sekcja vii - szanse i zagrożenia

SEKCJA VII
STRATEGIE MŁODZIEŻY NA
RYNKU PRACY
Maciej Gitling: EDUCATIONAL AND PROFESSIONAL ASPIRATIONS OF YOUNG
PEOPLE ..................................................................................................................................... 2
Witalij Oniszczuk: МОЛОДІЖНЕ ПРАЦЕВЛАШТУВАННЯ В УМОВАХ
СОЦІАЛЬНИХ ЗРУШЕНЬ ЯК МОДЕЛЬ ПОЛІТИКИ ВИЖИВАННЯ ........................... 13
Dorota Szaban, Beata Trzop: DOŚWIADCZENIA ABSOLWENTÓW SZKÓŁ WYŻSZYCH
NA PONOWOCZESNYM RYNKU PRACY. PRZYPADEK ABSOLWENTÓW
UNIWERSYTETU ZIELONOGÓRSKIEGO ......................................................................... 21
Larysa Kolisnik: РОЛЬ МІГРАЦІЙНИХ МЕРЕЖ У ПІДТРИМЦІ ТА ВІДТВОРЕННІ
МІЖНАРОДНОЇ АКАДЕМІЧНОЇ МОБІЛЬНОСТІ ........................................................... 38
Renata Suchenek: KRYZYSY ŚWIATOWE XX I XXI WIEKU U PODŁOŻA
BEZROBOCIA MŁODYCH ORAZ EKSPLOZJI HANDLU ŻYWYM TOWAREM .......... 48
Justyna Nyćkowiak, Tomasz Kołodziej: DOŚWIADCZENIA ZAWODOWE STUDENTÓW
PIERWSZEGO ROKU KIERUNKÓW SPOŁECZNYCH ..................................................... 58
Justyna Iskra: ZNACZENIE PRĘŻNOŚCI OSOBOWEJ W PODEJMOWANIU ZADAŃ
ŻYCIOWYCH PRZEZ MŁODZIEŻ. BADANIA STUDENTÓW ........................................ 69
Katarzyna Bulik: MECHANIZM WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO A
SAMOWYKLUCZENIEJAKO FORMY REAKCJI NA RZECZYWISTOŚĆ
PONOWOCZESNĄ,W ODNIESIENIU DO ZJAWISKA HIPSTERYZMU ........................ 82
1
Maciej Gitling
Uniwersytet Rzeszowski
EDUCATIONAL AND PROFESSIONAL ASPIRATIONS OF YOUNG PEOPLE 1
In the extensive literature on the subject much attention is paid to the aspirations of children
and young people. Aspirations are factors strongly conditioning human behavior over long
periods of life. They are associated with the human hierarchy of values and codetermine the
short-term and long-term aims, desires, and to a large extent condition the activity of an
individual connected with the implementation of his plans in life. This issue is a point of
interest to both theorists and practitioners representing many disciplines – psychologists,
educators, and sociologists. The many aspects and complexity of the problem means that each
of these fields examines from different aspects the issues of the choice of school and career by
young people. Psychological research focuses on psychological motivation or determinants of
professional aspirations, interests and hobbies, dreams and life plans. Educators are interested
in this issue from the point of didactic and educational impact on young people, whereas the
sociological aspect focuses mainly on the social determinants of career aspirations, the
formation of specific attitudes and opinions of popularity and the hierarchy of professions in
society.
Key words: young people, education, aspirations, professional career.
The constantly changing circumstances of present-day reality require the formation of
personality on the part of the young generation as well as their values, aspirations, and needs.
Aspirations of children and young people depend to a large extent on the changes going on in
the country. Due to the transformations from an authoritarian state to a democratic state,
pluralism and tolerance young people are faced with the necessity to obtain new skills, selfdevelopment, and creating social reality. [1,p.34]
In research literature the concept of ‘aspirations’ is defined in various ways. Most
frequently, however, this term refers to the aims, goals, desires, or wishes concerning the
results of personal activity implemented to achieve the desired states satisfying to a given
individual. The issue of aspirations is closely linked to the notion of interest – meaning an
interaction going on between the man and the environment, with the coexisting emotional,
intellectual, and behavioral attitudes, on the one hand connected with human needs, on the
other however, with the properties of the surrounding world [2,p.23]. The development of
interests goes from simple to complex, from concrete to abstract, from general to specialist,
from scattered to integrated [3,p.15]. The issue of young people’s aspirations is often taken up
by educators, sociologists and psychologists (e.g. A. Janowski, J. Kupczyk, T. Lewowicki, A.
Sokołowska, Z. Skorny) for the purposes of theoretical analyses and practical findings.
1
Tekst publikowany w wersji dostarczonej przez autora.
2
Aspirations determine the directions of activity, influence the school achievements of pupils,
the choice of profession, social and cultural activity, and interpersonal skills [4,p.29]. The
main focus of psychologists are the mechanisms conditioning the experience and behaviour of
individuals or the nature of human aims, whereas sociologists are more interested in the
subject of these aims – the specific goals and values. Educators, however, want to determine
aspirations, and then form them by influencing pupils, taking into account both psychological
aspects and sociological ones [5,p.4]. W. Kopaliński’s dictionary gives two definitions of the
concept of aspirations. The first is defined as ‘a desire for something, aiming to achieve
something’, the second is ‘aiming to attain the targeted goals, the desire to achieve higher
values’ [6,p.68]. In the Dictionary of Psychology one reads that aspiration is aiming to
implement plans, aims, goals, life ideals, a desire to achieve something significant. Then,
what differentiates particular individuals is the intended result of the action taken, i.e. the
level of aspirations [7,p.32]. According to Z. Skorny, who based on W. Szewczuk’s division
of goals, aspirations fall into two categories: short-term (temporary goal) and long-term (a life
goal). He also distinguished the ‘action’ and the ‘wishful’ level of aspirations. The former
refers to the aims, expectations or resolutions, which if supported by appropriate activities,
help to achieve the established goal. The latter refers to the desires, wishes or dreams, which
if fulfilled, do not lead to the desired goal [8,p.62-63]. Aspirations are described as wishes,
desires or aims concerning the results of personal activity and the states achieved in the future
connected with the performance of a certain task or achievement of some goal. A. Janowski
states that aspirations are ‘…fairly permanent and quite powerful wishes an individual has
concerning the properties or states by which his life can be characterized in the future, and the
targets which he will want to reach’. According to A. Sokołowska, aspirations are ‘...a body
of desires and aims relating to the personal future of an individual’ [9,p.30]. Despite the
difference in meaning, the existing links between these concepts should be pointed out. They
are manifested in the power of expectations to influence aspirations, and the other way round,
whereas both, the one and the other influence the level of performance. The issue of
aspirations is related to the concept of the level of aspirations. In the Dictionary of
Psychology the level of aspirations is: specific goals and desires of an individual, an intended
level of completing the task which he plans to carry out in the future. The range of aspiration
level differs across individuals. The level of aspirations depends, among other things, on the
level of task performance in the past, on the character of the task, standards and group norms,
as well as requirements which particular persons or groups have towards an individual
[10,p.194]. Aspirations can develop at different levels. The degree of goal difficulty and the
3
performance of the action connected with it can be different. The more difficult it is to
complete the task and the more difficulties have to be overcome, the level of aspirations is
higher. The most frequent division is into low, average and high aspirations. The result of an
activity leading to aspiration actualization depends on the individual characteristics of a given
person: intellectual and physical ability, knowledge, skills, his health or professional
qualifications. Under intentional educational influence, the impact of environment, or some
random incidents, these levels can change to either higher or lower levels of development
[11,p.30]. From the point of view of the relationship between aspiration level and individual
capability for effective activity, aspirations can be divided into realistic, heightened or
lowered. Realistic aspirations are characterized by the ability to take ‘reasonable risks’, where
there is a high probability of accomplishing the established goals; the possibility of failure is
minimal. This results from matching the goals to one’s possibilities of accomplishment, and
their sensible formulation. With a heightened level of aspirations the level of difficulty of the
task exceeds the real possibility of its accomplishment. This phenomenon is quite common
among adults with a low educational level (elementary, vocational). By overestimating
personal skills they undertake tasks which are beyond their accomplishment ability. A
lowered level of aspirations occurs, however, when a given person is not able to perform more
difficult tasks than those which they previously undertook. An individual, when planning his
professional goals, settles for completing professional roles characterized by a low level of
difficulty [12,p.79-80]. Research literature distinguishes various types of aspirations,
determined on the basis of a number of criteria. These criteria include, e.g. the level of
aspirations, the relationship of aspirations with activity, the time perspective necessary to
accomplish them, the relationship between aspiration level and the capability to accomplish
them, their permanence or changeability. When taking into account the time perspective of
achieving a goal or completing a task, long-term and short-term aspirations can be
distinguished. Long-term aspirations are desires or aims concerning the outcome of a future
activity with regard to learning or professional, social, scientific, cultural, sports, and
recreational activity. Attaining the resulting goals requires a longer period of time, which can
last a few months, years, or even a whole life. Long-term aspirations are displayed in, e.g. a
pupil who wants to take up studies at a certain higher education institution, or a sportsman
who wants to obtain the title of world champion. Short-term aspirations, however, are
context-conditioned situational desires or goals actualized in a near future. Reaching goals
takes place through actions performed in a specific task situation. An example of this type of
aspirations is an intention to study for a specific grade from oral or written work; another
4
example can be a score or place in qualifications, which a sportsperson would wish or intends
to obtain. Aspiration types include wishful and action aspirations. Singling them out requires
distinguishing ideal goals and action goals. An ideal goal is a state which a certain individual
would like to achieve, which he ‘sees in his dreams’. Wishful aspirations appear in the
consciousness as wishes or dreams referring to a desired state or outcome of an activity. They
can be identified by the answer to the question: ‘What result would you like to obtain?’,
where the form of answer in the wishful aspirations would be: ‘I would really like to…’.
Action aspirations are aspirations concerning a goal or an outcome of an activity. To identify
them we can ask: ‘What is your goal?’. They are verbalized in the form of expression: ‘I
intend to obtain a result…’ [13,p.30]. According to Z. Skorny, aspirations fall into:

ludic aspirations – in children they are manifested in the wishes and aims
concerning participation in play, playing certain roles, having the desired toys,
while in young people they would concern participation in parties, excursions,
watching attractive films,

educational aspirations – these are aims concerning the outcomes of school work
and achieving grades. Educational aspirations also concern graduating from a
specific school and the related planned level of education,

professional aspirations – refer to obtaining a specific profession in the future,
working conditions, or holding a certain post. They are often connected with
aspirations for self-study in the form of ambitions to fill in the gaps in one’s
education, master certain skills, or obtain further professional qualifications,

socio-political aspirations – which are displayed in the desires or intent to belong
to certain associations or social organizations. In young people these aspirations
take the form of the willingness to participate in the activity of a school union or
the scouts,

aspirations of social prestige – they take the form of desires or ambitions
concerning certain social roles, e.g. holding a specific role in a group, obtaining a
specific post at work, holding a specific social function,

personal aspirations – they concern a partner, emotional and sexual contacts. They
include desires and ambitions relating to appearance, character, education, social
status and other characteristics of a partner,

recreational aspirations – they refer to the ways of organizing free time. In young
people recreational aspirations include participation in events, attractive
5
excursions, holidays, or sightseeing a certain place. These aspirations can also
include participation in certain forms of cultural activity. Recreational aspirations
are related to aspirations to participate in social life, connect to certain persons,
link to them more closely, participate jointly in meetings or events. An example of
this type of aspirations is participation in the activity of a social group which
enjoys high social prestige in the community or is perceived as such by the person
wishing to become its member,

economic aspirations – are defined by the term of material aspirations or
aspirations concerning the state of possession. They are shown in the desire to
possess certain objects for oneself, obtaining a high financial status or high salary
for oneself or members of the family [14,p.123-124].
1. Factors influencing educational and occupational aspirations
In the period of adolescence young people take important life decisions – the choice of
further education, future profession, starting a family. These decisions are difficult and require
maturity on the part of the young person as well as personal reflection, reflection on the
outside world and the future. Mature life decisions are conditioned by aspirations which
remain in quite explicit relations with the established hierarchy of values – they co-decide
about the plans for life and the short-term and long-term aims or desires, and to a high extent
condition the activity of an individual connected with working towards his plans for life
[15,p.60].
Out of the many aspirations young people have, educational and professional aspirations
seem to be the most important in the period of choosing a career route. Educational
aspirations refer to a specific level of education which a man follows or which he wants to
achieve in the future. Educational aspirations are closely related to occupational aspirations
since the choice of school and the field of occupational study usually determines the future
occupation. For these reasons the two kinds of aspirations are jointly termed as educational
and occupational aspirations.
Sociological literature distinguishes three levels in the formation of aspirations: high, low
and compensatory [16,p.7]. The person representing a high aspiration level sets higher goals
for himself than he previously achieved. With a low level, however, the goals are set lower
than those achieved. However, when the targeted goals correspond to the goals previously
attained, the person is on a compensatory level. Both low and too high aspirations influence
6
the effect of education badly. Research by L. Niebrzydowski and L. Kosińska proves that the
level of aspirations depends on self-esteem. High self-esteem is a factor which favours high
level of aspirations, and the other way round – low self-esteem leads to a low level of
aspirations. The more accurate and appropriate the self-esteem is, compared to the actual
personal characteristics, the more realistic also is the form of aspiration level; [17,p.8].
The formation of aspirations runs in two directions – of upbringing and socialization. Two
social systems can be distinguished. An instructional system – institutional one and a
socializing system – environmental one.

institutional system – this system would include a kindergarten, school, psychological
and pedagogical counselling services, labour offices, mass media.

environmental system – this system would include primal groups: family, peer groups,
groups from the neighbourhood, social circles [18,p.40].
Family plays the greatest role in the formation of personality and is the first and basic
social group, in which moral concepts, attitudes, beliefs, values, interests, aspirations, attitude
to education, profession and work are shaped early in life.
Family influences the form of aspirations by a number of factors:

through the formulated patterns of behaviour, criteria of assessing people, career
patterns,

