Obronność nr 2 / 2012 - Wydział Zarządzania i Dowodzenia AON

Transkrypt

OBRONNOŚĆ
ZESZYTY NAUKOWE
WYDZIAŁU ZARZĄDZANIA I DOWODZENIA
AKADEMII OBRONY NARODOWEJ
KWARTALNIK
NR 2/2012
ISSN 2299-2316
WARSZAWA 2012
RADA NAUKOWA
prof. dr hab. Stanisław ZAJAS – przewodniczący, prof. dr hab. Jerzy
BOGDANIENKO, prof. dr hab. Bogdan SZULC, dr hab. Ryszard CHROBAK,
dr hab. Paweł CIEŚLAR, dr hab. Józef JANCZAK, dr hab. Wojciech NYSZK,
dr hab. Andrzej POLAK, dr hab. Jan POSOBIEC, dr hab. Zenon STACHOWIAK,
dr hab. Marek WRZOSEK
Zespół redakcyjny:
dr hab. Andrzej Czupryński – redaktor naczelny
mjr mgr inż. Marek Chmielecki – redaktor techniczny
mgr Anna Jankowska – korekta językowa
mgr Jolanta Olpińska – tłumaczenie na język angielski
mgr Maja Jasińska – redaktor statystyczny
Adres redakcji: 00-910 Warszawa 72
al. gen. Antoniego Chruściela 103, bl. 101
tel./fax: 22 6/814-320
22 6/813-515
e-mail:[email protected]
Artykuły opublikowane w niniejszym wydawnictwie są recenzowane przez
samodzielnych pracowników naukowych. Referaty stanowią syntezę
wyników badań w obszarze obronności i bezpieczeństwa prowadzonych
przez młodych naukowców.
Nakładem Akademii Obrony Narodowej
Skład, druk i oprawa: Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, zam. nr 632/12, nakład 100 egz.
SPIS TREŚCI
CONTENTS
BIENIEK Jakub
Bezpieczeństwo i obronność jako nowe dyscypliny naukowe ............................................... 5
Security and Defence as New Scientific Disciplines ............................................................ 14
EL GHAMARI Magdalena
Miejsce nauk społecznych i ich obszar badań w systemie nauki polskiej ............................ 16
The Place of Social Sciences and Their Research Area in the System of Polish
Science ................................................................................................................................ 25
JESINOWICZ Bronisław
Specyfika zarządzania kryzysowego w ujęciu nauk o obronności ....................................... 26
Crisis Management Specific Character in the Perspective of Defence Sciences ................ 40
JĘDRUSZAK Ireneusz
Znaczenie badań kompetencji interpersonalnych w naukach o obronności ........................ 41
The Importance of Interpersonal Competence in Defence Sciences ................................... 51
KRZTOŃ Waldemar
Polemologiczne uwarunkowania badań w naukach o obronności ....................................... 53
Polemological Research Determinants in Defence Sciences .............................................. 63
LASOTA Małgorzata
Pedagogika i psychologia w badaniach nauk o obronności ................................................. 64
Pedagogy and Psychology in Defence Sciences’ Research ................................................ 74
MRÓZ-JAGIEŁŁO Anna
WOLANIN Agata
Współzależność obszarów badań nauki o bezpieczeństwie i nauki o obronności ............... 75
Research Area Correlation of Security Science and Defence Science ................................ 87
NIEMIEC Marlena
Nauki o obronności a pedagogika ........................................................................................ 89
Defence Sciences versus Pedagogy ................................................................................. 100
PIETRZAK Marta
Przedmiot i obszar badań lotnictwa a obronność .............................................................. 101
Subject Matter and Field of Aviation Research versus Defence ........................................ 114
ROMAN Łukasz
Aspekty polemologiczno-irenologiczne w naukach o obronności ...................................... 115
Polemological and Irenological Aspects in Defence Sciences ........................................... 123
SANAK Marek
Ekonomiczno-logistyczne determinanty nauk o obronności .............................................. 125
Economic and Logistic Determinants of Defence Sciences ............................................... 139
3
STEFANIAK Ewa
Negocjacje jako instrument pracy dowódców .................................................................... 140
Negotiations as an Instrument of Commanders’ Work ....................................................... 150
STOCHAJ Justyna
Zarządzanie i obronność – próba wskazania zależności ................................................... 151
Management and Defence – an Attempt to Show Correlations ......................................... 160
WILCZYŃSKA Agnieszka
Nauki o mediach oraz nauki o poznaniu i komunikacji społecznej z perspektywy
nauk o obronności ............................................................................................................. 161
Media Sciences, Cognition and Social Communication Sciences in the Defence
Sciences’ Perspective ........................................................................................................ 170
4
OBRONNOŚĆ.
Zeszyty Naukowe 2/2012
Bezpieczeństwo i obronność jako nowe dyscypliny
naukowe
ISSN 2084-7297
AUTOR
mgr Jakub Bieniek
RECENZENT
dr hab. Witold Lidwa
BEZPIECZEŃSTWO I OBRONNOŚĆ JAKO NOWE
DYSCYPLINY NAUKOWE
Wprowadzenie
Rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego1 wprowadzony został nowy podział obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. Przestały funkcjonować nauki wojskowe,
a utworzono dwie nowe dyscypliny, jakimi są nauki o bezpieczeństwie oraz
nauki o obronności. Dyscypliny te należą do dziedziny nauk społecznych
w obszarze nauki społeczne.
Wprowadzenie dwóch nowych dyscyplin stwarza potrzebę określenia
przedmiotu badań każdej z nich. Wstępna analiza pojęć „bezpieczeństwo”
i „obronność” wskazuje, że obejmują one zakres problemowy znacznie
szerszy niż ten w naukach wojskowych.
Celem artykułu jest próba przedstawienia przedmiotu badań nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności. Należy jednak zaznaczyć, że poruszane
w artykule kwestie mają charakter ogólny, wyłącznie nakreślający pewien
obszar w ramach opisywanych zagadnień.
Problem badawczy przyjęty w poniższym artykule został sformułowany
w postaci pytania: co może stanowić przedmiot badań w naukach o bezpieczeństwie, a co w naukach o obronności?
W celu rozwiązania przedstawionego problemu badawczego dokonano
analizy literatury i zaprezentowano wybrane zagadnienia związane z bezpieczeństwem oraz obronnością. W artykule autor odnosi się nie tylko do
bogatej literatury przedmiotu, lecz także do dokumentów normatywnych
związanych z omawianymi kwestiami. Wśród tych dokumentów wyróżnić
można m.in.: Konstytucję RP, Strategię Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Strategię Obronności Rzeczypospolitej Polskiej oraz
obowiązujące ustawy.
Z uwagi na to, że w przekonaniu autora, nauki o obronności zawierają
się w naukach o bezpieczeństwie, w pierwszej kolejności omówione zostaną kwestie dotyczące obszaru badawczego nauk o bezpieczeństwie. Na1
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r.
w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych.
5
Jakub Bieniek
stępnie przedstawione zostaną obszary badawcze związane z obronnością, a w części końcowej zamieszczono wnioski z poniższych treści.
Pojęcie bezpieczeństwa jest pojęciem bardzo szerokim i różnie definiowanym przez naukowców. Wszyscy jednak zgodnie podkreślają jego
znaczenie w funkcjonowaniu państwa i zapewnieniu odpowiedniej ochrony
obywateli.
W ujęciu słownikowym bezpieczeństwo to stan niezagrożenia, spokoju,
pewności2. Według R. Zięby, w znaczeniu ogólnospołecznym bezpieczeństwo obejmuje zabezpieczenie potrzeb: istnienia, przetrwania, pewności,
stabilności, tożsamości (identyczności), niezależności, ochrony poziomu
i jakości życia. Bezpieczeństwo, będąc naczelną potrzebą człowieka i grup
społecznych, jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych: jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia3.
Powyższa definicja traktuje bezpieczeństwo jako najwyższą wartość
w życiu każdego człowieka oraz narodów. Jest to pierwotna potrzeba egzystencjalna wszystkich jednostek, grup społecznych i państw. W swojej teorii
A. Maslow także uznaje bezpieczeństwo za potrzebę podstawową. W hierarchii potrzeb Maslowa bezpieczeństwo znajduje się na niższej pozycji.
Zgodnie z teorią, zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu jest możliwe tylko
wtedy, gdy człowiek zrealizuje potrzeby niższego rzędu. Aby zaspokoić
potrzebę przynależności, szacunku czy samorealizacji najpierw należy zapewnić poczucie bezpieczeństwa.
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego określa bezpieczeństwo jako stan, który daje poczucie pewności i gwarancje jego zachowania oraz szansę do doskonalenia. Jest to jedna z podstawowych
potrzeb człowieka, sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś, co człowiek szczególnie ceni, na przykład: zdrowia, pracy, szacunku,
uczuć, dóbr materialnych4. Z przytoczonej definicji wynika, że brak bezpieczeństwa może wywołać obawy, niepokój i poczucie zagrożenia, co w konsekwencji może doprowadzić do zakłócenia hierarchii potrzeb człowieka.
Szeroki zakres znaczeniowy bezpieczeństwa sprawia, iż staje się ono
pojęciem wielowymiarowym. W. Kitler rozróżnia trzy powiązane wzajemnie
wymiary bezpieczeństwa: wymiar jednostkowy, wymiar narodowy oraz wymiar międzynarodowy5.
Bezpieczeństwo w wymiarze jednostkowym to poczucie bezpieczeństwa każdego obywatela, jego ocena stanu zagrożenia. W zależności od
rejonu kraju, osobistych doświadczeń, wiedzy o faktycznym stanie prze-
2
Słownik języka polskiego, t. I, Wyd. PWN, Warszawa 1978, s. 147.
R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych,
„Sprawy Międzynarodowe” nr 10 z 1989 r., s. 50.
4
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002, s. 13.
5
W. Kitler, Obrona cywilna (niemilitarna) w Polsce, MON, Warszawa 2002, s. 15.
3
6
Bezpieczeństwo i obronność jako nowe dyscypliny naukowe
stępczości, czy też opinii lokalnych mediów, poczucie bezpieczeństwa może być różne.
Narodowy wymiar bezpieczeństwa to odczucia ogółu obywateli, a także
bezpieczeństwo kraju jako całości.
Wymiar międzynarodowy bezpieczeństwa to pozycja kraju na arenie
międzynarodowej, pakty militarne, gospodarcze, dostępność surowców itd.
Jeszcze szerzej bezpieczeństwo traktuje B. Balcerowicz, uważając, że należy je postrzegać w dwóch aspektach: wewnętrznym i zewnętrznym oraz
w czterech wymiarach: jednostkowym, grupowym, narodowym/państwowym,
międzynarodowym. W ujęciu ogólnym bezpieczeństwo wewnętrzne oznacza
stabilność i harmonijność danego organizmu bądź systemu, a bezpieczeństwo
zewnętrzne oznacza brak zagrożenia ze strony innych podmiotów.
Autor ten dzieli bezpieczeństwo według następujących kryteriów:
• podmiotowego – na: narodowe i międzynarodowe;
• przedmiotowego – na: polityczne, wojskowe, gospodarcze, społeczne, kulturowe, ekologiczne i informacyjne;
• przestrzennego – na: lokalne, subregionalne, regionalne, ponadregionalne i globalne;
• czasu – na: stan bezpieczeństwa i procesy bezpieczeństwa;
• sposobu organizowania – na: unilateralne (hegemonizm, izolacjonizm, neutralność, niezaangażowanie) i multilateralne (sojusze, bezpieczeństwo zbiorowe, bezpieczeństwo kooperacyjne itd.)6.
Analiza powyższych definicji nasuwa wniosek, że obejmują one szeroki
obszar badawczy, traktujący bezpieczeństwo w różnych aspektach i wymiarach. Złożoność powyższej tematyki odnosi się nie tylko do kwestii teoretycznych i rozważań nad istotą bezpieczeństwa, lecz także do wielu praktycznych
działań, realizowanych w celu zapewnienia bezpieczeństwa jednostki i grupy.
Wśród dalszych elementów stanowiących przedmiot badań nauk o bezpieczeństwie wyróżnić można istniejące systemy bezpieczeństwa i ich
funkcjonowanie na poszczególnych poziomach. Systemy bezpieczeństwa
mogą obejmować działania instytucji o charakterze międzynarodowym,
państwowym, rządowym i samorządowym, przedsiębiorców i organizacji
społecznych.
Bezpieczeństwo narodowe stanowi jeden z zasadniczych kierunków działalności państwa związanej zarówno z rozwojem w czasie pokoju, jak
i funkcjonowaniem w czasie wojny. Stanowi ono o zdolności państwa do
prowadzenia skutecznego przeciwdziałania oraz eliminacji zagrożeń dotyczących obywatela i całego państwa. Dziedzina bezpieczeństwa ma cha-
6
Por. B. Balcerowicz, Bezpieczeństwo polityczne Rzeczypospolitej Polskiej, ZUMS BN,
WSO, AON, Warszawa 2004, s. 7.
7
Jakub Bieniek
rakter kompleksowy i stanowi przedmiot zainteresowania całego aparatu
władzy państwowej, administracji publicznej i gospodarki narodowej7.
W ujęciu przedstawianym powyżej mamy do czynienia z systemem bezpieczeństwa narodowego, który funkcjonuje, ale nie jest samodzielną i wyizolowaną strukturą państwową, a realizowane zadania dotyczące utrzymania bezpieczeństwa sprecyzowane są w kompetencjach wszystkich
organów państwowych oraz podmiotów gospodarczych pełniących znaczącą rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa. Opierając się na obowiązujących
strategiach, można określić trzy elementy decydujące o gotowości systemu
bezpieczeństwa narodowego:
• gotowość podsystemu kierowania bezpieczeństwem narodowym,
• gotowość podmiotów wykonawczych administracji publicznej i gospodarki narodowej,
• gotowość mobilizacyjna i bojowa Sił Zbrojnych RP8.
Gwarancje bezpieczeństwa zapisane są w Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej. Artykuł 5 stanowi, iż Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości
i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli (...)9. Tym samym, Konstytucja RP nakłada na władze publiczne obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego państwa oraz porządku publicznego.
W celu realizacji zapisów konstytucyjnych władze szczebla centralnego
tworzą Strategię Bezpieczeństwa Narodowego RP, wyznaczając tym samym priorytety i cele strategiczne Rzeczypospolitej Polskiej w dziedzinie
bezpieczeństwa. W dokumencie tym w skład bezpieczeństwa narodowego
zalicza się bezpieczeństwo: zewnętrzne, wewnętrzne, militarne, obywatelskie, społeczne, ekologiczne, ekonomiczne oraz informatyczne i telekomunikacyjne10.
Strategia bezpieczeństwa narodowego jest dokumentem wyrażającym
uzgodnione poglądy naczelnych organów państwa odpowiedzialnych za
bezpieczeństwo kraju. W strategii podział sektorowy wyróżnia następujące
rodzaje bezpieczeństwa:
• zewnętrzne,
• militarne,
• wewnętrzne,
• obywatelskie,
• społeczne (praca i polityka społeczna, nauka i edukacja, aktywne
i sprawne społeczeństwo),
7
J. Wojnarowski, Gotowość systemu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa
2010, s. 19.
8
Ibidem, s. 21.
9
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 78,
poz. 483.
10
Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z roku 2007.
8
• ekonomiczne (energetyczne, finanse, przemysłowy potencjał obronny, infrastruktura transportowa i łączności),
• ekologiczne,
• informacyjne i telekomunikacyjne.
Na bezpieczeństwo Polski oddziałują przede wszystkim procesy i zjawiska zachodzące w jej otoczeniu – w regionie, Europie i wspólnocie euroatlantyckiej. Znaczący wpływ na bezpieczeństwo ma dynamika stosunków w
Sojuszu Północnoatlantyckim i Unii Europejskiej. Członkostwo Polski
w UE stwarza warunki sprzyjające jej rozwojowi gospodarczemu i postępowi cywilizacyjnemu, jednocześnie przyczyniając się do zwiększenia bezpieczeństwa kraju11. W strategii podkreślono, że bezpieczeństwo wymaga
całościowego podejścia, gdyż zacierają się różnice między jego wewnętrznymi i zewnętrznymi aspektami. Osiągnięcie celów strategicznych jest uwarunkowane wykorzystaniem całego zakresu dostępnych instrumentów
i działań politycznych, gospodarczych, wojskowych i dyplomatycznych.
Do poprawy bezpieczeństwa niewątpliwie przyczynia się również przynależność Polski do Unii Europejskiej oraz NATO, a także wspólna realizacja celów przez kraje członkowskie.
Wspólnota Europejska z założenia wpływa na bezpieczeństwo w takich
obszarach, jak: gospodarka, handel, finanse czy przestrzeganie prawa.
W ostatnich latach zacieśnia się także współpraca w ramach działań polityczno-militarnych, będących elementem drugiego filaru UE określanym
jako Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa. Efektem tych wysiłków było utworzenie Grup Bojowych UE, które podobnie jak siły NATO,
mają być jednostkami mobilnym przeznaczonymi do realizacji działań, takich jak: akcje humanitarne, zapobieganie konfliktom regionalnym, przeciwdziałanie upadkowi państwowości, prowadzenie operacji wymuszania
i utrzymania pokoju, wspólne działania rozbrojeniowe, prowadzenie misji
doradztwa i wsparcia12.
Działania militarne mające zapewnić bezpieczeństwo na arenie międzynarodowej, w znacznie szerszym zakresie niż UE, prowadzone są
w strukturach NATO. Wyraźny akcent położono na utrzymanie zdolności
bojowej w celu zapewnienia gotowości do działań zapobiegających kryzysom i konfliktom oraz zarządzania w operacjach prowadzonych w ramach
art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego i poza nim.
Założenia strategiczne systemu bezpieczeństwa narodowego, a także
przynależność do struktur międzynarodowych i wzajemne wspieranie z innymi
państwami to kolejne obszary, w jakich prowadzone mogą być badania
naukowe w ramach dyscypliny nauki o bezpieczeństwie. Przedmiotem ba11
Ibidem, s. 6.
Por. M. Huzarski, Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności, AON, Warszawa
2009, s. 56.
12
9
Jakub Bieniek
dań mogą być także Siły Zbrojne RP, które aktywnie uczestniczą w operacjach prowadzonych w ramach Sojuszu, a także odgrywają ważną rolę
w systemie bezpieczeństwa narodowego.
Wszystkie opisane dotychczas obszary zostały przedstawione w sposób ogólny, nakreślający jedynie główne kierunki i obszary możliwych badań. Ze względu na szeroki zakres terminu bezpieczeństwo nie sposób
opisać poruszane kwestie szczegółowo.
W dziedzinie nauk o obronności przedmiotem badań mogą być kwestie dotyczące funkcjonowania systemu obronności państwa, poszczególnych jego podsystemów, działalności administracji publicznej i innych podmiotów na rzecz obronności. Szeroki obszar stanowią także Siły Zbrojne,
ich zadania, szkolenie i profesjonalizacja oraz udział w operacjach prowadzonych przez organizacje międzynarodowe, szkolenie wojsk, profesjonalizacja, a także szeroko pojęta sztuka wojenna.
Ukazując obszar tematyczny związany z obronnością, należy zacząć od
przedstawienia, czym jest obronność. Według Słownika terminów z zakresu
bezpieczeństwa narodowego jest to jedna z podstawowych dziedzin działalności państwa, mająca na celu przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom13, a więc można dodać – służąca zapewnieniu bezpieczeństwa.
W ujęciu węższym, obronność była raczej kojarzona z obroną narodową, powszechnie utożsamianą z obroną przed agresją, z przeciwstawieniem się zagrożeniom militarnym (wojennym). Podkreśla się jednak, że
równie groźne jak wojna mogą być niektóre zagrożenia niemilitarne. Dlatego też w publikacjach spotkać można określenie „ochrona i obrona narodowa”14.
Zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny15. Kolejnym aktem normatywnym podkreślającym rolę obrony w funkcjonowaniu państwa, a zarazem wskazującym zakres tematyczny obronności, jest ustawa z dnia 21 listopada 1967 r.
o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej16. Ustawa
podkreśla, że zadania z zakresu obronności należą nie tylko do organów
władzy i administracji rządowej, instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, lecz także do przedsiębiorców, organizacji społecznych
oraz każdego obywatela.
Problematyka obronności jest również szeroko opisywana w Strategii
obronności RP. Dokument ten jest strategią sektorową do Strategii bezpieczeństwa RP. Strategia obronności zawiera główne założenia funkcjonowania
13
Słownik terminów…, op. cit., s. 77.
Por. R. Jakubczak, Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, Bellona, Warszawa 2006, s. 227.
15
Konstytucja…, op. cit., art. 5.
16
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku ochrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1967 r. Nr 44, poz. 220 z póz. zm.).
14
10
obronności państwa. Określa także zadania i strukturę systemu obronnego
państwa oraz wyznacza główne kierunki rozwoju poszczególnych jego
podsystemów. Do głównych celów strategicznych w dziedzinie obronności
należą:
• zapewnienie niepodległości i suwerenności Rzeczypospolitej Polskiej,
jej integralności i nienaruszalności granic;
• obrona i ochrona wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej;
• tworzenie warunków do zapewnienia ciągłości realizacji zadań przez
organy administracji publicznej oraz inne podmioty właściwe w obszarze
bezpieczeństwa narodowego (…);
• tworzenie warunków do podwyższania zdolności obronnych państwa,
jak też zapewnienie gotowości do realizacji obrony w układzie narodowym
i sojuszniczym;
• rozwijanie partnerskiej współpracy wojskowej z innymi państwami,
zwłaszcza sąsiadami;
• realizacja zobowiązań wynikających z członkostwa Polski w NATO
i Unii Europejskiej;
• zaangażowanie w międzynarodowe operacje reagowania kryzysowego (…)17.
Strategia zakłada utrzymanie odpowiedniej gotowości jako elementu
dbałości o bezpieczeństwo w czasie pokoju, wystąpienia zewnętrznego
zagrożenia państwa oraz zagrożenia agresją zbrojną. W tym celu określony
został system obronności państwa, będący częścią składową systemu
bezpieczeństwa narodowego. W skład systemu obronnego wchodzą: podsystem kierowania obronnością państwa, podsystem militarny oraz podsystem niemilitarny.
Podsystem kierowania obronnością państwa utworzony jest z organów
władzy i administracji publicznej wraz z obsługującymi urzędami i niezbędną infrastrukturą oraz organów dowodzenia Sił Zbrojnych RP. Podsystem
ten jest elementem podsystemu kierowania bezpieczeństwem. W myśl zapisów Konstytucji RP, Prezydent i Rada Ministrów sprawują władzę wykonawczą oraz są naczelnymi organami kierowania obronnością. Istotna rola
przypisana jest Prezydentowi, który stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium oraz
sprawuje zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi RP. Z kolei Rada Ministrów
wykonuje zadania w ramach polityki zewnętrznej i wewnętrznej, zapewnia
bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne państwa oraz sprawuje ogólne
kierownictwo w dziedzinie obronności18.
Istotą kierowania obronnością państwa jest podejmowanie przez właściwe organy władzy państwowej decyzji i działań uruchamiających poten17
18
Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009, s. 8.
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym..., op. cit., art. 4a–6.
11
Jakub Bieniek
cjał obronny państwa w przypadku zagrożenia. Przy podejmowaniu decyzji
muszą być także uwzględniane współzależności między organami RP
a organami państw członkowskich NATO i UE.
Podsystem militarny tworzą Siły Zbrojne RP. Stoją one na straży suwerenności i niepodległości narodu oraz jego bezpieczeństwa i pokoju. Ponadto Siły Zbrojne mogą brać udział w zwalczaniu klęsk żywiołowych i likwidacji ich skutków, akcjach poszukiwawczych i ratowania lub ochrony
zdrowia i życia ludzkiego, współdziałają także z organami administracji publicznej w zakresie zarządzania kryzysowego19.
W założeniach strategii obronności Siły Zbrojne utrzymują gotowość do
realizacji trzech rodzajów misji 20:
• zagwarantowanie obrony państwa i przeciwstawianie się agresji –
w tym: wypełnianie zobowiązań sojuszniczych, udział w działaniach antyterrorystycznych w kraju i poza nim, udział w rozwiązywaniu konfliktu zbrojnego na obszarze odpowiedzialności NATO i poza nim, prowadzenie operacji obronnej na terytorium RP;
• udział w procesie stabilizacji sytuacji międzynarodowej oraz w operacjach reagowania kryzysowego i humanitarnych – w tym: udział w operacjach pokojowych i reagowania kryzysowego prowadzonych przez NATO,
UE i ONZ, udział w operacjach humanitarnych prowadzonych przez organizacje międzynarodowe, rządowe i inne, współpraca w zakresie rozwoju
i stosowania środków budowy zaufania i bezpieczeństwa;
• wspieranie bezpieczeństwa wewnętrznego i pomoc społeczeństwu –
w tym: utrzymanie zdolności do realizacji zadań z zakresu monitorowania
i ochrony przestrzeni powietrznej oraz wsparcie ochrony granicy lądowej
i wód terytorialnych, prowadzenie działalności rozpoznawczej i wywiadowczej, pomoc władzom państwowym, administracji publicznej oraz społeczeństwu w reagowaniu na zagrożenia.
Podsystem niemilitarny, inaczej pozamilitarne struktury obronne, realizuje
zadania obejmujące: zapewnienie sprawnego i bezpiecznego funkcjonowania
państwa, zasilenie zasobami ludzkimi i materiałowymi Sił Zbrojnych RP oraz
jednostek organizacyjnych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo wewnętrzne
państwa (…)21. Strategia obronności przewiduje szeroki obszar działań
podsystemu niemilitarnego w zakresie przygotowań obronnych, do których
zalicza się: rezerwy państwowe, mobilizację gospodarki, militaryzację,
ochronę obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa i obronności
państwa, przygotowanie ochrony infrastruktury krytycznej, przygotowanie
służby zdrowia, systemy łączności, szkolenia ochronne i kontrole zadań
obronnych, potencjał naukowy i przemysłowy.
19
Ibidem, art. 3.
Zob. Strategia obronności…, op. cit., s. 16–17.
21
Ibidem, s. 14.
20
12
Ważną rolę w realizacji zadań obronnych w podsystemie niemilitarnym
powinna odgrywać obrona cywilna. Można jednak stwierdzić, że w praktyce
obrona cywilna w Polsce nie funkcjonuje na dostatecznie wysokim poziomie pozwalającym na pełną realizację przewidzianych zadań, co zostało
potwierdzone w odpowiednich raportach22. Obrona cywilna ma na celu
ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr
kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny
oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska
oraz usuwaniu ich skutków23.
Obrona cywilna zakłada wykorzystanie sił i środków cywilnych w każdych okolicznościach, nie tylko do potrzeb cywilnych. Jak przyjęto w jednej
z publikacji, obrona cywilna obejmuje wszystkie cywilne działania, wszystkich cywilnych podmiotów prawa państwowego, w każdych warunkach
i okolicznościach funkcjonowania państwa i we wszystkich obszarach działania zorganizowanego w celu gwarantowania życiowych wartości bezpieczeństwa narodowego wobec wszystkich form zagrożeń i ich skutków24.
Poruszając problematykę obronności, należy wspomnieć także o zarządzaniu kryzysowym, będącym elementem kierowania bezpieczeństwem
narodowym. W ostatnich latach dużą wagę przykładano do utworzenia
i doskonalenia funkcjonowania systemu zarządzania kryzysowego, który
opiera się na działalności administracji publicznej polegającej na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania nad nimi
kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej, usuwaniu ich skutków oraz odtwarzaniu zasobów i infrastruktury krytycznej. Zadania z zakresu zarządzania kryzysowego realizowane są na wszystkich szczeblach administracji. W ich realizacji
uczestniczą organy administracji rządowej, samorządowej oraz służby,
straże i inspekcje a także podmioty gospodarcze.
Zarządzanie kryzysowe i obrona cywilna wciąż stanowią kwestię problemową ze względu na brak jasno określonych relacji wobec siebie oraz
na pokrywanie się części zadań.
Wnioski
1. Zmiany w klasyfikacji nauk sprawiły, że nauki wojskowe zostały wykreślone, a pojawiły się dwie nowe dyscypliny: nauki o bezpieczeństwie
oraz nauki o obronności.
22
Ocena stanu przygotowania obrony cywilnej w Polsce. Raport – stan na dzień 31 grudnia
2010 r., KG PSP, Warszawa 2011.
23
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym…, op. cit., art. 137.
24
W. Kitler (red. nauk.), Obrona cywilna (niemilitarna) w obronie narodowej III RP, AON,
Warszawa 2001, s. 51.
13
Jakub Bieniek
W nowym podziale poruszane mogą być znacznie szersze kwestie niż
czyniono to w naukach wojskowych.
2. Wprowadzenie nauk o bezpieczeństwie i obronności wymaga dyskusji, co do przedmiotu badań każdej z dyscyplin.
3. Powyższy artykuł przedstawia zakres problemowy każdej z omawianych dyscyplin w sposób ogólny. Jednak już na podstawie dokonanej analizy stwierdzić można, że obronność jest pojęciem węższym w stosunku do
bezpieczeństwa i zarazem jego elementem składowym. Realizacja zadań
z zakresu obronności służy osiąganiu stanu, jakim jest bezpieczeństwo.
M. Huzarski zauważa, że między terminem bezpieczeństwo a obronność można dostrzec zarówno elementy podobne, jak i pewne różnice25.
Kojarzy on obronność ściśle z działalnością obronną państwa, natomiast
bezpieczeństwo jako pojęcie szersze ze środowiskiem międzynarodowym.
Z kolei J. Barcik uważa, że podział na bezpieczeństwo i obronność jest
nadmiernie akademicki, gdyż w praktyce przyjęte wyznaczniki rozdziału są
nieprecyzyjne i stwarzają trudności w dokładnym przypisaniu niektórych
kwestii do zakresu pojęciowego któregoś z dwu omawianych określeń26.
4. Jeżeli zatem obronność jest elementem bezpieczeństwa, to przyjęty
podział na nauki o bezpieczeństwie i nauki o obronności budzi wątpliwości
co do odrębnego funkcjonowania. Skoro dana jednostka naukowa posiada
prawo do prowadzenia badań z bezpieczeństwa, to w ramach tych badań
może także poruszać problemy dotyczące obronności.
Z przytoczonych w artykule treści jasno wynika, że obronność jest mocno związana z bezpieczeństwem. W wielu obszarach poruszane problemy
będą należeć zarówno do nauk o bezpieczeństwie, jak i obronności, np.:
nie można jednoznacznie przypisać tylko do jednej z tych dyscyplin zadań
realizowanych przez Siły Zbrojne RP czy organy administracji publicznej.
SECURITY AND DEFENCE AS NEW SCIENTIFIC
DISCIPLINES
Abstract: Due to transformations in academic sciences and higher education, military sciences have emerged. At the same tine two new scientific
disciplines (branches) were created, i.e. security sciences and defence
sciences. The introduction of these disciplines needs defining the research
subject matter for each of them.
25
Por., M. Huzarski, Zmienne podstawy…, op. cit., s. 13.
J. Barcik, Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony. Aspekty prawne i polityczne,
Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Katowice 2008, s. 18.
