repozytorium ponownego użycia informacji dla potrzeb środowiska

A. Stasiecka: IPI PAN
E. Stemposz, K. Subieta: IPI PAN, PJWSTK
REPOZYTORIUM PONOWNEGO UŻYCIA INFORMACJI DLA
POTRZEB ŚRODOWISKA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Streszczenie: Artykuł poświęcony jest aplikacji Repozytorium Ponownego Użycia
(RPU), służącej wymianie informacji za pośrednictwem Internetu, w środowisku osób
niepełnosprawnych. RPU, oparta o technologię zwaną ponownym użyciem, została
pierwotnie zaprojektowana jako narzędzie wspomagające proces rozwoju
oprogramowania, ale nadaje się też wszędzie tam, gdzie grupa osób komunikuje się
i współpracuje poprzez sieć komputerową - istotą ponownego użycia jest bowiem
współdzielenie informacji, wiedzy, doświadczenia, ogólnie dowolnego produktu ludzkiej
aktywności. Wymiana doświadczeń - jak dowodzi codzienna praktyka w działalności
firm informatycznych - dzięki redukcji czasu i wysiłku potrzebnego na codzienne
czynności, może ulepszyć efekty ludzkiej działalności, a przez to wywrzeć znaczący
wpływ na jakość życia w ogóle. W artykule przedstawiono propozycję modyfikacji
aplikacji pierwotnej oraz proponowaną metodykę postępowania w procesie jej adaptacji
do specyficznych potrzeb lokalnych społeczności osób niepełnosprawnych w Polsce.
1. OGÓLNIE O TECHNOLOGII PONOWNEGO UŻYCIA
Istotą ponownego użycia jest wykorzystanie efektów wcześniejszej działalności
człowieka: pomysłu, aktywności, wiedzy, doświadczenia, gotowego produktu, itp. jako
elementu wspierającego proces nabywania nowej wiedzy, doświadczenia czy też wytwarzania
nowego produktu. Łatwo zaobserwować, że takie postępowanie stanowi nieodłączną praktykę
w codziennej działalności większości ludzi - systematycznie korzystamy przecież z efektów
zarówno swojej, jak i cudzej pracy przy wykonywaniu nowej. Wydaje się być oczywistym, że
wielokrotne wykorzystywanie czegoś, co w technologii ponownego użycia nosi nazwę
aktywu, dzięki sukcesywnemu nabieraniu doświadczenia, powinno sprzyjać jego ulepszaniu.
Nie bez znaczenia jest uzyskiwana tą drogą oszczędność czasu i pieniędzy, nie wszystko
trzeba wymyślać od początku, niektóre ścieżki są już przetarte i można choćby częściowo
wykorzystać to, co jest znane i sprawdzone – dotyczy to każdego środowiska.
Oczekiwanie, że technologia ponownego użycia “wyłoni się automatycznie” wraz
z rozwojem sprzyjających jej elementów technicznych - np. Internetu – wydaje się być dzisiaj
raczej naiwne. Okazuje się, że proces wprowadzania jej w życie napotyka na krytyczne
przeszkody natury socjologiczno-organizacyjnej, znacznie trudniejsze do zwalczania niż te
techniczne. Bardzo istotnym pytaniem staje się dzisiaj: “Jak uczynić tą technologię codzienną
praktyką?” czy też “Jak zachęcić ludzi by stawali się zarówno producentami aktywów, jak
i konsumentami tego, co wytworzyli inni?” Oczywistym jest, że wytworzenie odpowiedniej
infrastruktury, jest pierwszym krokiem na drodze eliminacji barier. Podstawowym aspektem
takiej infrastruktury jest skonstruowanie narzędzi, ułatwiających zarówno proces
wyszukiwania użytecznych elementów, jak i nabywania o nich wiedzy niezbędnej w procesie
wykorzystywania. Ważnym aspektem jest ustanowienie standardów na aktywa ponownego
użycia, co z reguły oznacza ustanowienie standardów na dokumentowanie aktywów - ze
standaryzowana dokumentacja ułatwiłaby nabywanie wiedzy niezbędnej do prawidłowego
wykorzystywania aktywu.
