcenia jego potencjału i umiejętności. Odpowiednia postawa nauczyciela i jego właściwe przygotowanie mogą okazać się kluczowe dla dziecka zdolnego . Co możemy zrobić dla dziecka zdolnego: możemy zaoferować dziecku możliwość rozwijania jego potencjału poprzez dostarczanie mu zróżnicowanych zadań o poziomie adekwatnym do jego potrzeb i możliwości; możemy kierować dziecko na zajęcia uzupełniające; możemy umożliwić dziecku przejście na wyższy poziom edukacji; nie wolno nam zapominać, że wysoko rozwinięty poziom intelektualny nie musi iść w parze z rozwojem emocjonalnym, z czego mogą wynikać trudności dziecka w radzeniu sobie z własną sytuacją; dbamy o prawidłowe relacje dziecka zdolnego z rówieśnikami; budujemy w dziecku poczucie własnej wartości i uczymy dokonywać realnej samooceny; 11 B.J. Zimmerman, S. Bonner, R. Kovach, Zdolny uczeń, GWP, Gdańsk 2008. 41 pozwalamy dziecku wykazywać własną inicjatywę i stymulujemy jego rozwój poznawczy. Zastanówcie się, jakie są oczekiwania dziecka zdolnego, w jaki sposób można wspierać rozwój jego potencjału, nie zaniedbując przy tym pozostałych uczniów. Które z metod pracy mogłyby znaleźć praktyczne zastosowanie w pracy z dzieckiem zdolnym? 42 Rola rodziny w rozwiązywaniu problemów dziecka Wielokrotnie wspominaliśmy o konieczności budowania relacji z naturalnym środowiskiem dziecka. Szczególną uwagę zwracamy na zasoby, w jakie zostało wyposażone dziecko trafiające do placówki edukacyjnej. Ich znajomość umożliwi rozpoznanie przyczyn powstawania trudności. Błędem jest wystawianie oceny dziecku bez znajomości jego środowiska naturalnego, zachęcamy więc do pracy z rodzicami dziecka. Poniżej podajemy przykładowe pytania, którymi można się posłużyć, przeprowadzając wywiad z rodziną: Jakie są państwa przypuszczenia dotyczące przyczyn problemów dziecka? Od kiedy możemy mówić o występowaniu problemu? Czy w tym czasie wydarzyło się coś szczególnego w najbliższym otoczeniu dziecka? Jak dotychczas dziecko radziło sobie w sytuacjach trudnych, a jak radzi sobie teraz? Czy coś się zmieniło? Czy ktoś rozmawiał z dzieckiem na temat jego problemów? Czy dziecko dostrzega problem? Jak reagują rodzice na informacje o problemach dziecka? Jakie działania podejmują, by rozwiązać problemy dziecka? Kto pomaga dziecku w nauce? To są przykładowe pytania, które mogą pomóc w znalezieniu przyczyny problemów dziecka. Istotne jest, aby dziecko mogło uczestniczyć w spotkaniu z rodzicami, gdyż dzięki temu nie będzie czuło się 43 wykluczone, a dla nauczyciela będzie to sposobność do obserwowania relacji między rodzicami a dzieckiem. Należy zwrócić szczególną uwagę na przypuszczenia dotyczące możliwości stosowania przemocy fizycznej lub psychicznej względem dziecka, bądź innych form znęcania się lub zaniedbania. Jeśli spotkanie z rodziną potwierdzi takie przypuszczenia, należy niezwłocznie poinformować rodziców o konsekwencjach prawnych oraz zawiadomić dyrektora szkoły lub przedszkola, który zobowiązany jest poinformować odpowiednie władze o wykroczeniu. Zastanówcie się, w jaki sposób można usprawnić przebieg informacji między przedszkolem/szkołą a nauczycielem? W jaki sposób można zachęcić rodziców do współpracy? Na zakończenie tej części szkolenia chcemy Was zachęcić do samodzielnego opracowywania metod pracy i sposobów działania w oparciu o wiedzę i zdobyte umiejętności. Na koniec szkolenia omówimy jeszcze wady i zalety omawianych metod pracy. 