Panie Marszałku! Panie i Panowie Senatorowie!

Wystąpienie senator Alicji Zając w sprawie ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania
cywilnego – 77. posiedzenie Senatu RP – 25 i 26 maja 2011 r.
Panie Marszałku! Panie i Panowie Senatorowie!
Mam przyjemność przedstawić stanowisko w sprawie ustawy o zmianie ustawy - Kodeks
postępowania cywilnego.
Na wstępie należy zauważyć, że inicjatywa ustawodawcza należała do Senatu
Rzeczypospolitej Polskiej, a zmiany dotyczą dwóch artykułów: art. 3941 oraz art. 531 k.p.c.
Poruszana problematyka odnosi się do kwestii zaskarżalności orzeczeń wydanych przez sąd
drugiej instancji, na które w świetle obowiązujących przepisów nie przysługuje zażalenie do
Sądu Najwyższego. Dotyczy to postanowień o charakterze porządkowym oraz
postanowienia oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego.
W obowiązującym stanie prawnym istnieje zasada, że postanowienia sądu pierwszej
instancji kończące postępowanie w sprawie są zaskarżalne zażaleniem. Ponadto zażalenie
przysługuje także na postanowienia i zarządzenia przewodniczącego enumeratywnie
wymienione w art. 394 §1 pkty 1-12.
W ściśle określonych ustawą wypadkach zażalenie kieruje się także do Sądu Najwyższego kwestie te reguluje art. 3941, który jest wyjątkiem od reguły zawartej w art. 394 i
statuującej zasadę, że zażalenie służy tylko w stosunku do postanowień sądu pierwszej
instancji. Art. 3941 dokładnie określa katalog postanowień sądu drugiej instancji, które są
zaskarżalne zażaleniem do Sądu Najwyższego. Zgodnie z obowiązującym prawem
zażalenie nie przysługiwało na postanowienia sądu drugiej instancji, które rozstrzygają
kwestie incydentalnie, na przykład na postanowienia porządkowe. Z treści tego artykułu
wynika, że istniało wiele postanowień wydanych przez sąd drugiej instancji, które nie
mogły być poddane kontroli ani w ramach postępowania zażaleniowego, ani też
jakiegokolwiek innego postępowania. Dotyczyło to zwłaszcza postanowień incydentalnych,
a więc orzeczeń, mocą których sąd wymierza grzywnę, zarządza przymusowe sprowadzenie
i aresztowanie lub odmawia zwolnienia od grzywny lub od przymusowego sprowadzenia, a
także postanowień o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego, złożonych dopiero w
postępowaniu odwoławczym i skierowanym przeciwko sędziemu sądu drugiej instancji.
Zauważyć trzeba, że wydane w pierwszej instancji postanowienia incydentalne,
enumeratywnie wymienione w pktach 1-12, są zaskarżalne. Wśród tych postanowień są
postanowienia porządkowe. Strona postępowania ma również prawo wnieść zażalenie na
postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego na mocy art. 52 k.p.c.
W przypadku wymienionych postanowień wydanych przez sąd drugiej instancji możliwości
weryfikacji ich prawidłowości były bardzo ograniczone. Dlatego też aby zapewnić osobom,
które zostały ukarane, możliwość ponownej kontroli decyzji w przedmiocie ukarania przez
sąd drugiej instancji, celowe było wprowadzenie w procedurze cywilnej możliwości
składania zażaleń na takie postanowienia. Możliwość taką zapewni nowo wprowadzony art.
3942.
Z poruszaną problematyką zaskarżalności postanowień porządkowych związana jest też
kwestia wprowadzenia zmian w brzmieniu art. 531. Art. 531 w nowym brzmieniu stanowi:
"Ponowny wniosek o wyłączenie sędziego oparty na tych samych okolicznościach podlega
odrzuceniu bez składania wyjaśnień przez sędziego, którego dotyczy. O odrzuceniu orzeka
sąd rozpoznający sprawę. Przepis art. 51 stosuje się odpowiednio. Postanowienie może być
wydane na posiedzeniu niejawnym".
W dotychczasowym stanie prawnym ponowny wniosek o wyłączenie sędziego oparty na
tych samych okolicznościach lub wniosek oczywiście bezzasadny podlegał odrzuceniu,
natomiast postanowienie w tym przedmiocie nie podlegało zaskarżeniu, bo nie było ujęte w
katalogu wymienionym w art. 394 §1, a zatem strona nie miała prawnej możliwości
weryfikowania jego poprawności. Taka możliwość mogła pojawić się w razie ewentualnej
apelacji, jeśli strona taką wniosła.
W tym przedmiocie wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 2
czerwca 2010 r. - sygnatura akt SK 38/09. Zdaniem Trybunału, rozwiązanie przyjęte na
gruncie art. 3941 §2 k.p.c., skutkujące pozbawieniem strony prawa do wywiedzenia
zażalenia w przypadku oddalenia jej wniosku o wyłączenie sędziego, zgłoszonego po raz
pierwszy w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, nie odpowiada standardom
konstytucyjnym, ponieważ godzi w prawo do bezstronnego sądu wynikające z art. 45 ust. 1
konstytucji. Wyrok ten obliguje ustawodawcę do konieczności doprecyzowania przepisów
w tym zakresie.
Regulacja z art. 531 przewidująca odrzucenie wniosku z powodu jego oczywistej
bezzasadności była niewłaściwa, bowiem oczywista bezzasadność to okoliczność
merytoryczna i dlatego rozstrzygnięcie w tym zakresie powinno prowadzić do oddalenia
wniosku, a nie do jego odrzucenia. Sytuacja taka stwarzała brak możliwości instancyjnej
kontroli postanowienia odrzucającego wniosek o wyłączenie sędziego. Nowe brzmienie art.
531 poprzez eliminację przesłanki oczywistej bezzasadności jest bardziej precyzyjne. Sądy
będą miały teraz obowiązek merytorycznego rozpoznania takiego wniosku również wtedy,
gdy od początku jawi się on jako bezzasadny.
Dodanie w ustawie nowego art. 3942 ma istotne znaczenie, gdyż stosownie do jego
dyspozycji zaskarżalne będą następujące postanowienia sądu drugiej instancji. Po pierwsze,
postanowienia oddalające wniosek o wyłączenie sędziego. Po drugie, postanowienia w
przedmiocie skazania świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na
grzywnę, zarządzenia przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowy
zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia.
Istotą tej zmiany jest fakt, że postanowienia takie będą podlegać weryfikacji niezależnie od
tego, czy zapadną w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, czy też wyda je sąd
drugiej instancji. W obu wypadkach będzie możliwe ich zaskarżanie przez uprawniony do
tego podmiot. Różnica polegać będzie jedynie na tym, że postanowienia wydane przez sąd
pierwszej instancji weryfikował będzie sąd drugiej instancji, a postanowienia wydane przez
sąd drugiej instancji kontrolował będzie sąd tego samego szczebla, ale w innym składzie.
Jest to tak zwana procedura odwołania poziomego, która występuje w naszym porządku
prawnym na gruncie postępowania karnego. Wprowadzenie tej procedury do kodeksu
postępowania cywilnego wydaje się być dobrym rozwiązaniem, a ponadto odpowiada
wskazaniom zawartym w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego. Mając to na uwadze
przyjęcie zmian w ustawie jest merytorycznie uzasadnione. Dziękuję.