26
14
The content of the article generally outlines problems that these two disciplines may research. The analysis of the definitions listed in the paper
results in the fact that defence is a narrower notion than security and it is its
element at the same time.
Defining the research area of these disciplines still remains an open question. However, according to the author, defence sciences should be included in security sciences because of the relations between defence and
security.
15
OBRONNOŚĆ. Zeszyty Naukowe 2/2012
ISSN 2084-7297
Magdalena El Ghamari
AUTOR
mgr Magdalena El Ghamari
RECENZENT
dr hab. Andrzej Czupryński
MIEJSCE NAUK SPOŁECZNYCH I ICH OBSZAR BADAŃ
W SYSTEMIE NAUKI POLSKIEJ
Metodologia nauk społecznych oparta jest na określonych podstawach,
które mają na celu identyfikację oraz ukierunkowanie poruszanego problemu badawczego.
Nauka jest określana jako teoretyczno-empiryczna. Ten skomplikowany
termin zawiera w sobie bardzo istotny przekaz. Dwoma głównymi filarami
nauki są logika oraz obserwacja. Oznacza to, że naukowe rozumienie świata musi być zarówno sensowe, jak i zgodne z obserwacją. Oba te elementy
spełniają istotną rolę w kontekście nauki i są związane z trzema podstawowymi aspektami nauk społecznych:
• teorią,
• gromadzeniem danych,
• analizą1.
Upraszczając tę tezę, można stwierdzić, iż teoria naukowa zajmuje się
logiką, zaś gromadzenie danych – obserwacją.
Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie problematyki metodologicznych podstaw nauk społecznych oraz określenie miejsca nauk społecznych
w nauce polskiej, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki nauk społecznych, przedmiotu i celu ich badań.
Rozważając problematykę nauk społecznych, należy postawić wiele pytań, np.: Jaka jest strategia badań w naukach społecznych? Jakie można
wyszczególnić typy badań społecznych? W jaki sposób można określić
miejsce nauk społecznych w nauce polskiej? Co wpisuje się w obszar badań nauk społecznych?
Współczesne badania społeczne są elementem współczesnej kultury
oraz ustroju demokratycznego. Na ich podstawie badana jest opinia społeczna. Zaś wyniki przeprowadzanych badań ukazują postawę społeczeństwa obywatelskiego, jego oczekiwania oraz opinie na istotne kwestie. Badania społeczne znajdują zastosowanie wszędzie tam, gdzie ważna jest
jakość relacji między społeczeństwem a podmiotami życia publicznego.
Badania społeczne to przede wszystkim metodyka zbadania praktyki
społecznej człowieka. Podjęcie metodycznego podejścia w badaniach ma
1
16
Zob. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1999, s. 12–13.
Miejsce nauk społecznych i ich obszar badań w systemie nauki polskiej
na celu znalezienie odpowiedzi na pojawiające się pytania. Badania są prowadzone w ramach całokształtu filozoficznego podejścia, korzystania z procedur, metod i technik, które zostały określone pod kątem ich prawdziwości
i rzetelności. Co więcej powinny być bezstronne i obiektywne2.
Podjęcie badań społecznych warunkowane jest poprzez różnorodne
aspekty. Podstawowym jest badanie populacji oraz zabieranie informacji.
Należy podkreślić istotną rolę człowieka w życiu społecznym.
Nauki społeczne badają miejsce człowieka w społeczeństwie, relacje
jakie zawiera oraz problemy, z którymi się zmaga. Człowiek jest istotą społeczną, przez co jego rozwój jest nierozerwalnie związany ze społeczeństwem, dzięki któremu realizowane są określone potrzeby. Kształtowana
jest wiedza o świecie, poprzez interakcje ze społeczeństwem. Nauki społeczne wyjaśniają działania człowieka oraz badają wpływ otaczającego go
środowiska.
Zasadne jest również podkreślenie roli wiedzy naukowej, która jest niezbędna do kształtowania środowiska fizycznego i społecznego, które otacza
człowieka. Nauki społeczne opierając się na wiedzy, odgrywają znaczną rolę
w procesie samopoznania, samorozwoju oraz samorealizacji. Ponadto mają podstawowe znaczenie w procesie identyfikacji ludzkich zachowań,
przez co umożliwiają badania zmian zachowań ludzi, a czasem przystosowują je do wymagań cywilizacji
Badania prowadzone w zakresie nauk społecznych w obydwu aspektach obejmują społeczeństwo, a w tym: osoby indywidualne, organizacje,
grupy, społeczności, a także zbieranie informacji związanych z zakresem
tematycznym:
• problemu (problemy, sytuacje, stowarzyszenia, potrzeby, profile),
• programu (treść, struktura, wyniki, atrybuty, zadowolenie, konsumentów, usługodawcy, itp.),
• zjawisk (przyczynowo-skutkowe, badanie zjawisk społecznych)3.
Informacje należy zebrać, by znaleźć odpowiedzi na pytania badawcze,
w celu zidentyfikowania określonego problemu badawczego.
Okazuje się, że podjęcie kwestii metodologicznych nauk społecznych
w Europie zostało oparte na podstawach ideologicznych oraz społecznych
z początku XVII wieku. Dlatego też rozpatrując kwestie specyfiki tych nauk,
należy pokrótce scharakteryzować ich podstawy oraz idee. Na tej podstawie można dopiero przedstawić przedmiot oraz cel badań społecznych,
następnie strategię, typy badań, jak i ich miejsce we współczesnym systemie nauki polskiej4.
2
Por. R. Kumar, Research Methodology-A Step-by-Step Guide for Beginners, Pearson
Education, Singapore 2005, s. 9.
3
Ibidem, s. 11.
4
Zob. S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 2006, s. 33.
17
Można postawić tezę, iż nauki społeczne są obecne w życiu ludzkich
społeczeństw od początków ich istnienia, jednakże dopiero próby uogólnienia oraz identyfikacji tych nauk stanowią podstawy współczesnej metodologii nauk społecznych. Od XVII wieku zaczęły pojawiać się w Europie liczne
badania nad problemami społecznymi, które dotyczyły społeczeństw oraz
konfliktów. Badano między innymi podejście do systemu kar oraz więziennictwa, biedę oraz bezdomność, a także kontakty międzyludzkie i ich zależności5.
Ciekawym zjawiskiem w tym okresie był ruch surveyowy6 zajmujący się
przede wszystkim obserwacją zjawisk społecznych oraz warstw społeczeństwa upośledzonego społecznie7.
Na tej podstawie generowano założenia traktujące o podstawach życia
społecznego oraz o ewolucji ludzki zachowań pod wpływem różnorakich
czynników. Specyfika nauk społecznych przełomu XVII oraz XVIII wieku
charakteryzują badania surveyowe diagnostyczne, służące do realizacji
masowych badań na próbach o charakterze reprezentatywnym, bądź badań wyczerpujących. Prekursorzy tych badań łączyli dane jakościowe
z ilościowymi oraz skutecznie nawiązywali do metod empirycznych swoich
badań. W kolejnych latach rozwinięto badania w kierunku eksperymentalnym. Zaś najczęstszym przedmiotem badań społecznych były zachowania,
postawy, opinie oraz przekonania ludzi. Badano je przy pomocy nowoczesnych jak na ówczesne czasy metod badawczych, takich jak obserwacja,
eksperyment, metoda porównawcza oraz analiza historyczna. Mimo upływu
czasu, obszar ten nie uległ znacznym zmianom. Zmieniło się środowisko
oraz zakres prowadzonych badań. Niezmiennie stosuje się dwie techniki
w badaniach społecznych: technikę wywiadu i technikę ankiety. Zaś narzędziem badawczym jest kwestionariusz ankiety oraz wywiadu8.
Badania surveyowe charakteryzowały się różnym stopniem zaawansowania. W Stanach Zjednoczonych polegały głównie na sondażach społecznych społeczności lokalnych. Tematyka badawcza wynikała z problemów
dnia codziennego, zaś w sondażach brali udział naukowcy oraz pracownicy
akademiccy. Badania surveyowe były głównie nastawione na stworzenie
metod badań preferencji poglądów i opinii społeczeństwa amerykańskiego.
W latach 30. rozwinięto wykorzystanie metod badawczych, poprze zastosowanie metody reprezentatywnej w badaniach opinii publicznej. W tym czasie
pojawił się również pierwszy ośrodek zajmujący się badaniami surveyowymi,
mianowicie Instytut Badania Opinii Publicznej Gallusa. Wykształciła się
5
Por. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1999, s. 15.
Za twórcę badań zjawisk społecznych uważa się Auguste’a Comte’a – francuskiego
myśliciela, żyjącego w latach 1798–1857.
7
Zob. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1999, s. 16.
8
Ibidem, s. 15.
6
18
również rola społeczna respondenta, która była traktowana przez ludzi jako
część składowa roli obywatela.
W Polsce ekspansja badań surveyowych nastąpiła w 1956 roku. Wówczas przejmowano wzory badań amerykańskich. Na tej podstawie powstawały ośrodki, takie jak TNS OBOP9, Centrum Badania Opinii Społecznej,
Sopocka Pracownia Badań Społecznych, GFK Polonia, Pentor, SMG/KRC,
czy też Polski Generalny Sondaż Społeczny. Zajmują się głównie badaniem opinii publicznej, przeprowadzają badania rynkowe, wykonują prace
na zlecenie, posiadają sieci ankieterskie, opisują strukturę społeczną i systemy nierówności społecznych w wymiarze obiektywnym i subiektywnym,
charakteryzują preferencje i zachowania polityczne.
Wraz z rozwojem nauki, widoczny jest rozwój licznych dyscyplin naukowych w obszarze nauk społecznych. W okresie międzywojennym szczególną rolę w badaniach społecznych przejęła socjologia, zawłaszczając
obszar badań surveyowych i kształtując metodologię prowadzenia badań.
Wraz z upływem lat w badaniach posługiwano się kolejnymi metodami badawczymi nauk społecznych, w tym analizą materiałów autobiograficznych,
czy też listów, co usankcjonowało metodę badania dokumentów
/biograficzną/.
Zasadne jest również podkreślenie istoty badań empirycznych. Bowiem
materiały empiryczne, opierające się na doświadczeniu badaczy, stały się
narzędziem, dzięki któremu pojawiła się szansa na stworzenie ogólnych
teorii oraz twierdzeń. Potwierdza to zasada jedności w metodologii nauk.
Rozwój nauk potwierdza również powstanie pierwszych podręczników traktujących o metodach badawczych. Ich zakres badań obejmował głównie
patologie społeczne oraz przyczyny emigracji10.
Wzrost rozwoju nauk społecznych spowodowała druga wojna światowa.
Stała się przełomem nie tylko w dziejach ludzkości, lecz także z perspektywy podejścia metodologicznego badań. Od drugiej wojny światowej badania są prowadzone nie tylko w obrębie socjologii, lecz także innych dyscyplin społecznych. Potrzeba badania innych obszarów została powiązana
z praktyką życia społecznego, dlatego zapoczątkowano realizację badań
w zakresie dziedziny: stosunków przemysłowych, badań rynkowych, stosunków politycznych oraz wojskowości. Potrzeby rynku znacząco wpłynęły
również na wzrost metod ilościowych w badaniach. Na podstawie prowadzonych na przestrzeni epok badań społecznych można określić, iż pełnią
one obecnie zasadnicze funkcje naukowe, praktyczno-użytkowe oraz społeczno-obywatelskie11.
9
Zob. http://www.obop.pl/ [dostęp: 20.05.2012].
Na tej podstawie wyróżniono dwie dyscypliny nauk społecznych: socjografię, która
miała się zajmować problemami społecznymi oraz socjologię, która miała tworzyć teorie.
11
S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, Gdańsk 2006, s. 42.
10
19
Badając strategię badań społecznych, można postawić tezę, iż ze względu
na istniejące potrzeby, typy badań społecznych można sklasyfikować według kryterium poznawczego, na podstawie którego wyróżniamy badania
typu:
• teoretycznego,
• praktycznego.
Badania typu teoretycznego w naukach społecznych są związane z rozwojem danej nauki.
Zaś badania praktyczne mają za zadanie odpowiadać na potrzeby wynikające z praktyki oraz jej stosowania. Zasadne jest podkreślić, iż nie
można sztywno wyznaczyć takiego podziału, bowiem w rzeczywistości nie
funkcjonuje teoria bez praktyki ani praktyka bez teorii. Z drugiej strony, jeśli
przyjmie się jako nadrzędność cel a nie charakter prowadzonych badań,
podział ten będzie wyjaśniał daną problematykę. Jeśli zostaną określone
cele utylitarne, które są związane z doraźnymi potrzebami, to one będą
stanowić o typie dalszych badań. Nie wyklucza to również zastosowania
w nich elementów teoretycznych. Dowodem na wyprowadzoną tezę jest
ogólna zasada jedności praktyki oraz teorii. Rezultatem badań typu teoretycznego będą nowe twierdzenia oraz teorie, zaś praktycznego będą ustalenia czy, i o ile istniejące twierdzenia i teorie są przydatne do rozwiązywania konkretnych problemów, jakie pojawiają się w codziennej działalności
ludzi. Inaczej mówiąc służą one uściślaniu oraz fragmentarycznej weryfikacji istniejących twierdzeń i teorii12.
Określając istotę nauk społecznych, należy podkreślić źródło jej inspiracji oraz zjawisk wpływających na jej rozwój. Zasadne jest podkreślenie roli
samej nauki oraz jej rozwoju, potocznej wiedzy o życiu społecznym, czy też
wiedzy zawartej w religii, sztuce, filozofii, ideologiach oraz innych formach
ludzkiej ekspresji. Wszystkie te aspekty służą określeniu istoty nauk społecznych, poprzez działania mające na celu ich systematyczne zbieranie
oraz analizę. Analiza może być przeprowadzona wedle różnego kryterium
typologii badań nauk społecznych:
• eksploracyjnego i weryfikującego,
• diagnostycznego i odkrywczego,
• opisowego i eksplanacyjnego,
• sprawozdawczego lub zmierzającego do generalizacji (uogólnień),
• prognostycznego i nie wysuwającego prognoz,
• ewaluacyjnego i deskryptywnego,
• jakościowego lub ilościowego,
• teoretycznego i aplikacyjnego13.
12
Por. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Soft-Rem Śląsk, Katowice 1995, s. 19.
13
Zob. A. Groble, Metodologia nauk, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 21.
20
Jak wskazują kryteria w naukach społecznych można prowadzić badania, przyjmując różną ich typologię teoretyczno-empiryczną.
Wyodrębnione kryteria przyczyniły się wraz z upływem lat do rozwoju
nauki i poszczególnych dyscyplin obejmujących swoim zakresem problematykę nauk społecznych. Wniosły wkład w rozwój poszczególnych dyscyplin oraz dostarczyły uzasadnionych twierdzeń. Współczesne badania
w obrębie nauk społecznych wnoszą wkład w nie tylko w aparaturę pojęciową, lecz także w rozwój metod i technik badań społecznych. Uogólniając, należy postawić tezę, iż przedmiotem badań społecznych jest rzeczywistość społeczna, zbiorowości i zbiory społeczne, instytucje społeczne,
a także procesy i zjawiska społeczne. Celem nauk społecznych jest zaś
identyfikacja obszarów nauk społecznych oraz dyscyplin naukowych, w tym
ich aspekty: polityczne, bezpieczeństwa, obronności, komunikacji społecznej czy też socjologii. Zatem do składników badań społecznych należą:
• obserwacje (obserwacja rzeczywistości),
• fakty,
• prawa,
• pojęcia,
• zmienne,
• aksjomaty czy założenia,
• tezy i hipotezy.
W tradycyjnym wyobrażeniu nauki społeczne przechodzą od teorii do
obserwacji, poprzez zjawisko, jakim jest operacjonalizacja. Ponadto teoria
i badania w naukach społecznych łączą się ze sobą za pomocą dwóch metod logicznych:
• dedukcji (wyprowadzania wniosków z teorii przewidywań i hipotez),
• indukcji (formułowanie wniosków na podstawie obserwacji)14.
W praktyce przeprowadzania badań społecznych metody te wzajemnie
się przenikają i uzupełniają. Uogólniając wnioski wynikające z analizy istoty
nauk społecznych, wskazuje na jej cechy, które możemy odnosić do innych
dziedzin naukowych:
• obiektywizm – badacz stara się badać obiekt lub zjawisko w sposób
wolny od uprzedzeń;
• logiczność – dążenie do racjonalnego przedstawiania badanych faktów, czyli w sposób wolny od irracjonalnych koncepcji;
• determinizm – wszelkie zdarzenia i zjawiska są wyznaczone przez
ogół kształtujących je warunków, a tym samym podlegają określonym prawidłowościom;
• intersubiektywizm – ujęcie ustaleń, opisów, prawidłowości, konstatacji
w kategoriach, które nie są zależne wyłącznie od doznań, przeczuć, uczuć,
czy myśli jakiegoś podmiotu, lecz są dostępne każdemu poznającemu
człowiekowi;
14
Por. A. Groble, Metodologia nauk, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 18.
21
• otwartość, dopuszczanie zmian – mogą być uzupełniane nowymi i modyfikowane na skutek rozwoju danej nauki, nie stanowią one zamkniętych
zbiorów twierdzeń;
• sprawdzalność – wyniki i metody badań społecznych są sprawdzalne
zarówno na drodze teoretycznej, poprzez logiczną krytykę, jak i w sposób
empiryczny, poprzez przedmiotową i społeczną praktykę15.
Ponadto można wyróżnić cechę generalizującą, która ujawnia się w ustalaniu zasad i praw rządzących badanymi zjawiskami, faktami itp. zdarzeniami na podstawie uogólniania określonych wyników badań. Kolejność,
w jakiej wymieniono powyższe cechy, nie świadczy o stopniu ich ważności,
bowiem wszystkie cechy potwierdzają autentyczność nauk społecznych
oraz badań prowadzonych w tym zakresie.
Problematyka metod i technik badawczych stosowanych w naukach
społecznych łączy się przede wszystkim z ich sprawdzalnością16.
Należy podkreślić, że pomimo pewnych zbieżności i podobieństw o charakterze metodologicznym z innymi naukami, nauki społeczne różnią się jednak od pozostałych specyficznym charakterem przedmiotu swoich badań,
który jest określony w swoim istnieniu i rozwoju świadomością istot ludzkich.
Procedura badań społecznych jest nierozerwalna z początkowym obszarem zainteresowań badacza, jego chęcią odkrycia pewnych zjawisk
oraz współzależności. Procedura badawcza zdeterminowana jest przez
metodologię badań naukowych, w ramach której badacz powinien zawęzić
zakres badań, określić znaczenie pojęć, zmiennych i wskaźników, konceptualizację, wybór metod badawczych oraz określić badaną populację.
Procedura badań społecznych (schemat 1) wynika również ze sposobu
postrzegania przedmiotu badań. W obszarze nauk społecznych można
wyróżnić zjawiska dotyczące złożonych cech całego społeczeństwa oraz
dotyczące mniejszych jednostek społecznych. W tym zakresie zauważalne
są następujące paradygmaty:
• możliwość odkrycia reguł rządzących życiem społecznym;
• darwinizmu społecznego interpretującego życie społeczne jako postępującą ewolucję;
• konfliktu, w którym jednostki lub grupy dążą do zdominowania innych
jednostek lub grup lub do uniknięcia ich dominacji;
• symbolicznego interakcjonizmu, który bada, jak uznawane znaczenia
i wzorce społeczne są rozwijane w toku społecznej interakcji;
• etnometodologia, która koncentruje się na sposobach, jakie stosują
ludzie, by zrozumieć życie społeczne w procesie jego przeżywania, tak jak
gdyby każdy był badaczem17.
15
Por. S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 2007, s. 24.
Zob. A. Groble, Metodologia nauk, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 22.
17
Por. M. Cieślarczyk (red.), Metody techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, AON, Warszawa 2006, s. 27.
16
22
ZAINTERESOWANIE
BADACZA
Idee lub oczekiwania teoretyczne
zawężenie zakresu
badań
określenie znaczenie pojęć lub
zmiennych
definiowanie pojęć, metod oraz
procedur badawczych
konceptualizacja
wybór metod badawczych
Badania przechodzą do fazy
przeprowadzania obserwacji,
przetwarzania danych, analizy i
zastosowania w postaci opisania
wyników i określenia ich implikacji
określenie badanej populacji
opis procedury
badawczej
Schemat 1. Procedura badań społecznych
Przedstawienie istoty prowadzenia badań społecznych oraz ich metodologicznej podstawy jest niezbędnym zabiegiem umożliwiającym ich komplementarność w określonej dziedzinie naukowej.
Aspektem, który należy podkreślić pod koniec mniejszych rozważań jest
miejsce nauk społecznych w systemie nauki polskiej. Miejsce nauk społecznych jest określone na podstawie rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 roku w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych18. Obszar badań nauk społecznych składa się z trzech dziedzin:
• nauk ekonomicznych,
• nauk prawnych,
• nauk społecznych.
Każdy z obszarów złożony jest z dyscyplin naukowych ( schemat 2).
Istotne z punktu widzenia niniejszego artykułu jest podkreślenie miejsca
nauk o obronności w dziedzinie i obszarze nauk społecznych. Obszar nauk
społecznych złożony jest z dziewięciu dyscyplin naukowych ( schemat 3):
• nauki o obronności,
• nauki o bezpieczeństwie,
• psychologia,
• socjologia,
18
Dz.U. z 2011 r. Nr 179, poz. 1065, Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 roku w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki
oraz dyscyplin naukowych i artystycznych.
23
•
•
•
•
•
pedagogika,
poznanie i komunikacja społeczna,
media,
polityka publiczna,
polityka.
DZIEDZINA
FINANSE
DZIEDZINA
NAUKI O
ADMINISTRACJI
EKONOMIA
PRAWO
NAUKI
NAUKI
EKONOMICZNE
PRAWNE
TOWAROZNA
WSTWO
NAUKI O
ZARZĄDZANIU
PRAWO
KANONICZNE
Źródło: opracowanie własne na podstawie rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 roku, Dz.U. z 2011 r. Nr 179, poz. 1065.
Schemat 2. Obszar badań nauk społecznych, dziedzina nauk ekonomicznych
oraz prawnych
DZIEDZINA
BEZPIECZEŃSTW O
PSYCHOLOGIA
OBRONNOŚĆ
NAUKI
SPOŁECZNE
SOCJOLOGIA
MEDIA
POLITYKA PUBLICZNA
POLITYKA
PEDAGOGIKA
POZNANIE I
KOMUNIKACJA
SPOŁECZNA
Źródło: opracowanie własne na podstawie rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 roku, Dz.U. z 2011 r. Nr 179, poz. 1065.
Schemat 3. Dziedzina nauk społecznych
Istotne jest, iż wszystkie dyscypliny nauk społecznych są interdyscyplinarne, przez co wzajemnie się uzupełniają. Zasadne jest podkreślenie
współzależności między poszczególnymi obszarami, takimi jak bezpieczeństwo, obronność, psychologia czy też socjologia. Również inne obsza24
ry nauk wskazują na wiele punktów zbieżnych z naukami społecznymi.
Przykładem jest obszar nauk humanistycznych, którego dyscypliny wzbogacają i umożliwiają badania w zakresie nauk społecznych, a w nich: historia, etnologia, kulturoznawstwo, językoznawstwo czy też filozofia.
Należy podkreślić, że poszerzenie dziedzin nauk społecznych o dyscypliny nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności uczyniło ją komplementarną w zakresie powiązanych problemów społecznych człowieka.
THE PLACE OF SOCIAL SCIENCES AND THEIR RESEARCH
AREA IN THE SYSTEM OF POLISH SCIENCE
Abstract: Social sciences have been always present in people’s life.
However, their generalization attempts are the bases for modern methodology of social sciences. Examining social research strategies, one can confirm the thesis that due to the existing needs, the social research types can
be classified according to the cognitive criterion, basing on which we can
differentiate theoretical and practical research. The theory is connected
with the development of a given branch or discipline, whereas the task of
practice is to participate in improving the quality of human life.
Due to the changes in the system of science areas and their classification, it is justified to relate to the essence of the social sciences’ place and
their research area in the Polish science.
25
ISSN 2084-7297
Bronisław Jesinowicz
AUTOR
ppłk mgr inż. Bronisław Jesinowicz
RECENZENT
płk prof. dr hab. inż. Jarosław Wołejszo
SPECYFIKA ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO
W UJĘCIU NAUK O OBRONNOŚCI
Wstęp
W artykule przedstawiono materiał z zakresu zarządzania kryzysowego
oraz poszukiwania wspólnych obszarów badań dotyczących specyfiki zarządzania kryzysowego w ujęciu nauk o obronności. Autor wskazuje na
niektóre zagadnienia w celu scharakteryzowania wybranych zakresów wiedzy o zarządzaniu kryzysowym. Zaprezentowane zostały ważne definicje
oraz podstawowe pojęcia do wyjaśnienia kluczowych zagadnień związanych z przedstawionym tematem. Określona została istota zarządzania
kryzysowego oraz wskazano na jego podstawowe cele. Uwypuklone zostały główne obszary badań, na podstawie których autor wykazuje efekt badań
w tym obszarze, oraz możliwości ich wykorzystania w naukach o obronności. W końcowej części nakreślone zostało miejsce zarządzania kryzysowego w systemie obronnym państwa, które zaprezentowano w postaci
schematów: docelowego, krajowego systemu zarządzania kryzysowego,
obecnego – krajowego systemu zarządzania kryzysowego oraz organizacji
reagowania kryzysowego struktur cywilnych.
Odnosząc się do specyfiki zarządzania kryzysowego w ujęciu nauk
o obronności, przywołano Strategię Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej1. W dokumencie tym, dotyczącym bezpieczeństwa,
przedstawione jest organizowanie i rozwijanie zintegrowanego system bezpieczeństwa narodowego. Częścią składową tego systemu jest system
obronny państwa (SOP). System ten jest zintegrowany z sojuszniczym systemem bezpieczeństwa poprzez wspólne procedury działania w sytuacjach
kryzysowych i w czasie wojny oraz udziałem w sojuszniczym planowaniu
obronnym. Organizacja i funkcjonowanie SOP oparte jest na przepisach
prawa powszechnie obowiązującego, a także na postanowieniach wynikających z umów i traktatów międzynarodowych, których Polska jest stroną.
SOP składa się z trzech podsystemów:
1
Strategia Obronności RP /Strategia sektorowa do Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej/, MON, Warszawa 2009.
26
Specyfikacja zarządzania kryzysowego w ujęciu nauk o obronności
1) podsystemu kierowania obronnością państwa – utworzonego
z organów władzy i administracji publicznej wraz z obsługującymi urzędami
i niezbędną infrastrukturą oraz organów dowodzenia Sił Zbrojnych RP;
2) dwóch podsystemów wykonawczych w postaci:
a) podsystemu militarnego – utworzonego z Sił Zbrojnych RP, które
wykonują zadania wynikające z Konstytucji RP, Strategii Bezpieczeństwa
Narodowego RP i Strategii Obronności RP, uszczegółowione w PolitycznoStrategicznej Dyrektywie Obronnej RP oraz stosownych, narodowych i sojuszniczych planach operacyjnych. Siły Zbrojne RP są apolityczne i podlegają cywilnej oraz demokratycznej kontroli;
b) podsystemu niemilitarnego – składającego się z pozamilitarnych
struktur obronnych. Struktury te tworzone są przez: administrację rządową,
samorząd terytorialny oraz inne podmioty i instytucje państwowe, a także
przedsiębiorców. Na tych ostatnich, nałożono obowiązek realizacji zadań
na rzecz obronności państwa. Podsystem ten realizuje zadania obejmujące: zapewnienie sprawnego i bezpiecznego funkcjonowania państwa, zasilanie zasobami ludzkimi i materiałowymi Sił Zbrojnych RP oraz jednostek
organizacyjnych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, a także zadania wynikające z obowiązków państwa-gospodarza, zapewnienie ochrony i zabezpieczenie podstawowych potrzeb bytowych ludności oraz tworzenie warunków do jej przetrwania. Zadania obronne, jako
część zadań z zakresu bezpieczeństwa narodowego, obejmują: przedsięwzięcia realizowane przez organy władzy wykonawczej oraz inne organy
i instytucje państwowe, przedsiębiorców oraz obywateli związanych z przygotowaniem państwa do sprawnego działania i przetrwania w warunkach
zewnętrznego zagrożenia państwa, kryzysu i wojny, realizację określonych
przedsięwzięć operacyjnych w tych warunkach, a także usuwanie skutków
po zażegnaniu zagrożenia. Zmierzają one do przywrócenia stanu normalnego funkcjonowania państwa. Realizacja zadań obronnych pozwala osiągnąć odpowiedni stan gotowości obronnej państwa oraz zapewnić reagowanie w przypadku zaistnienia sytuacji kryzysowej. Podstawowe rodzaje
zadań obronnych obejmują:
‒ zadania ogólne o charakterze przygotowawczym, które służą stworzeniu warunków organizacyjnych do funkcjonowania struktur pozamilitarnych w poszczególnych stanach gotowości obronnej państwa i w czasie ich
podwyższania. Obejmują one głównie: planowanie obronne, szkolenie obronne, edukację obronną oraz szeroko rozumiane wypełnianie powszechnego
obowiązku obrony;
‒ zadania dyplomatyczne, mające na celu minimalizowanie ryzyka
zagrożenia podstawowych interesów narodowych oraz założeń polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, a także wsparcie dyplomatyczne w czasie
konfliktu zbrojnego i jego wygaszania;
27
‒ zadania informacyjne, służące ochronie i propagowaniu polskich interesów, informacyjnemu osłabianiu przeciwnika, umacnianiu woli, morale,
determinacji obronnej i wytrwałości społeczeństwa;
‒ zadania ochronne, związane z zapewnieniem sprawnego funkcjonowania państwa obejmujące w szczególności: ochronę granicy państwowej, ochronę osób podlegających szczególnej ochronie oraz obiektów
i transportu im służącego, ochronę delegacji i przedstawicielstw innych
państw, zapewnienie łączności, ochronę szczególnie ważnych obiektów,
ochronę dóbr kultury i dziedzictwa narodowego, zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego, ochronę przeciwpożarową oraz nadzór nad
przestrzeganiem rygorów prawa w czasie stanu wojennego;
‒ ochrona i zapewnienie potrzeb bytowych ludności obejmujące
głównie: zaopatrywanie w produkty spożywcze, wodę, produkty lecznicze
i wyroby medyczne, podstawowe artykuły przemysłowe powszechnego
użytku i produkty naftowe; dostawy energii elektrycznej i surowców energetycznych, alarmowanie, ewakuację, ratownictwo, budowle ochronne, zapewnienie zaopatrzenia formacji obrony cywilnej w sprzęt, materiały i środki
ochrony, likwidację skażeń i zakażeń, ochronę zdrowia, przewozy pasażerskie i towarowe, opiekę nad dziećmi i młodzieżą oraz osobami niepełnosprawnymi. Celem realizacji zadań gospodarczo-obronnych jest zapewnienie materialnych podstaw realizacji zadań obronnych, a w tym: utrzymanie
mocy produkcyjnych i remontowych niezbędnych do realizacji zadań wynikających z programu mobilizacji gospodarki (PMG), przygotowanie do produkcji i usług oraz realizacja zadań ujętych w PMG, tworzenie i utrzymanie
rezerw, przygotowanie transportu na potrzeby obronne państwa, przygotowanie do działania w warunkach ograniczonych dostaw, uruchomienie
świadczeń osobistych i rzeczowych, ewakuacja rezerw państwowych, przyspieszenie realizacji inwestycji o znaczeniu strategicznym, wprowadzanie
ograniczeń w komunikacji i łączności, odtwarzanie zniszczonej infrastruktury, zapewnienie zaopatrywania formacji obrony cywilnej w sprzęt, materiały
i środki ochrony, monitorowanie potencjału ekonomicznego w zakresie
przemysłu, rolnictwa, łączności, transportu, energetyki, leśnictwa i ochrony
zdrowia.