44 Wady i zalety wybranych metod pracy Metoda modelowania Wiecie już, jakie są założenia stosowania tej metody, teraz rozpatrzymy ją pod kątem pozytywnych i negatywnych stron. Waszym zadaniem będzie ocenić, która metoda spełni się w pracy z określoną grupą dzieci. Zalety: efektywność tej metody opiera się na relacji z dzieckiem; kształtujemy pozytywne wzorce zachowań, bez wywierania presji; pozostawiamy dziecku możliwość dokonania wyboru; nie rozliczamy ze zdobytej wiedzy. Wady: jeśli nauczyciel nie jest dla dziecka autorytetem, nie będzie ono chciało naśladować jego sposobu postrzegania świata i zachowania; przy użyciu tej metody posługujemy się rozumieniem symbolicznym; nie mając kontaktu z dzieckiem, nie możemy na nie oddziaływać; nasze oddziaływanie ma charakter tymczasowy i może zostać wyparte przez inne wzorce, z którymi dziecko się spotka; należy kontrolować zarówno sposób swojego postępowania i zachowania, jak i wypowiedzi. 45 Metoda zadaniowa Zalety: dajemy możliwość wykazania się, a także budujemy poczucie sprawstwa; widzimy efekty pracy, co daje satysfakcję; motywujemy do podejmowania działań. Wady: musimy sprawować kontrolę nad dzieckiem; nie jesteśmy w stanie obserwować całego procesu realizacji zadania, tylko jego efekty; nastawienie na osiągnięcia, a nie na relacje. Metoda perswazji Zalety: oddziałujemy pośrednio, bez użycia presji; nie rozliczamy z efektów. Wady: nie mamy możliwości kontroli efektów oddziaływań, nie możemy wywołać trwałej zmiany. Metoda nagradzania Zalety: pozytywne wzmocnienie; budowanie poczucia wartości i motywacji. 46 Wady: działanie dla nagrody, nie dla celu; możliwość wykształcenia postawy roszczeniowej. Metoda karania Zalety: szybki efekt; doświadczenie konsekwencji negatywnych zachowań. Wady: brak długotrwałych efektów; zaburzenie relacji z dzieckiem. Metoda oddziaływań grupowych Zalety: rozwój kompetencji społecznych; nabywanie umiejętności wcielania się w różne role. Wady: niewłaściwy dobór grupy powoduje złe doświadczenia; brak możliwości realizowania własnych celów. Powyżej wymieniono podstawowe wady i zalety związane ze stosowaniem poszczególnych metod. Spróbujcie teraz dopasować do nich wcześniej opisane profile uczniów. 47 Kryteria diagnozowania poszczególnych zaburzeń W tym rozdziale otrzymacie narzędzia, które mogą Wam ułatwić rozpoznanie poszczególnych zaburzeń i dysfunkcji12. Zapoznajcie się z nimi i zastanówcie, w jaki sposób możecie je wykorzystać do pracy zawodowej. Kryteria obserwacji diagnostycznej dziecka: zainteresowanie otoczeniem (czy podejmuje próby poznawania otocznia, czy potrafi bawić się spontanicznie, w jaki sposób reaguje na obce osoby, jak przyjmuje rozłąkę z rodzicami); komunikacja i interakcje społeczne (czy nawiązuje kontakt wzrokowy, jaką ma mimikę, czy posługuje się gestami, czy rozumie mowę – reaguje na polecenia, na własne imię, czy rozumie gesty, czy ma zaburzenia mowy, czy potrafi podtrzymywać rozmowę, czy bawi się pacynkami/klockami/lalkami/samochodami); próby poznawcze (czy wie, do czego służą takie przedmioty jak książka, puzzle drewniane i czy potrafi z nich korzystać; czy potrafi rysować); próby dźwiękowe (ukryte źródła dźwięku, dźwięki ciche/głośne, reakcja na widoczne źródła dźwięku); motoryka duża (czy ma dobrze rozwinięty zmysł równowagi, czy potrafi bawić się piłką); 12 B. Niemierko, Diagnostyka edukacyjna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. 