through material status, the level of education of parents, income, lifestyle,

aspirations of persons from the immediate family environment – e.g. siblings,

conscious, intentional influence of parents using persuasion, awards and punishment
[19,p.23].
In the institutional setting the greatest influence in the process of formation of aspirations
can be attributed to school. It is the school which influences an individual in a systematic and
long-lasting way. Pupils are subject to assessment, obtain experience in the area of intellectual
or other abilities, experience the success or failure, as well as fall under the influence of peer
groups and the intentional influence of teachers. The formation of aspirations can undergo
through the exchange of professional information on their personal capabilities. This
information can be given by a psychologist, teacher, class tutor, or a doctor [20, p. 9]. Such
information can be obtained from pupil observation, assessment of their school work and the
obtained results.
Another important institution which can influence aspirations of young people are
employment offices represented by careers advisers, who can raise aspirations by giving
7
detailed information on professions, prestige of different careers, the successive stages of
starting in a profession, as well as informing young people about labour requirements.
The level of aspirations is influenced by the theory of achievement and avoidance
motivation which was developed J. W. Atkinson and N. T. Feather. The results of research
confirmed that individuals with a dominant achievement motivation construe goals of their
activity by assuming a realistic level of aspirations. It affects engagement in an activity of an
average level of difficulty, where a chance of success is around 50%. Such persons
demonstrate a low level of a fear of failure, and tend to react to success with a heightened
aspiration level, whilst in the case of failure – the lowering of aspirations level. In turn, strong
avoidance motivation is demonstrated when an individual chooses tasks which are very easy
or very difficult, and its level of aspirations is higher or lower compared to their capabilities to
reach the intended goal. With very easy tasks the success is almost sure, so the person avoids
a fear of failure. When the task is very difficult and the possibility of failure is high, it can be
explained by the difficulty of the performed task [21, p.118-119].
There exist three groups of hypotheses, created by G. B. Jones, A. M. Mitchell and J. D.
Krumboltz, which treat on the factors influencing (1) educational and professional
preferences, (2) ability to take decisions concerning professional career, and (3) the choice of
training [22,p.107-109].
 Factors influencing educational and professional preferences
A person is more likely to positively assess a school or an occupation, if he or she:
-
was positively reinforced by an appropriate person who supports or guides his
or her participation in this field.
-
observed a positive pattern of implementing such activities. The example can
be that of one’s parents, class tutors, peers.
-
the person was positively reinforced to perform activities, which he associates
with success in a given field.
-
the individual came cross an opinion or image of a given field, which not only
provided him with proper information, but also stirred up positive emotions.
And the other way round, the person has a lower tendency to assess a school or profession
positively, if:
-
the person was discouraged by an influential person who expressed herself
negatively on a given occupation or school.
-
observed a lack of examples to follow or reinforcement of such activities.
-
came across a negative opinion or image of a given discipline.
8
-
the individual was discouraged from or was not encouraged to such activities
 Factors influencing the ability to make decisions with reference to professional career
An individual will attain cognitive abilities quicker, indispensable for the formation of his
path of life or setting goals for himself, if:
-
the person observed models of engaging into effective strategies of decisiontaking.
-
received positive encouragement for such type of reaction.
-
has access to people or sources of indispensable information.
And the other way round, such abilities will not develop, if an individual:
-
observes others in such situations.
-
tries to work towards personal targets, but is constantly punished, criticized or
not supported in his resolutions.
-
does not have access to sources of information.
 Factors influencing the choice of higher education institution
It is almost certain that a person will undertake activity towards the development of own
qualifications, if:
-
the person previously had an opportunity to engage in a similar activity.
-
the chosen course or training matches his interests.
-
he possesses basic skills necessary for this occupation.
An individual will not attend a certain type of training, if:
-
they notice that its cost exceeds the resulting benefits.
-
he does not have access to sources or funding.
2. Personality determinants of aspirations in young people
Determinants of personal nature suggest the existence of typical differences across pupils.
There are certain distinct factors which can be divided into the following groups: a group of
motivating factors (motives or attitudes), a group of intellectual factors (ability), and a group
of factors characteristic for the nervous system and temper. Educational and professional
aspirations are strongly related to the level of general abilities, together with the set of
properties characterizing the nervous system and the group of motivation factors. Also an
observed correlation exists between these aspirations and self-esteem. T. Lewowicki proves
that the results of learning, broadly understood, depend on various individual features
common in people. Thus, getting to know pupil personality traits is one of the conditions for
effective training. The effectiveness of training is highly correlated to the two features of the
9
nervous system – the power of stimulation process and the activity of nervous processes. In
the case of field aspirations there is some observable weakening of the link between
educational or occupational aspirations, and intelligence. Research by Lewowicki shows that
intelligence gets only third place. It is particularly well-illustrated by the determinants of
professional aspirations [23,p.202].
3. Environmental determinants of aspirations of pupils
Both research findings and casual observations lead to the conclusion that aspirations are
strongly conditioned by environmental factors. These factors, examined in terms of territorial,
local or family context, usually substantially delineate educational routes for young people.
The environment in which a man lives precisely determines the appearance and formation of
human desires and goals. In a city environment there are greater and more favourable
opportunities of diverse influence on children’s development and the formation of personality,
mainly the intellectual (cognitive) sphere, emotional and motivational spheres. Environmental
diversity contributes to unequal development of the cognitive sphere of children from urban
and rural areas. According to W. Dutkiewicz, ‘rural areas provide significantly fewer stimuli
for individual development in the sphere of thinking, development of imagination and higher
feelings’ [24,p.203]. Environmental determinants substantially influence the formation of life
plans, aspirations in the process of formation of a hierarchy of values, following the chosen
educational routes. Aspirations of young people are to a large extent determined by the family
and their status. Participation in a hierarchy level of one’s parents, education, background and
family traditions, family’s cultural standards or the lifestyle of family members form a group
of features which have an impact on the family educational aspirations. S. Kuwala defines the
influence of a family environment as a process of influence of adults on the personality of the
child and adopting a system of values of specific conditions which vary among families in
urban and rural environments [25,p.203]. According to a French sociologist P. Bourdieu, a
cultural capital contains socially legitimized relationships of competence in the field of
culture and language, which are passed on already in early childhood. Apart from the family,
one of the transmitters is school, where children belonging to the so called higher classes are
apparently becoming predominant. Teachers do not analyze the real causes of the discussed
phenomenon, assuming that children from these families are more able. According to
Bourdieu, school can enhance the cultural capital of a child, but it does not compensate fully
for the lack resulting from inadequate upbringing, which can be indicated by: a lack of
eloquence, good taste or manners learned in early childhood. The power of interaction of
10
these cultural resources is so big that it expresses itself in the evident relationships between
the family characteristics and the school career of children or the choice of profession
[26,p.203-204]. Z. Kwieciński claims that the lower the education of the parents is, the more
difficult it is for the children to get further on the educational route. It is also linked to a
usually lower level of knowledge, cognitive (intellectual) abilities, which in turn influence
lower chances to actualize plans and educational aspirations. Kwieciński states that young
people are rather accurate in assessing their chances and possibilities of attaining certain
aspiration levels. Young people whose parents are graduates of higher education aim to
achieve the same level. It is generally believed in these families that replaying the status of
parents, i.e. completing higher education, is its minimal condition [27,p.204].
The role of social and territorial context is very significant. Comparing the research
findings presented by T. Lewowicki for a group of pupils from elementary and secondary
schools, one could presume that impact of social environment on aspirations is slightly
weaker in the group of older pupils. However, territorial context seems to have a stronger
influence in the group of secondary school children than in the younger group [28,p.125].
[1] Zawada A., (2007), ‘Aspiracje edukacyjne młodzieży z rodzinnych domów dziecka
a aspiracje ich rówieśników wychowujących się w rodzinach biologicznych. Analiza
porównawcza.’, in: Wychowanie na co dzień no. 7-8
[2] Gurycka A., (1978), Rozwój i kształtowanie zainteresowań, Warszawa, WSiP
[3] Próchniak P., (2001), Rozwój decyzji zawodowej u młodzieży, Słupsk, Wyd. Pomorska
Akademia Pedagogiczna
[4] Skorny Z., (1980), Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości, Wrocław,
Wyd. ,,Ossolineum”
[5] Bartosiak-Tomusiak M., (1996), ‘Aspiracje edukacyjne społeczeństwa’, in: Edukacja i
Dialog no. 6
[6] Kopaliński W., (1996), Podręczny słownik wyrazów obcych, Warszawa, Wyd. WP
[7] Siuta J. (red.), (2005), Słownik psychologii, Kraków, Wyd. ,,Zielona Sowa”
[8]Sikorski W., (1997) ‘Przygotowanie zawodowe młodzieży a jej aspiracje życiowe, in:
Pedagogika pracy no. 30
[9] Skorny Z., (1997) Aspiracje, in: Encyklopedia Pedagogiczna, (ed.) W. Pomykało,
Warszawa, Wyd. Fundacja Innowacja
[10] Siuta J (ed.), Słownik. . . op.cit.
[11] Skorny Z., Aspiracje . . op.cit.
[12]Sikorski W.,(1993), ‘Patomechanizm aspiracji zawodowych dorosłych’, in: Edukacja
Ustawiczna Dorosłych no. 3
[13] Skorny Z., Aspiracje . . op.cit.
[14] Lew A., (2005), Kariera zawodowa na tle aspiracji życiowych młodzieży, in: Zawód –
Praca – Kariera, (compilation) Solecki S., Grzesik A., Przemyśl, Wyd. PWSZ w Przemyślu
[15] Porożyński H., (2001), ‘Aspiracje życiowe młodzieży’, in: Edukacja no. 4
[16] Sikorski W., (1996), ‘Jak zapobiegać zaniżonym aspiracjom?’, in: Edukacja i Dialog no.
6
11
[17] Ibidem
[18] Niezgoda M., (1975), Społeczne determinanty wyboru zawodu, Wrocław, Wyd.
,,Ossolineum”
[19] Janowski A., (1977), Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa, PWN
[20] Sikorski W., (1996), Jak zapobiegać. . . op. cit.
[21] Skorny Z., (1980), Aspiracje młodzieży. . . op. cit.
[22] Paszkowska-Rogacz A., (2003), Psychologiczne podstawy wyboru zawodu – przegląd
koncepcji teoretycznych, Warszawa, Wyd. KOWEZiU
[23] Bogaj M., (2003), Aspiracje, in: Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, (ed.) T. Pilch,
Warszawa, Wyd. Akademickie ,,Żak”
[24] Ibidem
[25] Ibidem
[26] Ibidem
[27] Ibidem
[28] Lew A., (2005), Kariera zawodowa. . . op.cit.
12
Witalij Oniszczuk
Uniwersytet w Odessie, Ukraina
МОЛОДІЖНЕ ПРАЦЕВЛАШТУВАННЯ В УМОВАХ СОЦІАЛЬНИХ ЗРУШЕНЬ
ЯК МОДЕЛЬ ПОЛІТИКИ ВИЖИВАННЯ
Актуальність проблеми обумовлена тим, що молодь є основою майбутнього трудового
потенціалу суспільства і вона впливає на суспільні процеси, визначаючи майбутнє
держави, використовуючи свою мобільність, гнучкість та інтелектуальний потенціал.
Залучення молоді у суспільних процесів країни є одним з перспективних напрямів
забезпечення повної зайнятості. Однією з найважливіших проблем стало молодіжне
безробіття, яке постійно турбує суспільство і вимагає глибокого вивчення соціальних
причин, що його породжують, вимагає аналізу та постійної уваги з боку державних
структур
Ключові слова: молодь, працевлаштування, роботодавці.
Початок ХХІ століття ознаменований різким загостренням соціальних проблем
молоді у різних країнах світу, в тому числі в Україні. Однією з найважливіших проблем
стало молодіжне безробіття, яке розглядається як особливий соціальний, психологічний
і моральний феномен, безпосередньо пов'язаний з політикою держави, а в умовах
глобалізації – з політикою міжнародних організацій. Явище безробіття постійно турбує
суспільство і вимагає глибокого вивчення причин, що його породжують, потребує
аналізу соціально-політичних наук та постійної уваги з боку державних структур.
Молодь є окремим та особливим сегментом ринку праці, і хоча залежить від
ринку праці загалом, але розвивається і поводиться на цьому ринку специфічно.
Незважаючи на високий інтелектуальний потенціал і мобільність, молодим людям не
вистачає трудового та життєвого досвіду. Безробітна молодь – це особлива соціальна
група, яка, з огляду на вікові особливості, на своєму життєвому етапі практично
позбавлена таких цінностей, як робота, і пов'язаний з нею престиж, матеріальний
добробут тощо. Це впливає на мотивацію поведінки молодих людей, зокрема мотиви
вибору і оволодіння ними професією. Значну частину безробітної молоді складають
випускники професійно-технічних та вищих навчальних закладів, які отримали
спеціальність і вперше виходять на ринок праці.
Актуальність проблеми зумовлена тим, що молодь – це основа майбутнього
трудового потенціалу країни, і вона впливає на суспільні процеси, визначаючи
майбутнє держави. Залучення молоді до суспільних процесів країни є одним з
перспективних напрямів забезпечення повної зайнятості.
Отримавши диплом про вищу освіту, молоді фахівці, які планують у
подальшому реалізувати себе як професіонали, повинні розуміти, що їм доведеться
13
самостійно шукати роботу, не розраховуючи на допомогу держави або сприяння вишу.
До того ж, як відзначають фахівці служб зайнятості, знайти роботу власними силами,
виявляється набагато реальніше, ніж за допомогою держави. Так, за даними Державної
служби зайнятості України за 2011 рік, тільки 5 – 6 % українських випускників
вдається за допомогою держави у пошуку роботи, але тільки для третини з них держава
знаходить роботу [1]. А це означає, що їм необхідно самостійно зуміти презентувати
себе роботодавцю так, щоб він виділив їх із загальної маси претендентів, побачивши
саме в них потенціал, необхідний для реалізації його бізнес-проектів.
Згідно зі статистичними показниками і багатьма соціологічними дослідженнями,
молоді люди є тією групою, якій складно конкурувати на ринку праці. Зі всіх гравців
ринку праці самими найслабкішими є молоді фахівці після закінчення вишу. Станом на
кінець 2010 р. молодь становила майже 1 млн або 54,6 % усіх офіційно зареєстрованих
безробітних.
Результати соціологічних досліджень свідчать, що до 2001 р. рівень офіційного
безробіття серед молоді постійно зростав і виріс порівняно з 1995 року майже
в
одинадцять разів. Починаючи з 2000 р., рівень безробіття молоді поступово
зменшувався у всіх вікових групах аж до 2008 р. і стрімко зріс у 2009 р. на 4,5 % для
вікової групи 15 – 24 років, та на 3,4 і 3,1 % для молоді віком 25 – 29 та 30 – 34 років.
Після цього знову намітилася тенденція до його зниження серед осіб усіх вікових груп.
Так, серед молоді віком 15 – 24 років рівень безробіття знизився з 17,8 % у 2009 р. до
17,4 % у 2010 р. (на 0,4 %), а серед осіб віком 25 – 29 з 10,4 % до 9,9 % (на 0,5 %) [2,
с. 92 – 93].
Диплом про вищу освіту є єдиною перевагою молоді, з якою вони включаються
у суспільне виробництво. Молодими випускниками рухає бажання моментально
отримати високу зарплату, помітну посаду і комфортні умови праці. Так у 2012 р.
Київський міжнародний інститут соціології (КМІС) на замовлення компанії «Систем
Кепітал
Менеджмент» (СКМ) провів дослідження
«Досвід
працевлаштування
випускників вищих навчальних закладів: погляд випускників і роботодавців» за даними
якого дослідження, 72% представників компаній-роботодавців відзначають, що в
нинішніх випускників завищені очікування щодо зарплати, 53% – кажуть, що
випускники перебільшують уявлення про свої здібності, 51% – побачили у них
завищені кар’єрні сподівання, а 31% – мають дуже райдужні уявлення про умови праці.
Своєю чергою, випускники – молоді фахівці – вважають, що роботодавці
занадто прискіпливі до них і недовірливі – 50% опитаних відповіли, що в компаніях
14
ставлення до них негативно або швидше негативно, 70% респондентів цієї категорії
впевнені, що в роботі їм відмовляють через відсутність досвіду роботи за фахом.
Тим часом для самих роботодавців недосвідченість молоді – не головна
перешкода прийому на роботу (про це заявили 37% опитаних). На першому місці –
низький рівень їх практичної (59%) та теоретичної підготовки (36%), відсутність
важливих для роботи навичок (32%) тощо. Спираючись на дослідження, можна
стверджувати, що роботодавці загалом дуже критично налаштовані щодо якості роботи
системи вищої освіти. Чверть із них вважають, що за п’ять останніх років якість
підготовки випускників погіршилася, 35% – що не змінилася. Прийняти новоспеченого
фахівця тільки за дипломом без додаткових вимог готові 16% роботодавців [3, с. 18].
Нові покоління, які орієнтовані на систему цінностей і пріоритетів, відмінних від
установок тих, хто стояв біля витоків пострадянських трансформацій, будуть векторно
спрямовувати подальший суспільний розвиток, і, як показав Євромайдан, – у бік
Євросоюзу, формувати структуру ринку праці. Від того, якими будуть або можуть
стати нові поколінні утворення, їх стосунки у структурі соціально-економічних
відносин і зв’язків з іншими стратифікаційними групами, залежить подальший
розвиток українського суспільства в загалом.
Враховуючи спроби західних та вітчизняних дослідників комплексно описати
поколінські спільноти, які є активними суб’єктами сучасного ринку праці, можна
спертися на критерії виділення па тернів покоління, запропоновані Х. Беккером. Якщо
молодь обмежується віковими межами, то покоління характеризуються набагато
ширшим діапазоном; а саме:
-
соціальний контекст становлення покоління (найбільш важливі події, які
відбувалися у нормативний період);
-
стан засобів масової комунікації, соціальні можливості у той же період;
-
системні характеристики покоління (чисельність та склад когорт, поколінні
субкультурні утворення, поколінні союзи);
-
біографічні характеристики покоління (життєвий шлях, ціннісні орієнтації,
поведінкові зразки).
Як відзначає український дослідник В. А. Бойко із Дніпропетровська, згідно з
критеріями Х. Беккера, до покоління сучасної молоді, яку називають поколінням
Мережі і Міленіуму, належать молоді люди, що вчилися в школі і закінчили її в новому
тисячолітті. Їхнє ціннісне оформлення продовжується і зараз. Формативними подіями
можна вважати наслідки розпаду СРСР, економічні кризи, злам державної системи
15
соціальних гарантій, тотальну корумпованість, хабарництво, що стали атрибутом вже
шкільного життя, доступність наркотиків, розвиток цифрових технологій. Мобільні
телефони і Internet – їх звична дійсність. Спілкуються з друзями у Facebook та Twitter,
одружуватися не поспішають, бо бояться помилок розлучених батьків. Не хочуть
дорослішати, часто змінюють роботу, замість вертикальної мобільності воліють
розвиватися горизонтально, отримуючи досвід у кількох сферах [4, с. 33].
У частини молодих людей живуть непомірно високі очікування на допомогу від
держави та уявлення про те, що саме вона має забезпечити, підтримати, подбати. Це
патерналістське ставлення до держави і її можливостей дослідники фіксують на тлі
дуже високої недовіри до держави та її інститутів, невіри в те, що вона реально здатна
подбати про громадян.
Амбітні молоді люди прагнуть одразу отримати велику зарплату, ненормований
робочий день, комфортні умови роботи та швидке кар’єрне зростання. На таку
ситуацію вимушені зважати всі суб’єкти сучасного ринку праці, бо молоді люди від 17
до 29 років як основний кадровий ресурс мають й низку суттєвих переваг. Вони
мобільні, відкриті до інновацій, достатньо креативні, з високим рівнем освіти, зі
знанням іноземних мов. Але, як показують багаторічні дослідження різних
соціологічних інституцій, не більше 30% планують працювати за здобутим фахом, а ще
певна їх частина орієнтована на отримання другої вищої освіти.
Звертаючись до аналізу професійної та трудової мотивації молодого працівника
на ринку праці в Україні, необхідно відзначити один суттєвий факт. Загальний огляд
статистичних і соціологічних даних що до тенденцій формування ринку праці протягом
років незалежності, реформування соціально-трудової сфери українського суспільства,
стан економічної свідомості та поведінки працездатного населення переконує, що
процес формування мотивації трудової діяльності найманих робітників має в
основному спонтанний, нерегульований і малопередбачуваний характер. Молодь стоїть
на роздоріжжі.
Рівень економічної активності традиційно є найнижчим для молоді 15 – 24 років
і становив у 2010 р. 40,5% [2, с. 78]. Загалом скорочення частки молодих людей віком
до 24 років у складі робочої сили притаманне європейським країнам ще з середини
1990-х рр. Проте показники економічної активності їх українських однолітків значно
нижчі, ніж у багатьох країнах з ринковою економікою, а також у тих, що лише
переходять до неї. Це пояснюється як традиційно тривалим в Україні періодом
здобуття середньої та вищої освіти, яка відтісняє початок працевлаштування, так і
16
поширенням зайнятості в натуральному господарстві (часто юридично не оформленої),
чому сприяло розпаювання земель в сільській місцевості і поширене безробіття.
Відзначимо, що виробництво в Україні не розширюється, а тупцює на рівні кінця 80-х
рр. минулого століття.
Аналізуючи роль держави у працевлаштуванні молодих фахівців, слід зазначити,
що вона є і залишається одним з найбільш важливих з-поміж агентів на ринку праці,
хоча і не відрізняється ефективністю. Роботодавці та наймані робітники стають
рівноправними суб’єктами ділових відносин у сформованій ринковій економіці і
суперечності, що виникають у таких відносинах, пов’язані із прагненням кожного із
суб’єктів бізнесу найповніше реалізувати свої егоїстичні ділові інтереси, не набувають
характеру антагонізму. На ринку праці функціонують посередники – суб’єкти
комерційного, інформаційного, освітнього, експертного і консультативного бізнесу, які
надають широкий набір послуг. Це – центри зайнятості, біржі праці, бюро з
працевлаштування, рекрутингові агенції та ін.
Зразу відзначимо, що всі вищеперераховані суб’єкти не встигають належно
організовувати роботу відповідно до сучасних економічних умов. Системно
розбалансоване суспільство, суспільство не об’єднане духовними цінностями,
креативними ідеями, різновекторне в ідейних пошуках, не може за своєю сутністю бути
економічно досконалим і перейматися проблемами молоді, що шукає свого шляху і
своєї реалізації на ринку праці. І не дивно, що в авангарді соціально-політичних вимог
на майдані і в регіонах є молоді люди – студентська молодь, молоді працівники і
безробітні, що зуміли подолати у собі патерналістські настрої і вважають себе
відповідальними за свій добробут.
Молодь, що фактично виросла в роки незалежності, є реальним носієм нового
світогляду, своєю участю на початкових етапах Євромайдану сформувала критичну
масу. Вона у своїй більшості вирізняється передусім високим освітнім рівнем, є
виразником нового способу мислення, євроінтеграційних уподобань і пов’язаного з цим
соціального динамізму, найактивнішим прибічником зміцнення незалежності й
суверенітету, утворення національних пріоритетів через економічний розвиток,
справедливість і зайнятість. Особливу роль у цьому відіграє глибока інтегрованість
молодих людей, насамперед студентства, до світового інформаційного простору, що
забезпечує їй значно вищий, ніж у попередніх поколінь, рівень інноваційності
суспільно-політичних і економічних орієнтацій.
17
Ще на початку 80-х рр. минулого століття радянські вчені Н. Аітов,
А. Чередніченко, В. Шубкін, В. Ядов стверджували, що молоді працівники вже тоді не
бажали працювати на відсталих виробництвах, у задимлених та шумних цехах, за
незручним графіком роботи тощо. Тодішня влада не прислуховувалась до них і не
пам’ятала виступи «нових лівих» в 1968 р. в Європі та інших країнах світу. За
визначенням відомого французького соціолога Р. Арона, революція 1968 р. не
піддавалася точним характеристикам, однак мала багато ознак тих лавин, котрі ніхто не
зміг би зупинити.
З урахуванням проблем працевлаштування зайнятості, оплати та умов праці,