Pojęcie (definicja) kryzysu
Rozważając przynależność obszaru badań zarządzania kryzysowego
w naukach o obronności, w pierwszej kolejności należałoby zdefiniować
takie pojęcia, jak kryzys czy też zarządzanie kryzysowe. Istnieje wiele definicji różnych autorów, jednakże do niniejszych rozważeń zostały wybrane
przedstawione poniżej.
28
Termin pochodzi z greckiego „krisis” i oznacza, w sensie ogólnym, wybór, decydowanie, zmaganie się, walkę, w której konieczne jest działanie
pod presją czasu. Kryzys poszerza znaczenie o takie cechy, jak nagłość,
urazowość i subiektywne konsekwencje urazu w postaci przeżyć negatywnych.
Według Encyklopedii PWN, kryzys to potocznie – przesilenie, przełom,
załamanie się dotychczasowej linii rozwoju2.
Definicję kryzysu formułuje Ryszard Wróblewski w następujący sposób:
kryzys (sytuacja kryzysowa) jest kulminacją konfliktów w różnych dziedzinach życia społecznego. Konflikty są wszechobecne, nieuniknione, tkwią
bowiem w strukturze społeczeństwa. Kryzys oznacza rozwój wydarzeń
wewnętrznych lub zewnętrznych, stanowiących bezpośrednie zagrożenie
żywotnych interesów społeczeństwa (państwa) i następujących tak szybko,
że wymuszają one na władzach politycznych natychmiastowe podjęcie
nadzwyczajnych działań3.
Podobnie widzi to Władysław Kopaliński, który kryzysem określa okres
przełomu, przesilenia, decydujących zmian, czyli:
‒ punkt zwrotny na lepsze lub gorsze;
‒ znaczące emocjonalne zdarzenie lub radykalną zmianę statusu w życiu człowieka;
‒ chwilę, gdy decyduje się, czy dana sprawa lub zdarzenie będzie postępować dalej, ulegnie modyfikacji, czy też zostanie zakończone;
‒ stan cierpienia z towarzyszącymi uczuciami zagrożenia i lęku, przezywanymi w związku z wyżej wymienionymi zdarzeniami4.
Analizując definicje kryzysu, można stwierdzić, że ludzkość od zarania
dziejów ma z nimi do czynienia. Ich przyczyn można dopatrywać się między innymi w zdarzeniach losowych, niepowodzeniach osobistych, porażkach życiowych itp. Przyczyny kryzysu wynikają również z tego względu, że
zachowań człowieka nie można całkowicie przewidzieć czy też kontrolować. Dotyczy to również działania sił przyrody. Można jednak ograniczać
sytuacje wywołujące kryzys i ograniczające jego skutki. Dlatego kryzys jest
szczególnym przypadkiem występującym w ramach ogólnego, czasem
bardzo długiego procesu zmian. Mogą to być różne, czasami specyficzne
zdarzenia krytyczne w postaci katastrof cywilizacyjnych czy też klęsk żywiołowych.
2
http://www.encyklopedia.pwn.pl/.
R. Wróblewski, Wprowadzenie do strategii wojskowej, AON, Warszawa 1998.
4
http://www.slownikonline.pl/kopalinski/9166D6B09B9554CFC12565ED00458E4F.php.
3
29
Podstawowe pojęcia i definicje związane z zarządzaniem
kryzysowym
Przy definiowaniu pojęcia zarządzania kryzysowego w odniesieniu do
administracji publicznej należy podkreślić, że jego rola jest bezpośrednio
związana z presją czasu występującą w sytuacjach kryzysowych i wiąże się
z ryzykiem i napięciem, które są groźne dla bezpieczeństwa. Ponadto
można zauważyć, że jest działaniem celowym, realizowanym przez organy
władzy na wszystkich szczeblach organizacji państwa, oraz angażuje wyspecjalizowane podmioty i społeczeństwo. Zarządzanie kryzysowe polega
głównie na5:
‒ przeciwdziałaniu zagrożeniom;
‒ przygotowaniu się na wypadek ich wystąpienia;
‒ reagowaniu na sytuacje kryzysowe;
‒ utrzymaniu lub przywracaniu stabilizacji.
Według Ustawy z dnia 17 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o zarządzaniu
kryzysowym6:
Zarządzanie kryzysowe to działalność organów administracji publicznej
będąca elementem kierowania bezpieczeństwem narodowym, która polega na:
1) zapobieganiu sytuacjom kryzysowym;
2) przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań;
3) reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich skutków;
4) odtwarzaniu zasobów i infrastruktury krytycznej.
W problematyce zarządzania kryzysowego podstawowe pojęcia mają
charakter ogólny. Podyktowane są one faktem, iż zarządzanie kryzysowe
jest procesem zawierającym procedury reagowania nie tylko na znane
i zdefiniowane zagrożenia, lecz również na zdarzenia nowe, które dotychczas
nie znalazły odzwierciedlenia w przewidywanych zagrożeniach. W związku
z powyższym można wnioskować, że istotą zarządzania kryzysowego jest7:
‒ formułowanie celów działania;
‒ planowanie;
‒ pozyskiwanie i organizowanie zasobów ludzkich i rzeczowych;
‒ dowodzenie;
‒ kontrola.
Główne cele zarządzania kryzysowego to minimalizacja potencjalnych
zagrożeń oraz sprawne i skuteczne przeprowadzenie działań w przypadku
5
K. Sienkiewicz-Małyjurek, F. Krynojewski, Zarządzanie kryzysowe w administracji publicznej, Difin, Warszawa 2010.
6
http://dokumenty.e-prawnik.pl/akty-prawne/dziennik-ustaw/2009/131/1076/.
7
K. Sienkiewicz-Małyjurek, F. Krynojewski, Zarządzanie kryzysowe w administracji publicznej, Difin, Warszawa 2010.
30
ich wystąpienia. Sprawność i skuteczność może zależeć w dużej mierze od
umiejętności, kompetencji i wiedzy zarówno osób kierujących działaniami,
jak i jednostek biorących udział w akcjach ratowniczych. Sprawność należałoby zdefiniować jako zdolność do osiągnięcia zaplanowanych celów,
natomiast skuteczność to stopień ich osiągnięcia. Zarządzanie kryzysowe
ma zapewnić również racjonalność w podejmowaniu działań i gospodarowaniu zasobami, czyli umożliwić taki ich dobór i alokację8, która zapewnia
maksymalizację efektów. Biorąc jednak pod uwagę, że jednym z celów
zarządzania kryzysowego jest minimalizacja zagrożeń dla zdrowia i życia
ludzi, a także mienia i środowiska, należy stwierdzić, że niewłaściwe wydaje się jego odniesienie do racjonalności gospodarowania w aspekcie doboru środków i zasobów z ekonomicznego punktu widzenia, a wskazanie
sposobów ich wykorzystania9.
Ważną rolą w zarządzaniu kryzysowym jest sprecyzowanie zasad nimi
kierujących. Istnieje wiele źródeł odnoszących się do zasad obowiązujących w zarządzaniu kryzysowym. Wymienione poniżej wydają się najbardziej trafne10:
1. Prymat jednoosobowego kierownictwa – powierzenie kompetencji
organom jednoosobowym;
2. Odpowiedzialność organów władzy publicznej za zarządzanie kryzysowe;
3. Prymat układu terytorialnego – podstawę działania organów władzy określa układ terytorialny państwa;
4. Powszechność – obowiązek uczestnictwa wszystkich podmiotów
prawa państwowego w działaniach antykryzysowych – wg statusu prawnego i organizacyjnego;
5. Funkcjonalność podejścia – określenie stałych, zwykle powtarzalnych, typowych i sformalizowanych proceduralnie wyodrębnionych działań,
ze względu na rodzaj i charakter oraz ukierunkowanych na realizację celów
bezpieczeństwa narodowego;
6. Zespolenie – nadaje władztwo organom administracji ogólnej (wójt,
starosta, wojewoda) wg zasad określonych ustawami nad wszelkimi pozostałymi formami administracji, zarówno zespolonej, jak i niezespolonej;
7. Ciągłość funkcjonowania państwa – bez względu na stan i okoliczności funkcjonowania państwa, pozostają niezmienne formy organizacyjne władzy państwowej – poszczególne organy realizują swoje zadania
w czasie: pokoju, kryzysu i wojny.
8
Alokacja zasobów w gospodarce – wykaz lub wyczerpujący opis tego, co kto robi
oraz kto co dostaje. Zakres możliwości alokacyjnych jest zależny od stanu techniki i wielkości zasobów w gospodarce, http://mfiles.pl/pl/index.php/Alokacja_zasobów.
9
K. Sienkiewicz-Małyjurek, F. Krynojewski, op. cit.
10
W. Lidwa, Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych, AON, Warszawa 2010.
31
Podstawowe obszary badawcze w zarządzaniu kryzysowym
W tym podrozdziale, autor wskazuje na podstawowe zagadnienia związane z zarządzaniem kryzysowym, w celu dalszego ich rozważania, jako
obszarów badawczych. Chodzi tu o obszary związane z głównym tematem
artykułu. Zapewne, obszarów takich można by wyróżnić więcej lub inaczej
je uporządkować. Autor zdaje sobie sprawę, że jego wybór może być dyskusyjny, lecz kierował się chęcią wskazania tych istotnych, które mogłyby
służyć jako przykład w dalszych rozważaniach. Do wyłonienia interesujących autora obszarów badań w zarządzaniu kryzysowym wykorzystana
została Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym11.
Poniżej przedstawiono zaproponowane obszary badawcze:
1) sytuacja kryzysowa – należy przez to rozumieć sytuację wpływającą negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w dużych rozmiarach lub środowiska, wywołującą znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej, ze względu na nieadekwatność
posiadanych sił i środków;
2) infrastruktura krytyczna – należy przez to rozumieć systemy oraz
wchodzące w ich skład powiązane ze sobą funkcjonalnie obiekty, a w tym
obiekty budowlane, urządzenia, instalacje, usługi kluczowe dla bezpieczeństwa państwa i jego obywateli oraz służące zapewnieniu sprawnego funkcjonowania organów administracji publicznej, a także instytucji i przedsiębiorców. Infrastruktura krytyczna obejmuje systemy:
a) zaopatrzenia w energię, surowce energetyczne i paliwa,
b) łączności,
c) sieci teleinformatycznych,
d) finansowe,
e) zaopatrzenia w żywność,
f) zaopatrzenia w wodę,
g) ochrony zdrowia,
h) transportowe,
i) ratownicze,
j) zapewniające ciągłość działania administracji publicznej,
k) produkcji, składowania, przechowywania i stosowania substancji
chemicznych i promieniotwórczych, w tym rurociągi substancji niebezpiecznych;
3) potencjalne zagrożenia;
4) obszary geograficzne objęte zagrożeniami;
5) scenariusze zdarzeń;
11
Opracowano na podstawie: Dz.U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590, z 2009 r. Nr 11, poz. 59,
Nr 65, poz. 553, Nr 85, poz. 716, Nr 131, poz. 1076, z 2010 r. Nr 240, poz. 1600, z 2011 r.
Nr 22, poz. 114.
32
6) zdarzenia o charakterze terrorystycznym;
7) struktury organizacyjne zarządzania kryzysowego;
8) procesy i procedury funkcjonowania zarządzania kryzysowego:
a) cyklu planowania w zakresie:
– przygotowania administracji publicznej do zarządzania kryzysowego,
– wspieranie i wykorzystanie Sił Zbrojnych RP;
b) stawiania i realizacji zadań;
c) koordynowania;
d) kontroli.
Efekty badań zarządzania kryzysowego
W dalszej części artykułu autor próbuje wskazać efekty badań zarządzania
kryzysowego w odniesieniu do zdefiniowanych powyżej obszarów oraz ujętych
w obszarze nauk o obronności – przedstawionych w kolejnym podrozdziale.
Poszukując efektów badań w tej dziedzinie, przedstawiono te, które wydają się
najbardziej przydatne dla zdefiniowanych obszarów oraz adekwatne w stosunku do ustawy o zarządzaniu kryzysowym12. Poniżej przedstawiono efekty
badań zarządzania kryzysowego wybranych zakresach:
1) zakres sytuacji kryzysowych:
– tworzenie scenariuszy zdarzeń na mapie ryzyka, przedstawiających
opis potencjalnych, negatywnych skutków oddziaływania zagrożenia na
ludzi, środowisko, mienie i infrastrukturę;
– pomoc udzielana ludności dla zapewnienia jej warunków przetrwania
w sytuacjach kryzysowych;
2) zakres ochrony infrastruktury krytycznej13:
– wszelkie działania zmierzające do zapewnienia funkcjonalności, ciągłości
działań i integralności infrastruktury krytycznej w celu zapobiegania zagrożeniom, ryzykom lub słabym punktom oraz ograniczenia i neutralizacji ich skutków oraz szybkiego odtworzenia tej infrastruktury na wypadek awarii, ataków
oraz innych zdarzeń zakłócających jej prawidłowe funkcjonowanie;
12
Opracowano na podstawie: Dz.U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590, z 2009 r. Nr 11, poz. 59,
Nr 65, poz. 553, Nr 85, poz. 716, Nr 131, poz. 1076, z 2010 r. Nr 240, poz. 1600, z 2011 r.
Nr 22, poz. 114.
13
Rada Ministrów przyjmuje, w drodze uchwały, Narodowy Program Ochrony Infrastruktury Krytycznej, zwany dalej „programem”, którego celem jest stworzenie warunków do poprawy bezpieczeństwa infrastruktury krytycznej, w szczególności w zakresie:
– zapobiegania zakłóceniom funkcjonowania infrastruktury krytycznej;
– przygotowania na sytuacje kryzysowe mogące niekorzystnie wpłynąć na infrastrukturę
krytyczną;
– reagowania w sytuacjach zniszczenia lub zakłócenia funkcjonowania infrastruktury
krytycznej;
– odtwarzania infrastruktury krytycznej.
33
– przygotowanie rozwiązań na wypadek zniszczenia lub zakłócenia
funkcjonowania infrastruktury krytycznej;
– zapewnienie funkcjonowania i możliwości odtworzenia infrastruktury
krytycznej;
3) zakres wyodrębnienia potencjalnych zagrożeń, w tym zdarzeń
o charakterze terrorystycznym14:
– tworzenie siatki bezpieczeństwa, ze wskazaniem podmiotu głównego
przy ich usuwaniu oraz podmiotów współpracujących;
– realizacja zadań z zakresu przeciwdziałania, zapobiegania i usuwania
skutków zdarzeń o charakterze terrorystycznym;
4) zakres obszarów geograficznych objętych zagrożeniem:
– tworzenie map wskazujących na zagrożone obszary geograficzne
z uwzględnieniem różnych scenariuszy zdarzeń;
5) zakres struktur organizacyjnych zarządzania kryzysowego:
– przygotowanie struktur uruchamianych w sytuacjach kryzysowych;
– przygotowanie i utrzymywanie zasobów niezbędnych do wykonania
zadań ujętych w planie zarządzania kryzysowego;
– zapewnienie funkcjonowania administracji publicznej w sytuacji kryzysowej;
6) zakres procesów i procedur funkcjonowania zarządzania kryzysowego:
– przygotowanie planów zarządzania kryzysowego;
– zapewnienie spójności między planami zarządzania kryzysowego
a innymi planami sporządzanymi w tym zakresie przez właściwe organy
administracji publicznej;
– sporządzanie Raportów15 o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego
oraz wytyczanie kierunków działania wynikających z wniosków z Raportów;
– racjonalne gospodarowanie siłami i środkami w sytuacjach kryzysowych;
– utrzymywanie baz danych niezbędnych w procesie zarządzania kryzysowego;
– zapewnienie ciągłego monitorowania zagrożeń;
7) zakres cyklu planowania:
– przygotowania administracji publicznej do zarządzania kryzysowego,
– wspieranie i wykorzystanie Sił Zbrojnych RP.
System Zarządzania Kryzysowego resortu obrony narodowej stanowić
powinien integralną część Systemu Zarządzania Kryzysowego Państwa.
14
Zdarzenie o charakterze terrorystycznym – należy przez to rozumieć sytuację powstałą na skutek czynu określonego w art. 115 § 20 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks
karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553, z póz. zm. 2) lub zagrożenie zaistnienia takiego czynu, mogącego doprowadzić do sytuacji kryzysowej.
15
Rada Ministrów określi, w drodze rozporządzenia, sposób, tryb i terminy opracowywania Raportu, biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa narodowego.
34
Możliwości wykorzystania efektów badań zarządzania
kryzysowego w naukach o obronności
W realizacji zadań z zakresu zarządzania kryzysowego mogą uczestniczyć oddziały Sił Zbrojnych, stosownie do ich przygotowania specjalistycznego, zgodnie z wojewódzkim planem zarządzania kryzysowego.
Do ich zadań należy16:
1) współudział w monitorowaniu zagrożeń;
2) wykonywanie zadań związanych z oceną skutków zjawisk zaistniałych na obszarze występowania zagrożeń;
3) wykonywanie zadań poszukiwawczo-ratowniczych;
4) ewakuowanie poszkodowanej ludności i mienia;
5) wykonywanie zadań mających na celu przygotowanie warunków do
czasowego przebywania ewakuowanej ludności w wyznaczonych miejscach;
6) współudział w ochronie mienia pozostawionego na obszarze występowania zagrożeń;
7) izolowanie obszaru występowania zagrożeń lub miejsca prowadzenia
akcji ratowniczej;
8) wykonywanie prac zabezpieczających, ratowniczych i ewakuacyjnych
przy zagrożonych obiektach budowlanych i zabytkach;
9) prowadzenie prac wymagających użycia specjalistycznego sprzętu
technicznego lub materiałów wybuchowych będących w zasobach Sił
Zbrojnych RP;
10) usuwanie materiałów niebezpiecznych i ich unieszkodliwianie, z wykorzystaniem sił i środków będących na wyposażeniu Sił Zbrojnych RP;
11) likwidowanie skażeń chemicznych oraz skażeń i zakażeń biologicznych;
12) usuwanie skażeń promieniotwórczych;
13) wykonywanie zadań związanych z naprawą i odbudową infrastruktury
technicznej;
14) współudział w zapewnieniu przejezdności szlaków komunikacyjnych;
15) udzielanie pomocy medycznej i wykonywanie zadań sanitarnohigienicznych i przeciwepidemicznych.
Poszukując możliwości wykorzystania efektów badań zarządzania kryzysowego w naukach o obronności, można na podstawie przedstawionego
materiału stwierdzić, że uwidacznia się on na każdym etapie postępowania
działań zarządzania kryzysowego. Nie sposób tu wymienić wszystkie możliwe efekty badań. Należy jednak zwrócić szczególną uwagę na niektóre
z nich. W pierwszej kolejności, w ogólnym spojrzeniu na analizowany problem, uwidacznia się obszar procesu dowodzenia oraz procesu zarządzania kryzysowego. Porównując je, widzimy duże podobieństwa. Proces do16
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym.
35
wodzenia17, jako jeden z trzech komponentów systemu dowodzenia obejmuje
całość przedsięwzięć związanych z dowodzeniem wojskami i sterowaniem ich
systemami uzbrojenia, realizowanych przez komórki organizacyjne oraz osoby funkcyjne dowództw. Proces ten jest oparty na planowaniu, organizowaniu, koordynowaniu i ukierunkowaniu działania. W procesie tym dowódca
narzuca swoją wolę oraz zamiar podwładnym, stosując standardowe procedury operacyjne oraz środki przekazywania informacji. Podobnie jest
w procesie zarządzania kryzysowego, który przedstawia się jako zestaw
działań (obejmuje: planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie,
przewodzenie /kierowanie ludźmi/ i kontrolowanie), skierowanych na posiadane zasoby (ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne) oraz wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów w sposób sprawny i skuteczny.
Kolejnym efektem badań zarządzania kryzysowego w naukach o obronności, na który warto zwrócić uwagę, jest kierowanie w odniesieniu do dowodzenia. W naukach o obronności zazwyczaj posługujemy się pojęciem – dowodzenie, gdyż jest ono bezpośrednio związane z wojskiem. Proponowana
definicja dowodzenia18 określa, że jest to proces decyzyjno-informatyczny,
poprzez który dowódca narzuca swoja wolę i zamiary podwładnym, oraz
w ramach którego wspomagany przez swój sztab, planuje, organizuje, koordynuje i ukierunkowuje działania podległych mu wojsk przez użycie standardowych procedur działania oraz wszelkich dostępnych środków przekazywania informacji. Rozpatrując natomiast zarządzanie kryzysowe, skłaniamy
się do używania pojęcia – kierowanie, gdyż dotyczy to zwykle struktur
o charakterze cywilnym, np. administracji państwowej, itp. Definiując pojęcie kierowania19, możemy stwierdzić, że jest to proces obejmujący: planowanie, przewodzenie, organizowanie, kontrolowanie oraz wykorzystywanie
wszystkich zasobów organizacji do osiągnięcia zamierzonych celów.
W myśl Ustawy20 polega ono na spełnianiu funkcji administracyjnej w państwie, województwie, gminie czy organizacji samorządowej. Z powyższej
analizy wynika, że różnice związane z porównywanymi obszarami są niewielkie, wynikające głównie ze struktur o odmiennym charakterze. Jedne
mają charakter typowo wojskowy, drugie –cywilny. Natomiast sposób osiągnięcia zamierzonego celu w większości przypadków pokrywa się.
17
J.W. Michniak, Zarządzanie w sztabach wojskowych, AON, Warszawa 2009.
Planowanie działań na szczeblu taktycznym w wojskach lądowych DD/3.2.5, DWLąd.,
Warszawa 2007.
19
J. Machaczka, Podstawy zarządzania, AE, Kraków 2001.
20
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym.
18
36
Miejsce zarządzania kryzysowego w systemie obronnym
państwa
Struktura Krajowego Systemu Zarządzania Kryzysowego to stan docelowy w kształcie wynikającym z ustawy21 o zarządzaniu kryzysowym.
Z analizy niniejszej ustawy wynika, że Rada Ministrów sprawuje zarządzanie kryzysowe na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Przy Radzie Ministrów
powstanie Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego jako organ opiniodawczo-doradczy w sprawach inicjowania i koordynowania działań podejmowanych w zakresie zarządzania kryzysowego. Przewodniczącym Zespołu będzie Prezes Rady Ministrów, a w jego skład wejdą szefowie
resortów: MON, MSW, MSZ i Minister Koordynator Służb Specjalnych. Do
obsługi Rady Ministrów i Zespołu w sprawach zarządzania kryzysowego
zostanie powołane Rządowe Centrum Bezpieczeństwa.
Na różnych szczeblach administracji rządowej i samorządowej oraz
w urzędach państwowych tworzone będą Zespoły Zarządzania Kryzysowego jako organa pomocnicze urzędników państwowych i samorządowych,
odpowiedzialnych za realizację zadań z zakresu zarządzania kryzysowego.
Zgodnie z ustawą do ich zadań należeć będzie: planowanie cywilne, ocena
zagrożeń, propozycja działań oraz zwalczanie zagrożeń. W urzędach tych
funkcjonować będą również Centra Zarządzania Kryzysowego, będące
organami wykonawczymi zespołów. Ustawa nakłada na te struktury liczne
zadania, zależne od szczebla. Ogólnie będą to: stałe monitorowanie sytuacji
bieżącej, wymiana informacji, współdziałanie z innymi ogniwami systemu
i dokumentowanie działań. Obecnie na szczeblu MON zgodnie z ustawą powstały Zespół Zarządzania Kryzysowego i Centrum Zarządzania Kryzysowego. Istotną zmianą jest to, że Centra są organami o stałym charakterze,
na bieżąco monitorującym zagrożenia kryzysowe na terenie naszego kraju.
Prezentowany rysunek 1 przedstawia schemat organizacji krajowego systemu zarządzania kryzysowego wynikającym z ustawy.
Obecnie zarządzanie sytuacjami kryzysowymi w kraju leży w kompetencjach wielu instytucji i organów państwowych i terenowych. Najwyższymi organami w zakresie kierowania reagowaniem kryzysowym na szczeblu
państwa są Prezydent RP i Rada Ministrów. Zadania w zakresie rozwiązywania sytuacji kryzysowych na szczeblu rządu realizuje Zespół ds. Kryzysowych, którego przewodniczącym jest Minister Spraw Wewnętrznych. Zespół jest doraźnie zwoływanym organem pomocniczym Prezesa Rady
Ministrów. W sytuacjach zagrożeń militarnych zespołem kieruje Minister Obrony Narodowej. Dodatkowo w celu zapobieżenia skutkom klęsk żywiołowych
lub ich usunięcia powołuje się Rządowy Zespół Koordynacji Kryzysowej,
21
Ibidem.
37
Źródło: opracowanie własne na podstawie Ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu
kryzysowym.
Rys. 1. Schemat organizacyjny docelowego, krajowego systemu zarządzania
kryzysowego
którego obsługę zapewnia Resort Spraw Wewnętrznych. W resortach, oraz
na wszystkich poziomach administracji państwowej i samorządowej, istnieją stałe lub doraźnie powoływane organa zarządzania kryzysowego. Ocenia się, że dotychczasowe rozwiązania w zakresie zarządzania kryzysowego zapewniają w miarę efektywne reagowanie na zagrożenia pozamilitarne,
związane głównie z reagowaniem na klęski żywiołowe. Jego elementy realizują zadania na rzecz Ministra Obrony Narodowej w czasie reagowania
państwa na kryzysy polityczno-militarne, również w ramach UE i NATO,
oraz koordynują udział sił i środków resortu ON we wsparciu struktur cywilnych w reagowaniu na kryzysy pozamilitarne. Rysunek nr 2 przedstawia
schemat organizacji obecnego, krajowego systemu zarządzania kryzysowego.
38
kryzysowym.
Rys. 2. Schemat organizacyjny obecnego, krajowego systemu zarządzania
kryzysowego
kryzysowym.
Rys. 3. Schemat organizacyjny reagowania kryzysowego struktur cywilnych
39
CRISIS MANAGEMENT SPECIFIC CHARACTER IN THE
PERSPECTIVE OF DEFENCE SCIENCES
Abstract: The aim of the article is to outline crisis management issues
and search for common research areas concerning crisis management’s
specific character in the defence sciences’ perspective. Therefore, the author has distinguished some issues in order to characterize a chosen area
of crisis management science. Definitions and basic nations have also been presented that refer to the key problems connected with the subject under discussion. Issues related to the essence of crisis management have
been described and its main goals are discussed. Also the basic research
areas have been presented, on the basis of which the author shows the
research results in crisis management and the possibilities to use them in
defence sciences. In the final part of the paper, the place of crisis management in the defence system of the state is outlined. It is presented as
diagrams of the target national crisis management system, current national
crisis management system and the organization of crisis management in
civilian structures.
40
OBRONNOŚĆ.
Naukowe 2/2012
Znaczenie badań kompetencji interpersonalnych w
naukach oZeszyty
obronności
ISSN 2084-7297
AUTOR
mjr mgr Ireneusz Jędruszak
RECENZENT
dr hab. inż. Tomasz Majewski
ZNACZENIE BADAŃ KOMPETENCJI
INTERPERSONALNYCH W NAUKACH O OBRONNOŚCI
Celem artykułu jest przedstawienie charakterystyki pojęcia kompetencji
interpersonalnych oraz wskazanie niektórych obszarów i aspektów badania
kompetencji w naukach o obronności, a także w innych dyscyplinach.
Podstawowym, pierwotnym pojęciem dla przedstawianego tematu jest
pojęcie porozumiewania się. Każdy człowiek porozumiewa się z innymi:
począwszy od dzieci i rodziców, rodziny oraz przyjaciół, pracodawców
i pracowników, studentów oraz profesorów, skończywszy na nieznajomych
i wrogach. Człowiek zaczyna porozumiewać się z otoczeniem i z innymi
osobami już w pierwszych tygodniach życia. Badania naukowe nad porozumiewaniem się prowadzone są od dawna, lecz podejmowane wciąż na
nowo m.in. dlatego, że za każdym razem można odkryć nowe spojrzenie
na ten temat; również dlatego, że pomimo zmieniających się sposobów
(kanałów) i technik realizacji, jego intensywność i obecność w naszym życiu nie maleje; aż w końcu po prostu po to, by móc zwiększyć skuteczność
porozumiewania się z innymi1. Jakość porozumiewania się ma duże znaczenie. Pokazały to na przykład zakrojone na szeroką skalę badania
w Stanach Zjednoczonych2, które dowiodły, że brak skutecznego porozumiewania się był przyczyną załamania się więzi w związkach – w tym małżeńskich, znacznie częściej niż inne wskaźniki, takie jak pieniądze, problemy z krewnymi i teściami czy problemy seksualne.
Badacze, podkreślając, że porozumiewanie się ma duże znaczenie,
wskazują na:
• potrzeby fizjologiczne – np. wpływ izolacji społecznej na zapadalność
na różne choroby – od przeziębień po choroby onkologiczne, duży wpływ
samotnego życia (bez silnych więzi społecznych) na występowanie chorób
psychicznych czy częstsze narażenie na nagłą śmierć, niezależnie od korzystania z używek czy uprawiania sportu3;
1
R.B. Adler i inni, Relacje interpersonalne – proces porozumiewania się, REBIS, Poznań 2011, s. 4.
2
Ibidem (badania National Comunication Association 1999 ), s. 5.
3
S. Duck, 1998, Fitzpatrick i Vangelisti, za: R.B. Adler i inni, Relacje interpersonalne –
proces porozumiewania się, REBIS, Poznań 2011, s. 6.
41
Ireneusz Jędruszak
• potrzeby tożsamościowe – źródło wiedzy o nas samych, informacje
zwrotne;
• potrzeby społeczne – zawiązywanie i pielęgnowanie różnych relacji
i ról w grupach – od rodzinnych, przyjacielskich do zawodowych (np. badane kobiety uznały, że życie towarzyskie przyczynia się do wzrostu zadowolenia z życia w większym stopniu niż, np. zakupy, odpoczynek, gimnastyka
czy oglądanie TV4);
• potrzeby praktyczne – przekazywanie treści w różnorodnych sytuacjach życiowych, niezbędne np. do realizacji wszystkich potrzeb w hierarchii potrzeb ludzkich wyróżnionych przez psychologa Abrahama Maslowa5.