48 próby wzrokowe (reakcja na zmianę oświetlenia, na latarkę); próby czuciowe (reakcja na aparat do masażu, na bodźce uciskowe, szorstkie/gładkie materiały); zabawy (czy inicjuje zabawy, szuka kontaktu, jak reaguje na próby nawiązania kontaktu ze strony innych osób, czy potrafi bawić się spontanicznie, poprzez naśladownictwo, bądź symbolicznie – na niby); czy występują zachowania stereotypowe; jak rozwija się sprawność ruchowa i koordynacja wzrokoworuchowa. Karta badań motoryki artykulacyjnej: Próby języka: wysuwanie i chowanie języka w głąb jamy ustnej, kierowanie języka do brody i nosa, kierowanie języka do kącików ust, wykonanie grotu, „rozpłaszczanie języka”– łopata, unoszenie języka do podniebienia, wykonanie „rureczki”, ułożenie języka w kształcie „rynienki”, oblizywanie warg ruchem okrężnym, ruch okrężny języka po zębach, „klaskanie ” językiem, wypychanie językiem policzków. Próby warg: zaciskanie warg, 49 nakładanie wargi górnej na dolną, nakładanie wargi dolnej na górną, przesuwanie kącików ust w lewo i prawo, stulanie w „dziubek” i rozciąganie (uśmiech) warg, układanie warg w „ryjek”, gwizdanie, nadymanie policzków jak balon, „warczenie motoru” – wibracje warg, przepychanie powietrza wewnątrz jamy ustnej, cmokanie, parskanie, prychanie. Ocena: 3 punkty, gdy dziecko wykonało cały zestaw proponowanych ćwiczeń; 2 punkty, gdy wykonało przynajmniej po osiem prób z proponowanych zestawów; 1 punkt, gdy dziecko nie potrafi wykonać większości proponowanych prób; 0 punktów, gdy dziecko nie jest w stanie wykonać nawet najprostszych zadań. Karta do oceny umiejętności porozumiewania się dziecka w wieku lat 3: rozpoznaje przedmioty na obrazkach ze względu na ich użyteczność; zna swoją płeć; 50 pokazuje na palcach, ile ma lat; liczy do trzech; powtarza zdanie złożone z 5–7 sylab; powtarza 2–3 sylaby bez znaczenia; powtarza 2–3 liczby; wie, do czego służą proste przedmioty; nazywa przedmioty; zna 500–1000 słów; używa zaimków i przysłówków; używa przymiotników i przyimków; zaczyna preferować rękę dominującą; utrzymuje równowagę, stojąc na palcach; buduje wieżę z 9–10 klocków; składa zabawkę z 15 części; zaczyna porównywać niektóre kolory; bawi się w zabawy tematyczne; lubi bawić się z dziećmi; zauważa podobieństwa i różnice. Kryteria diagnozowania zaburzeń związanych z występowaniem nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) Nieuwaga. Dziecko: nie potrafi skupić się na szczegółach, popełnia drobne błędy; ma trudności w utrzymaniu koncentracji uwagi zarówno w toku zajęć, jak i w trakcie zabawy; często nie słucha, gdy się do niego mówi; 51 często nie wykonuje poleceń i nie kończy rozpoczętych zadań; ma problemy z organizacją zadań i ćwiczeń; często gubi istotne do pracy i nauki rzeczy; unika i niechętnie odnosi się do zadań wymagających dłuższego wysiłku umysłowego; rozprasza się bodźcami zewnętrznymi; zapomina o różnych elementach codziennych czynności. (6 lub więcej objawów utrzymywało się dłużej niż przez pół roku) Nadaktywność. Dziecko: bawi się dłońmi lub stopami, wierci się na krześle; często wstaje z miejsca w momentach do tego nieodpowiednich; biega po sali, wspina się na różne przedmioty; ma