молодь більш вимогливо, ніж інші верстви населення, ставиться до глибини
трансформаційних процесів, демократизації суспільства, значно гостріше реагує на
байдужість влади до молодіжних проблем, некомпетентність і нечесність представників
державних служб. Вона бажає бути активним гравцем у соціально-політичному житті
держави, а не соціальним «коконом», як відзначає український соціолог Ю. Саєнко.
Як свідчить наука, до двадцяти років у людини формується система цінностей,
до яких входять освіта та робота. Ціннісна проблематика надзвичайно загострилася.
Соціологи констатують: у соціумі розширюється зона невпевненості, розгубленості,
ризиків. Так буває, коли населення переживає часи динамічних, радикальних змін. У
ціннісній системі соціуму домінують вітальні цінності, пов’язані з гарантією безпеки і
роботи. Показово високе місце в системі цінностей посідає робота. За двадцять років
господарювання в країні нівелювався обов’язок держави забезпечувати своїх громадян
роботою, тому і молодь, і люди середнього віку орієтуються на прагматику, на
заробіток, на умови роботи.
Цікава робота, соціальне визнання, можливість отримати добру освіту,
розширити свою культурну компетентність – це блок цінностей самореалізації, які
фактично з 1991 р. до 2012 р., не зазнали змін. Згідно з моніторингом Інституту
соціології НА України «Українське суспільство» за цінність безпеки, гарантом якої
виступає робота, в Україні виступають до 90% громадян, за цінність соціального
комфорту – 70% і самореалізації – 60%. У цьому досліджені є запитання: «Чи
відповідає ваша сьогоднішня робота вашому освітньо-професійному рівню?» Стабільно
близько 30% респондентів відповідають, що відповідає; близько 30% це заперечують;
30% вагаються з відповіддю, а 10% взагалі нічого не відповідають. На запитання «Чи
працюєте Ви за професією?» Дали позитивну відповідь 55% опитаних, негативну –
32%, решта ж вагалися з відповіддю.
18
На запитання «Який рівень кваліфікації і освіти потрібний для виконання вашої
роботи?» Виявляється, динаміка в цьому плані негативна: сьогодні в Україні постійно
зростає кількість людей, яким для виконання їхньої роботи достатньо двох-трьох
тижнів навчання, або ж узагалі не потрібно ніякої освіти. Натомість в Україні
відбувається зростання кількості вищих навчальних закладів ІІІ – ІV рівнів акредитації
та кількості їх випускників на тлі скорочення частки підприємств, що впроваджують
інновації (з 14,8% у 2000 р. до 11,5% у 2010 р.), та виробництва інноваційних видів
продукції (з 15,3 тис одиниць у 2000 р. до 2,4 тис. – у 2012 р.), створюючи передумови
для активації міграції кваліфікованої молоді [5, с. 10 – 11].
У 90-ті рр. ставка на ринку праці була зроблена тільки на ділові якості, а
професіоналізм був не обов’язковим. І ця тенденція збереглася. Сучасні молоді люди не
тільки прагматичні, але й цинічні, вони добре засвоїли, що головний чинник кар’єрного
успіху – лояльність до владних і політичних сил. І такі молоді люди не керуються
ціннісними орієнтирами відмінними від монетарних, а цілком відповідають у цій
орієнтації можновладцям, які теж цілком позбавлені будь-яких ціннісних навантажень.
Виник ефект «квазі»: «квазідемократія», «квазіпартії», «квазіпарламент», «квазіринок»,
«квазірозприділення», «квазіробота». Причин такого становища багато, одна з них –
відсутність системної державної політики підготовки фахівців та їх працевлаштування,
особливо першого робочого місця після отримання фаху; а також тіньова економіка,
нелегальна господарська діяльність, неофіційне працевлаштування, зарплата в
конвертах, повсюдне ігнорування законів, слабка теоретична й практична підготовка
фахівців.
На нашу думку, розв’язання проблеми слід шукати в створені сприятливих умов
для повної і продуктивної зайнятості населення, зокрема молоді. Соціальна політика
має бути спрямована як на розширення можливостей вибору робочих місць, так і на
формування нової моделі трудової поведінки, в якій увагу має бути зосереджено на
змісті виконуваної роботи, можливостях розвитку, спроектованими на розмір
заробітної плати та інші матеріальні вигоди.
1.
Государство
не
занимается
трудоустройством
выпускников
[Электронный
ресурс]
22.08.2011
–
Режим
доступа:
http:
//www.domik.net/novosti/gosudartvo-nezanimaetsja_trudoustrojstvom-vypusknikovn136558.html.
2. Молодь в умовах становлення незалежної України (1991 – 2011 роки). Щорічна
доповідь Президентові України, Верховній Раді України, Кабінету Міністрів України про
19
становище молоді в Україні. / Державний інститут розвитку сімейної та молодіжної політики. –
Київ, 2011. – 316 с.
3. Рыбачук Ю. Студенты считают, что их работодатели их не любят / Ю. Рыбачук //
Комментарии. – 2013. – № 35. – С. 18 – 19.
4. Бойко В. А. Паттерни покоління сучасного ринку праці: культурні детермінанти і
структурна диференціація. / В. А. Бойко // Вісник Одеського національного університету.
Соціологія і політичні науки – Одеса: «Астропринт» 2013. – Т. 18. Вип. 3(19). с. 31 – 35.
5. Пятковська О. Р. Механізми регулювання міжнародної трудової міграції в
Україні. Автор дис. канд. екон.наук. / О. Р. Пятковська. – Львів: ЛНУ імені Івана
Франка, 2011. – 20 с.
EMPLOYMENT OF YOUTH IN THE CONDITIONS OF
SOCIAL DESTABILIZATION AS THE MODEL OF THE SURVIVAL POLICY
Actuality of the problem is determined by the following reason. The youth is the basis of the
future labor potential and it affects on the social processes, influences the future of the state,
using its mobility, flexibility and intellectual potential. Involving youth in the social process
of the country is one of the perspective trend of provision of full employment. The youth
unemployment has become the most important problem that troubles the society and demands
deep investigation of social reasons, the analysis and constant attention from the side of the
state structures.
Key words: youth, employment, employer.
20
Beata Trzop
Dorota Szaban
Uniwersytet Zielonogórski
DOŚWIADCZENIA ABSOLWENTÓW SZKÓŁ WYŻSZYCH NA
PONOWOCZESNYM RYNKU PRACY. PRZYPADEK ABSOLWENTÓW
UNIWERSYTETU ZIELONOGÓRSKIEGO2
Wyniki badania losów absolwentów zielonogórskiej uczelni pozwalają mówić o tym, że
początek karier zawodowych młodych ludzi ma umiarkowanie stabilny charakter – nie
zmieniają oni charakteru zatrudnienia, a co najwyżej miejsce pracy (najczęściej jednokrotnie).
Podejmowanie zatrudnienia nie jest opóźnione w czasie – badani bądź kontynuują
zatrudnienie podjęte w trakcie studiów, bądź znajdują pierwszą pracę w krótkim czasie po
uzyskaniu dyplomu. Poszukując pracy kierują się nowoczesnymi strategiami – bezpośrednio
kontaktują się z pracodawcami przy jednoczesnym przeglądaniu i wykorzystywaniu
dedykowanych rynkowi pracy portali internetowych i wykorzystując swoisty networking
koleżeńsko-rodzinny. Cechą charakterystyczną współczesnych biografii zawodowych jest
występowanie epizodów bezrobocia, co także charakteryzuje zielonogórskich absolwentów.
Można mówić o tym, że absolwenci zielonogórskiej uczelni dostosowują się do sytuacji
rynkowej – zdecydowana większość wykonuje prace zgodne z profilem kształcenia i chętnie
podejmuje różne aktywności dokształcające. Tym samym możemy wysnuć tezę, że
absolwenci zielonogórskiej uczelni wpisują się w ogólnokrajowe tendencje związane z
funkcjonowaniem na pełnym wyzwań rynku pracy.
Słowa kluczowe: ponowoczesny rynek pracy, strategie zatrudnienia, absolwenci, badanie
losów absolwentów
Celem artykułu jest charakterystyka zawodowych losów absolwentów Uniwersytetu
Zielonogórskiego z perspektywy osobliwości ponowoczesnego rynku pracy. Interesują nas
takie wymiary jak strategie poszukiwania pracy, odnalezienie się na rynku pracy w
odniesieniu do posiadanych kwalifikacji oraz podejmowane działania dokształcające.
1.Absolwenci na rynku pracy – przegląd danych zastanych
Jak wynika z raportów Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w 2012 roku
najwięcej bezrobotnych w interesującej nas kategorii było w województwie mazowieckim
(ponad 14 tysięcy), małopolskim (ponad 13 tysięcy) oraz śląskim ( ponad 11 tysięcy). W
województwie lubuskim w 2012 roku ludzie młodzi radzili sobie najlepiej, a mianowicie:
bezrobotnych absolwentów było jedynie ok. 3 tysięcy osób, podobnie było w województwie
opolskim (3 tysiące).
Zwiększające się bezrobocie wśród absolwentów szkół wyższych spowodowane jest,
poza czynnikami o charakterze makroekonomicznym także umasowieniem edukacji na
poziomie studiów I, II, a także III stopnia, Można tu wskazać, iż w roku akademickim
2
Artykuł zamieszono w wersji dostarczonej przez autorki.
21
2011/2012 w Polsce w 460 szkołach wyższych kształciło się 1764,1 tys. osób. Wśród osób
zarejestrowanych w urzędach pracy, jako bezrobotni niemal 12% osób posiadało
wykształcenie wyższe, natomiast w 2002 roku takie osoby stanowiły jedynie 4%. Obecnie
wykształcenie wyższe nie jest już gwarantem zatrudnienia. Dane GUS ilustrują strukturę
absolwentów z uwzględnieniem kryterium posiadanego formalnego wykształcenia (dane za
rok akademicki 2010/20113): absolwenci kierunków ekonomicznych i administracyjnych
stanowili 24,7%, absolwenci kierunków pedagogicznych 14,4%, absolwenci kierunków
społecznych 12,8%, absolwenci kierunków humanistycznych 7,7%, absolwenci kierunków
inżynieryjno – technicznych 5,8%.
Jak wskazują analitycy rynku pracy samo posiadanie wykształcenia wyższego nie
zwiększa szans absolwentów na rynku pracy, jednak kierunek uzyskanego wykształcenia ma
już wpływ na powodzenie na rynku pracy. Oczywiście obok niego duże znaczenie mają
umiejętności oraz doświadczenie zawodowe. Stopa bezrobocia młodzieży jest duża nie tylko
w Polsce, podobnie jest w całej Unii Europejskiej. „wysokie bezrobocie młodych stanowi
poważny problem społeczny gdyż wywołuje skutki społeczne, ekonomiczne oraz polityczne.
Efektem bezrobocia młodych może być ubóstwo, marginalizacja, a w skrajnych przypadkach
wykluczenie społeczne. Konieczne zatem jest podejmowanie działań mających na celu
zmniejszanie liczby młodych bezrobotnych i stopy bezrobocia młodzieży, ale również
ograniczenie zawieranych umów o pracę tzw. śmieciowych, które uniemożliwiają młodym
dostęp do bezpłatnej służby zdrowia czy kredytów, a tym samym do stabilizacji”[7, s.12].
Odwołując się do danych opinii społecznej dotyczących postrzegania wartości wyższego
wykształcenia można wskazać, iż 84 % Polaków chciałoby, aby ich córka miała wyższe
wykształcenie, mniejsza o kilka procent aprobata dotyczy w tej samej kwestii syna (81%)
Jednak jak komentują eksperci: „mimo, że w dalszym ciągu większość respondentów uważa,
iż ludziom wykształconym łatwiej jest zrobić karierę (80%), uniknąć biedy, zubożenia oraz
bezrobocia (60 %), obecnie opinie takie wyrażane są rzadziej niż 11 lat temu (nawet o 23 pkt
procentowe)”. [6, s. 3]
Postrzeganie wartości dyplomu studiów wyższych na rynku pracy jest także ciekawą
kwestią w badaniach opinii. W raporcie CBOS „Studia wyższe - dla kogo, po co i z jakim
skutkiem?” [5, s. 4] czytamy, iż obecnie już 57 % Polaków uważa, że dyplom uczelni wyższej
ma małą wartość na współczesnym polskim rynku pracy. Opinie takie wyrażają najczęściej
sami absolwenci uczelni wyższych, osoby pełniący funkcje kierownicze, właściciele firm oraz
3
Spośród ogólnej liczby 497,5 tys. absolwentów szkół wyższych
22
uczniowie i studenci. Jak wskazują analitycy „ten sceptycyzm jest udziałem całego świata
zachodniego. Pojawiają się głosy, że nadchodzi zmierzch epoki klasy średniej, do której
dzięki własnemu wysiłkowi można było stosunkowo łatwo się dostać. Wzrasta popyt na prac
wymagającą wysublimowanych kompetencji i kreatywności oraz na tę najprostszą, np. opiekę
nad starcami.” [9, s. 26]. Odwołując się do powyższych danych można zatem zadać pytanie
na ile młodzi absolwenci zielonogórskiej uczelni wpisują się w zaprezentowane trendy?
2. Zastosowane wyjaśniające koncepcje teoretyczne
Ponowoczesny rynek pracy – typowe czy nietypowe formy zatrudnienia?
Jak wskazuje Rafał Drozdowski [2, s. 90-105] zmiany na rynku pracy, nazwanym
przez badaczy ponowoczesnym rynkiem pracy, są wieloaspektowe. Coraz mniej będzie
masowych korporacji na rzecz rozwoju mniejszych, wyspecjalizowanych przedsiębiorstw.
Będzie rosło znaczenie wysokiej klasy specjalistów – to oni będą dyktowali reguły gry na
rynku pracy, nie zaś pracodawcy. Według badaczy ponowoczesny rynek pracy to przede
wszystkim miejsce dla ekspertów. Wąsko wyspecjalizowani specjaliści będą coraz bardziej
poszukiwani, zaś osoby z wykształceniem humanistycznym i miękkimi kompetencjami będą
musiały poszerzać swe kwalifikacje, zdobywać nowe, nieustannie się dokształcać.
Kolejnym
wyznacznikiem
ponowoczesnego
rynku
pracy
i
gospodarki
prokapitalistycznej jest wzrost znaczenia nowoczesnych technologii, w tym internetu.
Generuje to powstawanie zupełnie nowych obszarów dla nowych rodzajów pracy (np.
telepraca) i funkcjonowania na rynku pracy osób do tej pory tam nieobecnych. Jednak dla
rozpatrywanego zagadnienia niezwykle istotnym okazuje się zmiana przebiegu karier
zawodowych. Drozdowski wskazuje, iż klasyczna do tej pory kariera – kształtowana
równomiernie jako stale wznosząca się prosta na ponowoczesnym rynku pracy przekształca
się w drogę skosów i spadków, przeplatanych niekiedy epizodami bezrobocia. Wielość
etatów, wielość pracodawców, samozatrudnienie, czasowe bezrobocie - oto charakter nowej
ścieżki rozwoju zawodowego. Elastyczne formy zatrudnienia będą coraz bardziej
charakterystyczne dla ponowoczesnego rynku pracy.
Jak wskazują analitycy obecnie na rynku pracy istnieje kilka elastycznych form zatrudnienia
oferowanych przez pracodawców:
 zatrudnienie pracownicze: jest to klasyczny stosunek pracy i zalicza się do niego
umowy terminowe (na czas określone, okres próbny, zastępstwo, zatrudnienie
23
w niepełnym wymiarze pracy),leasing pracowniczy, telepraca, job sharing oraz praca
na wezwanie;
 zatrudnienie niepracownicze: nie podlega ono przepisom prawa pracy, zwłaszcza
w sferze czasu i miejsca pracy. Zaliczane są tutaj umowy cywilno – prawne (umowa
zlecenie, umowa o dzieło, umowa agencyjna) oraz praca nakładcza;
 trzecią kategorią są pozostałe, niemieszczące się w kategoriach wspomnianych
powyżej, takie jak: outsourcing (stałe zlecenie świadczenia usług na zewnątrz), samo
zatrudnienie oraz praca rotacyjna.[4, s. 10]
Młodzi ludzie, wkraczający na rynek pracy bardzo często podejmują wskazane formy
zatrudnienia (w oparciu o umowę zlecenie lub umowę o dzieło) – jest to raczej konieczność a
nie wybór.
Porównując elastyczny model zatrudnienia do tradycyjnego modelu można wskazać, iż
jest on znacznie mniej korzystny przede wszystkim ze względu na formę i rodzaj umowy, jej
niestałość oraz ograniczenie praw do świadczeń pracowniczych i socjalnych. Jak wskazują
badacze elastyczność zatrudnienia powstała, by sprostać wyzwaniom stale zmieniającego się
rynku i środowiska technologicznego gospodarki światowej. Kwintesencją elastycznej pracy
(formy i zatrudnienia) jest zacieranie granic między różnymi kategoriami pracowników,
przepływu pracowników pomiędzy różnymi stanowiskami pracy, ruchome godziny pracy,
elastyczne formy zarobku, możliwość zmiany miejsca pracy, np. praca w domu.
Społeczne konsekwencje ponowoczesnego rynku pracy analizowane są przez wielu badaczy4.
Najbardziej popularną jest koncepcja społeczeństwa ryzyka Ulricha Becka. Autor zwraca
uwagę na niepewną kwestię przyszłości wykształcenia oraz zatrudnienia młodych ludzi w
momencie zmiany systemu społeczeństwa pracy. Jednostki same tworzą swoje biografie –
biografia z wyboru staje się nowym typem biografii, zaś młodzi podejmując różne wybory
ponoszą tego konsekwencje. Jednym z takich wyborów są decyzje o kontynuacji nauki na
uczelniach wyższych. Jak wskazuje Beck „(…) im dłużej to trwa, tym bardziej ich nauka, w
odniesieniu do zawodowej przyszłości wydaje się być jedynie stratą czasu? (…) szkoły stają
się przechowalniami, poczekalniami i nie spełniają już należących do nich zadań
przygotowania do zawodu” [1, s. 221] . Zdobywanie zawodu staje się sprzeczne z
zamierzeniem, ponieważ pomimo uzyskania wyższego wykształcenia młodzi ludzie często
nie mają szans na zatrudnienie w wyuczonym zawodzie. Absolwenci, wkraczający na rynek
pracy są rozczarowani tym, że ich wykształcenie nie opłaciło się zawodowo. Zagrożeni
4
Można tu wskazać opracowania Petera Druckera czy refleksje Piotra Sztompki jako inspirujące do omawianej
problematyki [por. 3; 8]
24
bezrobociem, decydują się na pracę poniżej swoich kwalifikacji, aby w ogóle wejść w system
zatrudnienia. Przejście z systemu edukacji do sytemu zatrudnienia okazuje się niepewne i
niestabilne, jednak wykształcenie pomimo tego, że straciło na swojej pierwotnej wartości, nie
jest zbędne, ponieważ bez niego jeszcze trudniej zdobyć upragniona pozycję zawodową. W
czasach, gdy istniało pełne zatrudnienie, a posiadanie wykształcenia wyższego było mniej
popularne, zdobycie pracy było niemalże czystą formalnością. W społeczeństwie ryzyka
studenci nie mają szansy planowania swojej kariery zawodowej na dłuższą metę, z tego
względu, że istnieje kryzys na rynku pracy. Pozbawieni zostają pewności otrzymania dobrze
płatnej i prestiżowej pracy. Młodzi ludzie koncentrują się coraz częściej na tym co mają
obecnie oraz na tym co jest możliwe w krótkim okresie czasu, natomiast nie planują swojej
kariery [1, s. 221-225]. Studiujący skupiają się na zdobyciu wykształcenia, uzyskaniu
dyplomu mając nadzieję, że zabezpieczy ich on w jakimś stopniu przed bezrobociem oraz
poczuciem beznadziejności. Czasy współczesne charakteryzują się wzmożonym ryzykiem, a
zmiany jakie w nim zachodzą są szybkie, nieprzewidywalne i zaskakujące. Praca i edukacja
są nieodłącznymi elementami życia. Młodzi ludzie poprzez edukację na wyższych uczelniach
powinni stać się kompetentnymi pracownikami wiedzy. Ale ich funkcjonowanie na rynku
pracy musi być rozpatrywane już z perspektywy elastycznych form pracy i zatrudnienia –
coraz bardziej typowymi na ponowoczesnym rynku pracy. Traktowanie ich jako nietypowych
form pracy to już przeszłość.
3. Założenia metodologiczne i z dane z monitoringu losów absolwentów zrealizowanego
w 2013 roku na Uniwersytecie Zielonogórskim5.
Śledzenie przebiegu karier zawodowych absolwentów szkół wyższych uznawane jest
dziś za priorytet w działaniach na rzecz podwyższania jakości kształcenia oraz dopasowania
oferty edukacyjnej do wymogów współczesnego rynku pracy. Uniwersytet Zielonogórski
prowadzi monitoring losów absolwentów na szeroką skalę od 2012 roku. Dane uzyskiwane są
z wykorzystaniem elektronicznej ankiety, samodzielnie wypełnianej przez absolwentów na
informatycznej platformie uczelni. Mimo podejmowanych działań na rzecz zwiększenia
odsetka zainteresowanych udziałem w badaniu, liczba zebranych informacji nie pozwala na
traktowanie wyników jako reprezentatywnych i powinna być traktowana jedynie sygnalnie.
5
Dane wykorzystane w opracowaniu pochodzą z monitoringu losów absolwentów Uniwersytetu
Zielonogórskiego pn: „Wizerunek Uniwersytetu Zielonogórskiego, ocena efektów kształcenia oraz własnej
aktywności ekonomicznej w przekonaniach absolwentów” - edycja 2013. W badaniu udział wzięło 706
absolwentów.
25
Wyniki monitorowania losów absolwentów na Uniwersytecie są podstawą empiryczną
wnioskowania o sytuacji zawodowej młodych ludzi oraz diagnozy stosowanych strategii
adaptacji do wyzwań ponowoczesnego rynku pracy.
W opracowaniu staramy się uzyskać odpowiedzi na pytania o to, jakie strategie podejmują
absolwenci zielonogórskiej uczelni wobec wyzwań ponowoczesnego rynku pracy – z jakich
źródeł czerpią informacje o pracy? Na ile stabilne w czasie są ich kariery zawodowe? Jak w
przebieg biografii zawodowych wpisują się epizody bezrobocia?
Ważne jest dla nas także ustalenie w jakim stopniu można mówić o zgodności
podejmowanego zatrudnienia z wykształceniem oraz w jakim stopniu ukończony kierunek
studiów pozostaje zgodny z wykonywaną pracą?
Sytuacja zawodowa absolwentów
Analizując sytuację zawodową absolwentów w okresie do pół roku po ukończeniu studiów i
w momencie badania można zauważyć znaczące zmiany. Można tu mówić o stabilizowaniu
się sytuacji zawodowej, co przejawia się wzrostem odsetka osób zatrudnionych na pełen etat,
przy jednoczesnym zmniejszaniu się odsetka osób bezrobotnych, zatrudnionych tymczasowo,
bądź na pracach zleconych. Warte uwagi jest także to, że co piąty badany po ukończeniu
kształcenia podejmuje kolejne działania edukacyjne.
Deklaracje badanych pozwalają mówić o tym, że elastyczne i nietypowe formy aktywności
zawodowej są instrumentem pozwalającym przetrwać w stosunkowo trudnej rzeczywistości
rynkowej osobom rozpoczynającym swoją karierę zawodową.
26
Wykres 1. Sytuacja zawodowa absolwentów (%)
Kierunek ukończonych studiów nie różnicuje znacząco sytuacji zawodowej absolwentów.
Można wskazać, że nieco stabilniejsze warunki zatrudnienia mają absolwenci kierunków
technicznych. Absolwenci studiów humanistycznych, pedagogicznych i artystycznych nieco
częściej zaraz po studiach zdobywali doświadczenie zawodowe realizując prace na umowy
„śmieciowe”, wolontariat oraz wyjeżdżając do pracy poza granice kraju. Absolwenci studiów
technicznych rzadziej (zdecydowanie) dokształcają się po ukończeniu edukacji na określonym
poziomie.
27
Wykres 2. Sytuacja zawodowa a kierunek studiów
28
Strategie zatrudnienia
Poszukując pierwszej pracy absolwenci przyjmują różne strategie – od aktywnego
poszukiwania pracy, po rejestrację w portalach internetowych, przeglądanie ogłoszeń i
wykorzystywanie sieci kontaktów rodzinno-towarzyskich. Najczęściej wykorzystywanym
kanałem jest kontakt bezpośredni z pracodawcą. Często wskazywane są także kontakty
rodzinne lub przez osoby znajome, rejestracja i przeglądanie ofert w portalach internetowych
oraz tradycyjnie rozumianej prasie. Absolwenci Uniwersytetu Zielonogórskiego nie
korzystają raczej ze źródeł oferowanych przez lub za pośrednictwem uczelni. Popularność
określonych działań w poszukiwaniu pracy może stanowić sygnał adaptacji absolwentów
Uniwersytetu Zielonogórskiego do wymagań ponowoczesnego rynku pracy, gdzie potrzebne
jest integrowanie aktywnego poszukiwania pracy w sposób bezpośredni z wykorzystywaniem
nowoczesnych rozwiązań jak korzystanie z aplikacji rynkowych w internecie.
Wykres 3. Źródła informacji o pierwszej pracy (pytanie wielowyborowe)
Kierunek studiów różnicuje obierane strategie poszukiwania zatrudnienia przez absolwentów
w taki sposób, że osoby, które ukończyły kierunki humanistyczne, pedagogiczne i artystyczne
oraz techniczne częściej decydują się na bezpośredni kontakt z pracodawcą, podczas, gdy
absolwenci kierunków ścisłych i rynkowych częściej decydują się na działania via ogłoszenia
w internecie i prasie. Warto zauważyć, że spośród wszystkich absolwentów – absolwenci
kierunków ścisłych najczęściej wskazują korzystanie z usług biur pośrednictwa pracy oraz
źródeł oferowanych za pośrednictwem uczelni.
29
Wykres 4. Źródła informacji o pierwszej pracy a kierunek studiów
Absolwenci Uniwersytetu Zielonogórskiego w przebiegu swoich karier zawodowych
doświadczyli w większości epizodów bezrobocia (59%). W większości przypadków
bezrobocie nie wiązało się z otrzymywaniem zasiłku, a jedynie możliwościami korzystania ze
świadczeń zdrowotnych i ubezpieczenia. Występowanie bezrobocia nie jest zróżnicowane ze
względu na kierunek studiów, więc na tej podstawie nie można formułować wniosków
dotyczących przewagi rynkowej jednych kierunków nad innymi.
30
Wykres 5. Występowanie bezrobocia
Elementem
strategii
poszukiwania
zatrudnienia
jest
wybór
momentu
rozpoczęcia
poszukiwania pracy. Często podkreślanie duże znaczenie doświadczenia zawodowego
wymaganego przez pracodawców wymusza poszukiwanie pracy jeszcze w trakcie studiów.
Wyniki badania pozwalają mówić o tym, że co trzeci absolwent nie poszukiwał pracy w
trakcie studiów, niemalże co czwarty przyszły absolwent podejmował działania na pół roku
przed uzyskaniem dyplomu, a co trzecia osoba rozpoczęła poszukiwanie pracy od momentu
ukończenia studiów i w ciągu najbliższego pół roku od tego momentu. Wskazania badanych
nie są zróżnicowane ze względu na kierunek studiów.
Wykres 6. Moment rozpoczęcia poszukiwania pracy w trakcie studiów
Ponad połowa badanych absolwentów deklaruje, że pierwszą pracę znalazła jeszcze przed
uzyskaniem dyplomu i w większości przypadków zatrudnienie to nie było warunkowane
samym faktem ukończenia studiów. Jeżeli absolwent podejmował zatrudnienie już po
uzyskaniu dyplomu to najczęściej następowało to w pierwszym kwartale po obronie.
31
Wykres 7. Moment znalezienia pierwszej pracy
Moment rozpoczęcia pierwszej pracy jest zróżnicowany ze względu na ukończony kierunek
studiów, chociaż różnice te nie są znaczące. Analizy ilustrują, że absolwenci kierunków
humanistycznych, pedagogicznych i artystycznych oraz technicznych częściej niż pozostali
podejmowali pierwsze zatrudnienie przed uzyskaniem dyplomu szkoły wyższej. Najdłużej po
uzyskaniu dyplomu na swoje pierwsze zatrudnienie czekają absolwenci kierunków nowych i
rynkowych.
Wykres 8. Moment rozpoczęcia pierwszej pracy
32
Analizując strategie absolwentów Uniwersytetu Zielonogórskiego na rynku pracy warto wziąć
pod uwagę stabilność zatrudnienia. Deklaracje badanych pozwalają mówić o tym, że po
ukończeniu studiów zmieniali oni miejsca swojej pracy. W co trzecim przypadku można
mówić o jednokrotnej zmianie ścieżki kariery zawodowej. Trudno jest na tej podstawie
wskazywać czynniki warunkujące zmianę pracy, ale można przypuszczać, że było to
związane z chęcią zmiany warunków pracy na bardziej odpowiednie oraz możliwościami
wykorzystania
nabytego
dotychczas
doświadczenia
zawodowego
cenionego
przez
pracodawców.
Wykres 9. Zmiana pracy po ukończeniu studiów
Zgodność pracy z wykształceniem
Ważnym elementem związanym z diagnozą sytuacji absolwentów uczelni na rynku pracy jest
ocena dostosowania ich wykształcenia do wykonywanej pracy. Analizując sytuację zaraz po
ukończeniu studiów oraz aktualnie nie można zauważyć znaczących różnic. Uzyskane w