Za kluczowe czynniki sukcesu uważa się dziś określenie i wytworzenie mechanizmów
wspierających, a następnie konsekwentną edukację i promowanie tej technologii, innymi
słowy postępowanie określane obecnie mianem promowania kultury ponownego użycia
w środowisku potencjalnych użytkowników.
2. ŚRODOWISKO
OSÓB
PONOWNEGO UŻYCIA
NIEPEŁNOSPRAWNYCH
A REPOZYTORIUM
Projekt “Repozytorium Ponownego Użycia dla potrzeb środowiska osób
niepełnosprawnych” (w skrócie: Projekt RPU) stanowi jeden ze składników inicjatywy na
rzecz integracji środowiska osób niepełnosprawnych w Polsce. Zadaniem projektu jest
systemowe wsparcie zorganizowanego obiegu informacji, poprzez wykorzystanie
infrastruktury informatycznej, a w szczególności Internetu. Prace badawczo-rozwojowe
w ramach projektu mają na celu: wdrożenie i przystosowanie do specyficznych potrzeb
środowiska osób niepełnosprawnych Repozytorium Ponownego Użycia (RPU), aplikacji
skonstruowanej jako projekt inżynierski w latach 1998/99 w Polsko Japońskiej Wyższej
Szkole Technik Komputerowych (PJWSTK). RPU jest wdrażana - w postaci wirtualnych
serwerów lokalnych www.miejscowosc.idn.org.pl - na serwerze IdN1 ( www.idn.org.pl)
w laboratorium KLABIR należącym do Fundacji Pomocy Matematykom i Informatykom
Niesprawnym Ruchowo (FPMiINR). IdN1 to pierwszy węzeł „Internetu dla
Niepełnosprawnych” w Polsce. Projekt RPU jest powiązany z grantem celowym przyznanym
przez KBN i poświęconym nowoczesnym metodom rehabilitacji zawodowej i społecznej
inwalidów ruchu; prace bieżącego roku dotyczą tematu „Opracowanie systemu
informacyjnego dostępnego przez Internet, służącego osobom niesprawnym ruchowo do
komunikowania się, tworzenia i wykorzystywania sieciowych zasobów informacyjnych oraz
zdobywania kwalifikacji i podejmowania pracy”. Wykonawcą grantu celowego jest
FPMiINR, realizatorem prac badawczo-rozwojowych Instytut Maszyn Matematycznych.
RPU, jako repozytorium czyli narzędzie, którego celem z założenia jest ułatwianie
procesu gromadzenia, przechowywania oraz udostępniania pewnej grupie współpracujących
ze sobą osób, informacji przydatnych dla wspólnego użytkowania, wszędzie tam, gdzie
komputer stanowi narzędzie pracy, np. w szkole, urzędzie czy przedsiębiorstwie okazało się
być dobrym narzędziem do realizacji celów wytyczonych przez inicjatywę “Internet dla
Niepełnosprawnych”. Główne zadanie wypełniane przez RPU to dostarczenie narzędzi
wspierających kooperację w ramach pewnej grupy osób, rodzaj kooperacji nie został a priori
narzucony. Przyjęto założenie, że użytkownicy mieliby możliwość decydowania o zawartości
zasobów stając się w ten sposób współtwórcami systemu, projektując go stosownie do swoich
potrzeb – poprzez wyrażanie opinii czy wystawianie „ocen” przechowywanym aktywom.
Użytkownicy mogą być zarówno autorami aktywów, jak i recenzentami aktywów
dostarczonych przez innych – założono, że powinna istnieć możliwość usuwania informacji
uznanych przez większość za mało przydatną lub niskiej jakości. Uznano, że informacja
o stanie zasobów, czy też o zmianach w zasobach, powinna docierać do użytkowników
zarówno drogą pasywną (poprzez komunikaty wysyłane z systemu), jak i drogą aktywną,
poprzez umożliwienie samodzielnego przeszukiwania zasobów. Użytkownik mógłby także
kopiować wszystkie aktywa, które uzna za przydatne do swoich celów.