Porozumiewanie się jest złożonym procesem. Modele próbujące opisać
to zjawisko ewaluowały wraz z nowymi odkryciami w tej dziedzinie, starając
się objąć coraz bardziej szczegółowo opisywane interakcje międzyosobowe. Model przyjęty przez autora tej pracy6 składa się z dwóch elementów
porozumiewających się, które wysyłają, odbierają i nadają sens werbalnym
i niewerbalnym wiadomościom, funkcjonują w swoich często różnych i autonomicznych otoczeniach (środowiskach czy kontekstach) i łączą się we
wspólnej przestrzeni porozumienia. W modelu występuje również zjawisko
szumu (zewnętrzne, fizjologiczne i psychologiczne), jako czynnik utrudniający porozumiewanie się, oraz pojęcie kanału – jako medium pośredniczące w wymianie wiadomości (rys. 1).
Cechy porozumiewania się są następujące:
• transakcyjność – wzajemny wpływ elementów porozumiewających;
• zamierzony lub niezamierzony charakter;
• wymiar, treść i komponent relacyjny;
• nieodwracalność porozumiewania – mimo wyjaśniania i pokonywania
barier komunikacyjnych;
• niepowtarzalność porozumiewania (np. te same słowa „dzień dobry”
mogą wybrzmieć codziennie inaczej).
Dopiero w perspektywie tak przyjętego modelu porozumiewania się
oraz szerokiej świadomości jego wpływu na życie każdej osoby, można
dokładniej przyjrzeć się tytułowemu pojęciu kompetencji interpersonalnych.
Można również wskazać niektóre obszary w naukach o obronności, w których kompetencje nabierają szczególnego znaczenia, oraz wyróżnić inne
dyscypliny i specjalności zajmujące się badaniem tych zagadnień.
4
D. Kahneman i inni, A daily measure, Scence 2004, za: R.B. Adler i inni, Relacje interpersonalne – proces porozumiewania się, REBIS, Poznań 2011, s. 306.
5
A.H. Maslow, Toward a psychology of being, Van Nostrand Rainhold, New York 1968.
6
Model porozumiewania się, za: R.B. Adler i inni, op. cit., s. 10.
42
Znaczenie badań kompetencji interpersonalnych w naukach o obronności
Źródło: opracowanie własne na podstawie: R.B. Adler i inni, Relacje interpersonalne – proces porozumiewania się, REBIS, Poznań 2011, s. 11.
Rys. 1. Model porozumiewania się
Pojęcie kompetencji
Pojęcie kompetencji stosuje się w różnych kontekstach, nie zawsze oddających pełnię i sedno jego znaczenia. W znaczeniu powszechnym utożsamiane jest często z odpowiednimi umiejętnościami lub po prostu cechami
osób7. Czym zatem są kompetencje, kogo możemy nazwać osobą kompetentną, np. kompetentnym menadżerem czy dowódcą?
Gdy mowa jest o kompetencji lub jej braku, rozważa się zazwyczaj wiele składników równocześnie, czyli właściwie ich swoistą kombinację. Często, np. przy ocenie szkoleń, ocenach okresowych czy rekrutacji, bierze się
pod uwagę pojedyncze elementy (wskaźniki) do oceny. Zazwyczaj ocena
jest wówczas ogólna i często niewystarczająca. Natomiast, gdy dla oceniającego lub rekrutującego ważna jest też skuteczność ocenianych cech,
dopiero wówczas zespół wymienionych cech w funkcji efektywności pozwala lepiej dostrzec przyczyny sukcesu. Taki sposób postępowania pozwala
wskazać osoby kompetentne.
Można zatem kompetencje zdefiniować jako wiedzę, umiejętności i zachowania oraz przymioty i postawy wyróżniające tych, którzy osiągają najwyższą efektywność8. Można również określić je nieco inaczej, jako zintegrowane
wykorzystanie zdolności, cech osobowości, a także nabytej wiedzy i umiejętności, w celu doprowadzenia do pomyślnego wykonania założonej misji9.
7
Ch. Woodruffe, Ośrodki oceny i rozwoju – narzędzia analizy i doskonalenia kompetencji pracowników, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003, s. 92.
8
Por. A. Trick, M. Tarczyńska, Motywowanie pracowników, Warszawa 1999.
9
Por. C. Lev-Leboyer, Kierowanie kompetencjami, Warszawa 1997.
43
Ireneusz Jędruszak
Przykładem praktycznego zastosowania pojęcia kompetencji może być
metoda kryterialna w ocenie kadry organów dowodzenia10. W metodzie tej,
oprócz innych rodzajów kryteriów, takich jak efektywnościowe czy behawioralne, stosuje się kryteria kompetencyjne. Można je, zgodnie z przytoczonymi
wcześniej definicjami samych kompetencji, określić jako cechy i właściwości
osób (kadry) powiązane w sposób przyczynowo-skutkowy z osiąganymi przez
nie wysokimi efektami pracy (służby) – a więc motywy, cechy osobowości,
postawy i wartości, zdolności, wiedzę oraz umiejętności. Pojawiają się
wówczas, oprócz tradycyjnych elementów kwalifikacji, takich jak wykształcenie, wiedza fachowa, znajomość języków obcych, dodatkowe umiejętności, np. praca w zespole, rozwiązywanie problemów, przywództwo czy cechy osobowości. Cechy osobowości rozumiane są tu jako względnie stałe
cechy psychiki człowieka istotne z punktu widzenia skutecznego wykonywania pracy. Znaczenie tych cech jest różne w zależności od stanowiska
pracy i zawodu, ale są szczególnie ważne na stanowiskach kierowników
czy dowódców. Do cech osobowościowych można zaliczyć energię, rzetelność, odpowiedzialność, ale też kreatywność, wyobraźnię, opanowanie,
asertywność i odporność na stres11.
Czy we współczesnym systemie szkoleń chociażby organów dowodzenia WP uwzględnia się takie cechy, jak: energię, kreatywność czy wyobraźnię? A przecież wysoki poziom wyobraźni, np. przestrzennej, może mieć
bezpośredni wpływ na ocenę sytuacji bojowej, możliwości wykorzystania
terenu czy położenia wojsk – tak cenionej m.in. u sławnego polskiego dowódcy Tadeusza Kościuszki.
Pojęcie relacji interpersonalnych
Relacje interpersonalne ogólnie rozumiane są jako jakość porozumiewania się w procesach interakcji międzyosobowej, czyli jako charakterystyka procesu porozumiewania się. Niektórzy naukowcy wskazują na dwa
różne podejścia do tego pojęcia: ilościowe i jakościowe12. Definicja ilościowa przedstawia relacje interpersonalne jako każdą, zazwyczaj bezpośrednią, interakcję miedzy dwoma osobami (zwaną inaczej diadą). Definicja
jakościowa, którą zdecydowanie preferują badacze, zakłada przy bezpośredniej interakcji osób traktowanie się wzajemne jako indywidualności, bez
względu na kontekst porozumiewania się i zaangażowaną liczbę osób.
10
A. Juncewicz, Identyfikacja potrzeb szkoleniowych systemie doskonalenia organów
dowodzenia wojsk lądowych, AON, Warszawa 2010, s. 60.
11
Zob. A. Ludwiczyński, Metody strategicznego zarządzania zasobami ludzkim w przedsiębiorstwie, [w:] Szkice zarządzania zasobami ludzkimi, red. H. Król, Wyd. WSZPiZ
im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2002, s. 269–270.
12
R.B. Adler i inni, op. cit., s. 19.
44
Definicja jakościowa nie narzuca ograniczonej liczby osób uczestniczących w relacji, skupia się natomiast na jej jakości i indywidualności uczestników. Ma to szczególne znaczenie przy zaangażowanej współpracy grup
osób dążących do skutecznego osiągania celów, czyli w kontekście kompetencji – przedstawionej w poprzednim podrozdziale. Takimi grupami mogą
być, np. kadra zarządzająca firmy albo wojskowe organy dowodzenia.
Parafrazując powiedzenie Cycerona Nervus belli pecunia (łac.) – pieniądz jest nerwem wojny, można zaryzykować powiedzenie, że relacje,
a dokładniej jakość relacji interpersonalnych jest swoistym nerwem wszelkich działań wojennych. Oprócz powszechności ich występowania, a zarazem swoistej dyskrecji we wszelkich ludzkich aktywnościach ( w tym też
działaniach wojennych), przemawiają za tym dodatkowo właśnie cechy
definicji jakościowej. Są to:
• niepowtarzalność – indywidualne osobowe relacje z każdym inne np.
zawsze relacja uczeń nauczyciel w klasie jest niepowtarzalna dla każdego
ucznia;
• niezastępowalność – relacja z daną osobą jest niezastąpiona (nie ma
dwóch identycznych osób, mimo że są podobne), np. smutek po stracie
przyjaciela mimo innych relacji przyjacielskich;
• współzależność – wzajemna zależność, czyli silny, nieobojętny wpływ
zachowań czy treści przekazywanych między sobą w relacji;
• ujawnienie osobistych informacji – dzielenie się uczuciami, myślami,
osobistymi informacjami, których w bezosobowej relacji się nie ujawnia.
Reasumując, są to elementy wskazujące na zaangażowanie, w dodatku
sprzężone zwrotnie, z dodatkową cechą samonagradzania (samosatysfakcji z zaangażowanej relacji). A bez zaangażowania nie ma oddania w najważniejsze indywidualne działania człowieka, co wielokrotnie podkreślał
w swoich książkach Stephan Covey13.
Gdy powyższe cechy występują w najwyższym stopniu, mówimy o relacjach osobowych – interpersonalnych, w przeciwnym wypadku – o bezosobowych. Można zatem przedstawić, zgodnie z definicją jakościową, w zależności od stopnia natężenia jej cech, rozpiętość charakteru relacji na
skali. Na skrajnych końcach skali leżą: relacje osobowe – niepowtarzalne,
w pełni zaangażowane i relacje bezosobowe (np. relacja z kasjerką w supermarkecie).
Gdyby przyjąć tylko definicję ilościową okazałoby się, że każda nawet
bezosobowa relacja, np. z bileterem w kasie dworcowej, nazwana byłaby
interpersonalną. Z drugiej strony w pełni zaangażowana relacja w rodzinie
wielodzietnej, czy kilkunastoosobowym zespole kreatywnym firmy reklamowej, nie byłaby już interpersonalna (w klasycznej teorii komunikacji była-
13
S.R. Covey, 7 nawyków skutecznego działania, REBIS, Poznań 2007, s. 142.
45
Ireneusz Jędruszak
by to komunikacja grupowa lub nawet międzygrupowa14). W rzeczywistości,
w codziennym życiu, spotykamy się najczęściej z relacjami bezosobowymi
i jest to normalne. Relacje osobowe wymagają bowiem poniesienia konkretnych kosztów i zmieniają się nawet w związkach o najwyższym zaangażowaniu, na przykład w małżeństwie (wystarczy porównać parę zakochanych
narzeczonych z parą o 20-letnim stażu).
Kompetencje interpersonalne
Jak połączyć wyżej definiowane pojęcie kompetencji z obszarem porozumiewania się interpersonalnego? Autor proponuje zdefiniować kompetencje interpersonalne jako wiedzę i umiejętności oraz zachowania i postawy w skutecznym i poprawnym porozumiewaniu się. Na szczególną rolę
i wzajemną równowagę cech skuteczności i poprawności w porozumiewaniu się zwraca uwagę wielu badaczy15. Nie istnieje jeden dobry, poprawny
i skuteczny sposób porozumiewania się. Jedni wolą formy bezpośrednie,
inni dyplomatyczne aluzje, jedni wolą porozumiewać się w poważnym tonie,
inni znowu poprzez dowcip. Jeden typ porozumiewania sprawdza się
w określonych warunkach (np. niewybredne żarty w sytuacji koszarowej),
a w innych zawodzi całkowicie (rozmowa w podobny sposób ze starszym,
nobliwym członkiem rodziny). Poprawność zależy od konkretnej sytuacji,
kontekstu i osób. Możemy dobrze porozumiewać się z rówieśnikami czy
kolegami w firmie, ale słabo z przełożonym czy dowódcą. Osoby kompetentne w porozumiewaniu się cechuje też elastyczność, szczególnie w sytuacjach spotkania przedstawicieli różnych kultur.
Wymienia się następujące cechy skutecznego porozumiewania się16
(niezależnie od zmiennych uwarunkowań poprawności):
• szeroki repertuar możliwości – im więcej wariantów zachowań, tym
większe szanse na osiągniecie celów (doświadczenie);
• zdolności przystosowawcze – wybór właściwego, stosownego zachowania;
• umiejętność zachowania się – praktyczne zastosowanie wybranej metody porozumiewania;
• zaangażowanie – uczciwe zainteresowanie osobą i przedmiotem
rozmowy przynoszące obustronne korzyści;
• postawa empatyczna – umiejętność spojrzenia z punktu widzenia
partnera;
14
J. Lipińska, Wprowadzenie do teorii komunikowania, AON, Warszawa 2010, s. 10.
Spitzberg, 2000, Wiemann i in., 1997, za: R.B. Adler i inni, op. cit., s. 26.
16
R.B. Adler i inni, op. cit., s. 28.
15
46
• złożoność poznawcza – umiejętność patrzenia na problemy wielowymiarowo, tworzenie interpretacji zachowań tzw. wrażliwość konwersacyjna;
• samoobserwacja – (ang. self-monitoring) proces obserwacji własnych
zachowań i wyciągania wniosków.
Reasumując, kompetencje interpersonalne to wiedza i umiejętności w uzyskiwaniu pożądanych rezultatów w relacjach z innymi, poprzez budowanie
wzajemnego kontaktu na zasadach akceptowanych przez każdą ze stron17.
Pozytywny może być fakt, że tej kompetencji można się w dużym stopniu
nauczyć (chociaż część cech jest biologiczna czy genetyczna, np. dowcip
czy opanowanie w sytuacjach społecznych jest w dużym stopniu dziedziczony), a rosną one wraz z wykształceniem i doświadczeniem. Skutecznym
sposobem mogą być różnego rodzaju szkolenia, warsztaty i treningi, oferowane przez rynek szkoleniowy, poczynając od krótkich, nastawionych na
naukę wąskich umiejętności, aż po większe, profesjonalne np. w wymiarze
40-godzinnym – treningi umiejętności interpersonalnych w renomowanych
szkołach trenerów i terapeutów18.
Kompetencje interpersonalne w naukach o obronności
Wracając do wcześniej sformułowanej parafrazy słów Cycerona, że relacje, a dokładniej jakość relacji interpersonalnych, jest swoistym nerwem
wszelkich działań wojennych, w perspektywie przedstawionych informacji
o kompetencjach interpersonalnych, można zasadnie dodać stwierdzenie,
iż dzieje się tak wszędzie tam, gdzie żołnierz będzie podmiotem oddziaływania (osobą). Przyjmując taką perspektywę, autor chce wskazać, gdzie
występują i jakie mogą mieć znaczenie, kompetencje interpersonalne
w wybranych obszarach nauk o obronności. Wskazane elementy z pewnością nie wyczerpują tematu, ale mogą być przyczynkiem do identyfikacji
i uświadomienia ich roli w dziedzinie nauk o obronności oraz projektowaniu
dalszych ewentualnych badań, które m.in. planuje podjąć autor.
Pierwszym rozległym obszarem są poziomy relacji na różnych szczeblach dowodzenia w organizacji sił zbrojnych. Rozpatrując kolejno od najniższego szczebla dowodzenia, można wyróżnić przykładowe charakterystyczne
relacje: żołnierz-żołnierz, dowódca-żołnierz, dowódca-sztab, dowództwa-organy państwa. Mogą one kształtować się zarówno w strukturze układu poziomego (relacje między członkami grupy), jak i pionowego (przełożeni-podwładni)19. W relacji żołnierz-żołnierz obok relacji formalnych powstają
nieformalne, z których najbardziej dojrzałą formą jest koleżeństwo i przy17
Ibidem, s. 30.
Informacje: Ośrodek pomocy i edukacji psychologicznej INTRA, dostępne na stronie
internetowej: http://www.osrodekintra.pl/menu-3/rozwoj-osobisty/trening-interpersonalny.
19
R. Bera, Metodyka kształtowania postaw żołnierskich, Bellona, Warszawa 1999, s. 157.
18
47
Ireneusz Jędruszak
jaźń. Poczynając od tego poziomu możemy badać szereg elementów, takich jak: wpływ zaangażowania, jakość wzajemnego porozumiewania się,
wzajemne wsparcie, zrozumienie, zaufanie w kontekście współdziałania –
szczególnie w perspektywie osiąganych rezultatów, wykonywanych zadań
służbowych czy bojowych. Podobnie w relacji dowódca-żołnierz, w której
oprócz wspomnianych wcześniej zależności, ujawniają swoją wagę dodatkowe
umiejętności, takie jak: przewodzenie czy dowodzenie. Podobnie na kolejnych
wyższych poziomach i szczeblach, gdzie dochodzą coraz bardziej złożone
relacje między- i wewnątrzgrupowe oraz coraz większa odpowiedzialność za
wypracowywane decyzje i rozkazy – łącznie z odpowiedzialnością za życie
i zdrowie podkomendnych i inne straty, nie tylko materialne.
Innym istotnym elementem w dziedzinie nauk o obronności jest proces
dowodzenia rozumiany najogólniej jako całokształt przedsięwzięć realizowanych przez komórki organizacyjne i osoby funkcyjne na stanowiskach
dowodzenia, realizowany w cyklu decyzyjnym20. Występują tu, oprócz
wskazanych powyżej elementów związanych z poziomem relacji, przede
wszystkim elementy związane z jakością pracy i współpracy zespołów zadaniowych (komórek sztabu) w relacji do dowodzącego.
Kolejnym istotnym elementem w dziedzinie nauk o obronności z punktu
widzenia przenikania się z pojęciem kompetencji interpersonalnych jest
jakościowe podejście do zasad sztuki wojennej. Skupiając się tylko na
przykładzie głównej zasady – przewagi, która niejako stanowi kwintesencję
pozostałych zasad (zwana też zasadą zasad21), wskazuje się – obok jakości sprzętu – na jakość wyszkolenia żołnierzy. Jakość wyszkolenia żołnierzy, postrzeganych jako główne narzędzie (środek)22 walki, szczególnie
rzutuje na poziom praktycznego zastosowania sztuki wojennej, w tym
szczególnie na skuteczność sztuki dowodzenia. Dodatkowo rozpatruje się
też aspekty czynnika ludzkiego, takie jak odporność psychiczna, a w niej
poziom wrażliwości na strach, szok, zaskoczenie i panikę. Klasyk sztuki
wojennej C. Clausewitz pisał, że wojna nigdy nie jest skierowana przeciwko
materii, lecz zawsze równocześnie przeciwko siłom duchowym, ożywiającym tę materię, a obu tych elementów oddzielić od siebie nie sposób. Inny
klasyk Sun-Tzu wskazywał również, że złamanie lub osłabienie woli walki
przeciwnika prowadzi do zwycięstwa stosunkowo niskim kosztem. Kładł on
również nacisk na pojęcie tzw. mnożnika siły, którym oprócz rozpoznania,
fortelu i dywersji w celu zaskoczenia, wymienia oddziaływania psychologiczne na przeciwnika i manewr.
Ostatnim elementem wyróżnionym przez autora jest szeroko pojęte
szkolnictwo wojskowe. Wychodząc z założenia, że służba wojskowa to
20
Praca zbiorowa pod red. J. Kręcikija, J. Wołejszo, Podstawy dowodzenia, AON, Warszawa 2007, s. 87.
21
S. Koziej, Teoria sztuki wojennej, Bellona, Warszawa 1993, s. 69.
22
Również postrzegany w szerszym kontekście jako podmiot i przedmiot walki – istotny
dla całości tematu, za: S. Koziej, Teoria sztuki wojennej, Bellona, Warszawa 1993, s. 47.
48
też szkolenie, a głównym celem codziennej pracy kadry wojskowej jest
kształtowanie swoich umiejętności dowódczych, sztabowych, specjalistycznych, od uczelni wojskowej po praktykę treningów sztabowych, gier wojennych i ćwiczeń – kształtowanie (szkolenie) żołnierza nigdy się nie kończy23.
W tym rozumieniu, kompetencje interpersonalne i związane z nimi zagadnienia z uwzględnieniem ich wagi we wspomnianych wcześniej obszarach
nauk o obronności, mogą być przedmiotem szkoleń – bezpośrednim, lub
związanym pośrednio z takimi tematami, jak: umiejętności dowodzenia,
przewodzenia, autorytetu, współpraca zespołów zadaniowych, walka psychologiczna czy kształtowanie postaw żołnierskich. Mogą też być elementem wspomagającym identyfikację potrzeb szkoleniowych oraz stanowić
element oceny, szczególnie przy podejściu jakościowym24. Badania przeprowadzone w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Lądowych25 dotyczące
kształcenia oficerów wskazały (tabela 1 i tabela 2), że za główną korzyść
wynikającą z dokształcania oficerowie uznali rozwijanie własnej osobowości (36%), a następnie awans zawodowy (28%) i satysfakcję z samorealizacji (20%). Jako najważniejsze źródło decydujące o uczestnictwie w procesie edukacyjnym wskazali stosunki interpersonalne w pracy (34%).
Tabela 1. Korzyści wynikające z dokształcania się
Rodzaj korzyści
Rozwijanie własnej osobowości
Awans zawodowy
Satysfakcja z samorealizacji
Zaspokajanie własnej ambicji
Inne
Wskaźnik procentowy
36,4
28,5
19,9
7,3
7,9
Źródło: Koncepcja systemu doskonalenia zawodowego kadry w SZ RP, MON, Warszawa
2007, s. 31.
Tabela 2. Źródła decydujące o uczestnictwie w procesie edukacyjnym
Znaczenie wpływu
Stosunki interpersonalne w pracy niemające wpływu (na proces edukacyjny – przyp. autora)
Własny upór, utrudnienia przełożonych
Postawa najbliższej rodziny
Atmosfera wśród uczestników procesu edukacyjnego
Przychylność przełożonych
Pomoc kolegów
Negatywny wpływ samorealizacji na relacje między uczestnikami
Wskaźnik procentowy
34,2
30,3
27,0
20,4
19,7
7,2
2,6
Źródło: Koncepcja systemu doskonalenia zawodowego kadry w SZ RP, MON, Warszawa
2007, s. 31.
23
Ibidem, s. 48.
Por. A. Juncewicz, Identyfikacja potrzeb szkoleniowych systemie doskonalenia organów dowodzenia wojsk lądowych, AON, Warszawa 2010.
25
Ibidem, s. 42.
24
49
Ireneusz Jędruszak
Przykłady innych nauk szeroko badających aspekty relacji
interpersonalnych
Autor, studiując i analizując literaturę naukową przedmiotu w czasie
przygotowań do wygłoszenia referatu na niniejszy temat oraz w trakcie
przygotowań do dalszej pracy badawczej, korzystał z wielu różnych źródeł
związanych z dorobkiem naukowym innych dziedzin i dyscyplin, poza naukami o obronności i bezpieczeństwie (stanowiącymi do niedawna jedną
dyscyplinę naukową – naukę o wojskowości). Szczególnie bogaty dorobek
można odnaleźć w obszarze socjologii, w którym podejmowane są m.in.
zagadnienia (często również interdyscyplinarnie) z socjologii osobowości,
kompetencji społecznych, ról grupowych, społecznych aspektów komunikacji, społecznych aspektów wojny i innych26, 27. Kolejnym obszarem jest
psychologia, która podejmuje takie zagadnienia, jak: cechy osobowości,
relacje osobowe i grupowe, samoocena oraz używa charakterystycznych
metod i technik badawczych, jak psychometria i testy psychologiczne28.
Kolejnym obszarem jest zarządzanie, w którym również szeroko badane
są zagadnienia kompetencji interpersonalnych (również często interdyscyplinarnie), m.in. w takich zagadnieniach, jak: zarządzanie i kierowanie zasobami ludzkimi29, zarządzanie procesami interpersonalnymi, grupowymi
i sobą30, organizacje zhierarchizowane, teorie nauk o komunikowaniu31,
psychologia komunikacji itd.
Szeroki dorobek i bogactwo innych nauk podejmujących zagadnienia
związane z kompetencjami interpersonalnymi powinny być wykorzystane
przy badaniach tego tematu w obszarze nauk o obronności.
Zakończenie
Możliwie precyzyjne i jednoznaczne zdefiniowanie pojęć związanych
z relacjami interpersonalnymi oraz kompetencjami pozwala wyznaczyć charakterystyczne cechy i determinanty kompetencji interpersonalnych. Szczególnie podejście jakościowe pozwala na szerokie, wielokontekstowe spojrzenie
na problemowy obszar, a jednocześnie na dokładne formułowanie i przepro26
Por. artykuł M. Cieślarczyk, O potrzebie transdyscyplinarnego badania problemów
bezpieczeństwa i obronności, red. M. Baran-Wojtachino i inni, Społeczne aspekty zawodu
wojskowego, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010.
27
Por. P. Sztompka, Socjologia, Znak 2007.
28
Por. P. Smułka, Kompetencje społeczne – metody doskonalenia i pomiaru umiejętności interpersonalnych, Oficyna, Kraków 2008.
29
S.R. Covey, 7 nawyków skutecznego działania, REBIS, Poznań 2007, s. 142.
30
Por. R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2001.
31
Por. B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, Astrum, Wrocław
2004; za: J. Lipińska, Wprowadzenie do teorii komunikowania, AON, Warszawa 2010.
50
wadzenie kolejnych etapów procesu badawczego. Skuteczność porozumiewania się interpersonalnego oraz związane z nim kompetencje są równie ważne w relacjach osobistych i rodzinnych, jak w pracy (służbie). Relacje zawodowe obejmują najczęściej formalne i nieformalne struktury, które
mogą tworzyć oddolne, odgórne lub poziome porozumiewanie się. W realiach zawodowych porozumiewanie się odbywa się zazwyczaj w zespołach
pracowniczych spotykających się osobiście, bezpośrednio lub coraz częściej również wirtualnie. Zespoły te rozwijają się zgodnie z przewidywalnymi etapami i stadiami, tworząc przy tym własną swoistą kulturę, która stanowi grunt pod takie istotne cechy jak przywództwo, władza i wpływy32.
W kompetencjach interpersonalnych ważne jest też uwzględnienie podstawowych faktów, że wiadomości w procesie porozumiewania się mają
treść i wymiar relacyjny. Aspekt treściowy zazwyczaj jest łatwiejszy do interpretacji, bywa nawet oczywisty. Aspekt relacyjny natomiast nie zawsze
bywa jasny – i rzadko wyrażany wprost (wówczas mamy do czynienia
z metakomunikacją) – często przy pomocy przekazu niewerbalnego.
Na końcu autor pragnie zwrócić uwagę na potrzebę – w perspektywie
przedstawionych wcześniej znaczących wpływów jakości i skuteczności porozumiewania się interpersonalnego w istotnych obszarach nauk o obronności –
świadomego i zorganizowanego uwzględnienia tych elementów zarówno
w szkolnictwie wojskowym, jak i późniejszych etapach identyfikacji potrzeb
szkoleniowych i kryteriach ich oceny oraz w tematyce prac naukowo-badawczych. Ważna jest też konieczność uwzględnienia dorobku i doświadczeń, wskazanych również wcześniej, innych obszarów nauk podejmujących zagadnienia związane z kompetencjami interpersonalnymi, a tym
samym wzbogacanie i kształtowanie nauki o obronności.
THE IMPORTANCE OF INTERPERSONAL COMPETENCE IN
DEFENCE SCIENCES
Abstract: The aim of the article is to present characteristics of the interpersonal competence notion and to show some areas and aspects of competence research in defence sciences and in other disciplines (branches of
science).
The features, importance and model of the basic interpersonal communication notion are outlined. Then definition and features of the competence
notion and interpersonal competence are discussed, drawing special attention to the qualitative approach.
32
Por. R.B. Adler i inni, Relacje interpersonalne – proces porozumiewania się, Aneks II,
REBIS, Poznań 2011, s. 418–432.
51
Ireneusz Jędruszak
The author shows where interpersonal competence appears and what
significance it may have in selected areas of defence sciences and mentions other sciences and disciplines (branches of science) that deal with
this issue.
52
OBRONNOŚĆ.
Polemologiczne uwarunkowania badań w naukach
o obronności
ISSN 2084-7297
AUTOR
mgr Waldemar Krztoń
RECENZENT
płk dr hab. inż. Andrzej Polak
POLEMOLOGICZNE UWARUNKOWANIA BADAŃ
W NAUKACH O OBRONNOŚCI
Wprowadzenie
W procesie budowania dzisiejszej cywilizacji ludzie wytworzyli dobra
materialne, techniczne i naukowe, osiągając wysoki poziom w tych obszarach życia społecznego. Realizacja dążeń gospodarczych spowodowała
w rozwiniętym społeczeństwie poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego,
podniosła standard życia materialnego, uruchomiła wyjątkowy potencjał
komunikacji pomiędzy ludźmi i narodami we wszelkich jej formach. Jednocześnie z szybkim rozwojem nadeszła globalizacja wyzwań i zagrożeń,
pojawiły się nowe niekorzystne czynniki. W obszarze militarnym minęło
wprawdzie niebezpieczeństwo nowej wojny światowej, ale nie znaczy to, że
została ona kompletnie wykluczona.
Koncepcje wojny i pokoju zawarte w dziejach myśli społecznej i poglądach sławnych uczonych mają rozległą tradycję. Przedmiot wojny i pokoju
zajmuje naukę od dawna. Wojna i pokój były i są jednymi z najczęściej rozpatrywanych problemów kolejnych wieków. Badacze, przy dzielących ich
różnicach ideologicznych, politycznych czy metodologicznych, próbowali
opracować naukowe fundamenty dla nowych stosunków społecznych, państwowych i międzypaństwowych, ale jednocześnie partycypowali w ich
praktycznej realizacji. Pojmowanie wojny i obszar znaczeniowy tego pojęcia nadal podlegają rozwojowi i poddawane są nowym analizom, a tym
samym nadal zmienia się jej istota i natura, stając się coraz większym wyzwaniem dla ludzkości.
Aby wprawnie posługiwać się jakimś terminem, dobrze jest poznać jego
definicję. Pojęcie polemologia funkcjonuje od 1945 roku, ale nie jest znane
szerokiej grupie odbiorców, dlatego często pojawia się pytanie: czym jest
polemologia? Na to pytanie odpowiada prof. L. Ciborowski1 […] polemologia jest obszarem wiedzy obejmującym identyfikowanie związków przyczynowo-skutkowych skupionych wokół wojen i konfliktów zbrojnych. Jej prze-
1
L. Ciborowski, Polemologia – stan obecny i perspektywy, [w:] Metodologiczna tożsamość polemologii (praca pod red. M. Huzarskiego i B. Szulca), AON, Warszawa 2010, s. 10.
53
Waldemar Krztoń
słaniem jest natomiast unaocznienie tragedii wojennych i w ten sposób
przyczynienie się do kształtowania pokoju.
Kreatorem teorii i pojęcia polemologii był uczony francuski Gaston Bouthoul, który już w roku 1937 wysunął myśl powołania interdyscyplinarnej
nauki o pokoju – nauki podejmującej badanie przyczyn wojen, analizę ich
struktury oraz roli. Dyscyplina ta miała dążyć do naukowego opracowania
niezależnych i zależnych przesłanek stałego pokoju, zarówno w wymiarze
narodowym, jak i międzynarodowym. Druga wojna światowa przyspieszyła
spełnienie tego pomysłu. W 1945 roku w (Paryżu) G. Bouthoul założył instytucję naukowo-badawczą pod nazwą Institut Français de Polémologie.
