Inwentaryzacja i zalecenia ochronne dla pachnicy

Inwentaryzacja i zalecenia ochronne dla pachnicy dębowej w Parku w Sławięcicach
1. O Pachnicy
Pachnica dębowa1 (Osmoderma eremita) jest chrząszczem dużych rozmiarów (do 3,5, a wyjątkowo nawet 4 cm długości), uzależnionym całkowicie od dużych dziupli w obrębie
żywych drzew. Dziuple takie są nie tylko miejscem życia larw pachnicy, które odżywiają się rozłożonym przez grzyby drewnem, ale również w nich większość swego życia spędzają
dorosłe chrząszcze. Wykazano, że owady te są mocno przywiązane do zasiedlonych dziupli i niechętnie dokonują dalszych przelotów. Niska zdolność do kolonizacji nowych dziupli
jest wyrazem przystosowania do stabilnego siedliska gwarantowanego przez wnętrze dziupli. W skali życia owada większość dziupli trwa przez wiele pokoleń, a więc nie ma
konieczności częstych przeprowadzek i wytworzenia w toku ewolucji zdolności do wysoce wydajnego lotu. Ponadto gatunek ten funkcjonował pierwotnie w krajobrazach o wysokim
zagęszczeniu dziuplastych drzew (puszcze pierwotne), więc nie musiał przemieszczać się na duże odległości. Obecnie tereny, gdzie stare dziuplaste drzewa są częste, należą do
rzadkości, więc i pachnica (oraz wiele innych gatunków o podobnej strategii życiowej) staje się coraz rzadsza. Dlatego pachnica została objęta ochroną prawną we wszystkich
krajach, w których występuje. W Polsce trafiła na listę gatunków chronionych w 1995 roku, po tym, jak została objęta ochroną na mocy Dyrektywy Siedliskowej we Wspólnocie
Europejskiej (obecnie Unia Europejska). Zgodnie z tą dyrektywą, pachnicy przysługuje najwyższy priorytet ochronny, co więcej, jest ona także gatunkiem wskaźnikowym w
wyznaczaniu specjalnych obszarów ochrony w ramach sieci „Natura 2000”. Chociaż pachnica w dalszym ciągu spotykana jest w nielicznych skrawkach lasów naturalnych czy nawet
w lasach gospodarczych, to jednak większość europejskiej populacji funkcjonuje w krajobrazach od dawna pozostających pod wpływem człowieka, takich jak np. dębowe
zadrzewienia wśród pastwisk w południowej Szwecji, szpalery drzew na granicach pól we Francji czy aleje przydrożne i skupiska głowiastych wierzb w Europie Środkowej. W Polsce
szczególne znaczenie dla ochrony pachnicy mają właśnie zadrzewienia wzdłuż dróg. Wbrew mylącej nazwie „pachnica dębowa” chrząszcz ten nie jest uzależniony wyłącznie od
dębu, ale był jak dotąd wykazywany z kilkudziesięciu różnych gatunków drzew . Mimo to pachnica posiada dość wyraźne preferencje względem gatunków drzew, co wskazuje, że
wymaga określonych gatunków grzybów rozkładających drewno w obrębie dziupli (larwy nie są w stanie odżywiać się zdrowym drewnem, lecz jedynie drewnem wstępnie
rozłożonym przez pewne gatunki grzybów). W północnej Polsce bezwzględnie najczęściej zasiedlane są lipy. Mimo że bardzo częstym gatunkiem drzewa w alejach jest także klon
zwyczajny, to stwierdzenia pachnicy w jego dziuplach należą do rzadkości. Ogólnie rzecz biorąc, klony są unikane przez pachnice. Dęby są także świetnym gatunkiem z punktu
widzenia potrzeb pachnicy, jednak w ich przypadku problemem jest niskie tempo wzrostu i bardzo powolne tworzenie odpowiednich dziupli. O ile pierwsze wystarczająco duże
dziuple u lip tworzą się nieraz już w wieku 60–70 lat (zwłaszcza, jeśli drzewa miały przycinane gałęzie), to dęby muszą być co najmniej 2–3-krotnie starsze. Badania przeprowadzone
na terenie województwa warmińsko-mazurskiego wskazały, że najistotniejszym czynnikiem decydującym o zasiedleniu alej okazały się grubości drzew. Prawdopodobieństwo
występowania gatunku na stanowisku z drzewami o średniej pierśnicy powyżej 70 cm przekracza 50%, stąd też takie aleje mogłyby być obejmowane ochroną jako potencjalne
siedliska pachnicy i innych gatunków o zbliżonych wymaganiach ekologicznych.