badaniu odpowiedzi pozwalają uznać, że absolwenci pracują zgodnie ze swoim
wykształceniem. Co trzeci badany deklaruje, że jego zawód wymagał zupełnie innych
umiejętności.
33
Wykres 10. Zgodność pracy z wykształceniem (%)
Dostosowanie warunków pracy do posiadanego wykształcenia mając na uwadze pierwszą i
aktualną pracę jest zróżnicowane ze względu na ukończony kierunek studiów. Zgodnie z
wykształceniem pracują najczęściej absolwenci kierunków technicznych, a odsetek takich
deklaracji pozostaje stabilny w czasie. Duża zmiana występuje u absolwentów kierunków
nowych, rynkowych. W tym przypadku rośnie poziom zgodności pracy z wykształceniem w
sytuacji kolejnego zatrudnienia. Można to tłumaczyć wzrostem wymaganego doświadczenia
w tego typu zawodach i być może zmianą oczekiwań w stosunku do samej pracy.
Wykres 11. Zgodność pracy z wykształceniem a kierunek studiów
34
Dokształcanie
Charakterystyka rynku pracy wymusza na ludziach ciągłe dopasowywanie się do zastanych
warunków, co może polegać także na ustawicznym dokształcaniu się. Badanie losów
absolwentów wydaje się potwierdzać założenie o konieczności (i potrzebie) podejmowania
przez młodych ludzi różnych działań mających na celu zmianę, poszerzenie lub dopasowanie
własnych umiejętności i kwalifikacji. Badane osoby w zdecydowanej większości po
ukończeniu studiów pierwszego stopnia zdecydowały się na kontynuowanie edukacji na
poziomie wyższym. Prawie co drugi absolwent uczestniczył w dodatkowych szkoleniach lub
kursach zawodowych. Popularnym działaniem jest także uczestnictwo w kursach językowych
czy podejmowanie studiów podyplomowych.
Wykres 12. Podjęte działania dokształcające
Podejmowane działania są zróżnicowane ze względu na ukończony kierunek studiów. Studia
drugiego stopnia są najczęściej wyborem absolwentów kierunków nowych, rynkowych oraz
humanistycznych. Studia podyplomowe częściej podejmowali absolwenci kierunków
humanistycznych, pedagogicznych, artystycznych oraz nowych, rynkowych. Absolwenci
kierunków ścisłych wyróżniają się natomiast tym, że częściej od pozostałych podejmowali
kursy zawodowe oraz uczestniczyli w szkoleniach podnoszących ich kwalifikacje zawodowe.
35
Wykres 13. Dokształcanie a kierunek studiów
4.Podsumowanie
Na kształt rynku pracy dziś najsilniej wpływają różne tendencje gospodarcze i cywilizacyjne:
spadek znaczenia korporacji, rewolucja informatyczna, globalizacja, zmiany demograficzne.
Mimo, iż badacze wskazują na wzrost wagi specjalistycznego wykształcenia i dominującej
roli specjalistów w kształtowaniu relacji pracownik - pracodawca, to w świetle
zgromadzonego materiału empirycznego w można nadal mówić o „rynku pracodawcy”, który
ustala reguły obowiązujące w tym wymiarze i nakłada konieczność podejmowania różnych
działań adaptacyjnych. Kategorią osób, której dotyczy to w szczególności są osoby młode.
Niniejsze opracowanie miało na celu diagnozę sytuacji absolwentów Uniwersytetu
Zielonogórskiego pod kątem podejmowanych przez nich strategii odnajdywania się na rynku
pracy.
1. Beck U. (2000), Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej rzeczywistości,
Wydawnictwo Naukowe Scholar
2. Drozdowski R., (2002), Rynek pracy w Polsce. Recepcja, oczekiwania, strategie
dostosowawcze, wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań
3. Drucker P. F.(1999), Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa
4. Elastyczne formy zatrudnienia. Informator, Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie
Centrum Informacji i Planowania kariery Zawodowej, Warszawa 2011
5. Raport CBOS: Studia wyższe - dla kogo, po co i z jakim skutkiem? (2013) na:
www.cbos.pl 16. 02. 2014
6. Raport CBOS: Wykształcenie ma znaczenie? (2013) na: www.cbos.pl 16.02.2014
36
7. Sytuacja na rynku pracy osób młodych w 2012 roku, http; Ministerstwo Pracy i
Polityki Społecznej Departament Rynku Pracy Wydział Analiz i Statystyki,
http://www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/raporty-sprawozdania/rynekpracy/sytuacja-na-rynku-pracy-osob-mlodych/rok-2012/,
8. Sztompka P. (2005), Socjologia: analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków
9. Wilk E. (2014)., Ile mogą dać rodzice?, w: Polityka nr 7, 12. 02.-18.02. 2014
THE EXPERIENCES OF UNIVERSITY GRADUATES IN THE POST-MODERN
LABOR MARKET. THE CASE OF THE UNIWERSITY OF ZIELONA GÓRA
The shape of the labor market today is the result of various economic trends: the decline in the
importance of corporation, information revolution, globalization, and demographic changes .
One can speak of "employer market ", where employer sets the rules and imposes the need to
market adaptation. Young people are the most exposed to influence of labor market
challenges. This study was aimed at diagnosis of the graduates of the University of Zielona
Góra for their strategies undertaken by the finding in the labor market .Results of the survey
of graduates of Zielona Góra University allow us to speak of the moderately stable vocational
careers of young people - they do not change the nature of employment, and do not change
their jobs (as if - usually once). Taking a job is not delayed in time - respondents continue
employment undertaken during their studies, or find their first job in a short time after
graduation. Seeking work is guided by modern strategies - direct contact with employers
assisted with browsing and use of dedicated labor market internet portals and using specific
networking. A characteristic feature of today's professional biography is the occurrence of
periods of unemployment, which is also characterized our graduates. The study results allow
us to talk that university graduates in Zielona Góra adapt to the market situation - the majority
of them work corresponding with the profile of education and willing to carry out various of
training activities. Thus, we can draw the idea that university graduates are the part of
nationwide trend related to the operation on a challenging job market.
Keywords: postmodern labor market, employment strategies, university graduates, research
of the vociational careers of graduates.
37
Larysa Kolisnik
Uniwersytet w Dniepropietrowsku, Ukraina
РОЛЬ МІГРАЦІЙНИХ МЕРЕЖ У ПІДТРИМЦІ ТА ВІДТВОРЕННІ
МІЖНАРОДНОЇ АКАДЕМІЧНОЇ МОБІЛЬНОСТІ
У статті розглядається суть мережевого аналізу та можливості його використання у
дослідженні міжнародної академічної мобільності. Теоретичні положення
ілюструються результатами емпіричного дослідження з використанням методу
глибинного інтерв’ю учасників міжнародної академічної мобільності. Зокрема, будуть
проаналізовані як мережі формальних інституційних зв’язків між країнами на рівні
організацій, що сприяють, чи навпаки гальмують міжнародну академічну мобільність,
так і мережі, що склалися (і деякі вже формалізувалися) у результаті особистісних
взаємозв’язків між учасниками та потенційними учасниками міжнародних науковоосвітніх програм.
Ключові слова: міжнародна академічна мобільність, соціальні мережі, міграція,
країна-донор, країна-реципієнт, чинники академічної мобільності.
На стан та розвиток міжнародної академічної мобільності впливає низка
чинників. Не всі вони однаковою мірою досліджуються сучасними науковцями. В
публікаціях з означеної проблематики найчастіше аналізуються статистичні дані щодо
міжнародної академічної мобільності, виявляються її світові тенденції, розглядаються
країни-донори та країни-реципієнти в плані організації такої мобільності за участі
державних і недержавних організацій. Тобто використовуються переважно макро - і
мезопідходи. Але використовуючи такі дослідження, не завжди можна відповісти на
важливі питання, зокрема такі як: чому, розпочавшись одного разу в певному регіоні,
потоки стихійної академічної мобільності з часом збільшуються або зменшуються;
чому іноді навіть при формальній підтримці не відбувається зростання кількості
учасників міжнародних науково-освітніх програм, і навпаки, пожвавлюється така
участь без певної підтримки. Тут в нагоді можуть стати мікрорівневі дослідження,
зокрема з використанням теорії міграційної мережі, що будується навколо базового
соціального елемента – соціальної мережі.
Тому метою статті є виявлення можливості використання мережевого аналізу
для вивчення міжнародної академічної мобільності; визначення, наскільки створення та
відтворення мереж у країні-донорі та країні-реципієнті впливає на збільшення й
ефективність потоків міжнародної академічної мобільності.
Мережевий аналіз дає можливість виявляти, в якому середовищі відбувається
прийняття індивідуального рішення про участь у міжнародній академічній мобільності,
яка інформація при цьому використовується, як «вбудовуюється» учасник такої
38
мобільності у вже наявні відносини в іншому суспільстві в період перебування за
кордоном, які зв’язки залишаються після участі вченого у процесі міжнародної
академічної мобільності та як вони впливають на подальший її розвиток.
Термін «мережа» з’явився у роботах міграціоністів з 1960-х рр. XX ст. [1, с. 10].
Дослідники Р. Кіст і М. Менделл вводять розмежування між поняттями «мережа» та
«мережеутворення» (networking) [2, с. 143]. «Мережеутворення» як процес передбачає
встановлення зв’язків між людьми, які беруть участь у конференціях та ділових
зустрічах, а також використовують такі комунікаційні технології, як e-mail, блоги і
форуми. Наукові мережі виникають у тому випадку, коли зв’язки між людьми та
організаціями стають формалізованими, будуються на взаємному інтересі, дії
координуються.
Для входження у мережу велике значення мають особисті контакти і
неформальне спілкування. Тобто необхідним джерелом становлення мережевої
структури виступає міжособистісна довіра, яка досягається за допомогою усвідомлення
необхідності спільної роботи, отже, взаємозалежності учасників структури. Для
розуміння сучасних форм виробництва знання «мережевий момент» видається
важливим: висока щільність наукових контактів досягається через мережеву
організацію. На відміну від людини-туриста, що споживає тільки місця розваг,
мобільний вчений також стає «дискавері», що споживає місця виробництва нового
знання (університети, лабораторії, конференції тощо) [2, с. 143].
Походження мережевого аналізу зводять до теоретиків обміну, Хоманса і Блау,
які, зі свого боку, опираються на Зіммеля, який писав про обмін як про центральний
принцип соціального життя. Актори обмінюються як матеріальними об’єктами, так і
нематеріальними, такими, як схвалення, увага, визнання тощо. Звідси ще один
постулат, що описує функціонування мереж: мережі – зручний обмінний інструмент.
Стійкі мережі цей обмін гарантують, тому агенти витрачають ресурси на підтримку
мереж.
Стійкі та щільні мережі формуються зі схожих за соціальними характеристиками
агентів. Ця теза ґрунтується на роботах соціальних психологів і відома як теза про
існування гомофілії у мережах. У міграційних дослідженнях це положення може бути
адаптоване так: у приймаючому суспільстві мігранти з певних груп будують мережі
спілкування, що складаються з мігрантів (співвітчизників) за наявності відповідних для
підтримки цих мереж ресурсів. Кількість та інтенсивність зв’язків, які може створювати
і підтримувати один індивід, обмежені, а підтримка цих зв’язків вимагає
39
капіталовкладень (монетарних, часових, культурних тощо). Тобто всі відносини, які
мігрант створює і підтримує з мігрантами, обмежують можливості створення та
підтримки відносин з немігрантами.
Розвитком теорії соціальних мереж став також підхід Дж. Госса та Б. Ліндквіста,
що базується на теорії структурації Е. Гідденса [3, с. 322]. Дослідники міграції Дж. Госс
і Б. Ліндквіст визначають інститути взаємодопомоги мігрантів як «багатоскладове
об’єднання індивідів, асоціацій та організацій, за допомогою якого соціальна дія всіх
цих агентів у їхній взаємодії один із одним поширюється в часі та просторі. У рамках
того чи іншого соціального інституту індивіди діють стратегічно, просуваючи свої
інтереси. Однак, можливості так діяти в них різні й залежать від рівня доступу до
ресурсів й поінформованості в правилах, а це, зі свого боку, може частково визначатися
тим становищем, яке займають люди у рамках інших соціальних інститутів» [4, с. 319].
Мережі міжнародної академічної міграції умовно можна поділити на три види.
Перші – це ті, перебування в яких допомагає вченому прийти до рішення про участь у
міжнародних програмах. Другі – це мережі, які вибудовуються у процесі реалізації
міжнародної академічної мобільності. Треті – мережі, що підтримуються після
закінчення теміну міжнародної програми, які зачасти включають в себе попередні дві,
підсилюючи та відтворюючи їх, сприяючи участі інших потенційних учасників.
Значний вплив на організацію та підтримання мереж учасників міжнародної
академічної мобільності здійснюють організації та інституції (як формальні, так і не
формальні), що функціонують у країні та регіонах: наукові, освітні, мовні, культурні та
інші. Вони не тільки спрощують процес отримання первинної інформації щодо
можливостей і умов міжнародної академічної мобільності, а й надалі перетворюються в
мережі інститутів, що відтворюють та посилюють міжнародні зв’язки, впливають на
збільшення контингенту науково-освітньої молоді, що бере участь у програмах
академічних обмінів.
Прикладів подібних центрів на Дніпропетровщині є кілька. Зокрема в
Державному вищому навчальному закладі «Національний гірничий університет»
функціонують такі мовно-культурні центри: Українсько-Американський лінгвістичний
центр,
Українсько-німецький
культурний
центр,
Українсько-Іспано-
Латиноамериканський центр, Центр Українсько-Польської співпраці, УкраїнськоЯпонський центр, Українсько-Китайський культурно-лінгвістичний центр. В Академії
митної служби України функціонує Українсько-Польський центр.
40
Польські
Дніпропетровську
культурні
та
центри
області.
досить
Зокрема
це
широко
такі:
нині
Союз
представлені
поляків
в
в
Україні
(Дніпропетровський відділ), Союз поляків Дніпродзержинська, Розмовний клуб
польської мови «Білий орел», Центр польської культури ім. Кароля Войтили в
Дніпропетровську. Кожна з цих організацій має свої функції та форми роботи, але
спільним для них є те, що там відбуваються зустрічі потенційних, нинішніх та
колишніх студентів, стажерів та учасників інших міжнародних науково-освітніх
проектів, що реалізуються в Польщі.
Подібні організації виконують функції інститутів, що організують взаємодію
зацікавлених у міжнародній академічній мобільності суб’єктів, акумулюють та
перерозподіляють інформацію, зокрема про програми міжнародної академічної
мобільності, сприяють організації колективного дозвілля, тобто створюють регулярну
основу для взаємодії великої кількості дружніх субмереж. Особливо це стосується
центрів при вищих навчальних закладах, які укладають угоди з закордонними
організаціями, проводять спільні заходи (зокрема мовна практика після закінчення
мовних курсів); саме сюди звертаються усі, хто хоче отримати інформацією про
міжнародні науково-освітні програми, надсилається інформацію з-за кордону.
Учасники
міжнародних
науково-освітніх
програм
включаються
до
наднаціональних професійних мереж. Українська наукова діаспора формувалася
переважно за рахунок потоків фахівців, що виїжджали на роботу за кордон, головним
чином, з тих науково-дослідних установ, академічних інститутів, які підтримували
інтенсивні контакти з зарубіжними партнерами. Інакше кажучи, вони були інтегровані
до міжнародних комунікаційних наукових мереж, завдяки спільним проектам і
дослідженням, ще перебуваючи на батьківщині. Про це свідчать результати нашого
емпіричного соціологічного дослідження, присвяченого виявленню особливостей
входження молодих вчених до міграційних мереж та встановлення характеру
інституційної підтримки цих мереж. Методом глибинного інтерв’ю у 2013 р. було
опитано 25 представників наукової молоді Дніпропетровська – учасників програм
міжнародної академічної мобільності.
Ось як пояснює свою участь у міжнародній науковій конференції, що проходила
в Польщі, молодий викладач з Дніпропетровська:
«Мій колега спілкувався з представниками приймаючої сторони ще зі
студентських років. Спершу ми листувалися, листування тривало років п'ять.
Публікувалися у їх виданні, відсилалаючи їм свої статті. Один одного запрошували, але
41
ніяк не могли назбирати грошей, щоб туди з'їздити. Але потім так вийшло, що проїзд
нам профінансував університет, а проживання та оплату організаційного внеску
здійснили за власний рахунок. І ми поїхали» [чоловік, 27 років, викладач].
Інформанти підкреслюють важливу роль персональних відносин, фінансової та
інституційної підтримки в прийнятті рішення щодо участі в міжнарадних академічних
програмах.
«Я знайшла організацію, до якої можу поїхати. Знайшла спосіб фінансування,
вела листування. З цим навчальним закладом колись були контакти у нашої академії,
але вони були на рівні студентських мовних стажувань. Потім ця співпраця
припинилася, але якісь контакти залишилися. Ось я почала з контактів, які залишилися
і дійшла до тих людей, які були зацікавлені… . Мене був відомий досвід моїх знайомих і
знайомих знайомих, які їздили за цими програмами, тому я чітко знала, як це
працює» [жінка, 25 років, викладач].
Формування інституційних зв’язків, що сприяють розповсюдженню інформації
про міжнародні науково-освітні проекти, безумовно сприяє збільшенню інтенсивності
міжнародної академічної мобільності.
«Коли ти вже потрапляєш в цю сферу (міжнародної мобільності), то
запрошення на конференції, конкурси самі тебе знаходять» [жінка, 34 роки, доцент].
В приймаючих країнах (особливо в Польщі) учасники міжнародної академічної
мобільності включаються до організацій, культурних товариств, подібних до тих, що
існують в Україні, отримуючи корисні ресурси, зв’язки, навчання чи стажування,
організоване колективне дозвілля, створюють регулярну основу для взаємодії великої
кількості дружніх субмереж. Такі організації надають ресурси різного роду, зокрема
ресурс довіри, інформаційні ресурси, вільного часу, довіри, піклування. Наявність
таких ресурсів не тільки полегшує ухвалення рішень, але й найчастіше провокує їх для
інших учасників.
Одне з основних місць, де наші співвітчизники – учасники міжнародних
науково-освітніх програм налагоджують стосунки та проводять переважну кількість
часу, відтворюючи за кордоном домашні умови проживання – гуртожиток. Агенти
мереж не потрапляють в соціальний вакуум в гуртожитку. Після прибуття вони
потрапляють в соціальний світ, який щільно заселений учасниками різних міжнародних
науково-освітніх програм з України та інших країн. Люди тут пов’язані дружніми,
сусідськими, земляцькими зв'язками.
42
«... Ну, общага ж. Тут багато українців. На кожному кроці, то зі Львова, то з
Тернополя, то з Харкова, то з Дніпропетровська – звідки їх тільки немає взагалі.
Найбільше із західних областей. Але майже з кожної області є представники ...
» [чоловік, 24 роки, докторант].
«Я живу в гуртожитку, де 80 % з України. Ну чотири гуртожитки поруч, в
трьох – по 80 % з України». Новий простір освоєно моїми «земляками», [чоловік, 22
роки, магістрант польського вишу].
Земляцтва є частиною приймаючої мережі, що знижує витрати, з якими
пов'язане засвоєння нових практик. Група новачків неминуче вбудовується у цей
соціальний світ гуртожитку. Процес переміщення та інкорпорації кожної нової групи в
роботах соціологів міграції порівнюють з трансплантацією: невеликий шматок
мережевої тканини, складений зі стосунків колишніх українських студентів,
імплантується в мережеве тіло стосунків українських учасників міжнародної
академічної мобільності в приймаючій країні.
Утворюються кімнати «київських», «львівських», «дніпропетровських» тощо. У
випадку, коли локалізація сильних зв’язків у безпосередній близькості вдається, і
земляки живуть разом досить довго, мешканці гуртожитку однозначно класифікують її.
Інформація про цю субмережу поширюється гуртожитком регулярно, і тому кожне
нове покоління новачків (навіть якщо хтось з його представників сам не шукає
зустрічі), протягом перших тижнів життя в новому соціальному світі дізнається, що «на
шостому поверсі є кімната», де живуть «львівські» чи «дніпропетровські». Земляцькі
кімнати зв’язуються з іншими кімнатами, де живуть українці і вбудовуються в загальну
українську мережу конкретного гуртожитку. Мережа кожного з гуртожитків
дружніми/родинними/сусідськими відносинами з’єднується з мережами інших міських
гуртожитків навчальних закладів. Ефективна імплантація нових мережевих тканин
забезпечує зниження емоційної вартості міграції: кожен новий мігрант за якийсь час
розуміє, що в новому місті він перебуває в щільному сегменті відносин, частина яких є
близькими.
Тобто відбувається інкорпорація учасників міжнародних науково-освтініх
програм до гуртожитку як інституту, що організує і вільний час, і побут, а також дає
можливість відтворити субкультуру відправляючого суспільства, необхідні соціальні
умови. Це, з одного боку, забезпечує захистит від негативних наслідків соціальної
дезорганізації, а з іншого – зменшує необхідність та можливість інтегруватись до
зовнішніх (приймаючих) інститутів. При обмеженості часу перебування в іншій країні
43
учасники міжнародної академічної мобільності майже не розвивають зовнішньої
солідарності.
Спочатку
відносини
в
гуртожитку
між
новими
знайомими
мають
інструментальний характер. Учасники міжнародних програм, скорочуючи витрати,
разом засвоюють нові практики і новий фізичний простір. Вони обмінюються
матеріальними ресурсами та практичним знанням: сіллю, цукром, сковорідками,
характеристиками на викладачів чи керівників наукової роботи і стажування,
працівників гуртожитків, інформацією про «правильні» магазини, даними про важливі
міські маршрути, місця, які слід відвідати в місті та країні, тощо. «...Підходить до мене
людина, чогось просить. Я не сприймаю її в штики, я розумію, що якщо допоможу –
тоді завтра я сам зможу звернутися за допомогою до інших» [чоловік, 32 роки,
доцент]. Гуртожиток дає змогу здійснювати в ході повсякденних обмінів тонку і
копітку роботу з підтримки нових мереж і робити слабкі зв’язки, отримані в ході
переміщення, сильними. Їх початкова і стійка в часі інструментальність з розвитком
відносин перестає помічатися, самі відносини в гуртожитку описуються як
безкорисливі і наділяються емоційним змістом. Українська науково-освітня молодь, що
опинилися у закордонних гуртожитках, адаптується, поділяє ці колективні очікування і
відповідає їм.
Такого роду колективні очікування, що циркулюють всередині окремих
спільнот, А. Портес називає соціальним капіталом. Соціальний капітал, з одного боку,
генерує значущі можливості, але, з іншого, його використання накладає обмеження на
дії агента. Соціальний капітал дає доступ до ресурсів (у даному випадку це емоційна
підтримка, визнання, допомога у навчанні, доступ до іншої інформації, що циркулює в
гуртожитках по мережах, що склалися). Однак підтримка сусідських, професійних та
інших відносин вимагає часових, емоційних і матеріальних капіталовкладень.
Відповідно кількість стосунків, які може підтримувати агент, обмежена, а міцні
відносини підтримуються між агентами, які схожі за багатьма соціальними
характеристиками.
«У мене так склалося, що я відразу познайомився з земляками з України. А з
місцевими жителями – поляками – знайомство відбувалося з кожним по-різному. З ким
відразу спільну мову знайшов, з ким – не відразу. Не те, щоб відразу один одного не
злюбили, але все це важче відбувалось» [чоловік, 26 років, докторант].
«... Перший час трималися всі разом, допомагали один одному, в принципі це і
зараз так. Але ось друзів у розумінні цього слова ДРУГ у мене з поляків не з'явилося, а
44
приятелів і знайомих багато. А люди, з якими я можу поділитися своїми труднощами
та проблемами, або відпочити разом – це тільки українці. Ну, це у всіх так. Ті ж самі
білоруси разом тримаються, і ми українці теж разом тримаємося» [чоловік, 22 роки,
магістрант].
Таким чином, емоційні, часові та економічні ресурси українських молодих
вчених – учасників міжнародної академічної мобільності – протягом періоду
перебування за кордоном використовуються для підтримання міцних сусідських,
дружніх, професійних та інших зв'язків, і не перерозподіляються у якихось істотних
обсягах на створення і збереження відносин зі «сторонніми» агентами. Гуртожиток
створює щільні сусідські, дружні зв'язки, або допомагає підтримувати старі дружні
зв’язки, вивезені з України.
Мережеве переміщення та гуртожиток формують умови для створення і
підтримки міцної та щільної приймаючої спільноти. Агенти, які створюють цю
спільноту, змінюються зі зміною контингенту учасників міжнародних науково-освітніх
програм, але сама спільнота зберігається. Вона забезпечує нових учасників
комфортним соціальним облаштуванням, надаючи коло спілкування, визначення
ситуацій, допомогу, можливості для заробітку тощо. Університетський гуртожиток стає
частиною інституційного каркасу міграційної мережі; матеріальна та комунікативна
організація життя у ньому сприяє підтримці міжнародного академічного потоку.
Згодом описані мережі інституалізуються, утворюючи стійкі соціальні формальні чи
неформальні інститути, напрікладі: зібрання з релігійних мотивів, за інтересами,
футбольні клуби, постановки спектаклів, спільні мандрівки, проведення свят, наукових
конференції, «круглих столів».
Повертаючись після участі в міжнародній академічній мобільності до України,
молоді вчені підтримують створені мережі, поєднують їх, передають великому колу
власний досвід, отриману інформацію, продовжують отримувати від учасників
створеної за кордоном мережі нову інформацію про різні програми міжнародної
академічної мобільності, у такій спосіб залишаючи членство в якихось об’єднаннях,
утворених за кордоном. Тобто включаються у підтримання потоку міжнародної
академічної мобільності, зменшуючи видатки (матеріальні, моральні, емоційні, тощо)
наступним її учасникам. Відтворюють та демонструють привітне та доброзичливе поле,
максимально адаптоване до соціокультурних умов перебування на батьківщині.
Таким чином, з плином часу міжнародна академічна мобільність має тенденцію