Francuski uczony, szukając nazwy dla nowej nauki, chciał, aby odróżniała
ją od dotychczasowej terminologii w tym obszarze, ale także w sposób ponad wszystko prawdziwy, formułowała jej przedmiot i odrębność wobec
nauk wojennych: strategii i taktyki. Nadał jej nazwę „Polemologia” od greckiego słowa polemos, co znaczy: wojna, bój, walka.
Główny problem badawczy polemologii można sformułować w postaci
pytań2:
1) Dlaczego ludzie walczyli i walczą?
2) Dlaczego zbroili się i zbroją?
3) Dlaczego wytwarzali i wytwarzają takie środki walki, które są w stanie
zniszczyć i ich samych, i cywilizację?
Potrzebę odpowiedzi na te i tym podobne pytania wyraża właśnie maksyma: „Jeśli chcesz pokoju, poznaj wojnę”. Innymi słowy, droga do pokoju wiedzie przez poznanie wojny. Konkretnie proces badawczy obejmuje
poznanie pokoju, czyli poznanie przyczyn, struktury i roli wojen. Przedmiotem polemologii jest pokój, wojna i konflikty – nierozłączna triada życia społeczeństw3. Przedmiot badań polemologii jest interdyscyplinarny. Odnajduje
racjonalne zbieżne płaszczyzny przypisane do poszczególnych dyscyplin
lub specjalności naukowych. Celem badań jest wzbogacenie wiedzy, odkrywanie nowych prawd i związków wojny, pokoju, konfliktów osadzonych
w określonym społeczeństwie i państwie, podobnie jak innych zjawisk społecznych. Wiedza z zakresu nauk o obronności, bezpieczeństwie, historii
wojen, politologii, demografii, ekonomii, socjologii i innych, pozwala lepiej
poznać przyczyny oraz naturę wojny, kryzysu i pokoju.
Po przeprowadzonych analizach i porównaniach różnorakich ujęć terminologicznych prof. M. Huzarski proponuje następującą definicję polemologii: Polemologia jest specjalnością naukową zajmującą się badaniem wojen i konfliktów zbrojnych w ujęciu interdyscyplinarnym. Bada ich naturę
2
J. Borgosz, Drogi i bezdroża filozofii pokoju (od Homera do Jana Pawła II), Warszawa
1989, s. 225.
3
Zob. G. Bouthoul, Traité de polémologie, sociologies des guerres, doctrines et opinions sur la guerre, morphologies, Paris 1970, s. 18–25; cyt. za: J. Borgosz, Drogi i bezdroża filozofii pokoju (od Homera do Jana Pawła II), Warszawa 1989, s. 18.
54
Polemologiczne uwarunkowania badań w naukach o obronności
i uwarunkowania, lokalizuje w czasie i przestrzeni periodyczność, intensywność, związki przyczynowo-skutkowe oraz typologię. Polemologia bada
konflikty zbrojne i wojny przeszłości, teraźniejszości i przyszłości4. Polemologia to idea budowania interdyscyplinarnej nauki zajmującej się zjawiskami
wojny i pokoju. Nie sprzeciwiając się badaniom szczegółowym – badaniom
filozoficznym, socjologicznym, etycznym – polemologowie podkreślali
i podkreślają interdyscyplinarny charakter badań nad przyczynami, analizą
ich struktury oraz rolą wojen. Uważają, że żadna z nauk szczegółowych nie
jest w stanie zbadać tak wielostronnych zjawisk, jakim są wojny i pokój
w czasach współczesnych.
Podejście polemologiczne w badaniach pokoju, wojny i konfliktów zbrojnych wykorzystuje wiedzę: nauki o obronności, nauki o bezpieczeństwie,
filozofii, socjologii, historii, politologii, stosunków międzynarodowych, nauk
technicznych, antropologii, demografii, ekonomii, informatyki5.
Socjologia
Filozofia
Historia
Nauki
o obronności
Nauki
o bezpieczeństwie
Politologia
Obszar badań
w polemologii
Stosunki
międzynarodowe
Nauki
techniczne
Ekonomia
Informatyka
Demografia
Antropologia
Opracowanie własne na podstawie: M. Huzarski, Przedmiot badań, zakres polemologii,
Wykład, Studia doktoranckie WZiD AON, Warszawa 2012.
Rys. 1. Współzależność obszarów badań
Nauki o obronności i polemologia nie mogą być naukami szczegółowymi
w klasycznym tego słowa znaczeniu, w których przedmiot zostaje zawężony
do uzgodnionego punktu postrzegania z pominięciem innych stanowisk odniesienia. Obecnie bezpieczeństwo, siły zbrojne, zarządzanie, dowodzenie,
4
M. Huzarski, Przedmiot badań, zakres polemologii, Wykład, Studia doktoranckie WZiD
AON, Warszawa 2012.
5
Ibidem.
55
Waldemar Krztoń
sztuka wojenna, wojna, konflikt, pokój to kategorie obejmujące niemal wszystkie płaszczyzny bytu społecznego. Różnorodność tych zjawisk społecznych
określa interdyscyplinarny charakter nauk, o których mowa. Powoduje to jednocześnie potrzebę uczestniczenia w ich uprawianiu, rozwijaniu się, a przede
wszystkim w samych badaniach uczonych wielu specjalności.
Przedmiotem tych nauk jest również wojna i pokój, których nie należy
rozdzielać, ale badać jako całość, rozważać we wszystkich ewentualnych
ich relacjach i wspólnych oddziaływaniach. Analizowanie wojen łącznie
z problemami pokoju ma głębszy sens, wojny bowiem przyjmują różnorodne formy i takież rozmaite formy może przyjmować pokój. Naukowe badanie wojny i pokoju, zawiera się w obszarze i dziedzinie nauk społecznych,
dyscyplinie nauki o obronności, specjalności polemologii (znajduje się na
etapie tworzenia).
Specjalność – polemologia
Dyscyplina – nauki o obronności
Dziedzina – nauki społeczne
Obszar – nauki społeczne
Opracowanie własne na podstawie: M. Huzarski, Przedmiot badań, zakres polemologii,
Wykład, Studia doktoranckie WZiD AON, Warszawa 2012.
Rys. 2. Miejsce polemologii w nauce
W dociekaniach nad wojną i pokojem znawcy zagadnienia wskazują
trzy problemy: przyczyny wojen, analizę struktury, role wojen. Przyczyny
wojen należy badać wielostronnie, wynika to z konieczności pełnego ujęcia
ich w przekroju dziejowym. Analiza struktury wojen i jej elementów określa
wspólne związki, więzi i współzależności. Role wojen powinno się rozważać w poszczególnych kulturach, nade wszystko zaś w latach dzisiejszych.
56
Francuski Instytut Polemologii G. Bouthoula w procesie badawczym wojny
i pokoju wyróżnia osiem etapów6:
1) deskrypcja faktów materialnych;
2) deskrypcja (czysta) zachowań psychicznych (interpersonalnych) walczących stron;
3) pierwszy szczebel wyjaśnienia faktów materialnych i psychicznych,
poglądów i doktryn odnoszących się do konkretnych wojen;
4) drugi szczebel interpretacji obejmujący poglądy i doktryny na temat
wojen w ogóle;
5) dobór i porządkowanie faktów;
6) hipotezy na temat funkcji wojen;
7) hipotezy dotyczące periodyczności wojen;
8) typologia społeczeństw i wojen.
Rozważań nie należy ograniczać do ewidencji i opisu wojen, ukazywania
ich negatywnych skutków, w ujęciu dziejowym, teraźniejszym i rozwojowym.
W związku z tym, że wojny występowały we wszystkich społeczeństwach, to
powinny nimi kierować pewne właściwości, które trzeba stwierdzić, aby
w rezultacie tych powiązań ustalić ich podłoże.
B. Miśkiewicz postuluje rozumienie przedmiotu wojny w sposób następujący7:
1) W najszerszym rozumieniu w przedmiocie wojny pojawi się wszelka
działalność człowieka skierowana na potrzeby wojska i wojny.
2) Przedmiot badań nad wojną uzależniony będzie od przyjętego zakresu chronologicznego, metrycznego i terytorialnego. Historyk zawsze zmierza do ukazania wszystkich stron konfliktu zbrojnego i jego uzależnienia od
procesu dziejowego. Pozytywny efekt badawczy uzyskuje tylko ten historyk, który przedstawia nie tylko militarną stronę wojny, ale również jej uwarunkowania prawno-polityczne, socjologiczno-psychologiczne, demograficzno-geograficzne, ekonomiczne, kulturowe i inne.
3) Przedmiot badań wojny może być sprowadzony tylko do wojskowego
punktu widzenia. Nie oznacza to jednak, że powinniśmy go zawężać wyłącznie do zagadnień militarnych, widzianych w wąskim specjalistycznym
znaczeniu.
Zespół badawczy WZiD AON pod kierownictwem płk. dr. hab. Andrzeja
Polaka w pracy: Problemy wojny i pokoju w ujęciu historycznym zgromadził, opracował, omówił i wyjaśnił dylematy wojny i pokoju, w kontekście ich
dziejowego rozwoju. Po analizie myśli społecznej historii nowożytnej i najnowszej zespół zaobserwował, że w dociekaniach wielkich uczonych wy6
Zob. G. Bouthoul, Traité de polémologie, sociologies des guerres, doctrines et opinions sur la guerre, morphologies, Paris 1970, s. 18–25; cyt. za: J. Borgosz, Drogi i bezdroża filozofii pokoju (od Homera do Jana Pawła II), Warszawa 1989, s. 230–231.
7
B. Miśkiewicz, Wojna jako przedmiot badań historycznych, [w:] Wojna jako przedmiot
badań historycznych (praca pod red. K. Olejnika), Toruń 2006, s. 17–18.
57
Waldemar Krztoń
różnić można dużo wartości trwałych, uniwersalnych, które na stałe weszły
do rozważań poświęconych problemom wojny i pokoju. Do wartości tych
badacze zaliczają8:
1) Metodę podejścia do badanych zjawisk wojny i pokoju, polegającą na
kompleksowym ich ujmowaniu w powiązaniu z innymi dziedzinami życia
człowieka, społeczeństw i państw;
2) Podkreślanie w badaniach nad wojną i pokojem myśli, że głównym
źródłem wojny jest niesprawiedliwość społeczna, brak poszanowania prawa w stosunkach międzynarodowych, nadmierne dysproporcje w gospodarce, kulturze, poziomie życia, itp.;
3) Historyczne podejście do analizowanych zagadnień, wyrażające się
(między innymi) w bezwzględnym potępieniu wojen zaborczych, niesprawiedliwych i uznaniu wojen wyzwoleńczych, obronnych, sprawiedliwych,
jako zjawiska wymuszonego wówczas, gdy zawiodą wszystkie inne środki;
4) Postulat kontroli zbrojeń i liczebności wojsk, który jest szeroko dyskutowany na wielu forach międzynarodowych i realizowany już od dłuższego
czasu w praktyce.
Świat był i jest obszarem ciągłych konfliktów zbrojnych, absorbujących
wszystkie kontynenty. Nauki o obronności powinny także ukazywać jak
z biegiem czasu przeobrażały się spojrzenia na wojnę, a równocześnie
kategorie, teorie, zamiary strategiczne i formy walki. Planowanie i przygotowania obronne muszą opierać się nie na zagrożeniach czasu obecnego,
nawet najbardziej kluczowych, lecz na przeanalizowaniu długofalowych
problemów związanych z obronnością i bezpieczeństwem, które wymagają
wiedzy z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.
Przeszłe i współczesne konflikty i wojny mogą wystąpić w przyszłości,
dlatego ich opisywanie jest zrozumiałe dla świata przyszłych pokoleń. Definicje, pojęcia, teorie wojny i pokoju istotne w obecnych czasach, z całą
pewnością pozostaną takimi w przyszłości. Każda epoka ma inne środowisko wojskowe, obronne i inaczej następuje jego ewolucja. Wiedza o obronności, definicje wojny i pokoju wynikają w głównej mierze z przesłanek cywilizacyjnych. Takie postrzeganie prowadzi do ostrożnego opisywania
możliwości militarnych czy dominacji technologicznej, lecz powoduje przyjęcie jako punktu odniesienia zadań czy też celów, a nie samych możliwości zmian w sposobach prowadzenia wojny.
Analizowanie wojny i pokoju ciężko oddzielić od obecnych wyzwań cywilizacyjnych i kulturowych, powszechnych dla całego społeczeństwa. W krajach
demokratycznych szybko wyciągnięto wnioski dotyczące warunków koniecznych, by uczynić wojnę bardziej akceptowalną dla społeczeństwa9:
8
A. Polak, W. Więcek, J. Lasota, Problemy wojny i pokoju w ujęciu historycznym, AON,
9
M. Castells, Społeczeństwo sieci, Warszawa 2008, s. 454.
58
1) Nie powinna ona angażować zwykłych obywateli, a więc powinna być
prowadzona przez profesjonalną armię, tak że obowiązkowy nabór do wojska powinien być ograniczony do naprawdę wyjątkowych okoliczności, odczuwanych jako mało prawdopodobne.
2) Powinna być krótka, a nawet błyskawiczna, tak żeby jej konsekwencje nie przeciągały się, wyczerpując ludzkie i ekonomiczne zasoby i wywołując pytania o zasadność działań zbrojnych.
3) Powinna być czysta, chirurgiczna, ze zniszczeniami – nawet wroga –
utrzymywanymi w rozsądnych granicach i ukrytymi, na ile to możliwe, przed
oglądem publicznym, czego konsekwencją jest ścisłe powiązanie między
manipulowaniem informacjami, kreowaniem wizerunku a prowadzeniem
wojny.
Rewolucyjne zmiany w militarnej technologii, do jakich doszło w ciągu
ostatnich dekad, przyniosły instrumenty do wcielenia w życie tej społeczno-militarnej polityki. Wiek XXI charakteryzuje się nowymi sposobami kształtowania bezpieczeństwa, innymi zupełnie naturami wojen i konfliktów oraz
różnymi od obecnych dróg i metod budowania i zachowania pokoju. Na
naszych oczach rodzi się nowa rzeczywistość, prowadząca do zadania
zasadniczych pytań odnoszących się do wojny i pokoju. Po nowemu także
układa się możliwość powstania kryzysów i wojen. Współczesne konflikty
i wojny prowadzone ostatnimi czasy: nowe, małe, asymetryczne, nowoczesne, informacyjne, zmediatyzowane, bardzo odróżniają się od znanych
z przeszłości.
Profesor politologii Herfried Münkler, podkreślając specyfikę nowych
wojen, proponuje rozpatrzyć trzy procesy przemian10:
• po pierwsze, […] odpaństwowienie czy też prywatyzację działań wojennych. Była ona możliwa dzięki temu, że bezpośrednie prowadzenie wojny stało się stosunkowo tanie […];
• po drugie, […] asymetryzacją przemocy wojennej czyli sytuacja,
w której z reguły walczą z sobą nierówni przeciwnicy. Nie ma już frontów
i dlatego tylko rzadko dochodzi do potyczek, a prawie nigdy do wielkich
bitew […];
• po trzecie, […] stopniowe usamodzielnienie czy też atomizacja form
przemocy, podporządkowane uprzednio wymogom militarnym. W konsekwencji armie regularne straciły kontrolę nad przebiegiem działań zbrojnych.
Wojen nie należy badać, rozpatrując wyłącznie tylko te toczone ostatnimi czasy, ponieważ wiele na to wskazuje, że dawne formy wojen nie
znikną z dnia na dzień, a oczywiste jest, że nowe formy pojawią się na
pewno.
Obszar pojęciowy wojny (jego elementy terminologiczne i typologiczne)
został bardzo szeroko opisany przez znawców przedmiotu. Wiele różno10
H. Münkler, Wojny naszych czasów, Kraków 2004, s. 10.
59
Waldemar Krztoń
rodnych odniesień do zjawiska wojny spowodowało mnogość definicji. Definicje wojny stanowią ważny element naukowej podstawy świadomości
celu i rozumienia przedmiotu, ale nie należy przeceniać ich wartości.
1) Wojna – jest tylko dalszym ciągiem polityki prowadzonej innymi środkami. Tak więc widzimy, że wojna jest nie tylko czynem politycznym, lecz
i prawdziwym narzędziem polityki, dalszym ciągiem stosunków politycznych, przeprowadzeniem ich innymi środkami11.
2) Wojna – jest kontynuacją polityki prowadzoną środkami przemocy
w celu zmuszenia przeciwnika do spełnienia naszej woli, nosi charakter
krwawej walki zbrojnej, stoczonej przez zorganizowane siły zbrojne12.
3) Wojna – kontynuacja polityki środkami przemocy, której głównym
przejawem jest walka zbrojna13.
4) Wojna – stan funkcjonowania państwa charakteryzujący się istnieniem ostrego konfliktu zewnętrznego lub wewnętrznego rozwiązywanego
środkami przemocy, angażujący gros potencjału państwa14.
5) Wojna – zorganizowana walka zbrojna między państwami, narodami,
klasami lub grupami społecznymi, wywołana dla osiągnięcia określonych
celów politycznych, ekonomicznych lub ideologicznych albo zmierzająca do
obrony własnych interesów15.
Linia między tym, co pokojem już nie jest, a wojną jeszcze nie jest, jest
ruchoma i niewyraźna. Z biegiem czasu, wojny w swoim kształcie i myśli
ciągle się przeobrażają. Prawdopodobnie ewolucji nie ulega jedynie sens
wojny. Definicje klasyczne C. Clausewitza, F. Skibińskiego już nie wystarczają, coraz częściej poddawane są szerokiej krytycznej ocenie. Ważne
części definicji C. Clausewitza ujęte w pracy „O wojnie” – czyn polityczny,
dalszy ciąg stosunków politycznych; polityka jest inteligencją, wojna
zaś tylko narzędziem, a nie odwrotnie, są kwestionowane przez wielu
znawców przedmiotu. Definiowanie wojny jako czynu politycznego uważa
się za niewystarczające. Na uwagę zasługuje dążenie polemologów do
nowej interpretacji clausewitzowskiej definicji wojny jako kontynuacji polityki
środkami przemocy. Definicja ta wymaga nowej interpretacji wręcz odwrócenia: pokój to kontynuacja polityki środkami wolnymi od przemocy16.
J. Keegan stwierdza wprost: Wojna nie jest kontynuacją polityki przy
użyciu innych środków17, wojna może być aktem rytualnym, działaniem
określonych kultur, inspiracją religijną [...] w ciągu czterech tysięcy lat do11
C. von Clausewitz, O wojnie, Warszawa 2011, s. 29.
F. Skibiński, Rozważania o sztuce wojennej, Warszawa 1978, s. 29.
13
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2009, s. 156.
14
Ibidem, s. 156.
15
Słownik języka polskiego, Warszawa 1981, s. 744.
16
J. Borgosz, Drogi i bezdroża filozofii pokoju (od Homera do Jana Pawła II), Warszawa
1989, s. 237.
17
J. Keegan, Historia wojen, Warszawa 1998, s. 17.
12
60
świadczeń i powtórek wojowanie stało się obyczajem. W prymitywnym
świecie obyczaj ten miał charakter rytualny. Później ludzka pomysłowość
sprawiła, że odrzucono element rytuału, a wraz z nim wszystko, co ograniczało wojnę, poza nią samą. W konsekwencji praktyki wojenne doprowadzano do ekstremum, a później przekroczono jeszcze i tę granicę18. W zakończeniu książki Historia wojen pisze: Polityka musi trwać, wojna nie19.
H. Münkler twierdzi, że: wojna wyzwoliła się i zajęła miejsce polityki.
Miejsce, zajmowane w teorii Clausewitza przez politykę, przejęte zostało
przez samą wojnę20. Aby poznać powody wojen trzeba wgłębić się w istotę
wojny, pokazać jej czynniki polityczne, społeczne i ekonomiczne, nie wystarczy badać genezę, różnice religijne, cywilizacyjne czy też polityczne.
S. Huntington w książce Zderzenie cywilizacji udowadnia, że świat zdominują konflikty powodowane zderzeniami pomiędzy cywilizacjami. Ani polityka, ani ideologia, ani gospodarka nie będą już źródłami sporów światowych. Stają się nimi przeciwieństwa kulturowe, mające swoje korzenie
w różnicach religijnych i decydujące o tożsamości społeczeństw. Wojny
między klanami, plemionami, grupami etnicznymi i narodami toczyły się we
wszystkich epokach i wszystkich cywilizacjach, zakorzenione są bowiem
w naturze ludzkiej. Są to na ogół konflikty partykularne w takim sensie, że
wolne są od szerszych uwarunkowań ideologicznych czy politycznych21.
A. i H. Tofflerowie współczesny świat rozdzielają na trzy różnorodne pod
względem kulturowym, ewoluujące, cywilizacje. Cywilizacje te współistnieją,
kooperują, lecz także konkurują, spierają się. Są to trzy różne środowiska bezpieczeństwa. Tofflerowie twierdzą, że rozwijanie się technologii i przeobrażenia w strukturze przemysłowej mają swoje odzwierciedlenie w metodzie
prowadzenia wojen. Biorąc pod uwagę teorię fal cywilizacyjnych („świata
podzielonego na troje”), poszczególnym kręgom przypisuje się typ wojny.
I tak:
• kręgowi pierwszemu – „wojny XXI wieku”, czyli wojny ery informacyjnej;
• kręgowi drugiemu – „wojny XIX/XX wieku”, wojny ery industrialnej;
• kręgowi trzeciemu – „wojny średniowieczne”, wojny ery przedindustrialnej22.
J. Black sądzi, że na ogół nie przykładamy wagi do konfliktów, w których zachodnia cywilizacja nie bierze udziału. Na pytanie, w którą wojnę
w latach 1946–1980 zaangażowano największą liczbę żołnierzy lub która wojna przyniosła największe straty, najczęściej odpowiada się, że Wietnam. Natomiast prawda jest inna. Taką wojną była wojna domowa w Chinach z lat
18
Ibidem, s. 375–376.
Ibidem, s. 383.
20
H. Münkler, Wojny naszych czasów, Kraków 2004, s. 48.
21
S. Huntington, Zderzenie cywilizacji. I nowy kształt ładu światowego, Warszawa 2011,
s. 440.
22
B. Balcerowicz, Siły zbrojne w stanie pokoju, kryzysu, wojny, Warszawa 2006, s. 147.
19
61
Waldemar Krztoń
1946–1949. Zadając to samo pytanie w stosunku do lat 80., z reguły słyszy
się odpowiedź, że najkrwawsza była wojna brytyjsko-argentyńska o Falklandy (1982), choć tak naprawdę najwięcej ofiar pochłonęła wojna irackoirańska (1980–1988)23. J. Black, uważa, że w ten sposób ujawnia się tendencja do bagatelizowania niezachodnich sposobów prowadzenia wojen.
Realizm militarny należy postrzegać taki, jaki jest, a nie jakim by się chciało, żeby był. Celem naszych działań wojennych jest przygotowanie zwycięstwa, osiągnięcie sukcesu, uniknięcie niepowodzenia. Znajomość niezachodnich metod prowadzenia konfliktów jest niezbędna, aby rozumieć
realia panujące w świecie. Czasami ta wiedza jest niezbędna dla przetrwania zachodnich wojsk ekspedycyjnych24.
Pomimo powyższych zastrzeżeń można uznać, że nie powinno rezygnować się z klasycznego (clausewitzowskiego) zapisu celów wojny. Należy je jednak uzupełnić o treści niepolityczne.
Nauki o obronności i polemologia znajdują się w fazie tworzenia. Nadal
poszukuje się dla niej zgodnych z wymogami współczesnej wiedzy odpowiednich wytycznych teoretycznych i metodologicznych, co jest rzeczą zrozumiałą, albowiem tworzenie każdej nauki nie jest przecież aktem jednorazowym, lecz procesem i to nierzadko bardzo długim.
Wiele czynników pokazuje, że wojna jako przedmiot badań nauk
o obronności i polemologii staje się teraz kluczowym i ważnym obiektem
w analizach i diagnozach prowadzonych w celu podejmowania działań na
rzecz pokoju, w tym także opracowania i doskonalenia systemów bezpieczeństwa lokalnego, regionalnego i globalnego. Wciąż wiele spraw nie jest
rozstrzygniętych. Nadal nie możemy w całości odkryć sensu i istoty zjawiska wojen na przestrzeni wieków. Nie mając tej informacji, nie można efektywnie prowadzić prac dla zwiększenia bezpieczeństwa, dążyć do redukcji
zagrożeń wojną. Próbując wyjaśnić pokazane zagadnienia, trzeba dostatecznie zrozumieć fenomen wojny, przeprowadzić identyfikację i określić
naturę problemu, następnie uwzględnić efekty dociekań w opracowaniach.
Wydaje się, że nie jest możliwe wyznaczenie jednego szablonu badania
współczesnej wojny i pokoju. Problemy te mają tak różne podłoże, iż każdorazowe przymiarki opracowania jednolitego sposobu badawczego sprawiają wrażenie upraszczania zagadnienia i prowadzą do daleko idącego
skrótu.
23
24
62
J. Black, Wojna od 1990 roku, Warszawa 2011, s. 16.
Ibidem, s. 17.
POLEMOLOGICAL RESEARCH DETERMINANTS IN
DEFENCE SCIENCES
Abstract: Defence sciences and polemology are just being created but
the concepts of war and peace included in the history of social thought and
famous scholars’ views have a long tradition. The subject of war and peace
has engaged scholars for ages. Despite ideological, political or methodological differences, researchers have been trying to establish scientific foundations for new social, national and international relations and also have
participated in their practical realisation. Future and contemporary conflicts
and wars may be waged in the future. Therefore, describing them is comprehensible for the future generations’ world.
63
ISSN 2084-7297
AUTOR
mgr Małgorzata Lasota
Małgorzata Lasota
RECENZENT
płk dr hab. inż. Andrzej Polak
PEDAGOGIKA I PSYCHOLOGIA W BADANIACH NAUK
O OBRONNOŚCI
Obronność to jedna z podstawowych dziedzin działalności państwa,
mająca na celu przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom1.
Nauki o obronności to jedna z dyscyplin naukowych wchodzących w skład
obszaru nauk społecznych i dziedziny nauk społecznych. Przedmiot badań
nauk o obronności obejmuje problematykę obronną państwa w zakresie
systemu obronnego państwa, teorii sztuki wojennej w tym strategii, sztuki
operacyjnej i taktyki. Przedmiotem badań tej dyscypliny są przygotowania
obronne państwa i rozwój systemu obronnego państwa w tym sił zbrojnych,
a także organizacja i prowadzenie działań obronnych, operacji wojskowych,
dowodzenie oraz szkolenie wojsk. Badania w tej dyscyplinie powinny służyć tworzeniu podstaw teoretycznych i rozwojowi systemu obronnego państwa oraz teorii sztuki wojennej i kierowania wojskami2.
Podmiotem nauk o obronności jest człowiek, społeczeństwo, cywilizacja. Bez podmiotu nie istnieje proces badań naukowych. Człowiek jest również podmiotem badań pedagogiki i psychologii. Wspólny podmiot badań
jest pierwszym elementem świadczącym o interdyscyplinarności tych nauk.
Problematyka badań nauk o obronności dotyczy rozległych obszarów ludzkiego działania, obejmujących również poszczególne dziedziny pedagogiki
i psychologii. Metodologia badań nauk o obronności powinna więc być syntezą tych nauk. Metodologia badań nauk o obronności za przedmiot badań
przyjmuje obronność człowieka, społeczeństwa, cywilizacji, uwzględniając
wyzwania i zagrożenia współczesnego świata. Nauki o obronności, tak jak
inne nauki, poszukują sposobów na opisanie, wyjaśnianie, przewidywanie
i kontrolowanie badanych zjawisk w dziedzinie obronności. Szczególny
charakter badań nauk o obronności wynika z interdyscyplinarności. Badania prowadzone są na pograniczu różnych nauk i w rzeczywistości, system
pojęć stosowany w procesie badań nauk o obronności jest zbieżny z aparatem pojęciowym wielu nauk.
1
www.olfakt.brunng.com/Nauki_o_obronnoscifak.html (dostęp: 28.02.2012).
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, red. B. Balcerowicz, Warszawa 1996, s. 48.
2
64
Pedagogika i psychologia w badaniach nauk o obronności
pedagogika
CZŁOWIEK
psychologia
nauki
o
obronności
Opracowanie własne.
Rys. 1. Wspólny podmiot badań pedagogiki, psychologii i nauki o obronności
Kolejnym wspólnym elementem jest konieczność reagowania na problemy
współczesnego świata, które wywierają znaczący wpływ na środowisko
obronności. Nastąpił wzrost zagrożenia ze strony terroryzmu międzynarodowego, globalnej przestępczości zorganizowanej, handlu narkotykami, czy
chorób, mogących przybrać postać pandemii. Aby zapobiegać tym zagrożeniom, konieczne jest poszukiwanie metod ich rozwiązywania, nie tylko
poprzez reagowanie na zagrożenie, ale przede wszystkim przez przeciwdziałanie. Tak więc występuje potrzeba interdyscyplinarnego podejścia do
współczesnych problemów nauk o obronności. Nauki te obejmują bowiem
różne sfery działalności człowieka, nie tylko wojskową, lecz także demograficzną, pedagogiczną, psychologiczną, socjologiczną, ekonomiczną. Badanie problemów nauk o obronności powinno odbywać się na pograniczu tych
nauk.
Pedagogika to zespół nauk o wychowaniu, istocie, celach, treściach,
metodach, środkach i formach organizacji procesów wychowawczych. Pedagogika jest nauką o procesach wychowawczych, czyli teorią działalności
wychowawczej. Wychowanie nie jest działalnością autonomiczną, ponieważ realizuje określone zadania społeczne. Świadomość tych zadań, stawianych przez społeczeństwo jako całość, czy też jego różne grupy, wymaga przełożenia ich na język wychowawczych czynności. Zajmuje się tym
polityka oświatowa powiązana z całym systemem polityki państwa we
wszystkich dziedzinach. Pedagogika, poprzez włączanie się w tę transformację, wyciąga wnioski z głównych założeń i kierunków rozwoju państwa,
co oznacza, że określa, jakiego człowieka powinniśmy wychować i jak na-
65
Małgorzata Lasota
leżałoby to czynić, aby w konkretnych warunkach społecznego życia i jego
przemian uzyskiwać rezultaty optymalne3.
Naukowy charakter pedagogiki określają rola pedagogiki w działalności
wychowawczej i transmisja zadań społecznych na język wychowania.
Oczekiwania społeczne w stosunku do nauki są dwojakie. Nie tylko powinna podać informację, jak należy coś robić, ale wskazać też, co robić, by
efekt osiągnąć. Aby spełnić te oczekiwania, pedagogika musi formułować
sądy stwierdzające i zalecające. Aby sądy te miały charakter obiektywny,
zasady i cele muszą być jawnie deklarowane oraz powiązane z tradycją
określania istoty człowieczeństwa, a także z perspektywami rozwoju kraju4.
Główne wyznaczniki pedagogicznych rozważań wartościujących i zalecających, to humanizm i patriotyzm, w bardzo szerokim rozumieniu tych pojęć.