RPU, działające na zasadach jak opisano powyżej, wdrażane w ramach inicjatywy
„Internet dla Niepełnosprawnych”, stanowi próbę usystematyzowania pracy środowisk
lokalnych. Pełna niezależność i swoboda poczynań, przy rozrastających się bez żadnego
porządku i bez żadnej kontroli zasobów, prowadzi w efekcie do mniejszego lub większego
bałaganu, co utrudnia nie tylko efektywne korzystanie z istniejących zasobów
informacyjnych, ale także sensowne ich uaktualnianie. Marnowane są pieniądze,
a przydatność zasobów z punktu widzenia potrzeb środowiska jako całości, a nie
poszczególnych osób, często wydaje się być wątpliwa. Prace służące przystosowaniu aplikacji
ogólnego przeznaczenia - jaką jest RPU - do specyficznych potrzeb środowiska osób
niepełnosprawnych, związane są z trzema aspektami tego procesu: (1) dokonanie podziału
aktywów na pewne predefiniowane grupy, nie zawsze rozłączne (kategoryzacja aktywów), (2)
zaproponowanie standardów na dokumentowanie aktywów oraz (3) ustalenie metod
wdrażania zmodyfikowanego RPU w środowiskach lokalnych. Dwa pierwsze aspekty
stanowią próbę skonstruowania infrastruktury ułatwiającej wdrażanie technologii ponownego
użycia do codziennej praktyki środowiska, poprzez ułatwienie zarówno procesu
przeszukiwania zasobów, jak i nabywania wiedzy o poszczególnych aktywach, co powinno
skutkować ich bardziej efektywnym wykorzystywaniem.
3. KATEGORYZACJA AKTYWÓW PONOWNEGO UŻYCIA DLA POTRZEB
ŚRODOWISKA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Modyfikacja RPU dla potrzeb środowiska osób niepełnosprawnych wymagała
określenia aktywów o dużym potencjale ponownego użycia z punktu widzenia potrzeb
lokalnych społeczności - stopień przydatności zasobów jest podstawowym warunkiem
zaistnienia lokalnego serwisu w środowisku. Następnie należało wyodrębnić podstawowe,
predefiniowane kategorie aktywów oraz określić sposoby przechowywania zarówno samych
aktywów, jak i związanej z nimi informacji: o poszczególnych aktywach, o kategoriach
aktywów – to drugie jest istotne dla administratorów serwerów lokalnych. Prace nad
adaptacją RPU zostały rozpoczęte od przeprowadzenia ankiety w środowisku
administratorów 10 serwerów lokalnych, do których z założenia należy analiza i co bardzo
ważne modyfikacja zawartości lokalnych serwisów informacyjnych; z założenia w oparciu
o opinie użytkowników.
Rysunki 1 i 2 przedstawiają kategorie elementów ponownego użycia wraz
z przykładami potencjalnych elementów – podziału dokonano na podstawie wypowiedzi
w ankietach. Nazwy elementów pochodzą od ankietowanych, grupowanie informacji jest
wynikiem klasyfikacji dokonanej w czasie opracowywania wyników ankiet i może być
obarczone błędem w stosunku do intencji ankietowanych.
3.1
Wnioski z analizy ankiet
1. Aktywa mogą być proste (zawartość zapisywana jest w postaci plików tekstowych czy
graficznych różnego formatu, stron HTML) oraz złożone, strukturalne (struktury baz
danych, programy).
2. Konieczne jest uwzględnienie hierarchizacji zarówno samych aktywów, jak i kategorii
aktywów.
