z historii medycynycz. 4

DLA CIEKAWYCH ŚWIATA
Medycyna rzymska
Początkowo medycyna rzymska miała również ścisłe
związki z religią. Na Kwirynale znajdowała się świątynia Dea Salus, bogini mającej zwierzchność nad
wszystkimi pozostałymi bóstwami związanymi z chorobami. Wśród nich najważniejszymi były Febris, bogini gorączki, Uterina odpowiedzialna za sprawy gine-
rza Śródziemnego. Wielu z nich trafia do Italii jako
niewolnicy. Często jednak po uzyskaniu wolności
otrzymywali prawa obywatelskie. Tamę zalewającej Rzym kulturze greckiej usiłował postawić wspomniany już Katon. Jego działalność doprowadziła
do pewnego zahamowania rozwoju medycyny naukowej w Rzymie. Mniej więcej sto lat po Archagatosie trafia do Stolicy Lacjum inny sławny przybysz ze Wschodu. Jest nim Asklepiades z Bitynii.
Ten wykształcony, obyty towarzysko i błyszczący
swą sztuką oratorską człowiek zjednał sobie Rzymian swoim umiarkowaniem co do stosowanych
metod. Był między innymi przeciwny puszczaniu
krwi. Znajomość psychiki Rzymian wpływała na
stosowanie przez niego prostych, racjonalnych sposobów leczenia. Nie zgadzał się z teorią Hipokratesa, dotyczącą humorów. Opierał się natomiast
na atomistycznej teorii Demokryta z Abdery. Nad
teoretyczną stronę medycyny greckiej przedkładał
aspekt praktycznego podchodzenia do pacjentów.
Wychodził z założenia, że terapia ma być możliwie
najmniej uciążliwa. Jego diety współgrały z gustami pacjentów, unikał też stosowania środków prze-
Z historii medycyny
kologiczne, Lucina opiekująca się porodami. Pliniusz
starszy podkreśla, że w swej wczesnej historii Rzym
nie miał medyków, co nie znaczy, że nie było medycyny. Charakter tych wczesnych praktyk medycznych
przybliżają nam zalecenia Katona Starszego, który jako
środek na zwichnięcie rekomenduje zaklęcie huant hanat huat ista pista sista domiabo damnaustria, a jako medykament na rany – mieloną kapustę.
W 293 r. p.n.e., w związku z szalejącą zarazą zostaje,
zgodnie z zaleceniami ksiąg sybillińskich, wprowadzony w Rzymie kult Asklepiosa, który zwany jest tu
Eskulapem. Siedziba boga mieści się odtąd na wyspie
na Tybrze.
Pierwszym lekarzem greckim, który przybywa do
Rzymu w 219 r. p.n.e. jest niejaki Archagatos. Początkowo cieszył się dużym uznaniem, lecz wkrótce jego
popularność zmalała w związku z radykalnymi metodami, do jakich miał skłonność. Liczba lekarzy greckich wzrasta w mieście nad Tybrem wraz z postępująca ekspansją Rzymu we wschodniej części basenu Mo40
Cukrzyca a Zdrowie
cz. 4
czyszczających czy wymiotnych. W ramach leczenia zalecał wino, wypoczynek, masaże czy muzykę. Interesującym faktem z jego biografii jest
to, że nie przybył do Rzymu jako lekarz. Pierwotnie był nauczycielem retoryki, nie osiągnął jednak
w tej profesji znacznego powodzenia, w związku
z czym postanowił poświęcić się sztuce lekarskiej.
