Dziedzictwo żydowskie miasteczka Holszany

D
ziedzictwo żydowskie
miasteczka Holszany
Jekaterina Matwiejewa
Olga Michaluk
5
Гольшаны
Koncepcja trasy turystycznej
«Dziedzictwo żydowskie miasteczka Holszany»
Jekaterina Matwejewa
Оlga Michaluk
“
D
awne miasteczko Holszany to miejscowość o wielowiekowej historii. Przypomina dziś o niej głównie zamek holszański oraz związane z nim legendy. Na ziemi
holszańskiej zachowało się wiele cennych zabytków kultury i historii: średniowieczne
grodzisko, zespół klasztorny franciszkanów i kościół św. Jana Chrzciciela, kaplica z
drewnianą statuą czy ruiny zamku Sapiehów z fragmentami zabudowań obronnych.
Wszystkie te obiekty oznaczone są tablicami pamiątkowymi.
Ważne z punktu widzenia archeologii i architektury zabytki Holszan (średniowieczne
grodzisko, zamek, klasztor) były obiektem licznych badań, dokonywanych przez
białoruskich, polskich i rosyjskich uczonych w drugiej połowie XX w.
Życie codzienne holszańskiej gminy żydowskiej, związane z handlem i rzemiosłem,
znalazło swoje odzwierciedlenie w architektonicznym wyglądzie miasteczka: ciasno
stojące kamieniczki, należące niegdyś do kupców i rzemieślników, młyn wodny oraz
rynek z przylegającymi doń kwartałami. Na terenie tych ostatnich utworzono w czasie
wojny getto żydowskie. Nieopodal miasteczka, na wzgórzu, znajduje się opuszczony
żydowski cmentarz.
A
utorki projektu – białoruskie specjalistki od konserwacji i restaurowania zabytków architektury, Jekaterina Matwiejewa i Olga Michaluk – zwróciły szczególną
uwagę na charakter miasteczka – historyczną, architektoniczną i przyrodniczą
tkankę, która wiąże ze sobą ważne zabytki i przeobraża miasteczko w spójny kompleks architektoniczno-przyrodniczy.
W
białoruskich miastach i miasteczkach główną atrakcję turystyczną stanowi
tradycyjnie „zamek”. Ruiny zamku holszańskiego są nieodłączną częścią
malowniczego krajobrazu okolicy, który przenika bezpośrednio przez podwórza,
zaułki i ulice do centrum miasteczka. Ludzie, którzy przyjeżdżają do Holszan, aby
zobaczyć najważniejsze zabytki, związane z historią Wielkiego Księstwa Litewskiego,
spacerując po ulicach miasteczka, mogliby również zapoznać się z nieco młodszą i
posiadającą inny wymiar – a przy tym nie mniej interesującą – lokalną historią.
P
oczątkiem projektu była praca magisterska jednej z autorek, poświęcona architekturze białoruskich miasteczek w ogóle. W trakcie badań natrafiono na liczne
świadectwa, burzliwego niegdyś, żydowskiego życia Holszan. Pojawiła się potrzeba
zidentyfikowania wszystkich obiektów użytkowanych przez żydowską społeczność
miasteczka i powiązania ich w jedną całość, tak by móc w pełni przekazać głębię
kulturowego i urbanistycznego krajobrazu Holszan.
Екатеринa Матвеевa/ Ольгa Михалюк
Гольшаны
W
toku prac idea ta przekształciła się w koncepcję trasy turystycznej śladami
Żydów holszańskich. Prace nad zaprojektowaniem trasy turystycznej prowadzone były w ramach projektu „Dziedzictwo żydowskie na Białorusi i Ukrainie. Dobre
praktyki: ochrona, edukacja, popularyzacja” i polegały na badaniach terenowych, wykonaniu dokumentacji fotograficznej oraz kwerendy bibliotecznej i archiwalnej. Zgromadzony materiał opracowany został w formie prezentacji.