створювати власну інфраструктуру підтримки. Цьому особливо сприяє розвиток
45
Інтернету та інших технологій зв’язку без кордонів. У результаті міграційні потоки
набувають потужної внутрішньої інерції, що допомагає їм чинити опір непевній
державній політиці.
Найбільш важливим механізмом, що підтримує міжнародну академічну
мобільність, є створення та розповсюдження соціальних мереж, які виникають
автоматично. Інститути, що підтримують міжнародну академічну мобільність у
відправляючому суспільстві, є одним з головних елементів таких соціальних мереж. Ці
інститути можуть бути вбудовані в чинну в країні систему освіти і науки, і тоді вибір
програми міжнародної академічної мобільності, конкретної організації, можуть
визначати майбутню міжнародну академічну траєкторію молодої людини.
Крім того, міжнародна мобільність трансформує звичайні зв’язки, такі як
спорідненість чи дружба, в потенційне джерело соціального капіталу, який потенційні
учасники міжнародних науково-освітніх програм можуть використовувати для
отримання доступу до благ, доступних на батьківщині, або навіть вищого порядку.
У гуртожитку організовуються спільноти, які можуть створювати власні правила
дії, накопичувати й ефективно використовувати різні ресурси, зокрема соціальний
капітал спільноти. Внутрішня солідарність групи народжується із зовні несприятливих
умов.
І
навіть
коли
зовнішні
умови
сприятливі,
підтримання
зв’язків
зі
співвітчизниками, зокрема з тими, хто проживає поряд у гуртожитку, говорить тією ж
мовою – забирає час на формування зв’язків із зовнішнім середовищем.
За рахунок того, що учасники міжнародної академічної мобільності відтворюють
інститути та взаємозв’язки країни походження у країні перебування для комфортного
проживання, вони широко не включаються до інститутів приймаючого суспільства, і
саме це позитивно впливає на їх повернення до батьківщини. Мережі взаємної
підтримки мігрантів виявляються корисними психологічно, і практично. Вони не тільки
полегшують ухвалення особистих рішень, але й провокують їх.
1. Сафонова М. А. Концепции формирования мигрантских сообществ в американской
социологии / Сафонова М.А. // Cоциологические исследования. – 2012. – № 5. – С. 106-116.
2. Душина С. А. Модели взаимодействия стран-доноров с научной диаспорой: от
возвращения к сотрудничеству / С. А. Душина, Н. А. Ащеулова, В. М. Ломовицкая //
Міжнародний науковий журнал. Наука та наукознавство. – 2012. – № 3 (77). – С. 138-147.
3. Гидденс Э. Устроение общества: очерк теории структурации / Э. Гидденс. –
М.: Академический Проект. – 2003. – 528 с.
4. Goss D. Conceptualizing International Labor Migration: A Structuralizing Perspective /
D. Goss, B. Lindquist // Internationalmigration Review. – Vol. 29. – 1995. – № 2. – 345 р.
46
THE ROLE OF MIGRATION NETWORKS IN THE MAINTENANCE AND
REPRODUCTION OF INTERNATIONAL ACADEMIC MOBILITY
The provisions of network analysis, describing patterns of emergence and development of
social networks as the most effective migration units are not individual agents and agent
network are set out in article. These provisions are reformulated to analyze the interaction of
members of international academic mobility. Theoretical principles are complemented by the
results of research, obtained by using the method of semi-structured interviews with
participants of international academic mobility. Will be analyzed as a network of formal
institutional ties between countries at the level of organizations that promote, or otherwise
impede international academic mobility and networks that have developed as a result of
personal relationships between participants and potential participants international scientific
and educational programs.
Keywords: international academic mobility, social network, migration, donor-country
retsepiyent-country, micro factors, meso factors, macro factors.
47
Renata Suchenek
Bydgoskie Towarzystwo Naukowe
KRYZYSY ŚWIATOWE XX I XXI WIEKU U PODŁOŻA BEZROBOCIA
MŁODYCH ORAZ EKSPLOZJI HANDLU ŻYWYM TOWAREM
Przedmiotem artykułu jest przedstawienie z perspektywy historyczno-społecznej problemów
bezrobocia wśród ludzi młodych w trakcie trwania kryzysów światowych oraz czerpania
zysków z handlu żywym towarem, które to zjawisko, trafiając na podatny grunt: biedy, nędzy,
gwałtownie wzrasta. W artykule wykazano czynniki, wypływające z bezrobocia młodych
a mające u swego źródła kryzys gospodarczy. Przybliżono sposoby werbowania dziewcząt do
pracy w prostytucji, mechanizmy rządzące handlem żywym towarem, z uwzględnieniem
bezrobocia i nędzy, będących pochodną kryzysu gospodarczego. Materiał badawczy stanowią
źródła historyczne, wyekscerpowane z archiwaliów, oraz teksty kultury.
Słowa kluczowe: kryzys globalny, bezrobocie młodzieży, handel żywym towarem
Kryzys w dziejach najnowszych stał się doświadczeniem pokoleniowym. Wśród wielu
rodzajów kryzysów wyodrębnia się kryzys: kultury, społeczny, polityczny, gospodarczy.
Kryzysy światowe XX i XXI w. stały się udziałem krajów na różnych kontynentach. Pierwszy
kryzys światowy lat 1929–1933, z racji ogromu jego występowania (przenikający niemalże
wszystkie dziedziny gospodarki) na kuli ziemskiej, oprócz ZSSR, przyjął nazwę w literaturze
przedmiotu wielkiego kryzysu. Drugi kryzys rozpoczął się 2007 r., podobnie jak pierwszy, od
załamania gospodarczego w Stanach Zjednoczonych i trwał przez kilkadziesiąt miesięcy.
U podłoża dwóch kryzysów światowych znawcy przedmiotu wskazują problemy
ekonomiczne, sferę finansową i bankową6. Nie bez znaczenia już w XXI w. na przebieg
i trwanie kryzysu miał wpływ globalizm, który niewątpliwie przyczynił się do tempa zmian
w relacjach społeczno-ekonomicznych. Efekty polityki globalizmu, a nade wszystko wymiar
globalny zjawisk społecznych, z jego ubocznymi skutkami – wspólnymi dla kryzysu i samego
globalizmu XXI w. – bezrobociem (młodych), handlem żywym towarem, można uznać za
przyczynek do rozważań na temat zwrotu imperialnego łączonego ze zwrotem globalnym [1,
s. 40–41], ale też zwrotem w dziejach historii na skutek kryzysowych zdarzeń, ogarniających
swym zasięgiem cały świat.
Potrzeba sprawiedliwości społecznej prowadzi w analizie zjawiska kryzysu
światowego do przedstawienia w miarę obiektywnej rzeczywistości na podstawie źródeł
tradycyjnych – dokumentów źródłowych, jak i networku [2, s. 233–235]. Wykorzystywanie
dostępnych źródeł w postaci dokumentów zachowanych w archiwach, jak i tekstów kultury,
6
Zjawisko kryzysu, jego źródeł zajmowały ekonomistów np. Zrzeszenie Ekonomistów Polskich (Metody
zwalczania kryzysu gospodarczego, Warszawa 1933), jak i autorów publikacji naukowych, np. A. Jarczyńska [3,
s. 47], R. Kuźniar [4, s.31-33].
48
do których przynależą m.in. plakat, filmy, strony internetowe, pozwala na przyjrzenie się
skutkom kryzysu o randze światowej – m.in. bezrobociu młodych, handlu ludźmi (na terenach
starego kontynentu ze szczególnym uwzględnieniem Polski), co będzie stanowiło przedmiot
rozważań podejmowanych w niniejszym artykule.
Punktem odniesienia do mówienia o bezrobociu młodych, eksplozji handlu żywym
towarem w czasach światowego kryzysu, z perspektywy historyczno-społecznej są bieda,
ubóstwo wpisane w genetyczne i kulturowe zmiany, w tzw. długie trwanie. Analizy stanu
biedy, będącej udziałem bezrobotnych, znalazły swoje opisy poparte danymi statystycznymi,
przesłankami socjologicznymi w pracach i artykułach naukowych, m.in. M. Jahoda, P.F.
Lazarsfelda, H. Zeisela, Bezrobotni Marienthalu, Z. Galora, Nieobecni nie mają pracy.
O wykluczeniu wskutek bezrobocia po roku 1989 w Polsce, D. Zwarthoed, Zrozumieć biedę.
John Rawls – Amartya Sen.
Wzrastające nędza i bezrobocie, w trakcie trwania kryzysów XX i XXI w., wpływały
na decyzje pogrążonych w marazmie ludzi. Pozbawieni środków do życia, możliwości pracy,
podejmowania decyzji związanych z ich bytem, stając się częścią marginesu społecznego [5,
s. 122], byli skłonni do szukania rozwiązań, niestety nie zawsze zgodnych z przesłankami
moralnymi, prawnymi. Niektórzy spośród nich popadali w konflikt z prawem – np. kradli,
a część młodych dziewcząt zaczynała żyć z uprawiania nierządu, co potwierdzają dane
statystyczne, informacje z codziennych gazet, wypowiedzi przedstawicieli policji, fundacji
działających na rzecz walki z handlem ludźmi, a nawet obrazy i festiwale filmowe.
Bezrobocie (szczególnie młodych) w latach trzydziestych XX w. i na początku XXI w.
miało swoje źródło przede wszystkim w załamaniu gospodarki światowej i w trudnościach
gospodarki polskiej. Niekorzystne uwarunkowania gospodarcze, np. niedostatecznie
rozwinięta gospodarka narodowa przed 1929 r., prywatyzacja, urynkowienie przed 2007 r.,
w Polsce zbiegły się z postępującym zjawiskiem kryzysu i wzmogły wzrost bezrobotnych w
różnym wieku, co potwierdzają dane statystyczne.
W okresie II RP przed i w trakcie wielkiego kryzysu funkcjonowały społeczne biura
pośrednictwa pracy, Biura Pośrednictwa Pracy Funduszu Bezrobocia, itp. [6, s. 119], które
rejestrowały bezrobotnych. Na podstawie danych zachowanych w Małym Roczniku
Statystycznym 1939 można wnosić, iż liczby zarejestrowanych bez pracy w latach 1929-1933
były znaczne, z tym że nie obejmowały one młodzieży wchodzącej w wiek produkcyjny
i części kobiet, które przed kryzysem były na utrzymaniu męża lub rodziców [6, s. 120].
Bezrobocie młodych po 1929 wzrastało. Autorzy broszurki Młodzież pod obuchem
bezrobocia pisali, że młodych „(...) co roku dorasta 500 tys. w Polsce” [7] i nie mają oni
49
zatrudnienia ani nie są uwzględniani w żadnych statystykach. Brak pracy dla młodych był
zauważany w mieście, jak i na wsi. Badania przeprowadzone w połowie lat 30. wykazały, że
„(...) młodzież – nie ma co do roboty na obecnych gospodarstwach. (…) w tych warunkach
rośnie pęd ze wsi do miast, pomnażając w ten sposób ilość bezrobotnych w miastach” [7].
Wyniki przeprowadzonego spisu ludności z r. 1931 ujawniły, że „(...) przeszło połowa
chłopców i dziewcząt mających za sobą szkołę” nie podjęła pracy, a ci, którzy uzyskali pracę
i tak ją tracili. „Nawet wśród starszej młodzieży osoby czekające jeszcze na pierwszą pracę
nie były rzadkimi wypadkami” [8].
Bezskuteczność samych poszukiwań pracy wśród młodzieży musiała prowadzić do
decyzji, które społecznie budziły sprzeciw, ale stawały się faktem: „Chłopiec zostaje
złodziejem, dziewczyna prostytutką” [9].
Brak pracy dla młodych w czasach kryzysu wpłynął na rozrost istniejącego handlu
żywym towarem na świecie. Handlarze kobietami i dziećmi, korzystając z niedostatków
materialno-bytowych młodych kobiet, wciągali je do pracy w zhańbionym zawodzie. Mieli
zróżnicowane sposoby werbowania kobiet i dzieci – od zachęty, obietnicy pracy dobrze
płatnej, do obietnicy robienia kariery, np. aktorki w renomowanych teatrach czy też przez
kidnaping. Interesy prowadzili zarówno na starym kontynencie, jak i w Ameryce, na Dalekim
Wschodzie.
Tworzyli
swego
rodzaju
organizacje
przestępcze
o
charakterze
międzynarodowym, z którymi walczyły komitety walki z handlem kobietami i dziećmi,
oddziały policji różnych państw itp.
Polskie dziewczęta z miast i wsi o wysokim odsetku bezrobotnych stawały się łatwym
łupem handlarzy niewolnicami. Zachowane dokumenty w postaci pism, plakatów, ulotek,
publikacji w czasopismach (pt.: Pogrom stręczycieli do nierządu [10, s. 12], Handlarze
żywym towarem grasują na Pomorzu…[11, s. 9], Jak handlują kobietami i dziećmi na
Wschodzie?[12, s. 164–165]), jak również obrazy filmowe (filmy naukowe – Na szczytach
świata, filmy propagandowe: Białe niewolnice, Szajka handlarzy żywym towarem, Krzyżowa
droga białych niewolnic [13] czy filmy fabularne: Szlakiem hańby z r. 1929, Uwiedziona
z r. 1931, Prokurator Alicja Horn z r. 1933, itp. poświadczają ten fakt. Z dokumentów tych
wyłania się całokształt problemów związanych z handlem młodymi kobietami, które
próbowano rozwiązywać przez różne starania w obszarach, takich jak: ochrona dziewcząt
przed staniem się ofiarą handlarzy żywym towarem przez stanowienie aktów prawnych,
przestrzeganie prawa, pomoc doraźną dla potencjalnych ofiar w postaci np. zapewnienia
noclegu w misjach dworcowych, jak i walki z handlarzami żywym towarem – obserwacja
handlarzy ludźmi, śledztwa toczone przeciw nim itp.
50
Do działań na rzecz powstrzymywania handlu kobietami i na rzecz ofiar handlu
przystąpiły następujące polskie organizacje rządowe i pozarządowe: Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych (np. Okólnik z 25 lipca 1929 r. [14]), Polski Komitet Walki z Handlem
Kobietami i Dziećmi, misje dworcowe, Policja Państwowa itp. Komitet dla przykładu
zapobiegał wyjazdom łatwowiernych dziewcząt w towarzystwie handlarzy żywym towarem,
którzy udawali kupców, fabrykantów, itp. przez m.in. umieszczanie plakatów adresowanych
do kobiet udających się na emigrację [15]; śledził losy młodych kobiet wywożonych poza
granice Polski w celu nierządu, odnajdywał je i sprowadzał do kraju z pomocą komitetów
międzynarodowych lub narodowych, np. Niemieckiego Komitetu Zwalczania Handlu
Kobietami i Dziećmi, jak również ustalał pobyt kobiet we współpracy z policją, służbami
bezpieczeństwa, konsulatami miejsca pobytu przemytników kobiet (np. do Ameryki
Południowej [16]).
Walkę z działającymi handlarzami żywym towarem prowadzono na skalę światową.
Ze względu na to, że Polska stanowiła dobry obszar do eksploracji i eksportu żywego towaru
na rynki „zbytu” do krajów ościennych, jak i zamorskich, służby bezpieczeństwa
i przedstawiciele Polskiego Komitetu oraz organizacji społecznych na drodze służbowej
(korespondencji, wywiadu) starali się ustalać miejsca pobytu porwanych, uprowadzonych,
zwiedzionych dobrze płatną pracą dziewcząt, co potwierdzają zachowane pisma wysyłane do
konsulatów w Argentynie, Brazylii, Paragwaju, Peru, USA, Kanady, np. pisma PK
Towarzystwa Opieki nad Dziewczętami w Kaliszu z 30 stycznia 1936 r., Konsulatu
Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Paryżu z 28 stycznia 1933 r. [17]; pisma do VI
Brygady Policji Kobiecej z 5 marca 1929 r., do urzędów śledczych z 30 marca 1929 r. [16].
Trudno byłoby jednoznacznie stwierdzić, że wraz z końcem kryzysu XX w. nastąpił
zanik lub zmniejszenie bezrobocia i towarzyszącego mu zjawiska handlu młodymi kobietami.
Od początku roku 1934 r. odnotowano realny wzrost zatrudnienia w Polsce, jednakże trudno
podać liczby wskazujące na wzrost zatrudnienia ludzi młodych w tym okresie, także trudno
podać dane statystyczne zaniku ofiar handlu żywym towarem (dane z policji państwowej
potwierdzają fakty śledzenia, ujmowania handlarzy, nie podają natomiast całkowitej liczby
ofiar handlu).
Przebieg i skutki kryzysu światowego XXI w. są poddawane międzynarodowym
obserwacjom. Dane statystyczne za lata 2007–2011 potwierdzają istnienie bezrobocia wśród
młodych (tabela 2) i handel ludźmi (tabela 1). Kwalifikacja osób uznanych za ofiary handlu
ludźmi nie zawsze jest rzeczą prostą – szczególnie w wypadku osób mających status
uchodźcy, będących nielegalnym migrantem, prostytuujących się w Polsce. Dodatkowym
51
niesprzyjającym czynnikiem w walce z handlem ludźmi jest immanentna cecha handlu
żywym towarem – transgraniczność. Różnice kulturowe, językowe pomiędzy „(...) krajem
pochodzenia ofiary a krajem przeznaczenia mogą być na tyle istotne, że uniemożliwiają
komunikację i w konsekwencji wpływają na ocenę sytuacji ofiary przez funkcjonariuszy
porządku prawnego kraju przeznaczenia” [18].
Rok
Tabela 1. Handel ludźmi i przestępstwa okołoprostytucyjne
Postępowanie
Przestępstwa
Wszczęte
Zakończone
Stwierdzone
Wykryte
21
2007
24
2008
25
2009
16
2010
12
2011
Źródło: Statystyka Policji Państwowej [19].
20
26
32
18
19
23
63
53
39
427
24
61
50
39
424
Wpływ globalizmu na systemy gospodarcze, na międzynarodowe relacje społecznokulturowe pośrednio musiał przynieść, oprócz relatywnie pozytywnych skutków swej
działalności, uboczne w postaci rozwoju przestępstw o charakterze międzynarodowym, np.
handlu ludźmi, jak i wzrostu m.in. stopy bezrobocia.
W Polsce bezrobocie po r. 2007 stanowi przedłużenie i nałożenie się na nie już
istniejącego bezrobocia, które zaistniało na skutek przede wszystkim przemian ustrojowych,
z przejścia z gospodarki planowanej na gospodarkę wolnorynkową.
Bezrobocie od początku nastania kryzysu gospodarczego miało tendencję wzrostową.
Najliczniejszą grupę, tzw. grupę ryzyka, stanowili przede wszystkim ludzie młodzi, kobiety,
wśród wszystkich osób bez pracy. Trudniej było odnaleźć się na rynku pracy osobom
z niższym wykształceniem, bez doświadczenia zawodowego. Te osoby były najbardziej
narażone na negatywne skutki bezrobocia, czyli na wzrost uzależnień, przestępczości,
zjawiska (dziedzicznej) biedy i w konsekwencji długotrwałego bezrobocia –marginalizacji
społecznej osoby bez pracy.
Stan bezrobocia wśród młodych na przestrzeni lat 2007–2011 był w Polsce
niezadawalający. Osoby młode miały problemy ze znalezieniem zatrudnienia. Dane
statystyczne za okres po nastaniu kryzysu światowego wskazują na realne braki w dostępie do
pracy dla polskich młodych (tabela 2). Z roku na rok wzrastała liczba osób, niemogących
odnaleźć dla siebie miejsca pracy. Pomimo wprowadzania innowacyjnych programów,
aktywizujących zawodowo młode osoby, bezrobocie tej grupy społecznej stanowiło i stanowi
poważny problem polskiej gospodarki [20, s. 129, 132].
52
Tabela 2. Młodzi pracujący w latach 2007-2011
Wiek
Gimnazjalne i
podstawowe
Policealne/śre
dnie
zawodowe
Średnie
ogólnokształc
ące
Zasadnicze
zawodowe
Gimnazjalne i
podstawowe
Policealne/śre
dnie
zawodowe
Średnie
ogólnokształc
ące
Zasadnicze
zawodowe
25-34 lata
Wykształcenie
Ogółe
m na
100,0
22, 29,3/ 8,1/2 30,2/ 9,6/1 29,4
8/1 34,6 0,9 20,8 1,5
2,2
9,2
23, 28,6/ 8,8/2 30,1/ 8,7/1 29,6
200
8/1 34,4 5,2 18,3 0,5
8
1,6
8,6
26, 28,4/ 9,2/2 28,8/ 7,5/1 29,4
200
1/1 31,6 7,5 17,6 0,4
9
2,9
8,0
28, 27,7/ 8,8/2 27,8/ 7,4/1 29,5
201
3/1 30,1 6,5 18,4 0,8
0
4,2
7,4
29, 27,5/ 8,5/2 27,4/ 7,1/1 29,5
201
5/1 30,5 5,8 18,1 1,0
1
4,6
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny: 2008, s. 142; 2009,
2012, s. 147.
200
7
9,5
15-24 lata
Wykształcenie
Wyższe
Ogółe
m
na
100,0
Wyższe
Rok
22, 29,3/ 8,1/8 30,2/ 9,6/
8/3 27,3
,0
25,0
5,7
4
23, 28,6/ 8,8/8 30,1/2 8,7/
8/3 26,8
,9
3,2
4,8
6,3
26, 28,4/ 9,2/9 28,8/2 7,5/
1/3 31,6
,6
0,5
3,8
9,6
28, 27,7/ 8,8/8 27,8/1 7,4/
3/4 26,0
,9
8,6
4,0
2,5
29, 27,5/ 8,5/9 27,4/1 7,1/
5/4 25,1
,0
7,8
11,0
4,6
s. 140; 2010, s. 141; 2011, s. 144;
Pokolenie młodych ludzi pomiędzy 15 a 34 rokiem życia, wychowane, co należy
podkreslić, w polskiej rzeczywistości potransformacyjnej – bezpośrednio nie odczuwające
skutków zmiany ustroju i związanych z tym problemów z zatrudnieniem, a doświadczające
konsekwencji wstępowania III RP w świat globalny, wykazuje się wzrostem aspiracji
edukacyjnych i statusowych, ma wysokie oczekiwania co do poziomu życia [21, s. 13]. Te
zapotrzebowania młodych w czasach kryzysu światowego i jego skutkach w postaci
symptomatycznego wzrostu bezrobocia (tabela 2), musiały znaleźć swe ujście albo
w ograniczeniu potrzeb i żądań na rzecz wyrzeczeń i pozostaniu w kraju, albo opuszczeniu
Polski i udaniu się na emigrację zarobkową, albo wykorzystaniu realnych szans
funkcjonowania nielegalnego lub zalegalizowanego a mającego swoje ujście w zawodach
zhańbionych, albo, niestety, staniu się bezwiednie lub za namową ofiarą handlu żywym
towarem.
Brak ofert pracy na rynku polskim skłaniał młodych ludzi do korzystania z usług
oferowanych przez osoby, które w praktyce okazywały się handlarzami, i opuszczania kraju
za pracą, by stać się ofiarami pracy przymusowej czy też ofiarami handlu ludźmi. Większość
53
dziewcząt, tak jak to zostało zobrazowane w ramach kampanii pt. „Tylko 1 na 100000 udaje
się uwolnić” – „zwabionych” „(...) korzystnymi ofertami pracy za granicą, a następnie
sprzedawanych między innymi do klubów nocnych i domów publicznych, by świadczyć
usługi seksualne” [22], kończy tragicznie. Ofiarami handlarzy najczęściej są osoby w wieku
18–35 lat [23].
Aby zapobiegać handlowi żywym towarem, który niewątpliwie jest zjawiskiem
groźnym i postępującym (tabela 1) w okresach wzrostu bezrobocia (w tle kryzysu
światowego) organizacje publiczne, społeczne poczęły prowadzić akcje uświadamiające przed
zagrożeniem czyhającym na młode kobiety, którym wydaje się, że w krótkim czasie są w
stanie dobrze zarobić. W systemie zapobiegania handlowi ludźmi w Polsce można wymienić
organy i instytucje państwowe oraz organizacje pozarządowe: Krajowe Centrum
Interwencyjno-Konsultacyjne dla Ofiar Handlu Ludźmi, Straż Graniczną, Fundację
Przeciwko Handlowi Ludźmi i Niewolnictwu La Strada, Caritas itp. Działania na rzecz
propagandy przeciw handlowi ludźmi w III RP zostały podjęte również na stronach
internetowych (ww. instytucji), w gazetach codziennych, a nawet w tym celu został
zorganizowany Międzynarodowy Festiwal Filmów o Handlu Ludźmi w Warszawie w Kinie
Muranów pod hasłem „Ludzie są bezcenni” w dn. 16–18 października 2012 r., w ramach
którego przedstawiono filmy współczesne, takie jak: Mocne kobiety – historie o handlu
ludźmi z r. 2010, Uprowadzona z r. 2008, itp., jak i film z okresu XX-lecia – Kobiety nad
przepaścią z r. 1938 oraz dyskutowano na temat roli filmu w profilaktyce społecznej.
Podniesienie sprawy ludzi stających na granicy życia godnego a zhańbionego do
ważnych problemów w czasach załamania gospodarki międzynarodowej postępującej
globalizacji, daje nadzieję na inkluzyjność bezrobotnych, ofiar handlu ludźmi itp. Dwa
kryzysy światowe – XX i XXI w. – przyczyniając się do wzrostu bezrobocia, biedy, skrajnego
ubóstwa, wzmogły zachowania przestępcze (handel ludźmi, kradzieże, itp.).
Dokonując pewnych uogólnień na rzecz sytuacji ludzi młodych w czasach trwania
kryzysów, można wyodrębnić wspólne czynniki, mające negatywny wpływ na młodych, takie
jak: (długotrwały) brak pracy, który zmusza do podejmowania decyzji pochopnych
i nieprzemyślanych, a czasami wynikających z dramatyzmu sytuacji albo z tkwienia
w patogennym
środowisku
(np.
sutenerskim);
działalność
nielegalnych
organizacji
przestępczych, żyjących z cudzej pracy fizycznej, parających się handlem żywym towarem,
które posługują się bez względu na czas epokowy takimi sposobami werbunku ludzi jak:
przedstawianie za pomocą naganiaczy, przemytników ofert dobrze płatnej pracy, nie podając
szczegółów pracy, jej miejsca wykonywania; wykorzystywanie sytuacji rodzinnej osób
54
zainteresowanych „każdą pracą”, które godzą się na (niedoprecyzowane) warunki im
stawiane; publikowanie ogłoszeń w prasie w celu zwerbowania najczęściej dziewcząt do
pracy w burdelach; porwanie z ulic, itp. Do tej listy zagrożeń, wynikających
z wypracowanych mechanizmów handlarzy żywym towarem, można zaliczyć szkody natury
społeczno-obyczajowej i zdrowotnej – wszelkiego rodzaju depresje, poczucie wykluczenia
społecznego i marginalizacji. Walka, zarówno z bezrobociem wśród ludzi młodych, jak
i handlem ludźmi, które nasilają się w czasach kryzysu, jest szczególnym wyzwaniem
i zadaniem dla organizacji państwowych, pozapaństwowych. Do niezbędnych czynników w
tej walce trzeba zaliczyć uwrażliwienie i uświadomienie społeczne, bez których nie będą
możliwe działania organów ścigania ani żadne inne działania zapobiegawcze, prowadzące do
niwelowania zachowań patologiczno-przestępczych.
1. Spiegel G.M., Zadanie historyka, [w:] Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej
humanistyki. Antologia, red. E. Domańska, Poznań 2010, s. 23–47.
2. Domańska E., Wiedza o przeszłości – perspektywy na przyszłość, „Kwartalik
Historyczny” 2013, R. CXX, nr 2, s. 221–274.
3. Jarczyńska A., Perspektywy gospodarczo-finansowej kondycji Stanów Zjednoczonych po
2008 r., [w:] Kryzys 2008 a pozycja międzynarodowa Zachodu, red. R. Kuźniar,
Warszawa 2011, s. 46–67.
4. Kuźniar R., Zmierzch dominacji Zachodu, [w:] Kryzys 2008 a pozycja międzynarodowa
Zachodu, red. R. Kuźniar, Warszawa 2011, s. 22–45.
5. Sztumski J., Systemowa analiza społeczeństwa, Katowice 2013.
6. Landau Z., Tomaszewski J., Gospodarka Polski międzywojennej, t. 3, Wielki kryzys
1930-1935, Warszawa 1982.
7. Młodzież pod obuchem bezrobocia [1937], nakład: Centralny Wydział Młodzieży PSS,
Warszawa 1937 [dostęp 13 lutego 2014 r.], Lewicowo.pl. Portal poświęcony tradycjom
polskiej lewicy demokratycznej patriotycznej i niekomunistycznej, lewicowo.pl/mlodziezpod-obuchem-bezrobocia/
8. Młodzież sięga po pracę, Instytut Spraw Społecznych, Spraw zatrudnienia i bezrobocia nr
13, Warszawa 1938, Lewicowo.pl. lewicowo.pl/mlodziez-siega-po-prace-zakonczenie/
9. Minkowska A., Dzieci i młodzież w okresie bezrobocia – 1935 [dostęp: 14 lutego 2014 r.]
Lewicowo.pl., lewicowo.pl/dzieci-i-mlodziez-w-okresie-bezrobocia/
10. „Tajny Detektyw” 4 IX 1932, nr 36.
11. „Kurier Poznański” 11 III 1934, nr 113.
55
12. „Kobieta Współczesna” 26 II 1933, nr 9.
13. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Opieki Społecznej w Warszawie, sygn. 241,
Propaganda akcji walki z nierządem.
14. Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta Urzędu Policji miasta Rogożno Wp., sygn.
2372, Nierząd procedurowy.
15. Archiwum Państwowe w Toruniu, Akta miasta Golubia, sygn. 553, Zwalczanie
bezrobocia.
16. AAN, MOS, sygn. 200, Poszukiwanie zaginionych kobiet i handlarzy.
17. AAN, MOS, sygn. 201, Współpraca polskich placówek dyplomatycznych.
18. Handel ludźmi – statystyka, dostęp [dostęp: 12 lutego 2014 r.],
www.ipsir.uw.edu.pl/UserFiles/File/Katedra_Socjologii_Norm/TEKSTY/Statystyka[1].pdf
19. [dostęp 12 lutego 2014 r.] http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/handel-ludzmii-przest/50848,Handel-ludzmi-i-przestepstwa-okoloprostytucyjne.html
20. Kwiatkowska W., Bezrobocie w grupach problemowych na rynku pracy w Polsce, „Acta
Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica” 2012, nr 268.
21. Szafraniec K., Raz jeszcze o społecznej roli młodego pokolenia. Konteksty lokalne i
globalne, [w:] „Rocznik Lubuski” 2011, t. 37, cz. 2, Zrozumieć społeczeństwo, zrozumieć
pokolenia, młodzież, młodość i pokoleniowość w analizach socjologicznych, red. K.
Szafraniec, M. Zielińska, Zielona Góra, s. 11–31.