W związku z tym, konieczna jest ścisła współpraca pedagogiki z innymi
naukami. Pedagogika należy do nauk społecznych i ze względu na przedmiot badań, którym jest działalność wychowawcza, jest ściśle powiązana
z innymi naukami współdziałającymi. Między innymi są to filozofia, psychologia, socjologia, ale też nauki o obronności. Wychowanie dla tych nauk
formuje osobnika na członka grup społecznych, szczególna uwaga skierowana jest na problemy środowiska i zbiorowości. W dobie rozwiązywania
trudnych problemów globalnych, dialog pomiędzy środowiskami i zbiorowościami, jak też między cywilizacjami, ma wielkie znaczenie. Rozumienie
ogólnoludzkiej wspólnoty jest podstawą wychowania dla pokoju i współpracy międzynarodowej. Pedagogika realizuje te cele poprzez kształtowanie
świadomości narodowej i patriotyzmu. Efekty edukacji odnoszą się do oczekiwanych zmian w podmiocie kształcenia, w jego wiedzy, systemie wartości,
umiejętnościach i zainteresowaniach5. Edukacja dla obronności to całokształt celowo zorganizowanych procesów, form, metod, środków i oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych na dzieci, młodzież i dorosłych w celu
osiągnięcia względnie trwałych zmian w ich wiedzy, umiejętnościach oraz
w systemie wartości odnoszących się do zagadnień szeroko rozumianej
obronności6. Biorąc pod uwagę główne działy pedagogiki: empiryczną
(praktyczną), opisową (eksperymentalną), normatywną i teoretyczną (ogólną)7, możemy wykazać wspólne lub podobne obszary badań pedagogiki
i nauk o obronności.
Pedagogika empiryczna obserwuje, zbiera i bada całość doświadczeń wychowawczych (nauczycieli, wychowawców, dowódców), opracowuje doświadczenia dydaktyczne i metodyczne przy wszelkim nauczaniu i uczeniu się.
W skład nauk o obronności wchodzi między innymi dowodzenie i dydaktyka
3
Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1993, s. 536.
Ibidem, s. 537.
5
M. Huzarski, B. Szulc, Metodologiczna tożsamość polemologii, Warszawa 2010, s. 53.
6
Eksperyment z klasami profilowanymi wojskowo, red. M. Kaliński, Warszawa 2002, s. 183.
7
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 299.
4
66
obronna. Jako wspólny obszar badań tych dyscyplin można wymienić: pedagogiczne aspekty rozwoju instytucjonalnego i organizacyjnego wojska,
władzę dowódczą w strukturach hierarchicznych, wszelkiego rodzaju działania związane z edukacją obronną społeczeństwa, nie tylko skierowane do
sił zbrojnych.
Pedagogika opisowa uwzględnia doświadczenia i bada eksperymentalne prawa rządzące przebiegiem zjawisk biologicznych, psychologicznych
lub kulturowych związanych z wychowaniem. Wspólny obszar badań tego
działu pedagogiki z naukami o obronności związany jest z przygotowaniem
żołnierzy do operacji w środowisku międzynarodowym poza granicami kraju, w innej rzeczywistości kulturowej.
Kolejnym wspólnym obszarem badań pedagogiki eksperymentalnej
i nauk o obronności jest działanie przybliżenia kultur w celu przybliżenia
wartości innych kultur i religii, aby zminimalizować skutki zderzenia cywilizacji.
Pedagogika normatywna na podstawie filozofii człowieka, aksjologii i teorii
kultury bada naturę człowieka oraz wytwory jego kultury i na tym tle ustala
wartości, ideały, cele i normy, którymi kieruje się wychowanie. Wspólnym
obszarem badań są właśnie te ustalone wartości, ideały, cele i normy,
szczególnie związane z wychowaniem dla obronności.
Pedagogika teoretyczna, czyli ogólna, obejmuje całość badanego przedmiotu. Na podstawie materiału empirycznego, eksperymentalnego i normatywnego, dąży do ustalenia jednolitej teorii wszechstronnego rozwoju człowieka.
Historia oświaty i wychowania, inaczej historia wychowania lub dzieje
wychowania, bada jak wychowywano w różnych epokach historycznych na
przestrzeni dziejów. Wiele problemów można zrozumieć i wyjaśnić tylko po
analizie genezy i rozwoju w perspektywie czasowej. Historia wychowania
nie jest autonomiczna, nie istnieje bez historii powszechnej i innych dziedzin historycznych, wśród których znajduje swoje miejsce8.
Kolejnym interesującym działem pedagogiki mającym wspólne obszary
badań z naukami o obronności jest pedagogika medialna9. Celem jej jest
opis i analiza właściwości i możliwości edukacyjnych mediów, badanie ich
oddziaływania, wpływu i roli w realizacji celów dydaktycznych i wychowawczych, jak też opracowywanie optymalnych sposobów stosowania mediów
w zorganizowanych procesach edukacyjnych10.
Psychologia to również jedna z nauk o człowieku. Przedmiotem badań
psychologii jest aktywność człowieka: jej przejawy, struktura, funkcje i czynniki
determinujące, dotyczące całokształtu życia człowieka. Psychologia obej8
Opracowano na podstawie: W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004,
s. 298–303.
9
T. Pilch, Encyklopedia pedagogiczna XXI w., t. IV, Warszawa 2005, s. 169.
10
Ibidem, s. 169.
67
Małgorzata Lasota
muje badaniami codzienne życie człowieka, z jego normalnym przebiegiem
i z trudnościami. W badaniach tych coraz bardziej docenia się fakt, że
człowiek jest podmiotem własnej aktywności, zdolnym do regulacji swoich
stosunków ze światem otaczającym, zarówno konformistycznym, jaki samosterowanym, zdolnym do uwzględnienia tego, co w świecie jest stabilne
i powtarzalne, jak i tego co zmienne i nowe, co wymyka się rutynie i wymaga postawy samodzielnej i twórczej11.
Badania psychologiczne mają dwojakiego rodzaju orientację: poznawczą i praktyczną. Analogicznie rozróżniamy dwa nurty psychologii: psychologię teoretyczną i stosowaną. Informacje o człowieku i jego aktywności,
potrzebne są we wszystkich dziedzinach ludzkiej działalności oraz we
wszystkich sytuacjach ludzkiego życia.
Psychologia teoretyczna obejmuje następujące działy:
• psychologia ogólna,
• psychologia rozwojowa,
• psychologia społeczna12.
Psychologia ogólna bada prawidłowości zachowania człowieka i uogólnia je, psychologia rozwojowa bada prawa dotyczące rozwoju psychiki
człowieka od niemowlęctwa do starości, jako gatunku i jednostki, psychologia społeczna bada zachowania człowieka pod wpływem grup i środowisk.
W środowisku wojskowym mają zastosowanie prawie wszystkie działy psychologii teoretycznej: ogólna, osobowości, psychofizjologia, psychologia
społeczna, rozwojowa, różnic indywidualnych, oraz psychologiczna teoria
decyzji. Wspólny obszar badań z naukami o obronności stanowi więc zachowanie człowieka w czasie wojny, kryzysu, zamachów terrorystycznych,
czy innych podobnych sytuacji zagrażających życiu. Przedmiotem zainteresowań badawczych są wszystkie dziedziny życia i działalności wojska.
Rozwój umysłowy i emocjonalny człowieka, psychopedagogiczne podstawy
formowania postaw, czy struktura osobowości stanowią następny wspólny
obszar badań. Ze względu na cele, specyfikę organizacji i działania, które
niosą wiele zagrożeń, sytuacji trudnych i ekstremalnych, mogących powodować realną groźbę utraty życia czy zdrowia, wojsko stanowi swoistą populację. Nie tylko żołnierze, ale również ich rodziny są bardziej narażone na
stres i nie tylko w sytuacji prowadzenia działań zbrojnych. Rodziny żołnierzy wojsk specjalnych, pilotów, saperów, znajdują się pod presją nawet
w okresie pokoju.
W dziedzinie psychologii stosowanej psychologia wojskowa adaptuje do
swoich potrzeb i rozwija działy, takie jak:
• psychologia kliniczna,
• psychologia wychowawcza,
11
12
68
Encyklopedia pedagogiczna, op. cit., Warszawa 1996, s. 648.
S.A. Rathus, Psychologia współczesna, Gdańsk 2004, s. 45.
• psychologia zarządzania,
• psychologia organizacji i pracy.
Interdyscyplinarność psychologii organizacji i pracy oraz nauk o obronności
może polegać na: badaniu optymalnego obciążenia żołnierza obowiązkami,
tak aby wysiłek, czy zwiększone zagrożenie, nie odbiły się na jego wydajności. Mogą to być badania stosunków międzyludzkich, konfliktów, aktów
agresji, zwiększania bezpieczeństwa i komfortu, które to czynniki mogą
wpływać na wydajność.
Psychologii klinicznej nauki o obronności zawdzięczają np. treningi
osłabiające napięcie, zwiększające wrażliwość na jedne aspekty, a zmniejszające na inne.
Psychologia kliniczna to również ogromny dział, obejmujący radzenie
sobie ze stresem, nie tylko w warunkach wojny, lecz także w okresie po
działaniach zbrojnych, gdy u ok. 15%13 żołnierzy dochodzi do zespołu stresu bojowego ( traumatyczny stres pourazowy PTSD). Wojna i śmierć to
najbardziej traumatyczne zdarzenia, z jakimi człowiek może się spotkać.
Nieobliczalność i nieprzewidywalność wojny, następstwa wykraczające poza
czas konfliktu oraz trudne do określenia konsekwencje w sferze osobistej,
rodzinnej i społecznej, oddziałują bardzo silnie na żołnierza. Uzmysłowienie
sobie nieuchronności wystąpienia czynników stresogennych i ich uwarunkowań ma zasadnicze znaczenie dla kształtowania odporności psychofizycznej. Kształtowanie tej odporności powinno wyrobić zachowania prospołeczne, takie jak: otwartość na niesienie pomocy, troska o innych, wsparcie,
odwaga w sytuacjach kryzysowych.
Psychologia zarządzania zajmuje się metodami psychologicznymi mającymi na celu podniesienie kwalifikacji kadry zarządzającej i funkcjonowania
organizacją. Ta dziedzina psychologii ma wspólne obszary badań ze specjalnościami nauk o obronności, takimi jak: zarządzanie zasobami obronnymi
i zarządzanie instytucjami publicznymi. Cele psychologii wojskowej wynikają z celów wojska i większość zmierza do optymalizacji funkcjonowania
zespołów ludzkich w czasie prowadzenia walki zbrojnej. Wojsko jest specyficznym laboratorium badawczym dla wielu problemów psychologicznych.
Spowodowane jest to wewnętrznym zróżnicowaniem środowiska wojskowego, jak też działaniem wojska w rozmaitych sytuacjach i warunkach środowiskowych14.
Interdyscyplinarność psychologii, pedagogiki i nauk o obronności wyraźnie zaznacza się podczas:
• doboru kandydatów do służby wojskowej;
• działań wojska w różnych warunkach klimatycznych, pogodowych,
w zadymieniu, hałasie, wibracjach, niedotlenieniu, zagrożeniu środkami
13
14
www.wim.mil.pl (dostęp: 28.02.2012).
Encyklopedia psychologii, red. W. Szewczuk, Warszawa 1998, s. 661.
69
Małgorzata Lasota
chemicznymi, promieniowaniem jonizującym, w warunkach dużych przyspieszeń; przystosowanie się do pracy w takich warunkach wymaga użycia
środków ochronnych (kombinezony, hełmy, noktowizory, ochraniacze słuchu, ubrania kompensujące zmiany ciśnienia), które znacznie utrudniają
działanie i wymagają treningu;
• przygotowania się wojska w czasie pokoju do prowadzenia walki zbrojnej; tu umiejscowione są zagadnienia określane jako czynnik ludzki: dowodzenie, doświadczenie zawodowe, motywacja, dyscyplina, stosunki międzyludzkie;
• kształcenia i szkolenia wojskowego na wszystkich poziomach;
• posługiwania się supernowoczesną technologią walki, wymagającą
wykorzystania sztucznej inteligencji i kreowania rzeczywistości za pomocą
komputerów;
• przygotowania żołnierzy do walki (psychologia pola walki, stanowiąca
niepowtarzalny obszar badań);
• stosowania wojny psychologicznej i badania mechanizmów wpływu
społecznego i skuteczności wykorzystanych środków15.
Opracowanie własne.
Rys. 2. Interdyscyplinarność obszarów badań pedagogiki,
psychologii i nauki o obronności
Liczba czynników powodujących bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia
ludzkiego, jak też niebezpiecznych dla środowiska ekologicznego i kulturowego człowieka, ciągle wzrasta, na skutek stałego rozwoju cywilizacyjnego oraz
postępującego uprzemysłowienia i urbanizacji. Można zatem założyć, że
15
70
Ibidem, s. 661.
edukacja i wychowanie powinny przygotować społeczeństwo zarówno do
racjonalnych zachowań w obliczu zagrożeń cywilizacyjnych i militarnych,
jak też do uczestniczenia w różnych przedsięwzięciach obronnych. Szeroko
rozumiane działania pedagogiczne mają za zadanie wyposażyć współczesnego człowieka w określony zasób wiedzy, umiejętności i kompetencje
obronne. Społeczeństwo powinno być przygotowane do skutecznego radzenia sobie w sytuacji zagrożenia, np. powodziami, pożarami, katastrofami ekologicznymi, wypadkami komunikacyjnymi czy terroryzmem. Z powyższych rozważań wynika współzależność obszarów badań i kształcenia
pedagogiki, psychologii i nauk o obronności. Przedmiot badań pedagogiki –
wychowanie pojmowany jest szerzej, obejmuje również samowychowanie
i samokształcenie, nie tylko świadome i zamierzone oddziaływanie takich
czynników, jak: wszelkie organizacje, środki masowej komunikacji, zakłady
pracy, szkoły, uczelnie wyższe. Do nauk pedagogicznych należy również
dydaktyka, czyli nauka o nauczaniu i uczeniu się, która przedmiotem swych
zainteresowań czyni naukowo – badawcze procesy kształcenia, bez względu na instytucje je organizujące i wiek uczących się16.
Pedagogika i psychologia z punktu widzenia nauk o obronności zatem
odpowiedzieć mają na pytania: Jak wychowywać oraz czego i jak uczyć,
aby przygotować społeczeństwo do szeroko rozumianych działań obronnych. Jakie cechy, umiejętności, postawy i wykształcenie powinien mieć
człowiek współczesny, aby naczelną rolę w jego życiu odgrywały bezpieczeństwo i pokój? Czego uczyć, by człowiek potrafił rozwiązywać konflikty
sposobami innymi niż wojna? Jak kształcić, aby siły zbrojne przygotować
do współpracy w ramach wprowadzania pokoju, a nie jedynie w obszarze
walki zbrojnej.
Historia pokazuje, że nie wystarczy jakkolwiek kształcić, aby do wojny
nie doszło. Dowodem na to jest hitleryzm, który rozwinął się w dobrze wykształconym społeczeństwie niemieckim, akceptującym później również
holocaust17.
Na szczególne podkreślenie zasługuje więc wspólny cel, który pedagogika
i psychologia mają osiągnąć z naukami o obronności. W skład nauk o obronności wchodzą m.in. sztuka wojenna, strategia, sztuka operacyjna, taktyka,
polemologia i irenologia. Wspólny cel może zostać określony jako człowiek
współczesny, przygotowany do odpowiedniego reagowania w przypadku
zagrożenia, ale też człowiek, dla którego naczelną wartością jest pokój
i życie w bezpiecznym środowisku. Człowiekiem tym jest doskonale przygotowany do prowadzenia działań zbrojnych żołnierz, gotowy w razie potrzeby bronić suwerenności i niepodległości, ale też świadomy swojej roli w
budowaniu bezpiecznego świata bez zagrożeń i gotowego do szerokiej
16
17
Ibidem, s. 134–136.
A. Czupryński, Polemologia jako kierunek studiów, Bellona 2/2010, Warszawa, s. 110.
71
Małgorzata Lasota
współpracy ze środowiskiem cywilnym. Człowiekiem tym jest też osoba cywilna, prezentująca odpowiednie postawy patriotyczne i humanitarne, rozwiązująca problemy pokojowo, mająca głęboki szacunek dla wartości takich jak
Ojczyzna. Celem pedagogiki, psychologii i nauk o obronności jest więc
kształtowanie świadomości odpowiedzialnej za rzeczywistość, pozytywny
stosunek do pracy i służby ojczyźnie, szacunku dla tradycji narodowych
i innych cenionych społecznie wartości18. Procesem przyswajania norm
i wartości, uznawanych za ważne społecznie zajmuje się wychowanie, jako
proces rozwoju osobistego. Proces nabywania postaw i ideałów to psychologiczne czynniki rozwoju człowieka. Świadomość społeczna, która ma
ścisły związek z przygotowaniem obronnym społeczeństwa oraz kształtowaniem postaw patriotyczno-obronnych to: świadomość historyczna, narodowa, kultura polityczna i moralność19.
Świadomość historyczna obejmuje wiedzę i wyobrażenie własnego narodu i kraju na tle historii ogólnej. Składniki świadomości historycznej to:
znajomość procesu kształtowania się własnego narodu, jego losów historycznych, osiągnięć i niepowodzeń, wiedza o jego rozwoju cywilizacyjnym
i kulturowym. Świadomość historyczna wpływa na stosunek do przeszłości
narodowej. Pozwala to na wyrobienie sobie własnego zdania akceptującego bądź krytycznego w stosunku do danego wydarzenia historycznego, a to
z kolei kształtuje obowiązek i współodpowiedzialność za losy państwa.
Świadomość historyczna to też umiejętność łączenia wiedzy o przeszłości
z wiedzą o teraźniejszości w celu prognozowania przyszłości.
Świadomość narodowa to jeden z czynników istnienia narodu i element
patriotyzmu, poczucie przynależności do określonego narodu, więź kulturowo-etniczna, jedność języka, kultury, tradycji politycznej.
Kultura polityczna to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących stosunku władzy i obywateli20.
Moralność to system społecznie akceptowanych norm i zasad kształtowanych i wyznaczanych przez środowisko. Świadomość moralną kształtuje
najbliższe otoczenie jednostki, jak też instytucjonalne oddziaływania wychowawcze, zmierzające do osiągnięcia ideału wzorca moralnego. Szerokie możliwości wychowawcze ma społeczeństwo: rodzina, instytucje kształcące i środki masowego przekazu. Celem wychowania jest między innymi
kształtowanie postaw patriotycznych. Patriotyzm jest nie tylko szczególnym
i niepowtarzalnym uczuciem miłości do swojego miejsca urodzenia, stron
rodzinnych, regionu czy państwa, lecz również postawą społeczno-polityczną i moralną wyrażającą się uczuciem miłości do swojego narodu, zaangażowaniem w jego rozwój i obronę, przywiązaniem do swojej ojczyzny,
18
J. Kunikowski, Świadomość narodowa i patriotyzm podstawą racji stanu, Bellona
3/2008, Warszawa, s. 110.
19
Ibidem, s. 111.
20
J. Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999, s. 189.
72
oraz opartą na zasadach jedności i solidarności z własnym narodem21. Do
głównych treści patriotycznych należą: miłość do ojczyzny, rzetelna nauka,
służba i praca, poświęcenie dla ojczyzny, aktywna postawa i współodpowiedzialność za dalsze losy kraju, jego obrona, oraz walka o pokój i bezpieczeństwo22.
W czasach współczesnych obserwujemy bezradność wychowawców
w wielu środowiskach w obliczu problemów, które oczekuje się, że rozwiązać powinni. Związane to jest między innymi z tzw. bezstresowym modelem wychowania, który nie wprowadza elementów wymagań, ani obowiązków, nie przewiduje też kary. Prowadzi to do rozluźnienia obyczajów
i moralności. Nie sprzyja kształtowaniu postaw patriotycznych i wychowaniu
dla obronności. Zrozumienie patriotyzmu wymaga przekroczenia granic
własnej osobowości. Patriotyzm odwołuje się do emocji, języka gestów
i symboli wyrażających istotę Ojczyzny23.
W związku z dzisiejszym kryzysem wychowania należy na nowo odkryć
wartości patriotyczne oraz wartości, takie jak: ofiarność, wierność, pracowitość, lojalność, szczerość. Dzięki świadomości historycznej i patriotycznej,
zdajemy sobie sprawę, że w czasach, kiedy mniejszą uwagę przykładano
do obronności i wojska, Polska była łatwym przeciwnikiem, np. przed rozbiorami. Dzięki przygotowaniu patriotycznemu szanuje się osiągnięcia poprzednich pokoleń.
Ogromne znaczenie w wychowaniu dla obronności ma też inny wyznacznik pedagogicznych i psychologicznych rozważań: humanizm, akcentujący możliwości ludzkiego rozumu, lub postawę intelektualną i moralną,
wyrażającą się w uznawaniu człowieka za najwyższą wartość moralną
i źródło wszelkich innych wartości24. Humanizm dotyczy systemu wartości
i typu moralności. Postawa humanisty uwzględnia wartości, takie jak: szacunek dla drugiego człowieka i jego godność.
Pedagogika i psychologia w badaniach nauk o obronności to między innymi wychowanie, kształcenie postaw patriotycznych, humanitarnych, nauczanie zachowań prospołecznych, nie tylko skierowane do wojska, ale do
całego społeczeństwa, do dzieci, młodzieży, dorosłych. Działania te mają
przygotować społeczeństwo do reagowania w przypadku zagrożeń, jak też
wychować i wykształcić ideał człowieka współczesnego, człowieka świadomego, racjonalnego, kierującego się mądrością. Kształtować mądrość to
wykształcić cechy pozwalające trafnie rozpoznawać wartości, które można
uznać jako zasadnicze w swoim działaniu, ale także ukształtować takie
21
J. Kunikowski, Świadomość narodowa i patriotyczna podstawą racji stanu, Bellona
3/2008, Warszawa, s. 115.
22
J. Kunikowski, Wiedza i edukacja dla bezpieczeństwa, Warszawa 2002, s. 179.
23
J. Kunikowski, Świadomość narodowa…, op. cit., s. 114.
24
A. Pieczywok, Dehumanizacja życia społecznego człowieka, Bellona 2/2011, Warszawa, s. 168.
73
Małgorzata Lasota
umiejętności, które pozwolą odróżnić to co ważne od tego co nieważne, to
co dobre od tego co złe25. Mądra, humanitarna i patriotyczna natura ludzka
dostosowana jest do życia w pokoju. Edukacja i wychowanie skierowane
na ten ideał może kreować postawy ludzi, którzy uczynią wszystko, by pokojowo rozwiązywać konflikty. Utrzymanie ciągłego pokoju zależy jednak
od akceptacji przez społeczeństwo ideału człowieka, przedkładającego
mądrość i rozsądek nad przemoc. Tylko taki może wygrać.
PEDAGOGY AND PSYCHOLOGY IN DEFENCE SCIENCES’
RESEARCH
Abstract: Research problems of defence sciences refer to vast areas of
human activities including also particular fields of psychology and pedagogy. A common element of these sciences is the necessity to react to problems of the modern world that greatly affect defence environment. The
increase of threat of international terrorism, global organized crime, drug
trafficking, diseases that may develop into epidemics causes that ways of
solving these problems are looked for within interdisciplinary cooperation
of many sciences. The number of factors causing immediate threat to human life and health is constantly growing due to the progress of civilization.
It must be assumed that education should prepare the society to rational
behaviour in case of civilization and military threats.
25
B. Szulc, Wyższe szkolnictwo wojskowe: zmierzch czy kolejna faza reorganizacji?,
Bellona 3/2008, Warszawa, s. 123.
74
OBRONNOŚĆ.
Zeszyty
Naukowe 2/2012
Współzależność obszarów badań nauki o bezpieczeństwie
i nauki
o obronności
ISSN 2084-7297
AUTOR
mgr Anna Mróz-Jagiełło
mgr Agata Wolanin
RECENZENT
dr hab. Marian Kozub
WSPÓŁZALEŻNOŚĆ OBSZARÓW BADAŃ NAUKI
O BEZPIECZEŃSTWIE I NAUKI O OBRONNOŚCI
Nauka jest pojęciem wieloznacznym. Najprościej naukę można zdefiniować jako proces poznania rzeczywistości, zasób rzetelnej wiedzy o przedmiocie zainteresowania, stanowiącym fragment uchwytnej ludzką świadomością
rzeczywistości ujęty w określone struktury organizacyjne1. Inna definicja
brzmi: nauka to zorganizowany system, a zarazem proces społecznie wypracowanych sądów o rzeczywistości, sądów dowiedzionych i sprawdzonych, sądów prawdziwych2. Poznanie naukowe na charakter empiryczny,
co oznacza, że nie może obejść się bez doświadczenia. Naukę możemy
rozpatrywać w co najmniej trzech aspektach: treściowym, instytucjonalnym
i czynnościowym.
Najprostszym i najczęściej spotykanym podziałem nauki jest podział
dychotomiczny:
Źródło: J. Apanowicz, Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i zarządzania, Gdynia 2000.
Rys. 1. Podział nauki
Według A. Einsteina, fakty są zarówno punktem wyjścia nauki, jak i punktem docelowym. Wszystko zaczyna się od faktów i na nich kończy.
1
J. Apanowicz, Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i zarządzania, Gdynia 2000, s. 11.
2
W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, (wyd. IV), WSiP, Warszawa 1995.
75
Anna Mróz-Jagiełło, Agata Wolanin
Nauka pełni określone funkcje. Zaliczamy do nich:
1. opisową – odpowiada na pytanie: jak jest?
2. wyjaśniającą – odpowiada na pytanie: dlaczego?
3. prognostyczną – odpowiada na pytanie: jak będzie?
4. utylitarną – odpowiada na pytanie: jakie korzyści?
5. psychologiczną – odpowiada na pytanie: jak wpływa na psychikę
człowieka
6. poznawczą – służy poszerzeni zasoby wiedzy.
W nauce możemy wyróżnić takie rodzaje badań, jak:
• podstawowe inaczej nazywane poznawczymi; ich celem jest zwiększenie wiedzy określonej dyscypliny naukowej przez stworzenie ogólnych
praw naukowych;
• stosowane inaczej zwane empirycznymi; służą one formułowaniu
wniosków, wdrażanych do praktyki, co służy poprawie efektywności jej
działania; do tego typu badań zaliczamy prace: odtwórcze, opisowe, wyjaśniające i weryfikacyjne;
• jakościowe i ilościowe – są postrzegane na poziomie koordynacji
czynności badawczych, które stanowią schematy badawcze: badanie porównawcze, studium przypadku, eksperyment, badanie etnograficzne;
• diagnostyczne – najczęściej spotykane są w sporcie i związane są
z orzekaniem o aktualnym stanie zjawiska lub procesu;
• predyktywne – związane są z formułowaniem prognozy rozwoju określonego przedmiotu badań oraz jego przydatności w procesie treningowym.
Na podstawie rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki
oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (Dz.U. z dnia 30 sierpnia 2011 r.)
nauka o bezpieczeństwie i nauka o obronności mieszczą się w naukach
empirycznych (przyrodniczych, technicznych, społecznych). Jej twierdzenia
bazowe opierają się na doświadczeniu. Wykorzystując określoną aparaturę
badawczą, przedstawia skutki doświadczeń i obserwacji poczynionych
w procesie badawczym.
Nauki o bezpieczeństwie to jedna z dyscyplin naukowych wchodzących
w skład obszaru nauk społecznych i dziedziny nauk społecznych, utworzona uchwałą Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dnia 28 stycznia
2011 r. zmieniającą uchwałę w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin
sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (M.P. 2011 nr 14, poz. 149).
Przedmiotem badań nauk o bezpieczeństwie są współczesne systemy
bezpieczeństwa w wymiarze militarnym i niemilitarnym oraz ich funkcjonowanie na różnych poziomach organizacyjnych. Systemy te obejmują działania instytucji o charakterze państwowym, rządowym i samorządowym,
przedsiębiorców i organizacji społecznych. Badania w zakresie tej dyscypliny powinny służyć tworzeniu teoretycznych podstaw i rozwojowi syste-
76
Współzależność obszarów badań nauki o bezpieczeństwie i nauki o obronności
mów bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego oraz systemów
operacyjnych funkcjonujących w obszarze bezpieczeństwa3.
Nauki o obronności to jedna z dyscyplin naukowych wchodzących
w skład obszaru nauk społecznych i dziedziny nauk społecznych, utworzona Uchwałą Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dnia 28 stycznia 2011 r. zmieniającą uchwałę w sprawie określenia dziedzin nauki
i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (M.P. 2011 nr 14,
poz. 149). Przedmiot badań nauk o obronności obejmuje problematykę
obronną państwa w zakresie systemu obronnego państwa, teorii sztuki
wojennej, w tym strategii, sztuki operacyjnej i taktyki. Przedmiotem badań
tej dyscypliny są przygotowania obronne państwa i rozwój systemu obronnego państwa, w tym sił zbrojnych, a także organizacja i prowadzenie działań obronnych, operacji wojskowych, dowodzenie oraz szkolenie wojsk.
Badania w tej dyscyplinie powinny służyć tworzeniu podstaw teoretycznych
i rozwojowi systemu obronnego państwa oraz teorii sztuki wojennej i kierowania wojskami4. Inna definicja przedstawia nauki o obronności jako studia
nad rolą sił zbrojnych w skomplikowanym środowisku bezpieczeństwa dzisiaj
i jutro. Przedmiotem badań są zadania sił zbrojnych oraz sposoby, w jaki
wpływają one (pozytywnie i negatywnie) na bezpieczeństwo na świecie5.
Należy zauważyć zależność pomiędzy bezpieczeństwem a obronnością.
Tradycyjnie bezpieczeństwo państwa kojarzyło się z obroną przed zagrożeniami wojennymi. Siły zbrojne, wraz z wywiadem i dyplomacją, od wieków
stanowiły więc podstawowe instrumenty tego bezpieczeństwa, a jego główną treścią realizacyjną była sztuka wojenna. W ostatnich dziesięcioleciach
jednak coraz większego znaczenia zaczęły nabierać pozamilitarne wymiary
bezpieczeństwa. Najpierw rozpatrywano je jako czynniki towarzyszące,
uzupełniające i wspomagające działania zbrojne. W ten sposób pojawiła się
nowa kategoria pojęciowa w szeroko rozumianej problematyce bezpieczeństwa, łącząca wysiłki militarne (sztukę wojenną) z pozamilitarnym ich
wsparciem – czyli „obronność”. To była pierwsza faza procesów integracyjnych w sferze bezpieczeństwa narodowego międzynarodowego. W Polsce
tę pierwszą fazę integracji finalizowaliśmy w latach 90. ubiegłego wieku.
Obronność ukształtowała się u nas jako dziedzina bezpieczeństwa narodowego obejmująca zintegrowane przeciwstawianie się zagrożeniom polityczno-militarnym przy wykorzystaniu wszystkich – wojskowych i cywilnych
– zasobów państwa, zorganizowanych w system obronności6.
Podstawowe kierunki badań bezpieczeństwa określone są przez następujące obszary problemowe:
3
http://www.naukowy.pl/encyklopedia/Nauki_o_obronno%C5%9Bci#.
Ibidem.
5
G. Kolek, „Zmiany w naukach wojskowych (o obronności) a opracowanie zasobów bibliotecznych”, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa.
6
http://stanislawkoziej.bloog.pl/kat,0,m,5,r,2009,index.html?ticaid=6e540.