Plik tekstowy,
graficzny
Dostęp do
Internetu
Strona HTML
Zdrowie i
rehabilitacja
sposób
przechowywania
Program
Informacja
z bazy danych
{incomplete}
Kategoria aktywów
rodzaj
informacji
{incomplete,
overlapping}
Komunikowanie się
Transport
Aktualia
Urzędy
Sport i kultura
Oferty pracy
i telepracy
Edukacja
Rys. 1. Podział aktywów na kategorie w zależności od sposobu przechowywania i
rodzaju przechowywanej informacji (wykorzystano notację UML)
Przykładowe aktywa
Kategorie
wykaz kawiarenek internetowych z adresami, telefonami, z informacjami o
zniżkach dla osób niepełnosprawnych
Dostęp do Internetu
Zdrowie i
rehabilitacja
warunki stawiane przez lokalnych dostawców dostępu do sieci; możliwości
uzyskiwania ulg
wykaz sklepów i wypożyczalni ze sprzętem rehabilitacyjnym; wykaz ośrodków
zdrowia
wykaz ośrodków rehabilitacji wraz z informacjami o dostarczanych usługach i
instytucjach pomagających przy załatwianiu formalności
wykaz organizacji (pozarządowych) powiązanych z różnego typu schorzeniami
informacje o ważnych - dla środowiska ON - lokalnych punktach kontaktowych
Komunikowanie się
punkty kontaktowe Fundacji FPMiINR
telefony zaufania
transport w mieście (regionie) dostępny dla osób niepełnosprawnych - wszelkie
środki, np. firmy przewożące ON na wózkach
Transport
Aktualia
plan miasta (regionu) z opisem ułatwień/utrudnień przejazdu dla ON, jak
miejsca bez/płatnego parkowania pojazdów z ON, rozkłady jazdy
niskopodłogowej komunikacji publicznej, bariery architektoniczne
projekty lokalne, krajowe, prowadzone aktualnie i związane z ON
Urzędy
inne aktualia związane z ON: spotkania, imprezy, listy dyskusyjne, ogłoszenia,
artykuły, publikacje, itp.
Sport i kultura
informacje o urzędach lokalnych, które załatwiają sprawy ON wraz z
kontaktami (poczty elektroniczne, telefony i nazwiska osób odpowiedzialnych)
Oferty pracy;
telepracy
wykaz ośrodków, w których osoby niepełnosprawne mogą uprawiać różne
dyscypliny sportu
Edukacja
np.:
wykaz punktów kontaktowych
materiały szkoleniowe, programy edukacyjne, informacje o kursach,
itp.
Rys . 2 Przykłady
aktywów
3. Bardzo ważnym wydaje się być zapewnienie możliwości obsługi adresów
internetowych wskazujących na elementy baz danych (różnych serwisów
informacyjnych dostępnych w sieci Internet) – ankietowani wykazali duże
zainteresowanie informacją tego rodzaju.
4. Brak zapotrzebowania na elementy, ułatwiające budowę oprogramowania WWW, co
ciekawe w grupie osób, które w przyszłości będą zajmować się uaktualnianiem
zasobów - wykazuje konieczność stworzenia w RPU elastycznego, łatwego
w obsłudze mechanizmu definiowania brakujących kategorii ( podkategorii).
4. PROPOZYCJA STANDARDU NA DOKUMENTOWANIE AKTYWÓW
Skuteczne praktykowanie technologii ponownego użycia, wymaga posiadania
informacji - zawartej zazwyczaj w dokumentacji - ułatwiającej nie tylko zrozumienie istoty
interesującego użytkownika aktywu, ale też ewentualne porównanie z innymi, a następnie
wybranie najbardziej odpowiedniego spośród grona kandydatów. Przechowywanie
dokumentacji powinno być zautomatyzowane, aby jej lokalizowanie i aktualizacja były
łatwiejsze.
Proponuje się, by dokumentacja aktywu ponownego użycia składała się z sześciu
części dotyczących kolejno:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
specyfikacji,
sposobu klasyfikowania,
deklaracji ograniczeń,
określenia jakości,
informacji dotyczącej wykorzystania aktywu,
dokumentacji szczegółowej.
Należy nadmienić, że nie wszystkie z wymienionych poniżej elementów każdej
z sześciu części składowych, muszą wystąpić w ostatecznej dokumentacji. Za każdym razem
jest to uzależnione od rodzaju aktywu i możliwości dostarczenia odpowiedniej informacji.