22. [dostęp: 12 lutego 2014 r.] http://eurohelp.com.pl/nie-niewolnictwu/zanim-wyjedziesz/
23. Raport. Zjawisko handlu ludźmi, w odniesieniu do cudzoziemców przebywających w
Polsce za rok 2011 i 2012, opr. M. Sobczyk, red. K. Przybysławska, Kraków 2013
[dostęp: 14 lutego 2014 r.]
http://www.mpips.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/_public/1_NOWA%20STRONA/Pomoc%2
0spoleczna/cudzoziemcy/Raport_HL_2011_2012.pdf
56
GLOBAL CRISES OF THE XX AND XXI CENTURIES AS THE MAIN REASON
FOR UNEMPLOYMENT AMONG YOUTHS AND THE EXPLOSION OF HUMAN
TRAFFICKING
The topic of this article will be the presentation, from a historical and social perspective, of
problems, mostly unemployment among young people during global crises, and reaping
benefits from human trafficking, which raises rapidly after getting on the vulnerable soil of
poverty and misery. In the article factors which influence young people’s lack of access to
work, and have their source at global crises, will be demonstrated. The methods of recruiting
young girls for work as prostitutes, mechanisms controlling human trafficking, especially
considering the factors of unemployment and misery, and stem from economic crises, will be
presented. The source material will be consisting of historical sources excerpted from
archives, as well as cultural pieces, such as: Polish magazines, films.
Keywords: global crises, unemployment of young people, human trafficking
57
Justyna Nyćkowiak
Tomasz Kołodziej
Uniwersytet Zielonogórski
DOŚWIADCZENIA ZAWODOWE STUDENTÓW PIERWSZEGO ROKU
KIERUNKÓW SPOŁECZNYCH
Celem artykułu jest prezentacja wybranych charakterystyk opisujących doświadczenia
zawodowe studentów kierunków społecznych i pedagogicznych, zdobywane przed podjęciem
studiów oraz w trakcie pierwszego roku studiów. Analizy oparte są na wynikach badania
zrealizowanego w roku akademickim 2012/2013 wśród studentów Wydziału Pedagogiki,
Socjologii i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Zielonogórskiego. Podstawowym założeniem,
przyjętym przez autorów, jest przekonanie o konieczności monitorowania doświadczeń
zawodowych studentów, także tych zdobywanych jeszcze przed podjęciem studiów
wyższych. Z uwagi na dużą konkurencję na rynku pracy, doświadczenie zawodowe staje się
głównym czynnikiem zwiększającym atrakcyjność absolwentów. Zaprezentowane analizy
pokazują, że już na tak wczesnym etapie kariery edukacyjnej część badanych potrafi nie tylko
zdobyć, ale i utrzymać zatrudnienie w warunkach trudnej sytuacji na rynku pracy. Informacja
ta może być interesującym kontekstem analiz dotyczących nie tylko doświadczeń
zawodowych studentów ostatnich lat, ale również tych, które skupiają się na sytuacji
absolwentów na rynku pracy.
Słowa kluczowe: edukacja, rynek pracy, doświadczenia zawodowe studentów
1. Wstęp
Dotychczasowe badania dotyczące stopnia powiązania rynku edukacyjnego z rynkiem
pracy wskazywały na istnienie słabego związku pomiędzy zdobywanymi kwalifikacjami
a potrzebami rynku [6]. Obecnie przemiany w sferze pracy warunkują sposób planowania
kariery edukacyjnej, a także konieczność zdobywania doświadczenia zawodowego,
wpływającego na szanse powodzenia na rynku pracy. Z tego względu problematyka
dotycząca doświadczeń zawodowych studentów kończących proces kształcenia [4, 15]
i funkcjonowania absolwentów uczelni wyższych na rynku jest chętnie podejmowana
w badaniach socjologicznych. Wymienić tu należy prace m.in. Zielińskiej [16], Białeckiego
[2], Narkiewicz-Niedbalec [11], Kołodziejskiej i Mianowskiej [5], Kwiatkowskiego [7].
Analizy poświęcone doświadczeniom zawodowym osób rozpoczynających studia należą do
rzadkości. Konieczność zaplanowania przyszłej kariery zawodowej, a także zdobycia
doświadczenia w poruszaniu się na rynku pracy sprawia, że analizy ograniczone do diagnozy
sytuacji studentów ostatnich lat oraz absolwentów mogą być niewystarczające. Kandydat na
studia, posiadając wiedzę na temat sytuacji na rynku pracy, powinien świadomie dokonywać
wyboru kierunku kształcenia oraz zdobywać doświadczenie zawodowe, zwłaszcza zgodne
z kierunkiem studiów [9].
58
Wykształcenie przestało być kluczowym czynnikiem warunkującym znalezienie
zatrudnienia [1], co sprawia, że odłożenie w czasie momentu wejścia na rynek pracy,
z powodu zdobywania dodatkowych kwalifikacji, nie gwarantuje powodzenia. Nie znaczy to
jednak, że zdobywanie wykształcenia stało się jedynie sposobem ucieczki przed wejściem na
przesycony rynek pracy. Specjalizacja zawodów pociągnęła za sobą konieczność
udokumentowania przez kandydatów do pracy posiadania odpowiedniego poziomu i kierunku
wykształcenia oraz określonych kwalifikacji i umiejętności. Dochodzi tym samym do
interesującego paradoksu: „(...) dyplomy i kwalifikacje wystarczają coraz mniej, jednocześnie
są coraz bardziej konieczne” [1, s. 227]. Dystans pomiędzy potrzebami i ofertą rynku pracy
a możliwościami systemu edukacyjnego i podlegającą dewaluacji wartością formalnego
wykształcenia zwiększa się. Rolę czynnika, mogącego tę lukę wypełnić, odgrywa
doświadczenie zawodowe. W sytuacji idealnej absolwent po zakończeniu edukacji i wejściu
na
rynek
pracy
może
zaoferować
potencjalnemu
pracodawcy,
poza
formalnym
wykształceniem, również doświadczenie zawodowe, spójne z posiadanym wykształceniem.
Dotychczas jednak doświadczenie takie student zdobywał dopiero w trakcie studiów (praktyki
i/lub praca zarobkowa).
Niniejszy artykuł stanowi próbę ustalenia tego, jakie doświadczenia zawodowe
posiadają studenci pierwszego roku studiów na kierunkach oferowanych na Wydziale
Pedagogiki, Socjologii i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Zielonogórskiego. Studenci ci
znajdują się w wyjątkowej sytuacji, ponieważ absolwenci kierunków społecznych
i pedagogicznych muszą liczyć się z ograniczoną liczbą ofert pracy oraz dużą konkurencją.
Dlatego scharakteryzowane zostaną ich doświadczenia zawodowe w oparciu o informacje
dotyczące: posiadania doświadczenia zawodowego sprzed rozpoczęcia studiów wyższych
oraz kontynuowania zdobywania doświadczenia zawodowego po rozpoczęciu kształcenia na
studiach wyższych. Przedstawione zostaną także dane na temat form zatrudnienia studentów
oraz zajmowanych przez nich stanowisk lub pełnionych funkcji.
2. Materiał empiryczny
Prezentowane analizy oparte są na wynikach projektu badawczego Doświadczenia
edukacyjne i środowisko rodzinne młodzieży rozpoczynającej studia: szanse i zagrożenia dla
rozwoju edukacyjnej samosterowności7. W badaniu ankietowym wzięło udział 244 studentów
7
Projekt badawczy zrealizował zespół badawczy w składzie: dr hab. Maria Zielińska, dr Justyna Nyćkowiak,
mgr Katarzyna Walentynowicz-Moryl, mgr Tomasz Kołodziej. Badanie zostało zrealizowane na Wydziale
Pedagogiki, Socjologii i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Zielonogórskiego w roku akademickim 2012/2013.
59
pierwszego roku studiów stacjonarnych pierwszego stopnia, co stanowi niespełna 50%
wszystkich studentów WPSiNoZ, którzy rozpoczęli naukę w roku akademickim 2012/2013
(badanie miało charakter pilotażowy i zostało zrealizowane w formie ankiety elektronicznej,
na podstawie próby wyczerpującej z zastosowaniem samorekrutacji). Na wykresie 1.
przedstawiono rozkład liczebności badanych ze względu na wybrany kierunek/specjalność
kształcenia. Studenci specjalności pedagogicznych stanowili łącznie 68% respondentów.
Struktura przebadanej próby odzwierciedla względnie dokładnie procentowy udział
studentów na poszczególnych kierunkach w skali całego Wydziału Pedagogiki, Socjologii
i Nauk o Zdrowiu UZ. Wśród respondentów 17,6% stanowili mężczyźni, 82,4% kobiety.
Różnica ta jest charakterystyczna dla sfeminizowanych kierunków pedagogicznych
i społecznych. Biorąc pod uwagę rozkład podstawowych charakterystyk (płeć, kierunek
studiów) w przebadanej próbie, informacje pozyskane od respondentów mogą względnie
dobrze odzwierciedlać rozkład innych interesujących cech, w tym także ewentualnych
doświadczeń zawodowych studentów pierwszego roku kierunków społecznych.
Źródło: opracowanie własne.
3. Absolwenci na lokalnym rynku pracy
Istotną wydaje się informacja o tym, że wśród absolwentów w województwie
lubuskim, w badanym okresie, dominowali studenci wydziałów humanistycznych i
społecznych. Stanowili oni ponad 50% wszystkich absolwentów szkół wyższych. Dla
porównania w skali całego kraju było to nieco ponad 33%.
Jednym z założeń projektu jest gromadzenie informacji o przebiegu karier zawodowych studentów,
rozpoczynając od doświadczeń zawodowych, zdobywanych przed podjęciem studiów, gromadzonych w trakcie
studiów i monitorowanie przebiegu karier zawodowych także po ukończeniu studiów. Dane te pozwalają
prześledzić przebieg karier zawodowych osób podejmujących naukę na studiach wyższych w kontekście
uwarunkowań rodzinnych i edukacyjnych.
60
Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych.
Liczba absolwentów na Wydziale Pedagogiki, Socjologii i Nauk o Zdrowiu
Uniwersytetu Zielonogórskiego w roku akademickim 2012/2013 wyniosła 618 osób na
studiach stacjonarnych pierwszego stopnia, oraz 206 osób na studiach stacjonarnych drugiego
stopnia. Absolwenci specjalności pedagogicznych pierwszego i drugiego stopnia stanowili
w badanym okresie grupę ponad 600 osób [13, 14, 4]. Dlatego sytuacja, w której kierunki
studiów o profilu pedagogicznym i społecznym były jednymi z najchętniej wybieranych przez
kandydatów, nakazuje przyjrzeć się bliżej uwarunkowaniom podejmowania takich decyzji.
Nie wskazują one bowiem na posiadanie przez absolwentów szkół ponadgimnazjalnych
wysokiego poziomu świadomości przemian, jakim podlega obecnie rynek pracy. Sugerują
raczej, że dla części kandydatów na studia ocena szans powodzenia na rynku pracy nie jest
kluczowym kryterium wyboru kierunku kształcenia. Może to oznaczać, że wśród osób
podejmujących studia na kierunkach społecznych mamy do czynienia z niedopasowaniem
behawioralnym [6] w wymiarze wiedzy na temat potrzeb rynku pracy i wykorzystywania tej
wiedzy w trakcie dokonywania wyborów edukacyjnych.
61
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Uniwersytetu Zielonogórskiego.
4. Doświadczenia zawodowe studentów
Spośród 244 respondentów, którzy wzięli udział w badaniu, informacje dotyczące sytuacji
zawodowej uzyskano od 214 badanych. Na podstawie informacji o przebiegu doświadczeń
zawodowych studentów wyodrębniono cztery kategorie studentów: (1) posiadających
doświadczenie zawodowe przed rozpoczęciem studiów wyższych i kontynuujących jego
zdobywanie już po ich rozpoczęciu; (2) posiadających doświadczenie zawodowe przed
rozpoczęciem studiów wyższych, ale nie kontynuujących jego zdobywania po rozpoczęciu
studiowania; (3) nie posiadających doświadczenia zawodowego przed rozpoczęciem studiów
wyższych, ale rozpoczynających jego zdobywanie po rozpoczęciu studiów wyższych; (4) nie
posiadających doświadczenia zawodowego przed rozpoczęciem studiów wyższych i nie
zdobywających go po rozpoczęciu studiowania.
Najliczniejszą kategorię stanowili respondenci, którzy przed rozpoczęciem studiów nie
posiadali żadnego doświadczenia zawodowego i nie zdobywali go już po rozpoczęciu
studiowania (43,9%). Niemal tak samo liczną kategorię (43,5%) tworzyli studenci, którzy
choć posiadali doświadczenie zawodowe przed rozpoczęciem edukacji na poziomie wyższym,
to nie zdobywali go po rozpoczęciu studiów. Niespełna 12% respondentów, to osoby, które
zdobywały doświadczenie zawodowe przed podjęciem studiów i nie zrezygnowały z tego
mimo podjęcia studiów. Najmniej liczną jest kategoria osób, które podjęły zatrudnienie
dopiero po rozpoczęciu studiów wyższych [9].
62
Źródło: opracowania własne.
Na podstawie informacji dotyczących doświadczeń zawodowych przed podjęciem
studiów oraz w trakcie ich trwania, można uznać, że studenci kierunków społecznych
posiadają zróżnicowane umiejętności zdobywania pracy. Niektórzy z nich potrafią nie tylko
znaleźć pracę nie posiadając niezbędnych kwalifikacji, ale także pracują będąc na pierwszym
roku studiów. Takie sytuacje nie są jednak typowe, gdyż większość osób, posiadających
zatrudnienie przed podjęciem studiów, rozpoczynając kolejny etap kształcenia, nie
kontynuuje zdobywania doświadczeń zawodowych. Co więcej, nieliczne osoby podejmują
skuteczną próbę znalezienia zatrudnienia tuż po rozpoczęciu studiów.
Powyższe dane wskazują na to, że rozpoczęcie studiów związane było dla większości
osób, które dotychczas zdobywały doświadczenie zawodowe, z rezygnacją z dodatkowych
aktywności. Kolejną interesującą informacją, dotyczącą specyfiki zdobywanego przez
studentów doświadczenia zawodowego, są deklaracje dotyczące zajmowanego stanowiska lub
pełnionej funkcji w miejscu pracy. Analiza zajmowanych w tym czasie stanowisk pokazuje,
że przed rozpoczęciem studiów8 podejmowane przez studentów prace miały głównie
8
Najwięcej deklaracji opisujących sytuację zawodową przed podjęciem studiów dotyczyło zajmowania
stanowiska: sprzedawcy (24 osoby) i kelnera (15 osób). Pozostałe wskazania respondentów przedstawiają się
następująco: hostessa (5), zbieracz owoców (4), pracownik biurowy (4), referent (3), pracownik fizyczny (3),
barmanka (2), kierowca (2), opiekun kolonii i obozów (2), pracownik pralni chemicznej (2), pracownik
w magazynie (2), sprzątaczka (2), pomocnik kucharza (2). Pojawiły się także pojedyncze deklaracje
respondentów, takie jak: akwizytor, asystent ds. marketingu i sprzedaży, grafik, handel na rynku,
63
charakter prac dorywczych, niezwiązanych z dużą złożonością zadań i odpowiedzialnością
oraz niewymagających wysokich kwalifikacji [13]. Sytuacja wygląda podobnie w przypadku
prac wykonywanych przez respondentów już na studiach9. Nie powinna ona jednak dziwić,
ponieważ w tym okresie nie posiadali oni jeszcze kompetencji i kwalifikacji pozwalających
im ubiegać się o zatrudnienie na wyższych stanowiskach, przy wykonywaniu prac bardziej
złożonych. Należy jednak podkreślić, że zarówno aktywność zawodową sprzed podjęcia
studiów, jak również stanowiska zajmowane podczas studiów, trudno zaklasyfikować
jednoznacznie jako prace fizyczne czy też prace proste. Co prawda, większość stanowisk lub
funkcji pełnionych przed podjęciem studiów, jak i w ich trakcie, można określić jako
wspierające lub pomocnicze, to wśród wskazań respondentów pojawiały się także deklaracje
pełnienia funkcji kierowniczych lub wykonywania prac administracyjnych i biurowych.
Warto również przyjrzeć się rodzajom umów, na podstawie których byli zatrudniani
badani studenci. Pytania o rodzaje umów miały charakter pytań wielokrotnego wyboru, stąd
każdy respondent mógł wskazać wszystkie, na podstawie których pracował przed podjęciem
studiów oraz w ich trakcie. Respondenci najczęściej deklarowali, że przed rozpoczęciem
studiów wyższych pracowali w oparciu o umowę zlecenie lub umowę o dzieło (54,2%), bez
umowy lub na „umowę ustną” (48,3%), oraz w oparciu o umowę o pracę zawartą na czas
określony (21,1%).
inwentaryzator, kierownik działu obsługi klienta, kierownik sklepu, konsultant ds. obsługi klienta, kucharz,
liczenie towaru, lider sprzedaży, mechanik pojazdów samochodowych, merchandasing, monter instalacji
niskoprądowej, obieracz cebuli, obsługa solarium, obsługa klienta, obsługa wesela, pakowacz przetworów
mięsnych drobiowych, pokojówka, pomoc w produkcji detali, pomocnik, pomocnik sprzedawcy, praca w sklepie
z odzieżą, prace w chłodni, kontroler jakości, pracownik administracyjno-gospodarczy, pracownik
administracyjny, pracownik hotelu, pracownik księgowości, pracownik McDonalds’a, pracownik odzieżowy,
przedstawiciel handlowy, recepcjonista, referent ds. reklamacji części pojedynczych, robotnik gospodarczy,
samodzielna działalność gospodarcza, szlifierz, tłumacz-przewodnik osoby głuchoniewidomej, wokalistka na
imprezach okolicznościowych, pozostałe (5).
9
Najczęstszą deklaracją dotyczącą aktywności zawodowej podczas studiów było pełnienie funkcji sprzedawcy
(9) lub kelnera (2). Pozostałe pojedyncze wskazania to: asystent, barmanka, DJ radiowy, doradca klienta,
dostawca, główna solistka, instruktor, koordynator ds. akcji promocyjnych, lider sprzedaży, pakowacz
przetworów mięsa drobiowego, pomoc apteczna, roznoszenie ulotek, staż w Akademii Piłkarskiej Falubaz,
tłumacz-przewodnik osoby głuchoniewidomej, inne.
64
Źródło: opracowania własne.
Spośród tych respondentów, którzy kontynuowali zdobywanie doświadczeń
zawodowych w trakcie studiów, najliczniejsza grupa pracowała w oparciu o umowę zlecenie
lub umowę o dzieło (70,4%). Prawdopodobnie obydwa te zjawiska są spowodowane
koniecznością poświęcenia większej ilości czasu na zajęcia realizowane w toku nauczania.
Dodatkowo praca w oparciu o umowy zlecenie lub o dzieło może być godzona
z obciążeniami wynikającymi z zajęć na studiach [13].
Wśród osób podejmujących studia w trybie dziennym blisko połowa jest starsza niż
wynikałoby to z założenia o ciągłości ścieżki edukacyjnej. Świadczyć to może o tym, że dla
części studentów jest to kolejny kierunek, na którym podejmują naukę. Z drugiej strony, może
również mieć miejsce sytuacja, w której osoby funkcjonujące już od jakiegoś czasu na rynku
pracy zdecydowały się uzupełnić lub podnieść posiadane kwalifikacje. Uzyskane dane
wskazują, że sytuacja, w której respondent nigdy nie pracował, dotyczy głównie
najmłodszych studentów spośród tych, którzy rozpoczęli studia. Większość studentów
starszych kategorii wiekowych wybrała specjalność resocjalizacja z poradnictwem
specjalistycznym oraz kierunek pielęgniarstwo. Przypuszczać można zatem, że są to osoby,
które starają się uzupełnić swoje wykształcenie w trakcie funkcjonowania na rynku pracy.
65
Analizy dotyczące form zatrudnienia, jakie podejmowali respondenci, wpisują się w
koncepcje dotyczące elastycznego rynku pracy. Wśród badanych dominowały doświadczenia
związane z zatrudnieniem w oparciu o umowy zlecenie i umowy o dzieło. Duży niepokój
wzbudza jednak wysoki odsetek osób deklarujących pracę bez żadnego rodzaju umowy czyli
tzw. pracę „na czarno”.
5. Podsumowanie
Przedstawione analizy skupiają się na stosunkowo mało rozpoznanym momencie w
karierach edukacyjnych i zawodowych, jakim jest ukończenie szkoły ponadgimnazjalnej i
rozpoczęcie studiów wyższych. Sytuacja osób, które rozpoczynają zdobywanie doświadczeń
zawodowych przed podjęciem studiów, jest na rynku pracy specyficzna. Brak wysokich
kwalifikacji oraz doświadczenia zawodowego ogranicza wachlarz możliwych zajęć, jakich
mogą się podjąć. Niemniej należy przypuszczać, że podjęcie pracy przed rozpoczęciem
studiów może warunkować decyzje jednostki dotyczące przebiegu procesu kształcenia oraz
planów zawodowych.
Na podstawie zaprezentowanych danych można stwierdzić, że wśród badanych
studentów ponad połowa posiadała doświadczenia zawodowe przed podjęciem studiów
wyższych. W zdecydowanej większości doświadczenia te zdobyte zostały przy wykonywaniu
prac niewymagających wysokich kwalifikacji i wykształcenia. Jak zaznaczono, nie jest to
zjawisko, które powinno budzić zdziwienie, ponieważ na tym etapie kariery edukacyjnej
respondenci zazwyczaj nie mają możliwości zajmowania wyższych pozycji zawodowych.
Istotnym, z punktu widzenia podejmowanej problematyki, jest fakt, że spośród wszystkich
respondentów, deklarujących posiadanie doświadczeń zawodowych sprzed momentu
rozpoczęcia studiów wyższych, jedynie 21% kontynuowało zdobywanie doświadczeń
zawodowych będąc studentem pierwszego roku. Należy również podkreślić, że 44%
badanych nie posiada żadnych doświadczeń zawodowych. Najkorzystniej pod względem
doświadczeń
zawodowych
prezentują
się
studenci
pielęgniarstwa
oraz
edukacji
wczesnoszkolnej i przedszkolnej. W przypadku tych respondentów największy odsetek
deklarował nie tylko posiadanie takich doświadczeń przed podjęciem studiów, ale również
kontynuowanie zdobywania ich już w trakcie studiowania. Jednym z wyjaśnień takiej sytuacji
może być fakt, że na tych kierunkach studia podejmują osoby ze starszej kategorii wiekowej
niż wynikałoby to z naturalnej ciągłości kolejnych etapów edukacji. Pozwala to wysunąć
przypuszczenie, że w części przynajmniej są to osoby, które już od pewnego czasu
66
funkcjonują na rynku pracy, natomiast podjęły one studia jako formę podniesienia swych
kwalifikacji.
Na podstawie doświadczeń zawodowych badanych studentów, można uznać, że nie
posiadają oni wiedzy na temat specyfiki zawodów, które związane są z wybranymi przez nich
kierunkami kształcenia. Chociaż wielu z nich posiada zróżnicowane doświadczenia
zawodowe, o czym świadczą deklaracje podejmowania się wielu zajęć, w różnym stopniu
sformalizowanych, nie ma wśród nich takich, które dawałyby możliwości wyboru ścieżki
kształcenia na podstawie wiedzy o specyfice przyszłego zawodu [5].
1. Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2002.
2. Białecki I., Pojęcie kompetencji: polityka wobec edukacji i rynku pracy, „Nauka i
Szkolnictwo Wyższe” 2006, nr 2/28/2006, s. 97–107.
3. Grotkowska G., Sztanderska U., Niedopasowanie edukacyjne, jako przyczyna bezrobocia,
[w:] Edukacja dla pracy. Raport o Rozwoju Społecznych Polska 2007, Warszawa 2007.
4. Humenny G., Grygiel P., Czynniki warunkujące losy absolwentów studiów I stopnia –
przykład województwa podkarpackiego, [w:] „Rocznik Lubuski”, t. 37, cz. 2, red. M.
Zielińska, K. Szafraniec, Zielona Góra 2011.
5. Kołodziejska E., Mianowska E., Absolwenci pedagogiki na rynku pracy. Losy zawodowe
absolwentów Uniwersytetu Zielonogórskiego, [w:] „Rocznik Lubuski”, t. 37, cz. 2, red.
M. Zielińska, K. Szafraniec, Zielona Góra 2011.
6. Kwiatkowski M., Od niedopasowania do koordynacji, [w:] Niedopasowanie. Kwalifikacje
a rynek pracy w Lubuskim Trójmieście, red. M. Kwiatkowski, Zielona Góra: Oficyna
Wydaw. Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2008.
7. Kwiatkowski M., Gospodarka społeczna a sytuacja współczesnej młodzieży. Zarys
koncepcji, [w:] „Rocznik Lubuski”, t. 39, cz. 1, red. M. Kwiatkowski, D. Bazuń, Zielona
Góra 2013.
8. Lisowski K., Ekonomiczne warunki życia Lubuszan, [w:] Lubuszanie w pierwszej
dekadzie XXI wieku. Portret socjologiczny, red. Ż. Leszkowicz-Baczyńska, D. Szaban,
Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe, 2012.
9. Lisowski K., Janicka K., Leszkowicz-Baczyńska Ż, Leszkowicz-Baczyński J., Szaban D.,
Zielińska M., Lubuszanie u progu XXI wieku: raport z badań: dyfuzja kulturowa
i ruchliwość społeczna na zachodnim pograniczu po akcesji Polski do Unii Europejskiej,
Zielona Góra: Oficyna Wydaw. Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2010.
67
10. Mielczarek-Żejmo A., Lisowski K., Sytuacja zawodowa i kwalifikacje mieszkańców, [w:]
Niedopasowanie. Kwalifikacje a rynek pracy w Lubuskim Trójmieście, red.
M. Kwiatkowski, Zielona Góra: Oficyna Wydaw. Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2012.
11. Narkiewicz-Niedbalec E., Marginalizacja i elitarność w edukacji, [w:] „Rocznik Lubuski”,
t. 34, cz. 1, Zielona Góra 2008.
12. Róg-Ilnicka J., Bezrobotni absolwenci na rynku pracy, [w:] Niedopasowanie.
Kwalifikacje a rynek pracy w Lubuskim Trójmieście, red. M. Kwiatkowski, Zielona Góra:
Oficyna Wydaw. Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2012.
13. Róg-Ilnicka J., Nietypowe formy pracy oraz ich zbiorowe i jednostkowe konsekwencje.
Przyczynek do badań, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia
Sociologica” 2008, nr 18.
14. Sztanderska U., Litwiński J., Determinanty wyborów edukacyjnych młodzieży, [w:]
Edukacja dla pracy. Raport o Rozwoju Społecznym. Polska 2007, Warszawa2007.
15. Taylor J., Nguyen A. N., Transition from School to First Job: the influence of educational.
Working Paper 2003/009, Lancaster: University Management School, Economic
Department, 2003.
16. Zielińska
M.,
Kariery
zawodowe
absolwentów
wyższej
uczelni:
biograficzne
uwarunkowania karier zawodowych – badania panelowe, Zielona Góra: Lubuskie
Towarzystwo Naukowe, 1997.
WORK EXPERIENCE OF STUDENT OF THE FIRST YEARS’ SOCIAL SCIENCE
MAJORS
The purpose of this article is to present characteristics that describe work experience of
students of social and pedagogical majors, acquired before their university study and during
the first year of their higher education. Analyses are based on the research conducted during
the academic year 2012/2013 among students of the Faculty of Education, Sociology and
Health Sciences of the University of Zielona Góra. The basic assumption adopted by the
authors is a belief that we need to monitor students' professional experience, also that
obtained before starting their higher education. Due to the high competition in the labor
market, work experience is a main factor increasing the attractiveness of graduates. Presented
analyses show that even at so early stage of the educational career, some of the surveyed can
not only get, but also maintain a job despite the difficult situation on the labor market. This
information may form an interesting context for analyses of not only the students' work
experience of recent years but also of those that focus on the situation of graduates in the
labor market.
Keywords: education, labor market, students’ work experience
68
Justyna Iskra
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
ZNACZENIE PRĘŻNOŚCI OSOBOWEJ W PODEJMOWANIU ZADAŃ
ŻYCIOWYCH PRZEZ MŁODZIEŻ. BADANIA STUDENTÓW
Wchodzenie w dorosłość niesie ze sobą konieczność dokonywania wyborów i podejmowania
zadań, które będą w istotny sposób wpływały na przyszłe życie człowieka. Obserwowane w
ostatnich latach, dokonujące się przemiany społeczne i ekonomiczne, nie sprzyjają
realizowaniu zadań i celów, które pozwalałyby młodzieży budować pozytywną przyszłość.
Coraz częściej wskazuje się, że prężność odgrywa doniosłą rolę w radzeniu sobie z
problemami i wyzwaniami życia osobistego, rodzinnego i zawodowego. Prezentowane
badania mają na celu ukazanie współzależności pomiędzy poziomem prężności osobowej i
podstawowymi potrzebami psychologicznymi. Uczestnikami badań byli studenci (150 osób w
wieku 19-23 lata). Stosowane metody to: Kwestionariusz Poczucia Bezpieczeństwa i