4
77
• wyzwania i zagrożenia;
• podmiotową strukturę bezpieczeństwa;
• przedmiotową strukturę bezpieczeństwa7.
Tabela 1. Sfery badań bezpieczeństwa
Lp.
Sfery
bezpieczeństwa
Podmiot
bezpieczeństwa
1.
Geopolityczna
Korporacje
transnarodowe, państwa.
2.
Polityczna
3.
Ekonomiczna
Partie, ruchy
społeczne,
struktury władzy.
Sfera produkcyjna i handlowa
4.
Socjalna
Grupy socjalne, organizacje społeczne.
5.
Demograficzna
Ludzie
6.
Kulturowa
7.
Militarna
Wzorce kulturowe, duch
narodu,
morale.
Siły zbrojne
8.
Informacyjna
Środowisko
naturalne
Podstawowe
przyczyny wyzwań
i zagrożeń
Problemy globalne,
nieprzestrzeganie
prawa międzynarodowego, roszczenia terytorialne.
Kryzys władzy, nieprzestrzeganie prawa.
Globalizacja, nieprzestrzeganie prawa, brak
nadrzędności polityki.
Nierównomierny dostęp do dóbr, bieda,
nierówność wobec
prawa.
Przeludnienie, upadek
opieki lekarskiej, choroby, konflikty etniczne.
Obniżenie się ducha
narodu i jego morale.
Niedostateczna ochrona uzbrojenia i techniki
wojskowej.
Pogorszenie się stanu
środowiska naturalnego
Największe
prawdopodobieństwo
zaistnienia
Konflikty i wojny, działalność mafijna, terroryzm
międzynarodowy, narkobiznes.
Korupcja, przestępczość
zorganizowana, terroryzm,
kryminalizacja społeczeństwa.
Porachunki mafijne, pranie
brudnych pieniędzy, likwidacja przedsiębiorstw
i handlu, nieracjonalne
wykorzystanie surowców
naturalnych, zanieczyszczenie środowiska.
Kryminalizacja społeczeństwa i jego poszczególnych grup, konflikty socjalne, terroryzm.
Obniżanie się granicy
życia ludzkiego, wzrost
umieralności.
Przyswajanie obcych wzorów kulturowych, narkomania, prostytucja.
Kradzieże uzbrojenia
i materiałów wybuchowych, zanieczyszczenie
środowiska skażeniami
promieniotwórczymi
i chemicznymi.
Brudna produkcja, wzrost
fali imigrantów.
Źródło: A. Dawidczyk, T. Jemioło, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa,
AON, Warszawa 2008.
7
A. Dawidczyk, T. Jemioło, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, AON,
78
Proces rozważań nad bezpieczeństwem, bacząc na jego złożoność,
zmusza badaczy do uciekania się do badań o charakterze interdyscyplinarnym. Niemniej jednak szereg opublikowanych do tej pory analiz i wyników
badań świadczy o tym, że nastąpił pewien rozdźwięk między analizą ogólną
bezpieczeństwa, budową jego modeli teoretycznych a formułowaniem konkretnych zadań wynikających z określonej sytuacji. Okazuje się bowiem, że
prezentowane warianty budowy modeli bezpieczeństwa bazują, w ogólnej
mierze na danych empirycznych i przedstawiają pragmatyczną konstrukcję
niedostatecznie wspartą pod względem teoretycznym. Celem pogłębionych
badań o charakterze interdyscyplinarnym powinno być nie tylko wszechstronne i skoordynowane postrzeganie wszystkich złożonych problemów
bezpieczeństwa, ale w ostateczności stworzenie określonego instrumentarium metodologicznego właściwego badaniom naukowym w obszarze bezpieczeństwa8.
Badania współczesnej problematyki bezpieczeństwa obejmują nie tylko
sferę wojskową, ale także polityczną, demograficzną, ekonomiczną, informacyjną, ekologiczną i inne. Ogół problemów bezpieczeństwa zawiera w sobie
aspekty nauk społecznych, technicznych, a także przyrodniczych. Takie
rozumienie badań współczesnych problemów bezpieczeństwa zmusza do
podejścia interdyscyplinarnego.
Osobliwością badań bezpieczeństwa jest fakt, iż nie można stosować
wprost metod charakterystycznych dla nauk pokrewnych, ani też prostej
sumy tych metod. Problematyka badań obejmuje bowiem rozległe obszary
ludzkiego poznania (ekonomię, socjologię, filozofię, psychologię, ekologię
itd.). Powyższe przemawia za poszukiwaniem nowej metodologii charakterystycznej dla badań nad bezpieczeństwem, która byłaby swoistą syntezą
metodologii wielu nauk (…). Głównym celem badań bezpieczeństwa jest
ustalenie zależności dotyczących bezpiecznego rozwoju świata, poznanie
i uporządkowanie oraz klasyfikacja i systematyzacja złożonych zdarzeń,
procesów i zjawisk w obszarze bezpieczeństwa działalności ludzkiej, jak
również wypracowanie przedsięwzięć pozwalających na uprzedzanie, lokalizację i likwidację zaistniałych lub mogących zaistnieć zagrożeń9.
W literaturze przedmiotu nauk o bezpieczeństwie można bardzo często
spotkać stwierdzenie mówiące o tym, że bezpieczeństwo – jak i pokój między narodami – nie jest stanem, który można osiągnąć i utrzymać raz na
zawsze. Współcześnie definicje słownikowe określają bezpieczeństwo jako
stan podmiotu gwarantujący jego stabilność oraz szansę doskonalenia i rozwoju, uzyskaną w rezultacie odpowiednio podejmowanych działań10.
8
Ibidem, s. 54.
Ibidem, s. 57.
10
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2008, s. 13.
9
79
W bezpieczeństwie należy postrzegać zarówno bezpieczeństwo narodowe, jak i bezpieczeństwo międzynarodowe, przy czym bezpieczeństwo
międzynarodowe należy rozpatrywać w obszarze regionalnym i globalnym.
Szeroka wiedza z zakresu bezpieczeństwa pozwala na interdyscyplinarne podejście do badania bezpieczeństwa narodowego (od abstrakcyjnego, teoretycznego poziomu poznania do oceny konkretnej rzeczywistości
i porównania teorii bezpieczeństwa narodowego z problemami zachodzącymi w procesach społecznych.
Kompleksowe podejście do badania bezpieczeństwa wymaga syntezy
wiedzy teoretycznej i praktycznej. Podejście interdyscyplinarne wymaga
ustalenia zależności i tendencji zmian zarówno bezpieczeństwa jako całości, jak i jego poszczególnych sfer11.
Proces badawczy dotyczący obszaru bezpieczeństwa wymaga używania odpowiednich pojęć oraz kompleksowego zastosowania współczesnych
metod pozyskiwania i przetwarzania informacji. Metoda badawcza to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badawczego zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego12.
Na wstępnym etapie badań nad bezpieczeństwem należy dokonać analizy zgromadzonych informacji wyjściowych o stanie przedmiotu badań (obserwacja, ankietowanie, analiza dokumentów, opinie ekspertów). Natomiast
w etapie końcowym stosuje się metody modelowania różnych stanów
przedmiotu badań, systemów liczących, a także dokonuje się doboru optymalnych decyzji związanych ze sterowaniem obiektem13.
Metody ogólnonaukowe, metody analizy zjawisk społecznych (historyczne, behawioralne, podejście systemowe), interdyscyplinarne (porównania) stosuje się do badania przedmiotowych stron bezpieczeństwa, po zdobyciu określonej wiedzy uzyskanej poprzez zastosowanie metod innych
wykorzystanych nauk. Natomiast metody intuicyjno-logiczne, jak i matematyczne (oceny cząstkowych i całościowych wskaźników bezpieczeństwa
narodowego oraz metody ich optymalizacji), mogą być zastosowane zarówno przed, jak i po zastosowaniu ogólnonaukowych metod badawczych14.
Dla uzyskania większego obiektywizmu poznania w procesie badań
w obszarze bezpieczeństwa ważne jest umiejętne połączenie jakościowych
i ilościowych metod analizy. Potrzeba interdyscyplinarnego podejścia w badaniach bezpieczeństwa wynika przede wszystkim z tego, iż samo bezpieczeństwo stanowi dyscyplinę naukową, która znajduje się zarówno w obszarze nauk społecznych, jak i humanistycznych.
11
A. Dawidczyk, T. Jemioło, Wprowadzenie…, op. cit., s. 62.
J. Apanowicz, Metodologia nauk, TNOiK, Toruń 2003, s. 69.
13
A. Dawidczyk, T. Jemioło, Wprowadzenie…, op. cit., AON, Warszawa 2008, s. 63.
14
Ibidem, s. 63.
12
80
NAUKI O BEZPIECZEŃSTWIE
Nauki humanistyczne
filozofia
historia
nauki o zarządzaniu
inne
Nauki społeczne
nauki o administracji
nauki o polityce
prawo
inne
Nauki ścisłe
matematyka
chemia
fizyka
inne
Źródło: opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia MNiSW z dnia 8 sierpnia 2011 r.
w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych.
Rys. 2. Związek nauk o bezpieczeństwie z innymi dyscyplinami
Metody badawcze oraz aparatura pojęciowa występująca w naukach
ścisłych, społecznych czy humanistycznych są wielce pomocne w metodologii kompleksowego podejścia do badań nad bezpieczeństwem.
Wśród metod wykorzystywanych w badaniach bezpieczeństwa ważne
miejsce zajmują m. in.: analiza porównawcza, badanie opinii publicznej, czy
obserwacja.
Analiza porównawcza
W badaniach o bezpieczeństwie niezwykle istotne jest wyodrębnienie
odpowiednich parametrów porównania. Jest to dość trudne, gdyż nie ma
możliwości przeprowadzenia badania w warunkach laboratoryjnych (jak ma
to miejsce w innych naukach, tj. chemia, biologia), dlatego metoda ta ma
charakter bardziej pośredni i szacunkowy.
Analiza porównawcza określonych obszarów bezpieczeństwa narodowego opiera się na założeniu, że zachowania ludzkie przybierają charakter
stały przy tych samych warunkach niezależnie od miejsca i czasu. Główny
wysiłek badawczy skupia się zatem na badaniu struktur, procesów oraz
funkcji różnych systemów (np. politycznych, wojskowych) z uwzględnieniem uwarunkowań historycznych oraz osobliwości i punktów stycznych15.
W przebiegu badań stosuje się także ilościowe i jakościowe metody pozyskiwania informacji na temat badanego podmiotu i jego otoczenia. Pośród wielu metod podstawowych lub uzupełniających pozyskiwania informacji w procesie badawczym w obszarze bezpieczeństwa, szczególne
miejsce zajmuje analiza treści dokumentów:
• Ilościowa analiza treści: kładzie nacisk na częstotliwość z jaką wybrane symbole występują; częstość z jaką dane symbole są przedstawiane:
pochlebnie, obojętnie, negatywnie; intensywność, z jaką te symbole wystę15
Ibidem, s. 65.
81
pują; przeprowadza się ją na dużych próbach wybranych losowo; uniwersum jest duże, badacz interesuje się treścią, budową przekazu, a nie jego
przesłaniem; stosuje się sformalizowane kategorie; bada się raczej proste
tematy; stosuje się metody statystyczne.
• Jakościowa analiza treści: służy przede wszystkim badaniu intencji
nadawcy danej treści; analizuje się kategorie występujące często, ale także
zajmuje się analizą treści pomijanych; przeprowadza się na małych, niekompletnych próbach; uniwersum pokrywa się z korpusem badania; analizuje przejawy treści, jej głębszą warstwę; stosuje mało sformalizowane
kategorie; bada tematy bardzo złożone; rzadko stosuje się metody statystyczne16.
Niezwykle istotny jest odpowiedni dobór dokumentów, które mogą posłużyć jako źródło informacji pierwotnej. Należy pamiętać również, że im
większa ilość dokumentów poddawana jest analizie, tym stopień wiarygodności pozyskanej informacji zwiększa się.
Badanie opinii publicznej
Metoda ta pozwala uzyskać informację pierwotną, która może być z dużą korzyścią wykorzystana do poprawy istniejącego stanu rzeczy. Głównymi narzędziami tej metody są ankieta i wywiad. Najczęściej wykorzystywanymi przez badaczy rodzajami ankiet są: ankieta pocztowa (kwestionariusz
wysyła się pocztą, zwrot następuje tą samą drogą), ankieta e-mailowa
(kwestionariusz wysyła się drogą e-mailową, zwrot następuje tą samą drogą), ankieta audytoryjna (badanych zbiera się w jednym miejscu, ankieta
wypełniana jest pod nadzorem badacza), ankieta rozdawana (jest rozdawana przez badacza i jego współpracowników i przez nich odbierana)17.
Najczęściej wykorzystywanymi rodzajami wywiadów są: wywiad kwestionariuszowy, wywiad ekspercki. Istotnym działaniem metody badania opinii
publicznej jest odpowiedni dobór reprezentatywnej grupy badanych osób.
Zazwyczaj dokonuje się tego w oparciu o teorię prawdopodobieństwa. Najczęściej jednak w badaniach dotyczących ilościowej i jakościowej oceny
bezpieczeństwa wykorzystuje się opinie ekspertów. Tu jednak pojawia się
problem oceny kompetencji poszczególnych ekspertów, dlatego z reguły za
główne kryterium przyjmuje się doświadczenia, jakie posiada w obszarze
problematyki prowadzonych badań.
16
17
82
http://kglizard.republika.pl/socjo.htm, s. 48.
Ibidem, s. 57.
Metoda obserwacji
„Jest to proces polegający na dokonywaniu spostrzeżeń w celu odpowiedzi
na dane pytania. Osobą dokonującą spostrzeżeń jest oczywiście badacz. Nie
mniej istotną rzeczą w tym procesie jest sam obiekt obserwacji.
Obserwacja to proces postrzegania, który jest celowy, planowy i krytyczny.
• Celowość obserwacji – ma ona dostarczyć nam informacji, które są
potrzebne do rozwiązywania problemów.
• Planowość obserwacji – są to z góry określone zjawiska, które należy
postrzegać, a także czas i okoliczności, w których obserwowane zjawisko
zachodzi.
• Krytyczność obserwacji – jej rezultaty powinny być poddane krytyce
albo ścisłej kontroli.
Te trzy cechy obserwacji pozwalają uniknąć błędów, które powstają na
drodze przypadkowych postrzeżeń. Do dokonywania obserwacji potrzebna
jest obserwatorowi spostrzegawczość oraz uwaga (koncentracja). Ponadto
wymaga się od badacza umiejętności selekcji spostrzeżeń, czyli zestawiania wyników obserwacji z interesującymi go zagadnieniami”18.
Metoda ta ma duże znaczenie w badaniu poszczególnych sfer bezpieczeństwa. Niezwykle ważne jest posiadanie umiejętności wykorzystania
wyników obserwacji w całokształcie procesu badawczego. Metoda obserwacji wymaga przestrzegania zasady systematyczności, głównie w zakresie sporządzania planu i weryfikacji jej rezultatów (ilość obserwacji, odstępy
czasowe między kolejnymi etapami obserwacji).
Według T. Jemioły i A. Dawidczyka badania naukowe bezpieczeństwa
narodowego powinny przebiegać w oparciu o przyjęte zasady metodologiczne, do których najczęściej zalicza się analizę systemową, sposoby pozyskiwania informacji oraz połączenie ilościowych i jakościowych metod
badań19.
Zatem uniwersalny schemat poznania powinien składać się z trzech
etapów:
1. Obserwacja, doświadczenie – uzyskanie informacji potrzebnej do
prowadzenia kolejnych analiz.
2. Abstrahowanie, wydzielenie istotnych informacji, formułowanie wniosków i uogólnień.
3. Weryfikacja wyprowadzonych wniosków w praktyce i ich wykorzystanie w dalszej perspektywie działań.
18
19
http://kglizard.republika.pl/socjo.htm, s. 17.
83
We współczesnych badaniach szeroko pojmowanego bezpieczeństwa
wykorzystuje się często metody matematyczne, intuicyjno-logiczne oraz
kombinowane.
Metody matematyczne nie są w stanie dokładnie opisać systemu bezpieczeństwa narodowego zwłaszcza w odniesieniu do racji stanu, interesów narodowych, celów zasad, czy środków służących zapewnieniu bezpieczeństwa.
Badanie bezpieczeństwa narodowego wymaga uwzględnienia wielu zmiennych do oceny tego bezpieczeństwa. Niestety, do tej pory nie udało się
opracować uniwersalnej metody pozwalającej na badanie bezpieczeństwa
w tak szerokim zakresie podmiotowym i przedmiotowym, jaki ono posiada.
Cechą charakterystyczną intuicyjno-logicznych metod badania bezpieczeństwa narodowego jest to, iż u ich podstaw leży wiedza i intuicja ekspertów, zaś logika procedury badawczej jest ściśle określana. Do metod
intuicyjno-logicznych zaliczana jest metoda scenariuszy, delficka oraz gier
symulacyjnych.
Metoda scenariuszy
Scenariusz to uporządkowany i spójny opis możliwej lub pożądanej
przyszłości badanego obiektu, skonstruowany przy pomocy logicznego
ciągu zdarzeń i procesów20. Scenariusz powinien odpowiedzieć na następujące pytania:
• Jak, krok po kroku, może zaistnieć ta albo inna sytuacja hipotetyczna?
• Jakie alternatywne decyzje występują na każdym etapie rozwoju sytuacji z myślą o wpływaniu na dany proces21?
Wyróżnia się cztery podstawowe typy scenariuszy:
• deskryptywne (opisowe);
• normatywne (wartościujące);
• eksploracyjne (badawcze, odkrywcze);
• antycypacyjne22.
Metoda scenariuszy stosowana jest szeroko w różnych krajach głównie
podczas planowania rozwoju ofensywnych i defensywnych systemów uzbrojenia. Planowanie rozwoju sił zbrojnych z wykorzystaniem metody scenariuszowej opiera się na politycznej ocenie sytuacji. Właściwie opracowany
scenariusz obejmuje zazwyczaj szeroki zakres bieżącej i praktycznej informacji oraz wnioski wynikające z już istniejących planów. W tym przypadku
scenariusz zawiera wyraźne granice czasowe przedsięwzięć uprzedzają-
20
P. Sienkiewicz, Metody badań nad bezpieczeństwem i obronnością, AON, Warszawa
2010, s. 202.
21
22
Szerzej: P. Sienkiewicz, Metody badań…, op. cit., s. 205–207.
84
cych, mobilizacji, wielkość sił zbrojnych, a w razie potrzeby również cele
operacji wojskowych23.
Badacze specjalizujący się w bezpieczeństwie narodowym podkreślają,
że metoda scenariuszy wyraźnie ukierunkowuje badania, pozwala na dość
łatwe określenie narodowych priorytetów, ściśle określa kolejność działań
i ich ramy czasowe. Istotne jest również to, że stosowana procedura wariantowa rozwiązań bardzo przydatna jest zarówno przy opracowaniu prognoz, jak i tworzeniu alternatywnych wariantów przyszłości.
Metoda delficka
W początkach lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia amerykańscy uczeni
w Rand Corporation opracowali metodę „delficką”. Pozwala ona na szerokie wykorzystanie uogólnionych ocen prognostycznych dużej liczby ekspertów przy zachowaniu najbardziej racjonalnych sposobów. Charakteryzuje
się głównie:
• anonimowością ekspertów, którzy przesyłają swoje uwagi drogą elektroniczną, nie kontaktując się wcześniej miedzy sobą;
• systematycznym powtarzaniem cyklu otrzymywania uwag od ekspertów oraz śledzeniem na ile wnioski, wyprowadzane z cyklów poprzednich,
wpływają na jakość wniosków cyklu następnego;
• statystycznym opracowaniem wniosków przekazanych przez grupę
ekspertów w cyklu końcowym, co ogranicza do minimum wpływ poszczególnych ekspertów.
Metoda gier symulacyjnych
Opracowana w 1954 r. w Rand Corporation, na początku stosowana do
prowadzenia gier wojennych, a następnie także w zakresie prognozowania.
W zależności od stopnia ludzkiego uczestnictwa wyróżnić można następujące ich rodzaje24:
• gry realizowane wyłącznie przez system symulacyjny;
• gry realizowane przez system symulacyjny z udziałem ludzi;
• gry realizowane wyłącznie przez samych ludzi.
Każdy rodzaj gry obejmuje trzy podstawowe etapy: przygotowanie,
przebieg i jej analizę. Na etapie przygotowania określa się cel i zadania gry
oraz przyjmuje się obiekt imitacji. Na tym etapie wprowadza się dane wyjściowe w postaci scenariusza. Na drugim etapie strony gry po uzyskaniu
23
24
Ibidem, s. 68.
85
odpowiedniej informacji i zapoznaniu się z ograniczeniami prowadzą grę
pod nadzorem zespołu kontrolnego, który ocenia jej przebieg. W etapie
analizy określa się efekty gry. Może to być analiza zorientowana na wynik
końcowy (zbadanie alternatywnego rozwoju sytuacji politycznej i oceny
wpływu realizowanych przedsięwzięć) lub analiza specjalna (obejmująca
bardziej szczegółowe cele, jak chociażby te o charakterze wojskowym).
Gra wojenna w obszarze zastosowań naukowo-badawczych spełnia
oprócz swojej podstawowej funkcji poznawczej również funkcję weryfikacyjną i formalizacyjną25.
„Metoda gier symulacyjnych wymaga zastosowania aparatury imitacyjnej, która pozwala połączyć formalne (matematyczne) i nieformalne (intuicyjno-logiczne) metody analizy. Systemy imitacji wykorzystywane podczas
gier symulacyjnych projektuje się, wykorzystując zarówno metodę modelowania matematycznego, jak i logicznego”26.
Modelowanie systemowe
Modelowaniem systemowym nazywamy sztukę konstruowania obrazu,
systemu rzeczywistego wyrażonego w przyjętym kodzie symbolicznym (języku) zgodnie z wiedzą badacza. Rezultatem modelowania systemu realnego jest jego model27. „Stosując termin „model” ma się zazwyczaj na
uwadze następujący łańcuch poznania: uzyskanie informacji o zjawisku,
budowę modelu oraz jego zastosowanie w celu uzyskania określonych
wniosków. Obecnie w badaniach bezpieczeństwa coraz częściej wykorzystuje się modelowanie dla opisywania zjawisk zachodzących środowisku
bezpieczeństwa”28.
Ze względu na przeznaczenie wyróżniamy modele:
• model objaśniający,
• model ocenowy,
• model decyzyjny,
• model prognostyczny.
Ze względu na technikę posługiwania się modelem możemy wyróżnić:
• modele analityczne,
• modele symulacyjne29.
Przedmiotem modelowania systemowego zazwyczaj jest struktura systemu, funkcjonowanie systemu oraz jego rozwój.
25
P. Sienkiewicz, Metody badań…, op. cit. s. 157.
27
P. Sienkiewicz, Metody badań…, op. cit., s. 103.
28
Ibidem.
29
P. Sienkiewicz, Metody badań…, op. cit., s. 103.
26
86
Metoda systemowa
Metoda analizy systemowej jest programem systemu analizy i w praktyce sprowadza się do uporządkowanego zbioru procedur analitycznych.
Procedury te oparte są o bank pytań, możliwych odpowiedzi i testów możliwych odpowiedzi.30 Wykorzystując metodę analizy systemowej w badaniu
obszaru bezpieczeństwa, należy zwrócić uwagę na następujące etapy:
• zbadanie celów działania (akcji lub linia postępowania),
• zbadanie możliwych sposobów osiągnięcia zamierzonych celów
z uwzględnieniem nowych alternatywnych rozwiązań,
• ocenę pozytywnych i negatywnych, bliższych i dalszych skutków każdego z możliwych wariantów działania, uwzględniając przy tym niepewności przyszłości i ryzyko,
• analizę porównawczą wariantów działania według różnych kryteriów
efektywności i przedstawienie wyników w sposób umożliwiających decyzję31.
Reasumując, należy zauważyć, że na obecnym etapie rozwoju nauk
o bezpieczeństwie i obronności wykorzystywane są charakterystyczne,
również dla innych dyscyplin i dziedzin wiedzy, techniki badań oraz narzędzia badawcze. Istotny jest także fakt, iż w naukach o bezpieczeństwie
obok technik i narzędzi stosowanych w innych dyscyplinach naukowych,
aktualnie wykorzystywanych w badaniach problemów z zakresu bezpieczeństwa, coraz częściej zastosowanie będą miały nowe techniki i narzędzia badawcze oraz nowatorskie połączenia starych metod i technik stosowanych dotychczas w badaniach prowadzonych w ramach innych dyscyplin
naukowych. Poza gromadzeniem i systematyczną weryfikacją wiedzy podstawowej, badania prowadzone w naukach o bezpieczeństwie powinny
dostarczać w miarę sprecyzowane wnioski, które można zastosować w praktyce, służące odpowiedniemu rozpoznawaniu wyzwań, wykorzystywaniu
szans, oraz przeciwdziałaniu zagrożeniom w odpowiednim czasie i we właściwy sposób.
RESEARCH AREA CORRELATION OF SECURITY SCIENCE
AND DEFENCE SCIENCE
Abstract: The defence sciences’ subject matter of research are defence
preparations of the state and the development of its defence system, armed
forces including, as well as the organization and conducting defence activi30
J. Konieczny, Inżynieria systemów działania, WNT, Warszawa 1986, s. 36.
M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państw, UP-H, Siedlce 2011, s. 225.
31
87
ties, military operations, commanding and troops’ training. A correlation
between security and defence is clearly noticed. Defence has been formed
as a field of national security that includes integrated counteracting against
political and military threats with the use of military and civil resources of
the state, organized within the defence system. The most important methods used in security research include comparative analysis, public opinion
polls or observation. Other research techniques and tools are applied in
defence sciences and security sciences that are characteristic for other
sciences.
88
Nauki o obronności a pedagogika
ISSN 2084-7297
AUTOR
mgr Marlena Niemiec
RECENZENT
płk dr hab. inż. Marek Wrzosek
NAUKI O OBRONNOŚCI A PEDAGOGIKA
Wstęp
Dynamiczne zmiany w otaczającym nas środowisku dotyczą nie tylko
sfery gospodarki i polityki, lecz także nauki. Dowodem na słuszność prezentowanej tezy jest fakt wielu zmian, jakie zachodzą ostatnio w przepisach
prawa dotyczących szkolnictwa wyższego oraz klasyfikacji dziedzin i dyscyplin nauki. Nową wyodrębnioną dyscypliną w naukach społecznych są
nauki o obronności. W dniu 15 lutego 2012r. Wydział Zarządzania i Dowodzenia Akademii obrony Narodowej zorganizował konferencję „Nauka
o obronności; perspektywy metodologiczne i dydaktyczne”. W trakcie konferencji podejmowano wysiłki zmierzające do rozwiązania zasadniczych
kwestii metodologicznych i dydaktycznych. W kontekście toczącej się dyskusji należy wyeksponować fakt, że dotychczasowe nauki wojskowe na
potrzeby Sił Zbrojnych i systemu obronnego państwa integrowały w sobie
wiedzę z wielu dziedzin i specjalności, w tym tak odległych, jak np. pedagogika, geografia czy astronomia.
Etymologicznie nazwa pedagogika – z gr. paidagogike pochodzi od wyrazu paidagogos, znaczącego niewolnika w starożytnej Grecji, którego zadaniem było odprowadzanie chłopców – synów wolnych obywateli do miejsca ćwiczeń fizycznych – zwanego palestrą1. Zatem dzieje pedagogiki,
sięgają czasów starożytnych. Z czasem nabierała ona cech nauki. To co
charakteryzuje pedagogikę jako naukę to głównie jej:
• wieloaspektowość – spotykają się takie aspekty jak: uniwersalność,
szczegółowość, podmiotowość, przedmiotowość, transcendencja;
• dynamiczność i otwartość – zmienia się cała rzeczywistość pedagogiczna;
1
B. Wierzchowska-Konera, Pedagogika jako nauka, [w:] W. Ciechaniewicz (red.), Pedagogika, Wyd. PZWL, Warszawa 2008, s. 20.
89
Marlena Niemiec
• niejednorodność naukowa – co przejawia się w tym, iż łączy w sobie
nauki praktyczne i teoretyczne, humanistycznie i przyrodnicze, filozoficzne
i społeczne, a poza tym jest nauką i sztuką2.
Przedstawiony powyżej wstępny obraz pedagogiki ukazuje nam tę
szczególną naukę jako niejednorodną, barwną, w różnym stopniu wykorzystującą do swoich celów odmienne obszary życia społecznego oraz inne
nauki. Świadczy to o jej interdyscyplinarnym charakterze oraz pozwala
stwierdzić, że pedagogika, jako szeroko rozumiana nauka, wpisuje się
także w nauki o obronności. Warto zatem zastanowić się nad następującymi kwestiami:
1. Czy istniej związek między naukami o obronności a pedagogiką?
2. Jak nauki o obronności wykorzystują dorobek pedagogiki jako nauki
interdyscyplinarnej?
3. Z jakimi patologiami społecznymi mamy do czynienia w Siłach Zbrojnych RP?
4. Jak są wykorzystywane metody badań pedagogicznych w naukach
o obronności?
Pedagogika jako nauka
Aby wykazać związek pedagogiki z naukami o obronności należy przytoczyć proponowane przez różnych autorów klasyfikacje subdyscyplin pedagogicznych. W pierwszej kolejności przytoczona zostanie klasyfikacja
proponowana przez PAN:
1. Podstawowe dyscypliny pedagogiczne: pedagogika ogólna, historia
oświaty i wychowania oraz doktryn pedagogicznych, teoria wychowania
(moralno-społecznego, estetycznego, społecznego, patriotycznego, religijno- filozoficznego),
dydaktyka.
2. Szczegółowe dyscypliny pedagogiczne: pedagogika rodziny, pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna, pedagogika szkolna, pedagogika
szkoły wyższej, pedagogika dorosłych3, pedagogika specjalna, teoria
kształcenia równoległego, teoria kształcenia ustawicznego, pedagogika
ludzi starych.
3. Dyscypliny pedagogiczne odpowiadające głównym obszarom działalności człowieka: pedagogika społeczna, pedagogika kultury, pedagogika
pracy, pedagogika zdrowia, teoria wychowania technicznego, pedagogika
czasu wolnego i rekreacji.
2
Zob. K. Rubacha, Edukacja jako przedmiot pedagogiki i jej subdyscyplin, [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. I, Wyd. PWN, Warszawa
2003, s. 21–33. B. Wierzchowska-Konera, op. cit., s. 29.
3
Kształcenie oficerów to kształcenie ludzi dorosłych.
90
4. Dyscypliny pomocnicze i z pogranicza: pedagogika porównawcza,
pedeutologia, polityka oświatowa, ekonomika oświaty, organizacja oświaty
i wychowania, filozofia wychowania, psychologia wychowania, socjologia
wychowania, biologia wychowania, informatyka i cybernetyka edukacyjna.
Natomiast wybitnej sławy pedagog S. Kawula przyjmuje klasyfikację wg
następujących kryteriów:
1. Cele działalności wychowawczej (najszersze rozumienie): dydaktyka,
teoria wychowania.