Głównym2 miejscem występowania pachnicy w Polsce są krajobrazy kulturowe przede
–
wszystkim zadrzewienia przydrożne, ale także parki i cmentarze, sady, zadrzewienia w obrębie
łąk i pastwisk. W Polsce północnej przeszło 90% zasiedlonych drzew rośnie w alejach i szpalerach przydrożnych. Pachnica dębowa zasiedla dziuplaste, lecz wciąż żywe i stojące
drzewa. Z reguły dziuple odpowiednie do zasiedlenia przez pachnicę dębów w tworzą się w pniach drzew o pierścienicy powyżej 100 cm, jednak niekiedy zasiedlane są również
cieńsze okazy drzew(nawet o pierścienicy 25 cm). Większość dębów zasiedlanych w Szwecji jest w wieku 150-400
–
lat, podczas gdy lipy na Pojezierzu Iławskim w
– wieku ok. 100 lat.
Znane są także przypadki zasiedlania dziupli zupełnie martwych, lecz stojących drzew, a już zupełnie wyjątkowo gatunek był stwierdzany w leżących martwych pniach.
1
2
Opis pochodzi z książki „Aleje - skarbnice przyrody. Praktyczny podręcznik ochrony alej i ich mieszkańców. Praca zbiorowa pod redakcją dr inz. Piotra Tyszko-Chmielowca
Fundacja EkoRozwoju, Wrocław 2012.
http://www.gios.gov.pl/siedliska/pdf/przewodnik_metodyczny_osmoderma_eremita.pdf
Ocena perspektyw zachowania pachnicy dębowej na stanowisku opiera się na przewidywaniach utrzymania odpowiednich dla gatunku siedlisk, tj. dziuplastych drzew z obszernymi,
kilkudziesiciolitrowymi próchnowiskami. Należy mieć na uwadze, że tego rodzaju próchnowiska powstają najwczeniej u drzew 50-60-letnich
–
w przypadku gatunków o miękkim
drewnie (wierzba, lipa). Gatunki o drewnie twardym (dąb, buk) wykształcają dziuple dopiero w wieku powyżej 100 czy nawet 200 lat. Z drugiej strony dojrzałe, dziuplaste drzewa
mają ograniczoną trwałość, toteż aby zagwarantować istnienie odpowiednich mikrosiedlisk na stanowisku, zamierające drzewa z czasem powinny być zastępowane przez nowe
pokolenie starzejących się drzew. Dla trwałości populacji pachnicy dębowej w przyszłości ważna jest więc właściwa, zróżnicowana struktura wiekowa drzewostanu.
Chrząszcze dorosłe przebywają w ciągu dnia w próchnie lub na pniach zasiedlanych drzew, niekiedy tylko przelatują na kwiaty lub owoce w celu odbycia żeru. Przy dobrych
warunkach pogodowych najłatwiej można zaobserwować samce przesiadujące w nasłonecznionych miejscach w pobliżu otworów dziupli. Takie zachowanie samców łączy się z
wydzielaniem feromonu, którego intensywność sprawia, że są one wyczuwalne nawet dla człowieka. Szczyt aktywności przypada na godziny zmierzchowe i nocne, bywają w związku
z tym wabione też do źródeł sztucznego światła. Chrząszcze są wybitnie termofilne i heliofilne, szczególnie aktywne w słoneczne, bezwietrzne i upalne dni, gdy temperatura
przekracza 25 ˚C. Mimo iż potrafią latać, przemieszczają się raczej niechętnie i na niewielkie odległości, głównie w poszukiwaniu nowych miejsc dogodnych do zasiedlenia. Ich lot
jest ociężały, powolny i towarzyszy mu charakterystyczne głośne brzęczenie. Pomimo znacznej masy ciała potrafią pokonywać odległości rzędu 400 m (Mokrzycki i in. 2008).