Prężności Osobowej Z. Uchnasta oraz Skala Podstawowych Potrzeb Psychologicznych. E. L.
Deci`ego i R. M. Ryana w tłumaczeniu Z. Uchnasta. Uzyskane wyniki wskazują, że istnieją
statystycznie istotne różnice w podstawowych potrzebach młodych ludzi o wysokiej i niskiej
prężności osobowej. Młodzi ludzie o wysokim poziomie prężności osobowej charakteryzują
się autonomią w działaniu, poczuciem kompetencji i umiejętnością budowania więzi z
innymi.
Słowa kluczowe: prężność osobowa, podstawowe potrzeby psychologiczne, młodzi ludzie
1. Wprowadzenie
Wchodzenie w dorosłość niesie ze sobą konieczność dokonywania wyborów i
podejmowania zadań, które będą w istotny sposób wpływały na przyszłe życie człowieka. W
przypadku młodzieży dotyczy to zarówno wyboru drogi zawodowej, kontynuowania
kształcenia, założenia rodziny lub pozostania osobą samotną, wyjazdu z kraju w
poszukiwaniu lepszych perspektyw zarobkowych i stabilnego życia codziennego. Szczególnie
ważnym etapem kształtowania celów i zadań życiowych człowieka jest okres wczesnej
dorosłości. Kimmel wskazuje że do najważniejszych zadań tego okresu te, które służą:
kształtowaniu i stabilizowaniu własnej tożsamości, pogłębianiu zainteresowań, kształtowaniu
dojrzałych, osobowych relacji z innymi, odkrywaniu wartości i nadawaniu im znaczenia,
poszerzaniu troski o innych poprzez angażowanie się w działania na rzecz innych osób.
Obserwowane w ostatnich latach, dokonujące się przemiany społeczne i ekonomiczne,
nie sprzyjają realizowaniu zadań i celów, które pozwalałyby młodzieży budować pozytywną
przyszłość. Badania jakościowe i ilościowe odnośnie problemów będących udziałem
studiującej młodzieży wskazują na regularnie doświadczane przez nią problemy natury
społecznej i ekonomicznej. Trudności te stają się źródłem przeżywanej frustracji, stresów,
rozczarowań, emocjonalnych załamań, rezygnacji z wcześniej obranych celów i zadań, które
budziły zainteresowanie i motywowały do działania oraz zaangażowania.
69
Młodzi ludzie coraz częściej mówią o rozczarowaniu, zniechęceniu, ogarniającej ich
apatii. Nie radzą sobie z licznymi stresorami, które towarzyszą zarówno ich relacjom z
bliskimi osobami, rówieśnikami, jak również podejmowanej nauce czy pracy zawodowej.
Rezygnują z własnych celów lub ulegają wpływom innych i podporządkowują się ich
decyzjom. Nie wierzą we własne możliwości i posiadane kompetencje. Izolują się społecznie
lub poszukują akceptacji i przyjaciół na portalach społecznościowych zaspokajając w ten
sposób potrzebę więzi i bliskości z innymi [12, 18]. Dębska i Tomaszewska [9] podkreślają,
że liczne i złożone problemy, których doświadcza młodzież stają się źródłem ich
pesymistycznego nastawienia do życia i własnej przyszłości.
Doświadczając trudności zadajemy sobie pytania dotyczące naszych możliwości
poradzenia sobie w zaistniałej sytuacji, zaradności życiowej, pomysłowości, wytrwałości,
zachowania emocjonalnej kontroli i możliwości uzyskania wsparcia ze strony innych.
Poszukujemy sposobów poradzenia sobie z sytuacjami trudnymi, których nie da się z naszego
życia wykluczyć, ani ich uniknąć.
Od momentu narodzin człowiek musi uczyć się radzić sobie z wyzwaniami i
trudnościami, które mu towarzyszą. „Sytuacja trudna pobudza młodego człowieka do
aktywności ukierunkowanej na odzyskanie równowagi pomiędzy wymaganiami
a
możliwościami i/lub poprawę stanu emocjonalnego” [6, s. 226]. Rodzina stanowi podstawowe
środowisko, w którym dziecko kształtuje umiejętności radzenia sobie z trudnościami. Istotne
znaczenie mają tutaj stosowane postawy wychowawcze przez rodziców, doświadczenia
wyniesione z kontaktów z najbliższymi ale również z rówieśnikami, znajomymi, obserwacja
postępowania innych (początkowo głównie członków rodziny), otrzymane wsparcie w
podejmowanych przedsięwzięciach i wytyczanych sobie celach. W rodzinie kształtuje się
obraz tego jaki jestem i jaki jest świat, jakie są moje możliwości i jaka jest samoocena. W
prawidłowej rodzinie stwarzane są takie warunki, które wspierają rozwój dziecka poprzez
zapewnienie bezpieczeństwa, akceptacji, afiliacji, uznania [10, 11, 15].
Umiejętności te ukształtowane w ciągu procesu wychowawczego i na bazie doświadczeń
wyniesionych w dużej mierze z własnej rodziny mają istotny wpływ na skuteczność radzenia
sobie w przez nas w samodzielnym, dorosłym życiu [16]. Stanowią podstawę dla
kształtowania prężności ego (ego-resiliency), czyli zdolności do pomysłowej, giętkiej,
zaradnej adaptacji do zewnętrznych i wewnętrznych stresorów. „To właśnie prężność ego
umożliwia jednostce skuteczną, plastyczną, a jednocześnie twórczą adaptację do
zmieniających się warunków życia. Dzięki tej zdolności osoba wprowadza zmiany w
70
osobowości i zachowaniu oraz utrzymuje poczucie kontroli i dystans wobec przeżywanych
emocji. Może z energią angażować się w autonomiczne działanie w świecie, skutecznie
realizując zadania życiowe, mając jednocześnie dobry wgląd, będąc otwartą i rozumiejącą w
kontaktach z innymi” [14, s. 212].
Badania nad prężnością ego zapoczątkował Block [4] definiując ją jako zdolność do
adekwatnego i zaradnego radzenia sobie w realizacji codziennych zadań, pomimo
występowania stresujących wydarzeń, czy też stawiania nam nowych wymagań. Prężność ego
ujawnia się w mniej lub bardziej stałym stylu radzenia sobie z wyzwaniami i stresami w
zmieniających się warunkach życia [20]. Zauważył on, że osoby charakteryzujące się wysoką
prężnością ego potrafią dostosować swoje pragnienia odpowiednio do wymagań otoczenia i
własnych umiejętności, mają poczucie wewnętrznej tożsamości, nasilenie potrzeby autonomii,
potrafią utrzymywać w stanie względnej równowagi własną impulsywność, są elastyczne w
działaniu i adekwatnie dobierają strategie radzenia sobie do zaistniałych trudności, natomiast
w chwili ustania działania stresorów powracają do wewnętrznej równowagi [4]. Jednocześnie
podkreślał on, że prężność ego należy ujmować nie tylko w terminach zewnętrznych form
zachowania człowieka ale „jako podstawową właściwość osobowościowych regulacyjnych
procesów, które podmiot elastycznie dostosowuje do wymagań otoczenia i własnych
możliwości adekwatnego radzenia sobie z nimi” [20, s. 28].
Do symptomów prężności ego należą: świadomość motywów własnego zachowania,
serdeczność, zdolność do bliskich relacji, społeczny talent, poczucie pewności siebie,
produktywność, finalizowanie podjętych działań, spokojny, zrelaksowany sposób bycia,
dobre działanie w zadaniach społecznych wymagających wyobraźni, umiejętność
dostrzegania tego, co istotne w budowaniu relacji z innymi, stawianie czoła problemom,
pomysłowość, wytrwałość, poczucie humoru, cenienie własnej niezależności i autonomii,
akceptacja życia i jego darów, kontrola impulsywności [20].
Uchnast [20, 21] zauważa, że wymiary afektywno-motywacyjne prężności ego można
ujmować w odniesieniu do założeń motywacji Maslowa (podstawowy dylemat rozwojowy
bezpieczeństwo-rozwój). Opisane przez Maslowa [13] symptomy syndromu poczucia
bezpieczeństwa zbieżne są bowiem z tym, co Block nazywa prężnością ego. Tym samym
Uchnast [20] chcąc wyakcentować znaczenie nie tyle cech różnicujących osoby, co raczej
specyfikę ich układu zaproponował zmianę terminu prężność ego na prężność osobowa, która
traktowana jest jako zdolność powracania do dobrego funkcjonowania po okresie trudności,
strat i występujących stresów, zdolność do skutecznego radzenia sobie w obliczu wyzwań.
71
Uchnast [20, 21] zaznacza, że prężność osobowa stanowi osobowościowy wyznacznik
dobrego funkcjonowania człowieka, jego stanu zdrowia psychologicznego, zdolności do
otwartego uczestniczenia w wydarzeniach i relacjach z innymi oraz radzenia sobie w trudnych
sytuacjach. Jest ciągle rozwijającą się i doskonalącą zdolnością do zaradnego i adekwatnego
radzenia sobie przez człowieka w realizacji codziennych zadań w zmiennych, często
stresujących warunkach.
Wskazując na prezentowaną przez Uchnasta [20] możliwość ujmowania wymiaru
afektywno-motywacyjnego prężności ego w odniesieniu do koncepcji motywacji i potrzeb
Maslowa [13] możemy poszukiwać współzależności pomiędzy tak określoną prężnością
osobową a poziomem zaspokojenia potrzeb psychologicznych wyróżnionych przez innych niż
Maslow psychologów zajmujących się problematyką potrzeb i motywacji.
Interesujące wydają się być badania ukazujące wyżej sugerowany związek w odniesieniu
do założeń popularnej współcześnie teorii autodeterminacji Ryana i Deciego [8, 17]
Autodeterminacja ujmowana jest jako doświadczanie pragnień, które wynikają z naszych
własnych celów czyli związane są z potrzebami autonomii, kompetencji i więzi z innymi
ludźmi [1, 2, 17]. Ludzie posiadają bowiem wrodzoną potrzebę psychiczną do działania w
sposób autonomiczny, autodeterminujący i angażowania się w zadania, które mają jakiś
wewnętrzny sens, w odróżnieniu od działań wymuszonych przez siły wewnętrzne lub
zewnętrzne. Tym samym autorzy podkreślają przejście od zachowań sterowanych
zewnętrznie, do tych, które wynikają z wewnętrznego motywowania. W działaniach, które
kierowane są przez zainteresowania osoba nie doznaje siebie jako kogoś, kto jest sterowany
lecz ma poczucie bycia determinowaną przez samą siebie [2, 17]. W zachowaniach
wynikających z autodeterminacji gratyfikacja płynie więc z samego działania, z poczucia
samorealizacji, a zaspokojenie trzech wskazanych potrzeb jest warunkiem „psychicznego
rozwoju (np. wzmacniania motywacji wewnętrznej), integralności (np. internalizacji i
asymilacji wzorców kulturowych) i dobrostanu (np. zadowolenia z życia i zdrowia
psychicznego), a także witalności i zgodności z własnym Ja” [7, s. 79]. Działania wynikające
z autodeterminacji to takie, które wynikają z wewnętrznego zainteresowania danej osoby i
zostały wybrane w sposób wolny (nie wynikają z poczucia winy, konfliktu i nie są narzucone
z zewnątrz).
Podjęty problem badawczy inspirowany założeniami teorii autodeterminacji oraz
rozważaniami
i
badaniami
nad
ego-resiliency dotyczy współzależności
pomiędzy
umiejętnością radzenia sobie z trudnościami ujmowaną jako prężność osobowa, a poziomem
72
zaspokojenia podstawowych potrzeb psychologicznych wyróżnionych przez Deciego i Ryana
umożliwiających działanie, które wynika z motywacji wewnętrznej (autodeterminacja) lub
bazuje na braku zaspokojenia potrzeb i wiąże się z działaniem nastawionym na otrzymanie
spodziewanych korzyści, sterowanym przez innych, kontrolowanym, wynikającym z lęku czy
poczucia winy. Wyróżnione przez Deciego i Ryana główne potrzeby psychologiczne leżące u
podstaw motywacji wewnętrznej (ich wysoki wskaźnik) bliskie są tym, których zaspokojenie
warunkuje poziom dojrzałej motywacji w ujęciu Maslowa. W oparciu o przegląd literatury
przedmiotu i zauważone teoretyczne podobieństwa w zakresie teorii potrzeb i dojrzałej
motywacji w ujęciu wskazanych autorów zostały sformułowane następujące hipotezy
badawcze:
H1: Osoby o wysokim i niskim poziomie prężności osobowej różnią się w zakresie
zaspokojenia podstawowych potrzeb psychologicznych.
H2: Osoby o wysokim poziomie prężności osobowej uzyskują istotnie wyższe wyniki w
potrzebie kompetencji, autonomii i powiązań z innymi.
2.Metodologia badań
Badaniami objęto grupę studentów psychologii (150 osób studiujących w Lublinie) w
wieku 19-23 lata (129 kobiet; 21 mężczyzn). Proporcje te odzwierciedlają prawidłowości
charakterystyczne dla udziału płci w ramach kierunku studiów, którym jest psychologia.
Uczestnicy badań zgodzili się dobrowolnie wypełnić dwa kwestionariusze. Do analiz
zakwalifikowano dane pochodzące od 150 osób (wszystkie kwestionariusze wypełnione były
w sposób kompletny i bezbłędny). Badanie prowadzone było w grupach o liczebności 20-25
osób i trwało około 30 minut.
W
przeprowadzonych
badaniach
zostały
zastosowane
następujące
metody:
Kwestionariusz Poczucia Bezpieczeństwa i Prężności Osobowej (KPB-PO) Z. Uchnasta oraz
Skala Podstawowych Potrzeb Psychologicznych (SPPP) E. L. Deciego i R. M. Ryana w
tłumaczeniu i opracowaniu Z. Uchnasta.
Kwestionariusz Poczucia Bezpieczeństwa i Prężności Osobowej (KPB-PO) Uchnasta [20,
21] jest czynnikową wersją opracowanego przez A. Maslowa Security-Insecurity Inventory
uzupełnioną przez itemy pochodzące z J. Blocka Skali Prężności-Ego [5]. Metoda składa się z
30 itemów, do których badany ustosunkowuje się udzielając odpowiedzi na 5-stopniowej
skali: zawsze prawdziwe, raczej prawdziwe, nie jestem zdecydowany, raczej fałszywe,
73
zawsze fałszywe. Dane ilościowe uzyskane z badań za pomocą KPB-PO pozwalają określić
nasilenie pięciu następujących zmiennych [21]:
Bl - czynnik bliskości wskazujący na zaspokojenie potrzeby przynależności i osobistej więzi
z najbliższym otoczeniem, poczucie bliskości i otwartości na kontakty z innymi, poczucie
akceptacji ze strony bliskich bądź też wyizolowania, wyobcowania i braku ufności.
St – czynnik stabilności wskazujący na zaspokojenie potrzeby bezpiecznego funkcjonowania
w codziennym życiu, zdolność do zapewnienia sobie uporządkowanego działania, możliwość
przewidywania i wpływu na bieg spraw i zdarzeń, w których osoba uczestniczy lub poczucia
napięcia, chwiejności, chaotyczności, przypadkowości i uogólnionego niepokoju.
Zs – czynnik zaufania do siebie informuje o zaspokojeniu potrzeby szacunku do siebie,
poczuciu kompetencji, wewnętrznej spójności, afirmacji indywidualności, umiejętności
radzenia sobie w życiu we właściwy dla siebie sposób lub też o poczuciu niepewności,
niższości, zniechęcenia, tendencji do kompulsywnego analizowania własnych przeżyć.
PB – uśredniony wskaźnik poczucia bezpieczeństwa świadczy o zaspokojeniu podstawowych
potrzeb psychicznych i motywacyjnych predyspozycjach do spontanicznej samoaktualizacji.
Wysokie
wyniki
wskazują więc na dbałość o dobre samopoczucie, efektywne
wykorzystywanie własnych sprawności i możliwości do skutecznego radzenia sobie z
realizacją ważnych życiowo zadań. Niskie wyniki świadczą o nasileniu tendencji
neurotycznych, zaburzeniach w zakresie dobrego samopoczucia, konfliktowości, trudnościach
w przystosowaniu.
PO – wskaźnik prężności osobowej obliczany jest z równania regresyjnego, którego
formuła została opracowana przez Uchnasta [21]. Wskaźnik PO stanowi „syntetyzujący
wymiar KPB-PO, jako afektywno-motywacyjny wyznacznik dobrego funkcjonowania w
zmiennych warunkach życia, stanu zdrowia psychologicznego i dynamiki tendencji
rozwojowych” [21, s. 12]. Wysoki poziom PO wskazuje na poczucie bliskości i zaufania do
innych, otwartość na sprawy bieżące, zaangażowanie w wydarzenia dnia codziennego,
umiejętność dostrajania własnych pragnień i dążeń do posiadanych sprawności, umiejętności i
zewnętrznych uwarunkowań, zdolność do zachowania spokoju, skuteczną regulację własnej
impulsywności, poczucie zadowolenia z życia, śmiałość, odwagę, kompetencje w działaniu,
gotowość do podejmowania ryzyka, zdolność do odzyskiwania równowagi emocjonalnej w
sytuacjach nowych i trudnych. Wysoki poziom prężności osobowej ujmowany jest więc jako
odporność na stres, dobre radzenie sobie z nim i skuteczne funkcjonowanie. Osoby takie
posiadają bowiem „…specyficzną zdolność do organizacji i rozwoju własnej aktywności w
zmiennych warunkach życiowych poprzez właściwe sobie ugruntowanie w otoczeniu
74
zachowania” [20, s. 49]. Niski poziom PO świadczy o nadmiernej trosce o zapewnienie sobie
bezpieczeństwa i stabilizacji. Sytuacje nowe i nieoczekiwane przynoszą silny stres i prowadzą
do utraty kontroli nad własną impulsywnością i nastrojowością. Osoby takie szybko „tracą
przytomność umysłu”, stają się drażliwe. Posiadają niski poziom frustracji i małą odporność
na stres. W stosunku do obcych zachowują dystans i ostrożność.
SPPP Deciego i Ryana w tłumaczeniu i opracowaniu Uchnasta [22] charakteryzowana
jest za pomocą trzech czynników (potrzeb): poczucie autonomii, poczucie kompetencji oraz
bliskość (więź z innymi ludźmi). Wskaźniki psychometryczne uzyskane dla metody są
zadowalające [22].
3. Analiza wyników badań
Spośród całej grupy badanych (150 osób), na podstawie wyników Kwestionariusza
Poczucia Bezpieczeństwa i Prężności Osobowej Uchnasta, wyodrębniono grupę osób, które
uzyskały niskie wyniki czyli o niskiej prężności osobowej (nPO 26 osób) oraz grupę osób,
które uzyskały wysokie wyniku czyli o wysokiej prężności osobowej (wPO 33 osoby).
Wyniki uzyskane przez wyodrębnione grupy posłużyły do dalszych analiz. Wyniki uzyskane
przez wyodrębnione grupy w KPB-PO przedstawione są w tabeli 110.
Tabela 1. Wyniki średnie grupy nPO i wPO oraz wskaźniki różnic między nimi w KPB-PO11
Czynniki
Bl
St
Zs
PB
PO
M
nPO
39,12
53,77
49,08
47,15
36,85
s
nPO
9,65
11,79
14,14
13,52
6,30
M
wPO
62,97
50,85
61,58
60,27
63,85
s
wPO
6,03
11,70
12,01
11,77
3,61
t
p
11,62
-0,95
3,67
3,98
20,72
0,0000
n.i.
0,0005
0,0002
0,0000
Jak wynika z prezentowanych danych, wyodrębnione grupy o niskiej i wysokiej prężności
osobowej różnią się między sobą w sposób statystycznie bardzo istotny nie tylko na poziomie
wyniku prężności osobowej ale również w zakresie bliskości, zaufania do siebie i
uśrednionego wskaźnika poczucia bezpieczeństwa. Jedynie w czynniku stabilności nie
występują statystycznie istotne różnice między grupami. Dane te potwierdzają możliwość
zróżnicowania za pomocą wskaźnika PO struktury osobowości wyodrębnionych grup [19].
10
Skróty zastosowane w tabelach z wynikami oznaczają: M – średnie wartości, s – odchylenie standardowe, t –
test t, p – poziom istotności różnic między średnimi w wyróżnionych grupach, p>0,05 wskazuje na brak
istotności różnic.
11
Bl oznacza bliskość; St oznacza stabilność; Zs oznacza zaufanie do siebie, PB oznacza wskaźnik poczucia
bezpieczeństwa; PO oznacza wskaźnik prężności osobowej.
75
Badani z grupy o niskiej prężności osobowej (nPO) doświadczają braku poczucia
akceptacji ze strony bliskich osób, mogą czuć się izolowani, wyobcowani, brakuje im ufności
w relacjach interpersonalnych. Stąd też w relacjach z innymi doświadczają niepewności,
onieśmielenia, poczucia niższości. Zachowują więc dystans i ostrożność. Mogą łatwo
zniechęcać się w swoich działaniach i mają tendencję do kompulsywnego analizowania
własnych przeżyć. Wykazują nasilenie tendencji neurotycznych, które w znacznej mierze
przekładają się na problemy w zakresie dobrego samopoczucia. W swoich działaniach
troszczą się więc głównie o zapewnienie sobie poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji.
Przestrzegają ustalonego porządku, rytmu codziennych zajęć, organizacji wszelkich działań.
Sytuacje nowe, nieznane, nieoczekiwane mogą stanowić dla nich źródło frustracji, prowadzić
do utraty z trudem wypracowanej kontroli i równowagi w zakresie nastroju. Wykazują się
umiarkowana spontanicznością i swobodą bycia.
Badani z grupy o wysokiej prężności osobowej (wPO) wykazują dobre zaspokojenie
potrzeby przynależności i więzi i osobami bliskimi, otwartość na bezpośrednie kontakty z
innymi. W życiu codziennym przejawiają umiejętność przewidywania biegu spraw i
wpływania na nie. Związane jest to z posiadanym przez te osoby zaufaniem do siebie, swoich
możliwości, kompetencji radzenia sobie w życiu we właściwy sposób. Potrafią więc
efektywnie wykorzystywać własne sprawności i uzdolnienia do skutecznego radzenia sobie z
realizacją zadań, które uznają za ważne. Stosunkowo niski wynik uzyskany przez grupę w
stabilności można interpretować jako gotowość do akceptacji ryzyka, utraty nabytej rutyny i
pewności siebie z racji angażowania się w nowe, czasem zaskakujące sytuacje, wydarzenia,
podejmowane działania [21, s. 45]. Badania z grupy wPO szybko odzyskują równowagę
emocjonalną w nowych, trudnych sytuacjach. W życiu doświadczają więc często poczucia
zadowolenia, własnych kompetencji, dobrego współdziałania z innymi.
Wysoka prężność osobowa ugruntowana jest więc w poczuciu bliskości oraz w zaufaniu
do siebie przy średnim wskaźniku stabilności, który nie różnicuje wyróżnionych grup ale w
tym układzie wskazuje na otwartość w podejmowaniu działań przełamujących rutynę u osób
prężnych. Wyodrębnione grupy ( nPO i wPO) prezentuję odmienne orientacje działania w
otoczeniu oraz w ustosunkowaniu do siebie i innych. Dodatkowo widoczne jest to jeżeli
zwrócimy uwagę na uśredniony wskaźnik poczucia bezpieczeństwa charakteryzujący obie
grupy. Ujmując tak rozumianą prężność osobową jako wskaźnik dojrzałości emocjonalnoafektywnej możemy przewidywać, że te dwie wyróżnione grupy będą różniły się również w
zakresie potrzeb, których zaspokojenie leży u podstaw, jak wskazują Deci i Ryan, motywacji
wewnętrznej.
76
Dla wyodrębnionych grup badanych o niskiej i wysokiej prężności osobowej została
przeprowadzona analiza porównawcza w zakresie zaspokojenia potrzeb psychologicznych
wyróżnionych przez Deciego i Ryana. Uzyskane wyniki znajdują się w tabeli 2.
Tabela 2. Wyniki średnie grupy nPO i wPO oraz wskaźniki różnic między nimi w SPPP 12
Czynniki
P-AUT
P-KOM
P-BLI
M
nPO
43,27
45,42
44,50
s
nPO
11,20
9,71
11,40
M
wPO
54,30
53,85
53,82
s
wPO
9,89
9,24
11,28
t
p
4,01
3,40
3,14
0,0002
0,0012
0,0027
Uzyskane dane wskazują na istotne statystycznie różnice pomiędzy wyróżnionymi
grupami (nPO i wPO) w zakresie wszystkich czynników. Badani o wysokiej prężności
osobowej mają poczucie własnej wartości i autonomii działania. Przekonania te wynikają z
zaufania do siebie i posiadanych realnych umiejętności, zdolności i możliwości. Dobrze radzą
sobie w sytuacjach nowych, które stają się dla nich wyzwaniem. Doświadczając stresu
mobilizują własne siły i zadania traktują jako problem do rozwiązania na bazie posiadanych
kompetencji. W sytuacjach stresowych osoby o wPO zachowują „przytomność umysłu”,
szybko odzyskują równowagę emocjonalną. Mają poczucie siły, pewność siebie, zaufanie do
posiadanych możliwości i umiejętności, gotowość do rywalizowania z innymi. Istotnym
czynnikiem jest tutaj umiejętność wchodzenia w relacje z innymi i podtrzymywania ich nawet
w obliczu pojawiających się trudności. Doświadczenie bliskości i więzi z innymi, którzy
mogą być wsparciem i na których mogę liczyć stanowi ważny element budowania otwartości
na świat, bycia potrzebnym w tym świecie i posiadania w nim swojego miejsca.
Osoby o niskiej prężności osobowej są mniej autonomiczne w działaniach, nowe i
nieoczekiwane sytuacje mogą wytracać je z równowagi i nasilać lęk związany z możliwością
poradzenia sobie z postawionym zadaniem. W związku z tym, że osobom o nPO często
brakuje wiary w siebie, w swoje możliwości, wolą raczej sztywno trzymać się ustalonego
planu i w ten sposób unikać sytuacji wprowadzających zakłócenia w ich stałym porządku
zajęć. W stosunku do innych zachowują dużą ostrożność. Wynika to z braku oparcia i
bliskości doświadczonych w środowisku domowym, a często również z poczucia doznanego
zawodu w relacjach interpersonalnych.
4. Dyskusja wyników badań i podsumowanie
12
P-AUT oznacza poczucie autonomii; P-KOM oznacza poczucie kompetencji; P-BLI oznacza poczucie bliskości.
77
Rezultaty przeprowadzonych badań oraz ich analiza potwierdzają fakt, iż osoby o różnym
poziomie prężności osobowej (niskim i wysokim) różnią się w zakresie zaspokojenia
podstawowych potrzeb psychologicznych, na które w swojej teorii motywacji wskazują Deci i
Ryan. Na podstawie uzyskanych wyników badań można również wnioskować że wzrost
prężności osobowej związany jest ze wzrostem potrzeby autonomii, kompetencji i bliskości w
relacjach z innymi. Dane te sugerują, że podstaw dla prężnego funkcjonowania człowieka w
zmieniających się sytuacjach i warunkach otoczenia należy upatrywać w środowisku
rodzinnym i wychowawczym, jako podstawowym miejscu wzrastania człowieka i nabierania
pierwszych, jakże istotnych dla dalszego życia doświadczeń. Opis, który otrzymujemy dla
wyróżnionych grup z uwagi na wskaźnik PO uzyskuje swoją pogłębioną charakterystykę w
odniesieniu do trzech głównych czynników odpowiadających trzem podstawowym potrzebom
wyróżnionym przez Maslowa. Odniesienie do teorii motywacji Deciego i Ryana uzupełnia
dokonywany opis poprzez zwrócenie uwagi na istotne znaczenie potrzeby autonomii i
kompetencji oraz ponowne zaakcentowanie roli więzi z innymi w kształtowaniu dojrzałej
postawy życiowej [2, 3].
Młodzież wkraczając w okres wczesnej dorosłości planuje swoją przyszłość oraz
podejmuje zadania, które będą służyły rozwijaniu siebie i kształtowaniu własnej drogi
życiowej. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że ważnym wskaźnikiem radzenia
sobie w trudnych sytuacjach jest prężność rozumiana jako zdolność powracania do dobrego
funkcjonowania po okresie trudności, strat i występujących stresów oraz skutecznego
radzenia sobie w obliczu wyzwań poprzez odpowiednie dostrajanie własnych zdolności i
sprawności, jak i odpowiednie wykorzystanie czynników działających w otoczeniu. Młodzi
ludzie charakteryzujący się wysoką prężnością będą skuteczni w autonomicznym wyborze
celów i zadań życiowych wykorzystując własne zdolności i posiadane kompetencje. Będą
również dobrze współdziałać z innymi, a w sytuacji trudności poproszą o pomoc i wsparcie.
Będą skutecznie adaptować się do środowiska mimo występujących trudności, ponieważ
wierzą we własne siły w radzeniu sobie z problemami i kierują się w wyborze celów
życiowych tym, co dla nich ważne, wartościowe i godne wysiłku oraz zaangażowania.
Analizy badań dotyczących prężnego funkcjonowania dzieci i młodzieży jasno wskazują,
jak ważne jest opracowywanie i promowanie programów służących kształtowaniu cech
osobowości i sposobów działania, które w obecnej rzeczywistości pozwolą młodzieży
dokonywać wartościowych wyborów i trwać w ich realizacji pomimo wielu napotykanych
przeciwności, ponieważ to właśnie owe wybory decydują o dalszym życiu.
78
1. Artymiak M., (2009), Autodeterminacja a psychologiczna jakość życia. Aplikacje dla
psychologii zdrowia, w:, K. Janowski, K. Grzesiuk (red.), Człowiek chory – aspekty
biopsychospołeczne, Lublin, Bestprint.
2. Artymiak M., (2009), Elementy podejścia synergicznego w Deciego i Ryana teorii
autodeterminacji, w:, Z. Uchnast (red.), Synergia w relacjach interpersonalnych i w
organizacjach, Lublin, Towarzystwo Naukowe KUL Jana Pawła II, Wyższa Szkoła