trudności z bawieniem się w ciszy i spokoju; często nie można go uspokoić; za dużo mówi. Impulsywność. Dziecko: wyrywa się z odpowiedzią jeszcze przed zakończeniem pytania; nie potrafi czekać na swoją kolej; przerywa innym lub im przeszkadza. Niektóre objawy mogły pojawić się przed 7. rokiem życia. Jeden z rodzajów zachowań niepożądanych jest obecny w kilku odmianach. Wyraźne trudności dotyczą sfery kontaktów międzyludzkich, nauki lub pracy. Objawy nie pojawiają się w wyniku zaburzeń psychicznych. 52 Kryteria diagnozowania zaburzeń zachowań opozycyjnych Zaburzenia opozycyjne to zbiór negatywnych, wrogich i buntowniczych zachowań trwających przez co najmniej pół roku i zawierających w sobie cztery lub więcej z wymienionych poniżej objawów. Dziecko często: traci nad sobą panowanie; kłóci się z dorosłymi; świadomie odmawia wykonywania poleceń; świadomie irytuje inne osoby; obwinia innych za własne pomyłki lub złe zachowania; łatwo je zdenerwować; bywa złośliwe. Zaburzenia te powodują silne upośledzenie społeczne, edukacyjne i zawodowe. Zachowania nie są objawami zaburzeń psychicznych. Przy pomocy tych kryteriów nie diagnozuje się osób powyżej 18. roku życia. 53 Zakończenie Współczesność stawia nowe wyzwania placówkom oświatowym. Obecnie sytuacją normalną jest, że w zespole klasowym znajdują się wychowankowie z różnymi problemami, które utrudniają pracę dydaktyczno-wychowawczą nauczyciela. Niezwykle ważne jest, aby studenci przygotowujący się do pracy w przedszkolach/szkołach posiadali odpowiednią wiedzę i umiejętności, które pozwolą im poradzić sobie w sytuacjach nietypowych i trudnych. Dziękujemy Wam za udział w szkoleniu. Mamy nadzieję, że zarówno samo szkolenie, jak i opracowane materiały przyniosą Wam korzyści w przyszłej pracy zawodowej oraz że w trakcie szkoleń zdobyliście wiedzę i odpowiednie umiejętności związane ze stosowaniem różnych metod w pracy pedagogicznej. Powodzenia! 54 Bibliografia Bereźnicki F., Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2001. Baranowska W., Nauczyciel a uczeń z ADHD, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2010. Cytowska B., Winczura B., Dziecko z zaburzeniami rozwoju, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2006. Dudek M., Wsparcie rodziny dysfunkcjonalnej, Wydawnictwo Maternus, Tychy 2010. Kossewska J., Kompleksowe wspomaganie rozwoju uczniów z autyzmem i zaburzeniami pokrewnymi, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2009. Lichota J.E., Terapia wad wymowy, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2006. Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008. Minczakiewicz E.M., Jak krok po kroku wprowadzać dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych w świat zabawy i nauki, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2006. Niemierko B., Diagnostyka edukacyjna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. O’Regan F.J., Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Wydawnictwo K.L. Liber, Warszawa 2005. 55 Raymond S., Jak pomóc dzieciom radzić sobie z dysleksją, Jedność, Kielce 2004. Turecki S., Wernick S., Jak zrozumieć problemy emocjonalne dziecka, Wydawnictwo Amber, Warszawa 1997. Werning R., Lütje-Klose B., Pedagogika trudności w uczeniu się, GWP, Gdańsk 2009. Zimmerman B.J., Bonner S., Kovach R., Zdolny uczeń, GWP, Gdańsk 2008. 56