Odległość pomiędzy miejscem oznakowania i ponownego odłowu tego osobnika może liczyć 780 m (Oleksa 2010).
2. Historia i wyniki badań
Badania nad pachnicą dębową na terenie Kędzierzyna-Koźla prowadzone są od 2014 roku w ramach projektu „ostoje przyrody” prowadzonego przez Fundację Wiedzieć Więcej. Na
podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji stwierdzono ślady żerowania chronionego chrząszcza w trzech drzewach zlokalizowanych w północnej części sekcji I opracowania. Poza
nimi, zlokalizowano kilka innych miejsc zasiedlonych przez chrząszcze (przede wszystkim na terenie sekcji I oraz północno-zachodniej części sekcji II), które mogą służyć jako
potencjalne miejsca bytowania pachnicy dębowej.
Poza terenem opracowania pachnica dębowa występuje:
1/ w części parku znajdującego się pod administracją Starostwa Powiatowego w Kędzierzynie-Koźlu (2 stanowiska)
2/ w części tzw parku leśnego znajdującego się pod administracją Lasów Państwowych (4 stanowiska) na terenie projektowanego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego Kobylec.
Tam też znajduje się największa ilość zlokalizowanych dębów zarówno z wymaganymi do przetrwania gatunku wypróchnieniami oraz dużą w odpowiednim wieku.
3/ Ślady żerowania pachnicy wykazano również w śródpolnych alejach dębowych, rosnących na północno-zachodniej części Sławięcic.
2.1. wykaz stwierdzonych stanowisk
LP
Numer drzewa
GPS N
GPS E
Obwód na 130cm
gatunek
Stwierdzenie bytowania pachnicy
1.1
9351
50°22'44.96''
18° 18' 54.63''
340
dąb szypułkowy
odchody
1.2
4017
2
50° 22' 44.26''
18° 18' 57.28''
340
dąb szypułkowy
odchody i szczątki
1.3
10533
50° 22' 43.77''
18° 18' 56.41''
336
dąb szypułkowy
odchody
1
– oznaczenie w bazie www.ostojeprzyrody.info/mapa jako OK-KK-SL-271014
2
3
– oznaczenie w bazie www.ostojeprzyrody.info/mapa jako OK-KK-SL- 140715
– oznaczenie w bazie www.ostojeprzyrody.info/mapa jako OK-KK-SL-090514
2.2. wykaz potencjalnych stanowisk, w których stwierdzono odchody i pobrano próbki do identyfikacji
LP
Numer drzewa
GPS N
GPS E
Obwód na 130cm
gatunek
2.1
992
50° 22' 45.10''
50.37919444
18° 18' 56.41''
18.31566944
255
robinia
2.2
1130
50° 22' 45.82''
50.37939444
18° 19' 00.74''
18.31687222
283
kasztanowiec
2.3
1176*
50° 22' 42.59''
50.37849722
18° 19' 00.95''
18.31693056
128
cis
2.4
292
50° 22' 36.35''
50.37676389
18° 19' 01.90''
18.31719444
376
dąb czerwony
2.5
910
50° 22' 40.49''
50.37791389
18° 18' 58.73''
18.31631389
460
dąb czerwony
2.6
Bez numeru
50° 22' 38.73''
50.377425
18° 19' 02.47''
18.31735278
2.7
32
50° 22' 45.17''
50.37921389
18° 19' 08.44''
18.31901111
190
Pień z hubą
2.8
6*
50° 22' 44.39''
50.37899722
18° 19' 10.45''
18.31956944
253
klon/jesion?