Specyfikacja aktywu powinna zawierać następujące informacje:
• nazwę aktywu,
• jego przeznaczenie, czyli podany na wysokim poziomie abstrakcji uproszczony,
zwięzły lecz treściwy, opis aktywu,
• jeśli to możliwe, bardziej formalny opis przeznaczenia,
• dla bardziej złożonych aktywów - uproszczony opis każdej z funkcjonalności
z określeniem potrzebnych informacji we/wy oraz listą sytuacji, w których można
wykorzystać każdą z funkcjonalności (kiedy, gdzie).
Część klasyfikacyjna powinna zawierać słowa kluczowe, opisujące aktyw zgodnie
z obowiązującymi schematami klasyfikacyjnymi, np. <nazwa, rodzaj, dziedzina, forma
przechowywania, itp.>. Ułatwi to przechowywanie, lokalizację i nabywanie informacji
o aktywach.
Deklaracje ograniczeń powinny specyfikować warunki i/lub wszelkie informacje
niezbędne dla poprawnego wykorzystania aktywu (w postaci opisu).
Część dotycząca określenia jakości powinna informować o pewnej formie gwarancji
udzielonej przez autora aktywu, poprzez wyspecyfikowanie podmiotów(u) odpowiedzialnych
za ewentualną naprawę błędów czy pomoc w rozwiązywaniu problemów, które mogą pojawić
się w trakcie pracy z aktywem.
Informacja o wykorzystaniu aktywu powinna specyfikować:
• liczbę zastosowań aktywu,
• listę zastosowań, zakończonych sukcesem,
• przewodnik, jak prawidłowo należy korzystać z aktywu.
Dokumentacja szczegółowa, ostatnia z zalecanych części, powinna włączać elementy
takie jak wyspecyfikowano poniżej:
• informację związaną z utworzeniem aktywu, jak na przykład: dane autora, datę
utworzenia, dziedzinę zastosowań,
• specyfikację informacji wejściowych i wyjściowych,
• szczegółowy opis aktywu,
• wymagania na interfejs (zarówno od strony sprzętu, jak i oprogramowania),
• specyfikację środowiska niezbędnego do pracy, np. sprzętu, systemu operacyjnego,
SZBD,
• wykaz ograniczeń prawnych związanych z wykorzystywaniem aktywu, np.
konieczność uzyskania licencji,
• związki aktywu z innymi aktywami (np. w postaci referencji do innych aktywów)
typu: rodzic, dziecko, rodzeństwo, agregacji (zawiera coś lub wchodzi w skład
czegoś), generalizacji-specjalizacji (jest rodzajem czegoś), powiązanie do mniej lub
bardziej szczegółowej postaci aktywu (śledzenie ścieżki rozwoju), aktywa
alternatywne,
• podręcznik użytkownika,
• szczegółową specyfikację podmiotów odpowiedzialnych za konserwację aktywu,
• listę problemów, defektów czy niedociągnięć wraz z propozycjami ulepszeń,
• sugestie dotyczące sposobu zwiększenia potencjału ponownego użycia aktywu.
Informacje, które mogły już wystąpić w pierwszych pięciu częściach, w części szóstej
powinny być podane w bardziej szczegółowej i precyzyjnej formie.
5. METODYKA WDRAŻANIA RPU W ŚRODOWISKACH LOKALNYCH
Zgodnie z przyjętymi planami, w pierwszym etapie zmodyfikowane RPU zostanie
zainstalowane na serwerze IdN1, administrowanym przez FPMiINR. Po przeprowadzeniu
cyklu szkoleń (typu: jak efektywnie wykorzystywać i jak aktualizować) dla grupy najbardziej
aktywnych koordynatorów lokalnych, RPU będzie sukcesywnie wdrażane i promowane
w środowiskach lokalnych. Szkolenia zostaną oparte o predefiniowane aktywa i kategorie
aktywów. Zakłada się, że aktualizacja zasobów zgodnie ze specyficznymi potrzebami danego
środowiska będzie przebiegała po okresie adaptacji do nowego narzędzia.