DLA CIEKAWYCH ŚWIATA
Kolejną postacią, zaznaczającą swą obecność w historii medycyny rzymskiej jest Aulus Korneliusz Celsus
(53 r. p.n.e.-7 r. n.e.). Był on autorem dzieła encyklopedycznego, z którego zachowała się jedynie część
dotycząca medycyny. W swym dziele Celsus wykazuje podejście zgodne ze szkołą hipokratejską, niemniej wzbogaca je o teorie szkoły aleksandryjskiej i
elementy medycyny indyjskiej. Jest ono podzielone
na trzy części. Odpowiednio do stosowanych sposobów leczenia dotyczą one dietetyki, farmaceutyki i chirurgii. Celsus krytykuje sposób podejścia do
medycyny empiryków, usiłujących leczyć wszystkie schorzenia przy pomocy leków oraz metodyków, ograniczających się do diety i ćwiczeń. Wśród
przyczyn chorób wymienia klimat, wiek pacjenta,
jego stan fizyczny. Środki jakie zaleca Celsus zgodne są z podejściem hipokratejskim i należą do nich:
umiarkowane ćwiczenia, częsty pobyt na wsi, unikanie kontaktów seksualnych i nadużywania alkoholu,
podjęcie kroków w celu obniżenia wagi ciała. Powinno unikać się gwałtownych zmian klimatu i diety.
Najbardziej znanym z rzymskich lekarzy jest Galen (130-200). Podobnie jak wcześniej wymienieni,
z pochodzenia był Grekiem. Urodził się w Pergamonie, gdzie rozpoczął edukację w tamtejszej szkole medycznej. W późniejszym okresie kontynuował
naukę w Smyrnie, Koryncie i Aleksandrii. Po powrocie do rodzinnego miasta przez kilka lat sprawował opiekę medyczną nad gladiatorami. Od
161 r. do śmierci (z przerwą w latach 166-169) mieszkał w Rzymie, gdzie poznał wiele ważnych osobistości, a z czasem na stałe związał się dworem cesarskim. Był tu świadkiem wielu ważnych wydarzeń ówczesnych czasów, takich jak wielka zaraza przywleczona przez wojska Lucjusza Werusa ze
wschodu, wojny Marka Aureliusza z Markomanami
czy walka o panowanie po śmierci jego syna Kommodusa i dojście do władzy Septymiusza Sewera.
Swą wiedzę zawarł w licznych napisanych przez siebie dziełach. W kręgu jego rozległych zainteresowań szczególnie istotne miejsce zajmowała anatomia
i fizjologia. Wśród najważniejszych osiągnięć należy
wymienić rozróżnienie żył i tętnic, opisanie nerwów
czaszkowych oraz zastawki serca. Ponieważ sekcji
zwłok ludzkich zabraniało prawo rzymskie, w swoich badaniach wykorzystywał zwierzęta.
W swym charakterze medycyna rzymska jest zbliżona
do greckiej. Zważywszy, jak wiele Rzymianie zaczerpnęli ze spuścizny Hellady, nie ma w tym nic dziwnego. Wprowadzono też jednak pewne nowe rozwiązania. Należały do nich szpitale wojskowe, urządzenia sanitarne oraz ustawodawstwo dotyczące zarówno praktyki lekarskiej jak i kształcenia medyków.
Rozwój szpitali wojskowych związany był z postępującą ekspansją Imperium. W początkowych okresach historii Rzymu, gdy walki toczone były stosunkowo blisko stolicy, rannych transportowano do miasta. Wraz z kolejnymi podbojami, gdy wojska rzymskie walczyły coraz dalej od granic Italii, koniecznością stało się znalezienie innego rozwiązania. Szpitale takie, zwane po łacinie valetudinaria, oprócz pomieszczeń dla chorych, w których lokowano od 2 do
5 osób, posiadały centralny dziedziniec, pomieszczenia do kąpieli oraz pomieszczenia dla personelu.