2.9
650*
50° 22' 36.50''
50.37680556
* - drzewa zaznaczone do usunięcia
18° 18' 58.19''
18.31616389
207
lipa
lipa
uwagi
Leżąca kłoda. Odchody w pniaku.
2.3. wykaz potencjalnych stanowisk bez wystąpienia widocznych śladów występowania pachnicy
LP
Numer drzewa
GPS N
GPS E
Obwód na 130cm
gatunek
uwagi
3.1
1010*
50° 22' 46.09''
50.37947018
18° 18' 57.46''
18.3159638
333
robinia
Brak wyraźnych śladów (odchody, szczątki,
obecność wypróchnień)
Podczas usuwania zwrócić uwagę na
możliwość pojawienia się próchna, larw i
odchodów
3.2
236*
50° 22' 40.10''
50.37780556
18° 19' 03.45''
18.317625
lipa
Brak wyraźnych śladów (odchody, szczątki)
Z uwagi na duże wypróchnienie zwrócić
uwagę na możliwość pojawienia się
odchodów i larw z górnych partii drzewa.
3.3
35*
50° 22' 44.58''
50.37905
18° 19' 08.19''
18.31894167
klon
Brak wyraźnych śladów (odchody, szczątki)
Z uwagi na obecność ciołka matowego
(gatunek nie jest już objęty ochroną
gatunkową) w pniu może znajdować się
wypróchnienie i stanowisko
3.4
367*
50° 22' 38.26''
50.37729444
18° 19' 05.60''
18.31822222
* - drzewa zaznaczone do usunięcia
Brak wyraźnych śladów (odchody, szczątki)
Z uwagi na dużą ilość huby zwrócić uwagę
na możliwość pojawienia się odchodów i
larw
graficzne rozmieszczenie stanowisk na podstawie www.ostojeprzyrody.info/mapa
Ciołek matowy stanowisko nr 3.3
3. Działania ochronne pachnicy powinny uwzględniać następujące kierunki działań:
1/ Zachowanie pachnicy na stwierdzonych stanowiskach
2/ Zachowanie potencjalnych stanowisk ze śladami zerowania w celu możliwości zasiedlenia pachnicą
3/ Długofalowa gospodarka drzewostanem uwzględniająca potrzeby gatunku (wielowiekowe drzewa ze śladami wypróchnień, zaatakowane przez grzyby wywołujące zgnilizny). Jak
również dokonywanie nasadzeń gatunkami preferowanymi przez pachnicę (dęby, lipy) mającymi w czasie najbliższych 100 lat umożliwić pachnicy przetrwanie na terenie parku w
odtwarzających się stanowiskach.
4/ Umożliwienie przemieszczania się gatunku z terenów zastępczych (aleje, park) do kompleksów leśnych położonych na zachodzie (wspomniany wyżej „Kobylec”) i północnym
zachodzie z uwagi na przewagę drzewostanów dębowych. Oddziały z dębami 100 letnimi i starszymi.
Ad 1
Poza jednym stanowiskiem, pachnica występuje w dwóch zamierających drzewach. Powinno się je pozostawić do naturalnego rozłożenia. W przypadku drzewa z dużym
wypróchnieniem zlokalizowanym w pniu [numer 1.3] po jego ewentualnym upadku, z uwagi na sąsiadujący drzewostan (ponad stuletnie dęby) leżącą kłodę powinno pozostawić się
do naturalnego rozkładu. Należy również unikać odsłaniania drzew zasiedlonych przez pachnicę na bezpośrednie działanie słońca oraz unikać zmian wilgotności siedlisk. Czynniki te
mogą wpływać niekorzystnie na rozwój grzybów od których pachnica jest zależna.