6. PODSUMOWANIE
Prace poświęcone adaptacji RPU do potrzeb środowiska osób niepełnosprawnych
stanowią pewien etap na drodze budowania nowoczesnego modelu rehabilitacji zawodowej
w społeczeństwie informacyjnym. Z punktu widzenia innego ważnego celu projektu, mogą
7
stanowić też poligon doświadczalny dla weryfikacji skuteczności mechanizmów
wbudowanych w RPU. W efekcie, wyniki badań mogą wspomóc promowanie ponownego
użycia w każdym środowisku, a także polskich producentów oprogramowania (skąd wyłonił
się pierwotny produkt), gdzie technologia ta wydaje się być jak dotąd raczej zupełnie
niedoceniana i chyba też sądząc z niewielkiej liczby poświęconych jej publikacji (raczej
wzmianek „przy okazji” czegoś tam) także niezbyt dobrze znana.
LITERATURA
1. S. Ambler, „A Realistic Look at Object-Oriented Reuse”, Reprinted from Software
Development Magazine, Microsoft Development Network, 1998
2. Appleton, „Patterns and Software: Essential Concepts and Terminology”,
http:/www.enteract.com/˜bradapp/
3. McClure, „Software Reuse Techniques: Adding Reuse to the System Development
Process”, Prentice-Hall, Inc., 1997
4. P. Constantopoulos, M. Jarke, J. Mylopoulos, and Y. Vassiliou, „The Software
Information Base: A Server for Reuse”, VLDB Journal, The Boxwood Press, 1993
5. J. D McGregor, J. Doble, and A. Keddy, „A Pattern for Reuse Let architectural reuse
guide component reuse”, SIGS Publications, Inc., 1995, from the pages of Object
magazine http://sw-eng.falls-church.va.us/ReuseIC/pubs/journals/
6. Goldberg, K.S. Rubin, „Succeeding with Objects, Decision Frameworks for Project
Management”, Addison- Wesley Publishing Company, Inc., 1995
7. M.L. Griss, J. Favaro, M. d’Alessandro, „ Featuring the Reuse-Driven Software
Engineering Business”, Draft for: Object Magazine, 1997
8. Jacobson, M. Griss, P, Jonsson, „Software Reuse, Architecture, Process and
Organization for Business Success”, ACM Press, Inc., 1997
9. W.C. Lim, „Managing Software Reuse, A Comprehensive Guide to Strategically
Reengineering the Organization for Reusable Components”, Prentice-Hall, Inc. , 1998
10. McClure, „Model-Driven Software Reuse Practing Reuse Information Engineering
Style”, Extended Intelligence, Inc., 1995, http://www.reusability.com/papers2.html
11. Y. Pant, B. Henderson, and J.M. Verner, „Generalization of object-oriented
components for reuse: Measurements of effort and size change”, SIGS Publications,
Inc., 1996, from the pages of Journal of Object-Oriented Programming, http://sweng.falls-church.va.us/ReuseIC/pubs/journals/
12. E.Stemposz, A.Stasiecka, K.Subieta, S.Babecki, „A Web Portal and Reuse Repository
for Disabled People”, Assistive Technology – Added Value to the Quality of Life,
AAATE 2001, Ljubljana, Slovenia, IOS Press, 2001, Assistive Technology Research
Series
8
REUSE REPOSITORY FOR DISABLED PEOPLE
Abstract: The paper presents basic assumption concerning Reuse Repository, which is
a system supporting reuse of relevant information among the community of disabled
people. Reuse can significantly improve the quality of life, can reduce costs and time
needed for everyday activities, but it can’t emerge along with technical development, it
needs a systematic approach. In the project Reuse Repository for Disabled People we
have tried to achieve two goals: to provide physical storage and retrieval mechanisms for
relevant information and to support the formation of reuse culture in the local
communities under the Internet for the Disabled project.