Urządzeń sanitarnych nie wymyślili rzecz jasna Rzymianie. Oni jednak doprowadzili ich rozwój oraz dbałość o warunki sanitarne w mieście do poziomu nieznanego wcześniej. Tradycję w tym względzie mieCukrzyca a Zdrowie
41
DLA CIEKAWYCH ŚWIATA
li zresztą bardzo długą. Słynna Cloaca Maxima, największy kanał ściekowy Rzymu, swymi początkami
sięga epoki królewskiej. Innym wczesnym rozwiązaniem, mającym na uwadze zdrowie publiczne, był
zapisany w Prawie Dwunastu Tablic zakaz chowania zmarłych na terenie miasta. Na urzędników zwanych edylami nałożona zostaje odpowiedzialność za
czystość ulic oraz dystrybucję wody. Woda była sprowadzana do miasta przez sieć akweduktów, a następnie rozprowadzana do źródeł cystern oraz prywatnych domów. Kiedy mowa o urządzeniach sanitarnych, nie sposób pominąć słynnych rzymskich
term. Te złożone kompleksy, oprócz basenów z zimną i gorącą wodą, różnymi rodzajami sal kąpielowych i sal do masażu posiadały także pomieszczenia służące rozrywkom sportowym oraz biblioteki.
Wśród regulacji prawnych związanych z medycyną istotną rolę odgrywały przywileje, jakimi obdarzani byli lekarze. Juliusz Cezar nadaje prawa obywatelskie wszystkim cudzoziemcom zajmującym się
leczeniem w Rzymie. W 10 r. n.e. Oktawian August
zwalnia lekarzy z płacenia podatków. Za panowania Hadriana, w 117 r. zostają oni zwolnieni z obowiązku pełnienia powinności publicznych i odbywania służby wojskowej. Wszystkie te korzyści sprawiły, że znacznie wzrosła liczba ludzi zajmujących się
medycyną. Jednocześnie jednak spadł poziom sztuki lekarskiej. Sytuacja ta wywołała konieczność nowych regulacji prawnych, które poprawiłyby istniejący stan rzeczy. Już następca Hadriana, cesarz Antoninus Pius wprowadził ograniczenia w nadawaniu immunitetów dla lekarzy, co miało zapewnić bar-
42
Cukrzyca a Zdrowie
dziej równomierne rozmieszczenie lekarzy na terenie całego państwa. Za panowania Septymiusza Sewera (193211) wprowadzony został obowiązek uzyskania zezwolenia władz na prowadzenie praktyki lekarskiej. Jeden z
jego następców, Aleksander Sewer (222-235) wprowadził
przepisy ustanawiające publiczne sale wykładowe, uregulowana została kwestia opłat dla nauczycieli, a ubożsi
uczniowie mogli liczyć na pomoc państwa. W miarę upływu czasu ujednolicony został system kształcenia lekarzy.
Oprócz lekarzy praktykujących na własną rękę istnieli również medycy urzędowi, którym miasto zapewniało lokal wraz z niezbędnym wyposażeniem. Ich zadaniem było dbanie o zdrowie każdego, kto mógłby potrzebować pomocy. Ta służba zdrowia była darmowa, a lekarzy wynagradzano z kasy rady miejskiej.
Wykształciła się również służba medyczna domu cesarskiego, zaś wielu bogatych Rzymian na własną
rękę zatrudniało medyków, dbających o ich zdrowie.
W okresie późnego cesarstwa, wraz z postępującą dominacją chrześcijaństwa, pojawiła się nowa forma opieki zdrowotnej, mająca związek z rozwojem pierwszych wspólnot
klasztornych, w których ją praktykowano. Zasadniczym
jej elementem było odrzucanie ksiąg medycznych, jako
pogańskich, na rzecz nawrotu do medycyny ludowej, egzorcyzmów i modlitw jako metody leczenia. Była to już
medycyna właściwa nadchodzącej epoce średniowiecza.
Marcin Szachowicz
Opracowane na podstawie:
De la magia primitiva a la medicina moderna / Ruy Pérez Tamayo.- 1997
Historia medycyny / pod red. Tadeusza Brzezińskiego.- 2000
Słownik cywilizacji egipskiej / Guy Rachet.- 1994
Słownik cywilizacji greckiej / Guy Rachet.- 1998
Foto: Galeria