Ad 2
Podczas realizacji zabiegów pielęgnacyjnych:
1/ unikać usuwania drzew z dziuplami i owocnikami grzybów powodujących zgniliznę miękką brunatną, wywoływaną przez: pniarek różowy (Fomitopsi rosea), żółciak siarkowy
(Leatiporus sulphureus). W miejscach pojawiania się konfliktów utrzymywania drzew z pachnicą można wykorzystać zalecenia podawane w „podręczniku najlepszych praktyk” 3 dla
zachowania siedlisk pachnicy w parkach miejskich:
- unikać przycinania gałęzi drzew, w celu zapewnienia optymalnych warunków mikroklimatu w dziupli,
- po wykonanych cięciach najgrubsze gałęzie pozostawiać na ziemi, w celu zwiększenia miejsc bytowania dla owadów saproksylicznych,
- drzewa zagrażające upadkiem lub złamaniem zabezpieczać za pomocą stalowych odciągów,
- podczas przycinania konarów stosować technikę „naturalnej faktury” polegającej na cięciu udającym złamanie,
- usuwać stare zabezpieczenia dziupli tj. plomby betonowe, plastikowe, siatki,
- usuwać śmieci i inne przedmioty pozostawiane w dziuplach przez ludzi, w celu odzyskania warunków siedliskowych.
2/ wykonać spis drzew posiadających: wypróchnienia i dziuple.
3/ wyznaczyć miejsce (sugerowana zachodnia część sekcji I opracowania lub południową [działka nr 1107/27]z uwagi na najmniejszą odległość do terenów leśnych ) przeznaczone
na złożenie ściętych kłód do naturalnego rozkładu.
Ad 3
Przy dokonywaniu nasadzeń powinno się kierować długoterminową działalnością ochronną pachnicy dębowej zabezpieczając jej rozwój w kolejnych latach poprzez utrzymanie
różnowiekowego drzewostanu we wszystkich stadiach rozwoju. Trzyletnie badania wykazały, że gatunki preferowane przez pachnicę to: dąb, lipa, robinia, wierzba, olcha. W związku
3
Praca zbiorowa pod red Wojciecha Mazura „Podręcznik najlepszych praktyk ochrony owadów „za http://www.pachnica.pl/?p=2479
z charakterem i funkcją okolicy siedlisk jakim jest park sugeruje się utworzenie kolekcji dębów i lip.
Ad 4
Należy podjąć współpracę – przede wszystkim - z Nadleśnictwem Kędzierzyn oraz innymi administratorami parku w celu utrzymania zadrzewień umożiwiajacych przemieszczanie się
pachnicy pomiędzy parkiem a pobliskimi lasami, z wykorzystaniem istniejących alei dębowych (dawne aleje biegnące wzdłuż rzeki Kłodnicy od Sławiecic po Lenartowice oraz aleje
biegnące od Sławiecic w kierunku Zalesia) jak również powstawanie nowych korytarzy ekologicznych.
Z uwagi na ograniczoną możliwość przemieszczania się pachnicy dębowej (dane literaturowe wspominają o 300 metrach) tzw „składowiska kłód” powinny zostać utworzone w jak
najmniejszej odległości od zachodnich granic opracowania. Stosy powinny zostać rozmieszczone na stanowiskach słonecznych lub półcienistych (skraje luk, polany, przydroża). Każdy
stos powinien mieć kształt stożka o średnicy podstawy 1,5–2 m i wysokości ok. 1,5 m. Stosy można wykorzystać jako element edukacyjny w celu wyjaśnienia ich utworzenia oraz
potrzeby ochrony organizmów żyjących w martwym drewnie. Stosy próchniejącego drewna są również wykorzystywane przez inne bezkręgowce, gady a także jeże.
Jedna z leżących na terenie parku kłód
Opracowanie Kamil Nowak (Fundacja Wiedzieć Więcej) kwiecień 2016