Biznesu w Nowym Sączu.
3. Artymiak M., Walczak R., (2013), Kompetencje kluczowe w kontekście teorii
autodeterminacji – aplikacje dla systemu edukacji, w:, Z. Gaś (red.), Rozwój
kompetencji kluczowych uczniów w gospodarce opartej na wiedzy, Lublin, Innovatio
Press Wydawnictwo Naukowe WSEI.
4. Block J., (1965), The challenge of response sets. Unconfounding meaning,
acquiescence, and social desirability of MMPI, New York, Appleton-Century- Crofts.
5. Block J., Kramer A. M., (1996), IQ and Ego-Resiliency: Conceptual and empirical
connections and separateness, „Journal of Psychology and Social Psychology”, nr 70.
6. Borecka-Biernat D., (2008), Obronne strategie radzenia sobie młodzieży w trudnych
sytuacjach społecznych a poziom samooceny oraz ich uzależnienie od postaw
rodzicielskich, w:, L. Golińska, B. Dudka (red.), Rodzina i praca z perspektywy
wyzwań i zagrożeń, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
7. Czapiński J., (2004), Osobowość szczęśliwego człowieka, w:, J. Czapiński (red.),
Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka,
Warszawa, PWN.
8. Deci E. L., Ryan R. M., (1985), Intrinsic motivation and self-determination in human
behavior, New York , Plenum.
9. Dębska, U., Tomaszewska, B., (2001), Młodzież epoki przemian. Niektóre
osobowościowe wskaźniki trudności w dobrym funkcjonowaniu we współczesnej
rzeczywistości. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Psychologiczne”, nr 22809.
10. Iskra J., (2011a), Prężność osobowa a obraz siebie. Badania studentów, w:, L.
Golińska, E. Bielawska-Batorowicz (red.), Rodzina i praca w warunkach kryzysu,
Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
79
11. Iskra J., (2011b), Obraz rodziny pochodzenia studentów o różnym poziomie prężności
osobowej, w:, J. Jęczeń, M. Stepulak (red.), Wartość i dobro rodziny, Lublin,
Wydawnictwo KUL.
12. Markiewicz K., Kaczmarek B., Stachyra-Sokulska A. (2013), Strategies of Job
Orientation and Personality of Emerging Adults, w:, E. R. Kisil (red.), Psichołogopedagogiczni umowi rozwitku oswitnogo prostoru dierżawi, Lwów, Wydawnictwo
LDUWS.
13. Maslow A. H., (1990), Motywacja i osobowość, Warszawa, Instytut Wydawniczy
PAX.
14. Oleś P., (2000), Psychologia przełomu połowy życia, Lublin, Towarzystwo Naukowe
KUL.
15. Pawelec M., (2011a), Rola dyscypliny i dyscyplinowania w rozwoju podmiotowości
dziecka. Analiza literatury, „Horyzonty Psychologii”, nr 1.
16. Pawelec M., (2011b), Egzystencjalne wymiary podmiotowości studentów, w:, J.
Saran, M. Żmigrodzki (red.), Student jako podmiot edukacji we współczesnej uczelni
wyższej, Lublin, Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe WSEI.
17. Ryan R. M., Deci E. L., (2000), Self-determination theory and the facilitation of
intrinsic motivation, social development, and well-being, “American Psychologist”, nr
1.
18. Smoleń, J., (2005), Manipulacja w mediach a rozwój człowieka, „Biuletyn Edukacji
Medialnej”, nr 1.
19. Tyszkowa M., (1986), Zachowanie się dzieci w sytuacjach trudnych, Warszawa,
PWN.
20. Uchnast Z., (1997), Prężność osobowa. Empiryczna typologia i metoda pomiaru,
„Roczniki Filozoficzne”, nr 4.
21. Uchnast Z., (1887), Prężność osobowa a egzystencjalne wymiary wartościowania,
„Roczniki Psychologiczne”, nr 1.
22. Uchnast Z., (2007), Skala Podstawowych Potrzeb Psychologicznych, Lublin, Katedra
Psychologii Ogólnej KUL.
80
THE IMPORTENCE OF PERSONAL RESILIENCE IN MAKING LIFE TASKS BY
ADOLESCENTS. RESEARCH STUDENTS
Entering adulthood entails making choices and taking jobs that will significantly affect the
future of human life. Observed in recent years, effecting a transformation of social and
economic, are not conducive to achieving tasks and objectives that would allow young people
to build a positive future.Young people are increasingly talking about disappointment,
discouragement, apathy engulfing them. They do not believe in their own ability and
competence.An increasing number of researchers point out that personal resilience plays a
great part in successful coping with the problems and challenges of personal, family and
professional life. Resilience is identified with effective overcoming of negative life events and
phenomena. The study is aimed at identifying the relationship between the level of personal
resilience and basic psychological needs. The participants were students (150 people aged
19–23 years). Methods used: Security and Personal Resilience Inventory by Z. Uchnast and
The Scale of the Basic Psychological Needs by E. L. Deci and R. M. Ryan. The results show
that there are statistically significant differences in the basic needs of young people with high
and low personal resilience. Young people with high personal resilience are characterized by
high levels of autonomy, competence and relatedness. Young people with low personal
resilience are characterized by low levels of autonomy, competence and relatedness.
Keywords: personal resilience, basic psychological needs, young people
81
Katarzyna Bulik
Uniwersytet Warszawski
MECHANIZM WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO A SAMOWYKLUCZENIE
JAKO FORMY REAKCJI NA RZECZYWISTOŚĆ PONOWOCZESNĄ,
W ODNIESIENIU DO ZJAWISKA HIPSTERYZMU
Tekst ma na celu ukazanie relacji, jakie zachodzą między społeczeństwem a hipsterem.
Stanowi on próbę nakreślenia ogólnych uwarunkowań, które miały wpływ na pojawienie się
hipstera w przestrzeni społecznej – przedee wszystkim nastanie ery ponowoczesnej wraz ze
wszystkimi jej przejawami. Analiza hipstera, jako jednostki izolującej się ze wspólnoty
tradycyjnej, daje możliwość głębszego spojrzenia na mechanizm społecznego wykluczenia i
samowykluczenia, będącego rezultatem zjawiska indywidualizacji. W tekście nakreślony
został również stosunek między hipsterem a subkulturą. Nie bez znaczenia są również
odniesienia do kategorii ciała i mody.
Słowa kluczowe: hipster, ponowoczesność, indywidualizacja, stygmatyzacja, subkultura,
ciało, moda
Hipster funkcjonuje w kolektywnej wyobraźni Polaków od niedawna, toteż wszelkie
analizy i próby opisu mają charakter mocno intuicyjny, poparty równie intuicyjną wiedzą
źródłową. Przez ogół społeczeństwa hipster traktowany jest jako skrajne indywiduum, które
idealnie wpisuje się w powszechny dyskurs na temat młodzieży w ogóle. Wśród przeciętnych
obywateli kuleje bowiem przeświadczenie, że hipster – utożsamiany z każdym niemal
nastolatkiem o dziwnym wyglądzie – to jednostka całkowicie jałowa ideologiczne,
światopoglądowo i tożsamościowo. Społeczny obraz hipstera często ma niewiele wspólnego z
rzeczywistością. Zwykle przybiera on formę stereotypu i prowadzi w konsekwencji do
stygmatyzacji. Czym spowodowana jest powszechna niechęć do hipstera? Znaczenie może
mieć tutaj jego globalny charakter, a przeważnie to, co globalne znaczy obce, dziwne, inne,
odmienne od tego, co nasze i swojskie. Może to budzić obawę i spotkać się z postawą
obronną.
Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, że hipster jest jednostką mocno
zindywidualizowaną, a tym samym samowolnie wysuwającą się poza granice tradycyjnie
rozumianej wspólnoty. Tylko nieliczne jednostki są w stanie wyrwać się z „sideł” wspólnoty,
która do nich nie przystaje i udać się w stronę innej, bardziej adekwatnej grupy odniesienia,
lub pozostać w oderwaniu, co okazuje się być bardzo ryzykowne z perspektywy
ponowoczesnego rozumienia tożsamości. Grupa odniesienia ogranicza indywidualność
jednostki, ale jest jej jednocześnie potrzebna dla zachowania psychicznej równowagi w
świecie, w którym dochodzi coraz częściej do zanikania tradycyjnych układów społecznych,
rozwiązywania się wspólnot i nowego formułowania tożsamości jednostkowej i kolektywnej.
Tymczasem, oderwanie się od grupy ma na celu zyskanie maksymalnego stopnia autentyzmu
82
i niczym nieograniczonej swobody twórczej [4, s. 59]. Jest to jeden z wymogów
ponowoczesności i ponowoczesnego tożsamości–projektu. Zakłada on, że to od jednostki
zależy, gdzie usytuuje samą siebie, jaki styl życia wybierze, czy i na jakich zasadach będzie
przynależeć do grupy odniesienia [8, s. 105]. Taka możliwość wyboru to ogromny przywilej,
ale również niesamowite wyzwanie, stawiane przed każdym z osobna. Człowieka obarcza się
bowiem odpowiedzialnością za to, kim się stanie i jaką wartość i jakość nada samemu sobie w
procesie podmiototwórczym [1, s. 263]. W warunkach płynnej nowoczesności bardzo dobrze
odnajduje się hipster, który, mając świadomość zmiennego charakteru współczesności, w
dowolny sposób kształtuje i co jakiś czas przekształca swoje „ja” w taki sposób, żeby było
autentyczne i adekwatne do jego potrzeb. Jednostkom, które wybrały komunitarny styl życia
– w nim starają się sytuować samych siebie, jak również odnajdywać własną tożsamość –
ciężko jest uwierzyć, że hipster radzi sobie poza wspólnotą, a realizacją jego projektutożsamości jest silna indywidualizacja.
Hipster to przede wszystkim jednostka samoistna, niepowtarzalna, wyróżniająca się z
tłumu. Pojawiają się jednak głosy oponentów, którzy twierdzą z całą mocą, że nie można
dawać wiary takim opisom, a sam hipster to jedynie sztuczny twór, jeden z tysiąca innych
krążących po całym świecie, wyglądających i zachowujących się w taki sam sposób [20].
Uznając zasadność zarówno pierwszej, jak i drugiej hipotezy, należy sądzić, że hipster może
należeć do jakiejś grupy, może tworzyć pewną zbiorowość podobnych sobie osób. Trudno
jednak jednoznacznie stwierdzić, czy taka grupa ludzi może zostać nazwana wspólnotą,
środowiskiem, a już przede wszystkim subkulturą, zwłaszcza w czasach, kiedy samo istnienie
subkultury tradycyjnej poddaje się w wątpliwość.
Liczne kontrowersje, których część zdążyłam już nakreślić, nakazują spojrzeć na
problem również z perspektywy opozycji „swój” – „obcy”. To przede wszystkim na tym
rozgraniczeniu od zawsze opierają się wszelkie wspólnoty, budując swoją tożsamość [18, s.
17]. Jest to zauważalne tym wyraźniej, im silniej zasadność istnienia wspólnot tradycyjnych
zostaje podważana. Ma na to wpływ pogłębiający się rozpad więzi społecznych, mechanizmy
wykorzeniające, przemiany związane z lokalnością i globalnością czy rozwarstwienie
czasowo-przestrzenne [8, s. 29]. Ponowoczesność, wraz ze wszystkimi swoimi przejawami,
wpływa na fakt, że członkowie tychże wspólnot starają się ugruntowywać własne korzenie w
opozycji do „innego”, mając tym samym podejrzliwy stosunek do wszystkiego, co odmienne,
gorszące i niemieszczące się w ustalonych grupowych ramach postępowania. Bauman zwraca
uwagę na fakt, że „inność” nie ma jednorodnego charakteru. „Innym” może być właśnie owe
indywiduum, które dobrowolne wychodzi poza ramy wspólnoty, ale po okazaniu skruchy
83
może wrócić na jej łamy. Odmienny charakter ma „inność” wrodzona, której w żaden sposób,
nawet przez usilne starania, nie da się przezwyciężyć. W obu przypadkach samo ujawnienie
się „innego” burzy naturalny porządek rzeczy, gdyż nigdy nie ma pewności, jak się on
zachowa czy jaka jest jego postawa – przyjacielska? A może wroga? [7, s. 100]
Przewidywalną reakcją na „zmasowany atak inności” – która w dobie globalizacji, otwierania
granic, migracji zarobkowych itd. staje się coraz bardziej wszechogarniająca – okazuje się
kolektywne działanie między grupami pierwotnymi, w celu znalezienia elementów
wspólnych: lokalizmów, korzeni językowych i cywilizacyjnych, a następnie jednoczenie się
we wspólnoty o charakterze narodowym, tradycyjnym o wspólnym podłożu symbolicznym
[11, s. 88]. Niepewność i lęk – wzbudzane przez nowe układy społeczno-kulturowe ery
ponowoczesnej, w tym również przez zderzenie z „innością” – prowadzą do tego, że
wspólnoty za wszelką cenę starają się upewniać w swojej tożsamości zbiorowej, nawet
kosztem odczłowieczenia „innego”. Nic zatem dziwnego, że istotnym elementem
jednoczącym grupę okazuje się stygmatyzacja. Natłok nowości zwiększa ryzyko
stygmatyzacji. Ludzie mają bowiem nieodpartą potrzebę nazywania i katalogowania rzeczy.
W społeczeństwie naznaczonym ryzykiem i brakiem poczucia bezpieczeństwa ma to
zapewnić stabilność, „udomowić” nieznane. Nie zmienia to faktu, że tego typu zabiegi
najczęściej oparte są na mylnych przekonaniach. Stereotypizacji tego typu uległ również
hipster, który jako społeczne novum wzbudzał niechęć. Warto dodać, że uprzedzenia
podlegają zasadzie ogólności. Wystarczy jeden „odmieniec”, ażeby cała grupa padła ofiarą
zaszufladkowania. Stygmat jest bowiem konstruktem zbiorowej wyobraźni, a nie cechą
wrodzoną lub nabytą jednostki. Wygląda na to, że jakiekolwiek naruszenie czy odstępstwo od
ustalonych z góry norm określane jest jako zachowanie dewiacyjne, wzbudzające społeczną
reakcję ze względu na próbę godzenia w jej spójność. Koncepcja naznaczenia społecznego
zakłada bowiem, że dewiantem jest osoba, względem której domniemywa się popełnienie
wykroczenia, czego konsekwencją jest obarczenie etykietą [16, s. 62–64]. Istotne jest tutaj
owo domniemanie, gdyż okazuje się wystarczające w procesie społecznego naznaczenia.
Specyficznemu, bo wirtualnemu, rodzajowi stygmatyzacji uległ hipster. Stał się, rozumianym
po Girardowsku, kozłem ofiarnym [9, s. 24–30] obwinianym o hołdowanie zagranicznym
modom, przychylne nastawienie do przemian ponowoczesnych, w tym globalizacji, co w
konsekwencji czyni go apolitycznym, obojętnym na sprawy kraju ateistą niszczącym polską
kulturę i depczącym jej korzenie. Oczywiście pojęciem „ofiary” posługuję się tutaj w
znaczeniu czysto metaforycznym. Hipster spotyka się ze sporą dezaprobatą wśród wspólnot
tradycyjnych, tworzących zwartą masę. Członkowie owych wspólnot, którzy przyczyniają się
84
do szerzenia negatywnych opinii na temat hipstera, w obrębie masy czują się bezkarni,
ponieważ odpowiedzialność za popełnione przez nich czyny zawsze rozmywa się w
zbiorowości. Jest to przywilej bycia częścią masy. Zgodnie z teorią Girarda, napiętnowanie
ofiary jest koniecznym elementem rytuału oczyszczenia wspólnoty z symbolicznego zła
wdzierającego się do jej wnętrza. Poświęcenie kozła ofiarnego pozwala utrzymać stabilną
grupę i ochronić jej tradycyjne i symboliczne kody kulturowe. Zazwyczaj rytuał poświecenia
kozła ofiarnego jest konieczny w momentach kryzysu, osłabienia roli instytucji publicznych i
umocnienia się tłumu [15, s. 471–473]. Można zatem uznać, że przemiany społeczne, z jakimi
mamy do czynienia współcześnie, mogą być zarzewiem do rodzenia się wewnętrznego
chaosu, spowodowanego zacieraniem się różnic kosztem globalnego ujednolicenia. Hipster,
jako zwolennik ponowoczesnych przemian i skrajnej indywidualizacji, okazał się idealną
ofiarą tłumu, którego naczelna zasada brzmi „nie wyróżniać się”. Najpopularniejszą formą
rytuału kozła ofiarnego okazuje się stygmatyzacja, jak również wyszydzanie cech
charakterystycznych, stylu życia i ubierania się hipstera, a polem, na którym dochodzi do
owych rytuałów okazuje się być przede wszystkim internet. Sytuacji hipstera nie polepszają
niestety mass media, które przekazują jego wizerunek w równie stereotypowy sposób, jak
członkowie wspólnot tradycyjnych.
Przeważnie osoba podlegająca napiętnowaniu społecznemu czuje się winna stygmatu,
jaki posiada, cierpi z powodu wykluczenia i stara się na wszelkie sposoby zatuszować
znienawidzony mankament i wrócić do łask członków wspólnoty. Są jednak takie jednostki,
które same decydują się na życie poza grupą, a naznaczenie społeczne nie robi na nich
wrażenia [10, s. 37]. Niektórzy czerpią satysfakcję z jak najintensywniejszego poziomu
oddzielenia od wspólnoty, innym zależy jedynie na trzymaniu się z dala od ogółu
społeczeństwa, na wyrwaniu się od norm, wiążących ludzi niewidzialnymi nićmi zależności.
Takie skrajnie indywidualne jednostki zdają sobie sprawę z tego, że swoim zachowaniem
sprzeniewierzają się ogólnie przyjętym zasadom podporządkowania i koegzystencji i
wzbudzają tym samym niechęć wobec siebie, konsekwencją czego mogą okazać się
opisywane wyżej mechanizmy wykluczenia i społeczny ostracyzm. Tymczasem, teoria
indywidualizacji wręcz wymaga od jednostki postępowania zgodnie z własnym sumieniem
w procesie kształtowania tożsamości i podejmowania wyborów niezależnie od woli
wspólnoty. Rzeczywistość globalna zmusza każdego z osobna do ciągłego poszukiwania, a
zatem tożsamość nigdy nie jest jedna i niezmienna, a raczej elastyczna i otwarta. Jednostka
nie ma jednej koncepcji siebie, może jedynie na jakiś czas wypracować jej w miarę stabilną
strukturę. Zwierciadłem, w którym ta struktura się odbija, jest oczywiście ciało, które
85
nabywamy na własność w momencie urodzin [12, s. 472]. Z projektem tożsamościowym i
procesem indywidualizacji wiąże się zatem bardzo istotna kwestia dla każdego z osobna, a
mianowicie dobrowolność i swoboda w kształtowaniu własnego wyglądu i stylu życia.
Niektórzy, z konieczności jaką wymusza na nich indywidualizacja, podkreślają swój wygląd
w granicach dopuszczalnych przez wspólnotę [20, s. 26]. Inni natomiast, jako priorytet uznają
maksymalne odróżnianie się, nawet kosztem społecznego ostracyzmu.
Okazuje się zatem, że współczesne subkultury – określane, jak pisałam wcześniej, już
raczej terminem postsubkultur – zasadność swojego istnienia opierają właśnie na kategorii
ciała i dowolnego jego modelowania, a nie, jak miało to miejsce kiedyś, na kategorii buntu [7,
s. 120]. Ponowoczesność jest okresem, w którym nie ma już takiej dziedziny, przeciwko
której subkultury mogłyby się jeszcze buntować, lub na którą mogłyby stanowić kulturową
reakcję. Co ciekawe, członkowie współczesnych subkultur zmieniają swoją postawę z
zamkniętej
na
otwartą,
co
prowadzi
do
powstawania
tendencji
granicznych
i
niestereotypowych, a o ich autentyczności decyduje nie uniformizacja, a właśnie
indywidualność. Dlaczego nie staram się znaleźć analogii między hipsterem a tradycyjną
subkulturą? Jednostki związane z kulturą oporu ufają co prawda indywidualizmowi, stając
contra względem kolektywu, ale ich celem jest przede wszystkim krytyka zastanego ładu
i postulat zastąpienia go nowym
porządkiem społecznym. Podobnie jak hipster,
przedstawiciel subkultury sytuuje siebie na obrzeżach wspólnoty, a nawet poza nią, ale jego
celem jest aktywne działanie w celu obalenia władzy, przekształcenia zastanej rzeczywistości
w coś nowego. Można uznać, że tego typu zasadami kierowały się grupy określane zawsze
jako subkultury tradycyjne: punki, skini, anarchiści, hip-hopowcy. Posiadały one silny
ładunek emocjonalny i były nacechowane ideologicznie. Hipster nie jest bynajmniej
aktywistą, nie dąży do obalania zastanego ładu społecznego, a jest jedynie jego krytykiem i
nie posiada radykalnego światopoglądu. Niektórzy zarzucają mu wręcz brak jakichkolwiek
ideologii, pustotę egzystencji. Z drugiej jednak strony można uznać, że wrażliwość
subkulturowa jest w pewnym sensie ponowoczesna, bo posiada pewne cechy kojarzone z tą
epoką. Jak zauważa Muggleton: „Członkowie subkultur są ponowocześni w tym sensie, że ich
identyfikacja ze stylem ma charakter fragmentaryczny, heterogeniczny i indywidualistyczny”
[14, s. 191–192]. Nie zmienia to jednak faktu, że nadal pozostają subkulturą, ze swoimi
cechami wyróżniającymi. Współcześnie mamy zatem do czynienia z marginalizacją subkultur
o tradycyjnym charakterze, bowiem ich granice ulegają upłynnieniu, a ideologia
i światopogląd schodzą na dalszy plan kosztem mody, równie istotnej jak kiedyś, ale tym
razem posiadającej rolę uprzywilejowaną w odzwierciedlaniu indywidualnej tożsamości.
86
Moda, jako wyróżnik statusu społecznego, istniała już w czasach przednowoczesnych.
Znacząca okazała się jednak epoka nowoczesna, kiedy to egalitaryzm zaczął ustępować
indywidualizmowi. Jak podkreśla Simmel, w epoce nowoczesnej nastąpiła zmiana myślenia
o potrzebie odróżniania się, już nie na zasadach równości i wolności, ale na zasadach
oryginalności i wyjątkowości. Taką formę indywidualizmu Simmel nazywa jakościową, w
odróżnieniu od wcześniejszej – ilościowej. Nowa zasada kładzie zatem nacisk na różnice, a
nie na podobieństwa między jednostkami [2, s. 59–60]. Ponowoczesność, w przeciwieństwie
do czasów wcześniejszych, jeszcze uwypukliła te cechy, doprowadziła do skrajności chęć
bycia oryginalnym i wyjątkowym. Kategorię piękna spłyciła do potrzeb konsumpcji, a
naczelnymi kategoriami estetycznymi uczyniła karnawał, kamp czy kicz. Współcześnie na
znaczeniu zyskuje hedonizm, swobodna zabawa stylem, widowiskowość oraz eklektyzm
rodzajowy. Moda, kumulując w sobie wszystkie te elementy, napędza konsumpcję i staje się
uniwersalnym kodem kulturowym. Hipster podporządkowuje sobie wszelkie możliwe style i
doprowadza do ich fuzji poprzez kreatywne działanie (DIY – do it yourself, zrób to sam).
Dokonująca się w ten sposób transformacja znaczenia stylów rynkowych, prowadzi do
powstawania nowych definicji, często odrzucających normy i kategorie ferowane przez
przemysł modowy. Stylistyczne powroty do dawnego stylu subkulturowego są w tym
wypadku tylko rodzajem pastiszu. Jednym z zadań kultury popularnej jest tworzenie
gotowych wzorców osobowych i podpowiadanie, w jaki sposób najlepiej wyrazić siebie [3, s.
42]. Reklamy, programy rozrywkowe, kolorowe magazyny i inne tego typu wytwory
przemysłu masowego stwarzają iluzję oryginalności, tak naprawdę „podrzucając” odbiorcom
kultury popularnej niemal identyczne rozwiązania tożsamościowe [12, s. 491]. Może powstać
zarzut, że hipster korzysta z wytworów masowej produkcji, czym więc różni się od
pozostałych jej przyswoicieli? Przede wszystkim tym, że w sposób refleksyjny podchodzi do
kultury popularnej, a jej wytwory potrafi łączyć z elementami kultury bardzo niszowej, dzięki
czemu uzyskuje całkiem nową jakość. Widać to wyraźniej na przykładzie przemysłu
modowego. Generuje on trendy na dwa sposoby. Z jednej strony wytwarza produkty dla
konformistów, którym zależy na wyglądzie atrakcyjnym i modnym, ale jednocześnie
niewykraczającym poza dopuszczalne zasady koegzystencji wspólnotowej. Z drugiej strony
przemysł modowy dopuszcza pojawianie się takich rozwiązań, które w odpowiedni sposób
wykorzystywane, dają możliwość skrajnego wyróżnienia się. W obu przypadkach cel
powstawania mody jest jednak odmienny. W pierwszym z nich celem jest kształtowanie
zachowań i działania perswazyjne, w drugim zaś istnieje samo przez się. Kiedyś klasy niższe
z chęci podniesienia swojego statusu naśladowały modę elit. Dzisiaj rolę elity, jako
87
innowatora w dziedzinie mody, przejmują grupy młodzieżowe, przede wszystkim te o
charakterze postsubkulturowym [19, s. 83]. Precedensem okazuje się również obserwowanie
„mody ulicznej” przez największe domy modowe na świecie. Być może ma to swoje źródło w
zacieraniu się jednego kanonu estetycznego kosztem pluralizmu estetyk. Może okazać się to
znaczące dla hipstera, który dzięki temu nigdy nie zniknie, a jako niedościgniony wzór dla
młodych ludzi i przemysłu modowego będzie inspiracją dopóty, dopóki sam się sobą nie
znudzi.
1. Bauman Z., Płynna nowoczesność, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006.
2. Bauman Z., Zindywidualizowane społeczeństwo, Gdańsk: GWP, 2008.
3. Bokszański Z., Tożsamości zbiorowe, Warszawa: PWN, 2005.
4. Bokszański Z., Indywidualizm a zmiana społeczna, Warszawa: PWN, 2007.
5. Czykwin E., Stygmat społeczny, Warszawa: PWN, 2007.
6. Domańska A., Obcy jako kozioł ofiarny. Percepcja czerni w kulturze amerykańskiej, [w:]
Literackie portrety innego. Inny i obcy w kulturze, cz. II, red. P. Ciliczko, P. Kuciński,
Warszawa: IBL PAN, 2008.
7. Drozdowski R., Strategie refleksyjnej dezindywiduacji jako nowa postać kultury oporu?,
[w:] Oblicza buntu. Praktyki i teorie sprzeciwu w kulturze współczesnej, red. W.
Kuligowski, A. Pomieciński, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2012.
8. Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej
nowoczesności, Warszawa: PWN, 2001.
9. Girard R., Kozioł ofiarny, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1987.
10. Goffman E., Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk: GWP, 2007.
11. Hirszowicz M., Stąd, ale dokąd? Społeczeństwo u progu nowej ery, Warszawa:
Wydawnictwo Sic!, 2007.
12. Jaworski M., Kultura popularna i refleksyjny projekt tożsamości, [w:] Kultura popularna
i (re)konstrukcje tożsamości, red. A. Gromkowska-Melosik, Poznań-Leszno: Studia
i Monografie Wyższej Szkoły Humanistycznej w Lesznie, 2007.
13. Muggleton D., Wewnątrz subkultury. Ponowoczesne znaczenie stylu, Kraków: WUJ,
2004.
14. Ortega y Gasset J., Bunt mas, [w:] Antropologia kultury, cz. I,
red. A. Mencwel,
Warszawa: WUW, 2000.
15. Pawlicka B., Mechanizmy naznaczenia społecznego, Częstochowa: WSP, 2001.
88
16. Podgórska J., Hipstersi, czyli nowa subkultura, „Polityka” 2010 [dostęp: 25 czerwca 2010
r.].
17. Strzyczkowski K., Tożsamość czy identyfikacja i kategoryzacja?, [w:] Stałość i zmienność
tożsamości, red. L. Dyczewski, J. Szulich-Kałuża, R. Szwed, Lublin: KUL, 2010.
18. Strzyczkowski K., Tożsamość w kontekście tendencji rozwojowych społeczeństwa
ponowoczesnego, Warszawa: WUW, 2012.
19. Waśkiewicz A., Obcy z wyboru, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2008.
20. http://elitedaily.com/elite/2012/hipsters-killed-brooklyn-american-dream/,
[dostęp:
25
czerwca 2013 r.].
A SOCIAL-EXCLUDING MECHANISM, IN COMPARISON TO SELFEXCLUDING, AS A REACTION FORM TO POSTMODERN REALITY, IN A
RELATION TO HIPSTERISM PHENOMENON
This text is about to show relations between society and hipster. It is trying to describe general
conditions which had influence on showing hipster up in a public space. Especially coming of
a new, postmodern era with all its symptoms. Hipster as an individual, isolating from
traditional community analysis, it is giving an opportunity to explore an excluding and selfexcluding social mechanism which is an result of individualization phenomenon. This text is
also outlining relation between hipster and subculture. References to categories of body and
fashion are not without significance.
Keywords: hipster, post modernity, individualization, stigmatization, subculture, body,
fashion
89