C
entrum życia Holszan zawsze stanowił rynek, którego pierzeje zabudowane
były domami rzemieślników i kupców. Dominantą placu pozostaje od wieków
kościół św. Jana Chrzciciela. Po obu jego stronach wznosiły się początkowo drewniane,
następnie murowane, domy i stragany, które należały tradycyjnie do gminy żydowskiej.
Za rynkiem znajdowały się kwartały żydowskie, o drewnianej przeważnie zabudowie.
Prawdopodobnie zachowały się drewniane budynki, które w przeszłości stanowiły
siedzibę synagog i domu modlitwy. Siatka ulic zachowała się w praktycznie niezmienionym stanie w porównaniu z mapą przedwojennych Holszan, której szkic wyłania się
ze wspomnień Arona Kapłana: poczynając u strumienia, zaułki prowadzą nas do rynku
obok Bejt ha-midrasz.
Екатеринa Матвеевa/ Ольгa Михалюк
O
d
rynku rozchodzą się ulice, których historyczne nazwy mówią o
miejscowościach, do których prowadzą: Boruńska, Trabska, Oszmiańska. Do
zespołu parkowo-pałacowego Sapiehów prowadzi od rynku ulica Zamkowa. Przy
wjeździe do Holszan, od strony wsi Traby, na brzegu rzeki Olszanki stoi zabytkowy
młyn wodny, wybudowany na przełomie XIX i XX wieku. Charakterystycznym elementem budowli jest poziome koło młyńskie. Obecnie młyn jest nieczynny.
1
,7 km na północny-zachód od kościoła w Holszanach, nieopodal drogi na Boruny,
zachował się cmentarz żydowski. Kirkut znajduje się na wzgórzu porośniętym
niskogatunkowym drzewostanem. Na południowym stoku, zwróconym w stronę miasteczka Holszany, widoczne są rzędy macew. Cmentarz jest opuszczony, większość
nagrobków leży przysypana ziemią, liśćmi i gałęziami drzew. Cmentarz żydowski
czynny był do II wojny światowej.
H
olszany są niewielką miejscowością, która – jak na białoruskie standardy –
charakteryzuje się znacznym corocznym ruchem turystycznym. Niemożliwe
jest zapewnienie profesjonalnego przewodnika dla każdej przybywającej grupy, nie
wszyscy odwiedzający są tym zresztą zainteresowani. Można jednak dostarczyć
wyczerpujące informacje wszystkim gościom, którzy interesują się historią Holszan.
W tym celu stworzyć należy interaktywny system informacyjno-oznaczeniowy dla
turystów. Wiadomości w różnych językach (białoruski, rosyjski, angielski, jidysz),
prezentujące krajobraz kulturowy miasteczka, mogą pojawić się na drogowskazach,
gablotach informacyjnych i tabliczkach umieszczonych na trasach turystycznych.
Гольшаны
Umieszczać można je również w postaci szyldów oraz konstrukcji ruchomych.
System informacyjno-oznaczeniowy tworzony jest w celu:
•
•
•
•
•
O
bezpośredniego informowania o położeniu istotnych obiektów turystyc
znych,
zapewnienia dobrej orientacji turystów w rozmieszczeniu elementów krajo
brazu kulturowego,
uatrakcyjnienia tras turystycznych,
opisania obiektów krajobrazu kulturowego,
informowania o obowiązujących regułach i ograniczeniach,
gółem, zadaniem systemu ma być wypełnienie konkretnymi treściami spacerów po miasteczku i jego okolicach.
Badania nad zabytkami dziedzictwa żydowskiego wiążą się nierozerwalnie z
„kulturą miasteczkową” Europy Wschodniej. Twórczynie projektu, z zawodu architekci-konserwatorzy zabytków, uznały, że uruchomienie pełnowartościowej trasy
turystycznej śladami społeczności żydowskiej wymaga zrealizowania szeregu
projektów, związanych z utworzeniem, wyposażeniem oraz odrestaurowaniem
wybranych obiektów, budową infrastruktury oraz przeprowadzenia odpowiednich
akcji społecznych. Jednocześnie, projekt nasz stanowi niewielką część ważnego
dziejowego procesu – zachowania wielokulturowego dziedzictwa Białorusi.
Карта-схема машрута.