2. Metodologiczne: pedagogika ogólna, pedagogika społeczna.
3. Instytucjonalne: pedagogika szkolna, pedagogika przedszkolna, pedagogika szkoły wyższej, pedagogika wojskowa.
4. Rozwojowe: pedagogika okresu żłobkowego, pedagogika okresu wczesnoszkolnego, pedagogika dzieci i młodzieży, andragogika.
5. Rodzaj działalności jednostkowej lub grupowej: pedagogika obronna,
pedagogika rekreacji, pedagogika działalności kulturalnej, pedagogika sportu,
pedagogika pracy, pedagogika czasu wolnego, pedagogika zdrowia.
6. Kryterium dewiacji i defektów rozwojowych: oligofrenopedagogika, tyflopedagogika, pedagogika rewalidacyjna, pedagogika resocjalizacyjna,
pedagogika penitencjarna.
7. Przekrojowe ujęcie problemów badawczych: historia oświaty, pedagogika porównawcza, polityka oświatowa, kształcenie zawodowe4.
Z przytoczonych powyżej typologii istotne z punktu widzenia nauk
o obronności są następujące działy pedagogiki: pedagogika wojskowa,
teoria wychowania, w tym m.in. patriotycznego5, pedagogika dorosłych,
pedagogika obronna, pedagogika resocjalizacyjna, w tym szeroko rozumiane patologie społeczne. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na metody
badań pedagogicznych jako zupełnie odrębny obszar zainteresowania.
Nauki o obronności a patologie społeczne
W niniejszym artykule zwrócono uwagę na relacje, jakie zachodzą między naukami o obronności a pedagogiką resocjalizacyjną ze szczególnym
uwzględnieniem patologii społecznych ujętych w bardzo szerokim kontekście. Jak również w drugiej kolejności skupiono się na powiązaniu nauk
o obronności z metodologią badań pedagogicznych.
Zatem na początku warto wyjaśnić pojęcie pedagogiki resocjalizacyjnej,
której głównym przedmiotem zainteresowania, jako subdyscypliny pedagogiki specjalnej, jest diagnoza zaburzeń zachowania powstałych na tle czyn4
B. Wierzchowska-Konera, op. cit., s. 32–34.
Szerzej na temat teorii wychowania patriotycznego, państwowego i społecznego pisze
w swojej książce M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania, Wyd. WAiP, Warszawa 2008,
s. 418–432.
5
91
Marlena Niemiec
ników organicznych i środowiskowych oraz pedagogika uzależnień6. W nurt
pedagogiki resocjalizacyjnej zwykle wpisywane jest pojęcie patologii społecznej. Jak podaje W. W. Szczęsny etymologicznie patologia wywodzi się
z gr. pathos – co oznaczało cierpienie, namiętność, uczucie, zatem jest to
nauka o cierpieniu, namiętności.
Patologie społeczne powinno się traktować jako naukę, która jest refleksją nad objawami i przyczynami powstania i istnienia problemów społecznie szkodliwych oraz środkami zaradczymi wobec nich stosowanymi7.
Innymi słowy patologia społeczna w najprostszym ujęciu odnosi się do
odchylenia od stanu optymalnego wyznaczonego przez interes szeroko
rozumianego społeczeństwa. Wśród najczęstszych patologii, które również
występują w Siłach Zbrojnych RP należy wymienić:
• problem alkoholizmu,
• problem narkomanii,
• zagrożenia HIV/AIDS,
• przemoc i agresję,
• mobbing – terror psychiczny,
• samobójstwa dokonane oraz próby samobójcze,
• korupcję,
• subkulturę żołnierską tzw. falę8.
Nierozerwalnie z pojęciem patologii społecznej w literaturze pedagogicznej współwystępują terminy takie, jak: dewiacja (negatywna), dezorganizacja, dysfunkcjonalność, nieprzystosowanie społeczne, demoralizacja,
dysfunkcjonalność zachowań, postaw, ról w odniesieniu do głównych celów
systemu społecznego9.
Pierwszym i najczęstszym przejawem patologii społecznych w wojsku
jest alkoholizm, traktowany szczególnie, ponieważ stanowi przypadek toksykomanii tolerowanej. Alkoholizm należy definiować, jako szkodliwe uzależnienie, które polega na tym, że mimo tego, iż zażywanie określonego
środka chemicznego (w tym wypadku alkoholu) powoduje negatywne konsekwencje w życiu osobisty, społecznym, ekonomicznym i duchowym –
jednostka nie kończy z nim kontaktów10. Pozornie może się wydawać, iż
w polskiej armii problem spożywania alkoholu, czy zażywania narkotyków
nie istnieje. Niemiej jednak skalę problemu bardzo dobrze przedstawiają
dane zgromadzone na stronie internetowej Państwowej Agencji Rozwiązy-
6
B. Wierzchowska-Konera, op. cit., s. 42.
W.W. Szczęsny, Zarys resocjalizacji z elementami patologii społecznej i profilaktyki,
Wyd. „Żak”, Warszawa 2003, s. 111.
8
Z tym zjawiskiem mieliśmy do czynienia do momentu, kiedy nie nastąpiło uzawodowienie armii.
9
W.W. Szczęsny, op. cit, s. 112.
10
A. Nowak, E. Wysocka, Problemy i zagrożenia społeczne we współczesnym świecie.
Elementy patologii społecznej i kryminalnej, Wyd. „Śląsk”, Katowice 2001, s. 76–77.
7
92
wanie Problemów Alkoholowych, która od 1998 r. nawiązała stałą współpracę z Ministerstwem Obrony Narodowej (MON) w zakresie wdrażania
projektu profilaktyki problemów alkoholowych w jednostkach wojskowych.
Po spożyciu alkoholu żołnierze najczęściej dopuszczają się przestępstw:
• przeciwko zasadom pełnienia służby,
• przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji,
• przemocy i znieważenia przełożonych,
• czynnych napaści na przełożonych i starszych stopniem,
• przeciwko działalności instytucji państwowych,
• przeciwko zdrowiu i życiu,
• przeciwko mieniu,
• przeciwko zasadom postępowania z podwładnymi.
Ponadto pod wpływem alkoholu żołnierze dopuszczają się:
• bójek i pobić,
• kradzieży,
• zakłócenia porządku i spokoju publicznego,
• dewastacji mienia publicznego i prywatnego,
• rabunków.
Żołnierze również spożywają alkohol na terenie koszar, choć w stan
nietrzeźwości wprowadzają się bezpośrednio przed objęciem służby lub
podczas jej pełnienia11.
Z przytoczonych danych ewidentnie wynika, że w polskiej armii alkohol
jest nadużywany. Jeśli mamy do czynienia ze spożywaniem alkoholu na
terenie jednostki wojskowej, niesie to za sobą szereg różnych niebezpieczeństw, które mogą powodować stan niepewności. Ponadto nie można na
zjawisko alkoholizmu wśród żołnierzy patrzeć jednowymiarowo tylko i wyłącznie z pułapu spożywania alkoholu. Jak wiele sytuacji społecznych, tak
i alkoholizm powiązany jest z szeregiem innych zachowań ryzykownych lub
wręcz patologicznych.
Kolejnym problemem, jaki dotyka żołnierzy, są narkotyki. A. Podgórecki definiuje to zjawisko, jako stan okresowej lub przewlekłej dysfunkcjonalności organizmu, szkodliwej dla jednostki i społeczeństwa, wywołanej powtarzającym
się zażywaniem, nie w celach terapeutycznych leku (naturalnego lub syntetycznego) albo jego zamiennika, tj. środka zapewniającego analogiczne przeżycia12. Natomiast w Ustawie o zapobieganiu narkomani czytamy, że narkomania to stałe lub okresowe używanie w celach innych niż medyczne środków
odurzających lub substancji psychotropowych albo środków zastępczych,
w wyniku czego może powstać lub powstało uzależnienie od nich13.
11
B. Nowak, Przemoc i patologie w środowisku wojskowym – problemy, zagrożenia,
skutki oraz możliwość uzyskania pomocy, Wyd. MON, Warszawa 2008, s. 25–26.
12
A. Nowak, E. Wysocka, op. cit., s. 101.
13
Ustawa z dn. 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. z 2005 r. Nr 179,
poz. 1485 z późn. zm.).
93
Marlena Niemiec
Jak pisze B. Nowak skala rzeczywistego zagrożenia narkotykowego
wśród żołnierzy jest trudna do określenia, ponieważ dane, które są do dyspozycji opierają się na ujawnionych wcześniej przestępstwach oraz deklaracjach samych żołnierzy.
Popełniane przez żołnierzy przestępstwa w większości przypadków polegają na:
• posiadaniu drobnych ilości narkotyków (głównie marihuany, rzadziej
amfetaminy, ecstazy, haszyszu),
• ( rzadziej) udzielaniu ich innym żołnierzom14.
Trudność oceny spożywania narkotyków w wojsku polskim sprowadza
się głównie do tego, że niełatwo jest to zjawisko społeczne zbadać. Odwoływanie się tylko i wyłącznie do relacji żołnierzy lub byłych żołnierzy obarczone jest dosyć dużym błędem. Wynika to z czysto ludzkich pobudek,
trudno jest przyznać się do bycia uzależnionym. Podobnie jak alkoholizm
narkomania nie jest zjawiskiem jednowymiarowym. Trzeba brać pod uwagę
szereg skutków, które pociąga za sobą zażywanie narkotyków, zarówno
w sferze służbowej, jak i osobistej. Pamiętać również należy, że wiele przestępstw popełnianych jest właśnie pod wpływem narkotyków, ponieważ
używki te sprzyjają podejmowaniu zachowań ryzykownych, a czasami nawet popełnianiu przestępstw.
Kwestia zażywania narkotyków łączy się bezpośrednio z problemami
związanymi z zakażeniami wirusem HIV oraz zachorowaniami na AIDS.
Zjawiska te są powiązane, głównie sposobami wprowadzania narkotyku do
organizmu, np.: za pomocą iniekcji (najwyższe ryzyko zakażanie HIV), doustnie, metodą wziewną lub doodbytniczo15.
Ministerstwo Obrony Narodowej deklaruje, że zajmuje się profilaktyką
HIV od 2000 r., a AIDS – od 2004 r. Zostały wydrukowane materiały dydaktyczne „HIV/AIDS – Im więcej wiesz, tym mniej ryzykujesz” oraz ulotki pt.
„HIV/AIDS. Przeczytaj, pomyśl, powiedz innym”16.
Wydaje się zatem, że podejmowane przez ministerstwo działania profilaktyczne w zakresie HIV/AIDS świadczą o istnieniu tego problemu wśród
żołnierzy. Przy czym jest to następne zjawisko, które trudno zbadać, ponieważ znowu trzeba odwoływać się do doświadczeń samych wojskowych.
Opracowanie programów profilaktycznych, czy przygotowanie badań z tego
obszaru wydaje się leżeć również w obszarze zainteresowania pedagogów.
Przy czym należy z całą mocą podkreślić, że jest to zjawisko wielowymiarowe i dotyka bardzo trudnych obszarów życia społecznego.
14
B. Nowak, op. cit., s. 27.
16
Strona internetowa Ministerstwa Obrony Narodowej http://mon.gov.pl z dn. 17 lutego
2012 r. Zob. D. Rogowska-Szadkowska, ABC wiedzy o HIV/AIDS, Wyd. MON, Warszawa
2001.
15
94
Następną kwestią, jaką chciałabym się zająć, jest zjawisko agresji i przemocy. Jak twierdzi J. Surzykiewicz zachowanie agresywne niesie za sobą
negatywne skutki dla ofiary i jako takie jest intencjonalne, przy czym sprawcę
opisuje się jako pragnącego zranić bądź uszkodzić fizycznie lub psychicznie ofiarę17.
Należy zwrócić uwagę, że środowisko żołnierskie w ostatnich latach
uległo znacznemu zróżnicowaniu. Główna różnica polega na tym, że służbę
wojskową pełni coraz więcej kobiet. Obecność dwu płci wpływa na kształt
relacji miedzy żołnierzami, ujawnianie się nowych dla wojska zjawisk i zagrożeń, jak: dyskryminacja czy molestowanie seksualne.
Ponadto do najczęstszych negatywnych zjawisk, jakich żołnierze doświadczają w wojsku, należy zaliczyć:
• wulgaryzmy i wyzwiska,
• dokuczanie,
• ośmieszanie,
• używanie przemocy wobec młodszych stażem służby,
• incydentalne przypadki molestowania seksualnego i mobbingu18.
Nie należy zapominać o jeszcze jednym aspekcie tego zjawiska, a mianowicie o przemocy domowej, w której oprawcami są żołnierze. Na różnych
forach internetowych można znaleźć wiele wypowiedzi kobiet/żon, które są
ofiarami przemocy domowej. Na stronach internetowych udzielają sobie
porad, jak należy postąpić w takiej sytuacji. Wśród artykułów zamieszczanych w Internecie można znaleźć m.in. o takim tytule: Na co dzień żołnierz,
w domu oprawca. Wstępuje w niego cicha furia. Jest to tylko jeden z przykładowych artykułów, w którym czytamy, że według statystyk problem przemocy
w rodzinach wojskowych jest zjawiskiem marginalnym… dlatego we współpracy z Żandarmerią Wojskową wprowadza się program profilaktyczny związany z przemocą w rodzinie. Obejmie on m.in. funkcjonariuszy Żandarmerii
Wojskowej, którzy będą szkoleni, jak identyfikować i przyjmować tego rodzaju zgłoszenia19. Ponownie omawiane zjawisko wpisuje się w krąg zainteresowania pedagogiki resocjalizacyjnej oraz zagadnień patologii społecznych. Znowu mamy do czynienia z sytuacją trudną do zidentyfikowania
zarówno w odniesieniu do wydarzeń, które mają miejsce w jednostce wojskowej, jak i do sytuacji, które dzieją się w zaciszu ogniska domowego.
Omawiane zjawisko przemocy i agresji bezpośrednio powiązane jest głównie z nadużywaniem alkoholu i narkotyków.
17
J. Surzykiewicz, Agresja i przemoc w szkole, [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. II, Wyd. PWN, Warszawa 2008, s. 271.
18
19
Strona internetowa Polityka.pl
http://www.polityka.pl/spoleczenstwo/reportaze/278212,1,na-co-dzien-zolnierz-w-domuoprawca.read z dn. 17 lutego 2012 r.
95
Marlena Niemiec
Z pojęciem agresji i przemocy w fachowej literaturze pedagogicznej autorzy wiążą także zjawisko, które nazywamy z angielskiego mobbingiem
rozumianym bardziej jako osaczanie, ale również jako dręczenie, prześladowanie, gnębienie, szykanowanie pracownika w jego miejscu pracy. Wielu
autorów, którzy zajmują się tym zagadnieniem, twierdzi, że wojsko, ze
względu na hierarchię, jest podatne na występowanie mobbingu w postaci
ostrzejszej i bardziej dolegliwej, gdyż na formalne relacje służbowe nakładają
się nieformalne układy, sympatie i antypatie, grupy interesów20. Ministerstwo
Obrony Narodowej opracowało nawet ulotki poruszające tę problematykę:
Mobbing w pracy. Przeczytaj, pomyśl, powiedz innym, „Molestowanie
w pracy. Przeczytaj, pomyśl, powiedz innym”21. Podjęte przez MON działania profilaktyczne świadczą o tym, iż również ten problem dotyka żołnierzy
w mniejszym lub większym stopniu. Ponownie omawiane zjawisko znajduje
się w obszarze zainteresowania szeroko rozumianej pedagogiki.
Kolejne zjawisko, o którym należy wspomnieć w niniejszym artykule to samobójstwa dokonane oraz próby samobójcze. Wybitny kryminolog B. Hołyst
mówi o samobójstwie, że jest wyborem pomiędzy sytuacją, w której jednostka nie może (wyobraża sobie, że nie umie) sprostać, a sytuacją, w której nie będzie konieczności podejmowania żadnych wysiłków decyzyjnych22. Przeglądając strony internetowe można znaleźć wiele artykułów,
w których jesteśmy informowani o próbach samobójczych oraz samobójstwach dokonanych przez żołnierzy m.in. żandarma plutonowego Stanisława Sz. z Dęblina23, Tadeusza K. żołnierza zawodowego z wrocławskiej
312 kompani radiotechnicznej 31. brt z Wrocławia24; w 17. Wielkopolskiej
Brygadzie Zmechanizowanej w Międzyrzeczu znaleziono 20-latka z raną
postrzałową głowy25 to tylko kilka wybranych przykładów. Nie sposób nie
wspomnieć o najbardziej aktualnej próbie samobójczej, którą podjął prokurator Mikołaj Przybył26. Na ten temat można znaleźć w sieci bardzo wiele
artykułów i komentarzy, co świadczy przede wszystkim o tym, że nie są to
zdarzenia incydentalne w polskim wojsku. Na stronie internetowej MON
znajduje się informacja, że została wydana stosowna publikacja poruszająca tę problematykę Problematyka samobójstw. Wybrane zagadnienia27, co
20
2012 r.
22
W.W. Szczęsny, op. cit., s. 132. Szerzej: A. Nowak, E. Wysocka, op. cit., s. 172–192.
23
Strona internetowa Gazeta.pl Lublin http://lublin.gazeta.pl/lublin/1,48724,9783384,
Prokuratorzy_wyjasniaja_samobojstwo_zolnierza_w_Deblinie.html z dn. 17 lutego 2012 r.
24
Strona internetowa Slupca.pl http://www.slupca.pl/?p=12482 z dn. 17 lutego 2012 r.
25
Strona internetowa PolskaLokalna.pl http://polskalokalna.pl/news/samobojstwozolnierza,461276 z dn. 17 lutego 2012 r.
26
Strona internetowa Gazeta.pl http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/0,114916.html
?tag=Miko%B3aj+Przyby%B3 z dn. 17 lutego 2012 r.
27
2012 r.
21
96
ewidentnie stanowi sygnał, że ministerstwo dostrzega problem i podejmuje
działania profilaktyczne w tym zakresie.
Wydaje się zasadne omówienie również zjawiska korupcji w wojsku.
Pojęcie korupcji w najprostszym ujęciu oznacza: czerpanie osobistych korzyści z zajmowania publicznej pozycji. Akty korupcji należy rozpatrywać na
trzech płaszczyznach:
• korupcja sektora publicznego,
• korupcja polityczna,
• handel wpływami.
Przyczyny korupcji mają przede wszystkim charakter moralny, kulturowy, zwyczajowy, polityczny, ekonomiczny i społeczny28. W odniesieniu do
polskiej armii również można znaleźć dużo informacji o podjętych działaniach korupcyjnych, np. ustawianie przetargów na sprzęt wojskowy, gdzie
stawiane są zarzuty udziału w grupie przestępczej, niedopełnienia obowiązków, przekroczenia uprawnień, przyjmowania i wręczania korzyści majątkowej oraz ujawnienia tajemnicy służbowej29. Ponadto działania korupcyjne w wojsku dotyczą m. in. wykonywania robót remontowo-budowlanych
w obiektach w zarządzaniu wojskowej administracji koszar w Białymstoku30.
Wśród informacji internetowych mnożą się artykuły na temat korupcji
w armii, jest to kolejny problem, z którym zmaga się wojsko.
Ostatnim zjawiskiem, którym zamierzam się zająć jest subkultura żołnierska zwana również „falą”. Oczywiście z tym rodzajem patologii społecznej mieliśmy do czynienia do momentu, kiedy był pobór do wojska. Aktualnie mamy armię uzawodowioną, niemniej jednak wydaje się zasadne
omówienie tegoż zjawiska. Jak podaje B. Nowak pod pojęciem subkultury
żołnierskiej należy rozumieć: normy i reguły postępowania, obyczaje, obrzędy i zwyczaje oraz znaki i symbole wytwarzane i przekazywane sobie
przez żołnierzy w jednostkach wojskowych31.
Uważa się, że nie ma jednoznacznej genezy tego zjawiska, ale uznaje
się, że źródłami „fali” są takie procesy, jak:
• przenoszenie na grunt wojska wybranych elementów ze zwyczajów,
zachowań i postaw występujących w świecie ludzi młodych i młodzieżowej
subkultury,
• przenoszenie do życia żołnierskiego pewnych elementów subkultury
szkolnej, internautów, hoteli robotniczych, zakładów wychowawczych,
a także podkultury więziennej,
28
W.W. Szczęsny, op. cit, s. 141–144.
Strona internetowa Wprost24 http://www.wprost.pl/ar/191013/Korupcja-w-wojskuDziewiec-osob-uslyszalo-zarzuty/ z dn. 17 lutego 2012 r. Zob. również strona internetowa
Interia.pl
http://fakty.interia.pl/polska/news/korupcja-w-wojsku-przetargi-byly-rozpisywanepod-konkretne,1744941,3 z dn. 17 lutego 2012 r.
30
Strona internetowa PAP http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=
/20111026/BIALYSTOK/786875589 z dn. 17 lutego 2012 r.
31
29
97
Marlena Niemiec
• utrwalanie takiej tradycji wojska, która wynika z podziału żołnierzy wg
wcieleń na „młodych” i „starych” co wiąże się z zajmowaniem przez nich
diametralnie różnych pozycji32.
Poszukując informacji w Internecie, można znaleźć szereg wiadomości
o „fali”, ale również o wymierzonych karach za ten proceder, np. żołnierzom
z Lublina przyznano odszkodowania, a rekompensatę wspólnie mają wypłacić skarb państwa i b. żołnierz Kamil Ł.33 (który w tym przypadku był
oprawcą).
Spośród różnorodnych form agresji w subkulturze żołnierskiej wymienić
należy:
• agresję prewencyjną – polegającą na zastraszaniu;
• agresję egzekucyjną – spełniającą funkcję kary za naruszenie albo
demonstracyjne ignorowanie norm obowiązujących w grupie;
• agresję z motywem wymuszania posług – ukierunkowaną na żołnierzy młodszych służbą;
• agresję przeniesioną – agresja wyładowywana jest zazwyczaj na osobach przypadkowych;
• agresję autoteliczną – stosowanie przemocy wobec innych bez jakiegokolwiek powodu34.
Jest to kolejne zjawisko powiązane z pedagogiką, które wpisuje się w obszar jej zainteresowania. Teoretycznie w związku z wprowadzeniem zawodowej armii zjawisko to nie powinno mieć miejsca, jednocześnie pozostaje
poczucie, że jest bardzo mocno wpisane w funkcjonowanie polskiej armii.
Nauki o obronności a metody badań pedagogicznych
Omawiając zagadnienia związane z pedagogiką i naukami o obronności, a także poruszając kwestie występowania patologii społecznych w wojsku, należy choćby krótko omówić jeszcze jeden aspekt kooperacji tych
dwóch nauk.
Otóż, na podstawie przeglądu literatury metodologicznej, można stwierdzić, iż nauki o obronności korzystają z dorobku pedagogiki również pod
tym względem. Sięgając do najbardziej podstawowych podręczników zajmujących się tematyką metodologiczną, można stwierdzić, iż szereg metod, technik i narzędzi, z których korzystają nauki o obronności, wywodzi
się bezpośrednio z metod badań pedagogicznych.
Zarówno nauki o obronności, jaki i pedagogika korzystają z bardzo podobnego przebiegu procesu badawczego, jaki należy przeprowadzić w pra32
Strona internetowa Wyborcza.pl
http://wyborcza.pl/1,75478,10777516,Kara_za_fale_w_wojsku.html z dn. 17 lutego 2012 r.
34
33
98
cy badawczej. Obie nauki posługują się jednocześnie badaniami jakościowymi i badaniami ilościowymi. Każda z nich wykorzystuje takie pojęcia, jak:
problemy i hipotezy badawcze, zmienne i wskaźniki35.
W odniesieniu do strategii ilościowych stosowanych w badaniach wykorzystywane metody to: monografie instytucji, metoda indywidualnych przypadków, metoda sondażu diagnostycznego. W przypadku technik będą to
odpowiednio: obserwacja, wywiad, ankieta, badanie dokumentów, analiza
treści, czy techniki projekcyjne. Budowane są podobne narzędzia, jak kwestionariusz ankiety, kwestionariusz wywiadu, narzędzia obserwacji, skale.
W zakresie strategii jakościowych należy wspomnieć o badaniach etnograficznych, studium przypadku, w tym badania biograficzne, badania fenomenograficzne oraz badania w działaniu36.
Każda z wymienionych wyżej nauk przyjmuje bardzo zbliżone zasady
opracowania zgromadzonego materiału badawczego. Podobnie przebiega
proces porządkowania i kodyfikacji materiału, konstrukcja klucza kodyfikacyjnego, opracowanie arkuszy zbiorczych, czy opracowanie statystyczne,
dokonanie analizy jakościowej, sklasyfikowanie zagadnień i zależności37.
Po przeanalizowaniu literatury przedmiotu w zakresie metodologii badań widać bardzo dużo zbieżności w tej materii. W związku z powyższym
wydaje się zasadne uznanie bardzo mocnej relacji opartej na zasadzie kooperacji pedagogiki oraz nauk o obronności. Współpraca ta podkreśla po
raz kolejny interdyscyplinarny charakter pedagogiki.
Podsumowanie
Reasumując powyższe rozważania oraz odpowiadając na postawione
w artykule pytania, należy stwierdzić, iż istnieje silny związek między naukami o obronności a szeroko rozumianą pedagogiką. Należy zwrócić uwagę,
że w pedagogice istnieją takie subdyscypliny, jak: pedagogika wojskowa, teoria wychowania, w tym m.in. patriotycznego, czy pedagogika obronna, które
wpisują się zarówno w zainteresowanie pedagogiki, jak i nauk o obronności.
Pedagogika jest nauką, która w głównej mierze interesuje się człowiekiem. Nauki o obronności może nie bezpośrednio, ale także zajmują się
człowiekiem w odniesieniu do obronny państwa, teorii sztuki wojennej –
w tym strategii, sztuki operacyjnej i taktyki. Wydaje się, że nauki o obron35
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe,
Wyd. „Żak”, Warszawa 2010, s. 43–55. Zob. T. Majewski, Miejsce problemów i hipotez
w procesie badań naukowych, AON, Warszawa 2003.
36
T. Pilch, T. Bauman, op.cit., s. 70–102 i 294–318. Zob. Z. Stachowiak, Metodyka i metodologia pisania prac kwalifikacyjnych, AON, Warszawa 2001. Por. także Cz. Kupisiewicz,
Dydaktyka ogólna, Wyd. GrafPunkt, Warszawa 2000.
37
T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 225–244.
99
Marlena Niemiec
ności głównie służą tworzeniu podstaw teoretycznych i rozwojowi systemu
obronnego państwa oraz teorii sztuki wojennej i kierowania wojskami, a za
tym wszystkim stoi człowiek-żołnierz. O interdyscyplinarnym charakterze
pedagogiki świadczy to, iż nie jest ona nauką samodzielną. Korzysta bardzo często z dobrodziejstw innych nauk, jednocześnie dużo oferując w zamian.
Bardzo dobrze widać współpracę pedagogiki z naukami o obronności
szczególnie na gruncie patologii społecznych, które występują w polskiej
armii. Jak zostało wykazane w niniejszym artykule wiele zjawisk, które mają
miejsce w wojsku, istnieje także w szeroko rozumianym społeczeństwie.
W związku z powyższym patologie, z którymi na co dzień stykają się żołnierze, jak alkoholizm, narkomania, przemoc i agresja, mobbing, zagrożenia
HIV/AIDS, samobójstwa dokonane, próby samobójcze, korupcja oraz tzw.
fala, jak najbardziej pozostają w kręgu zainteresowania pedagogiki.
Bardzo często w artykule była podkreślana kwestia wielowymiarowości
tych zjawisk, ich wzajemnego współwystępowania i współistnienia. Zarówno społeczeństwo, jaki i polska armia nie funkcjonują w próżni, dlatego tak
ważna jest współpraca w ramach profilaktyki i przeciwdziałania wspomnianym zjawiskom, które ewidentnie mają charakter patologiczny.
Ostatnie omówione zagadnienie dotyczyło współpracy nauk o obronności z pedagogiką pod kątem wykorzystania metodologii badań pedagogicznych. Ewidentnie widać ścisłą współpracę między tymi naukami również
w tej materii. Nauki o obronności bardzo mocno korzystają z metod, technik
oraz narządzi, które zostały wypracowane na gruncie pedagogiki.
Podsumowując, należy stwierdzić, iż nauki o obronności i pedagogika
ściśle ze sobą współpracują, skutecznie wykorzystują swój dorobek naukowy z korzyścią dla szeroko rozumianej nauki, jak i ich samych.
DEFENCE SCIENCES VERSUS PEDAGOGY
Abstract: The aim of this article is to present the ties between defence
sciences and pedagogy. The starting point for the considerations is an assumption that soldiers have been trained and prepared to fight for ages.
Therefore the problem of education and teaching is closely connected with
activities of the military. A special connection between defence sciences
and pedagogy can be currently seen in the area of social pathologies. Rehabilitation pedagogy deals with challenges of contemporary pathologies
that, as practice shows, also appear in armed forces. Additional area common for both disciplines (branches of science) is methodology. Numerous
methods used in pedagogy may also be applied in defence sciences.
100
Przedmiot i obszar badań lotnictwa aOBRONNOŚĆ.
obronność Zeszyty Naukowe 2/2012
ISSN 2084-7297
AUTOR
mgr Marta Pietrzak
RECENZENT
prof. dr hab. inż. Stanisław Zajas
PRZEDMIOT I OBSZAR BADAŃ LOTNICTWA
A OBRONNOŚĆ
Wstęp
Ustawicznie zmieniający się charakter zagrożeń bezpieczeństwa traktuje o nowych i permanentnych wyzwaniach, z jakimi należy się zmierzyć za
pomocą narodowych systemów obronnych, jak również w kontekście działań sojuszniczych.
Obecnie ocenia się, że w warunkach obniżonej stabilności środowiska
międzynarodowego, główne zagrożenie dla pokoju stanowi możliwość rozprzestrzeniania się konfliktów lokalnych1. Pomimo że współczesne uwarunkowania bezpieczeństwa wskazują istnienie niewielkiego zagrożenia wybuchem konfliktów zbrojnych o dużej skali, to właśnie potencjalne konflikty
o charakterze lokalnym stają się poważnymi źródłami niepokoju i zagrożenia perspektyw tworzenia środowiska bezpieczeństwa w Europie2.
Nieustannie też ewolucji ulega myślenie o obronności państwa, która
postrzegana jest w szerszych niż tradycyjnie kategoriach. Faktem jest, że
obowiązek obrony naszego kraju został narzucony każdemu obywatelowi
Polski, czego podstaw doszukiwać się należy w najważniejszym akcie
prawnym, jakim jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej3. Zgodnie z jej
treścią „obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej
Polskiej oraz troska o dobro wspólne”4. Dobrem wspólnym w omawianym
kontekście może być brak zagrożenia i stan bezpieczeństwa, który jest
drugim w kolejności najważniejszych potrzeb każdego człowieka. W związku z powyższym do jednej z naszych głównych powinności należy dbanie
o zapewnienie tego stanu i minimalizowanie potencjalnego ryzyka jego
zachwiania.
1
R. Wróblewski, Scenariusze sytuacji kryzysowych oraz wojennych i ich wpływ na planowanie sił zbrojnych państwa – członka NATO, AON, Warszawa 1999.
2
Za: J. Karpowicz, Lotnictwo w operacjach pokojowych, rozprawa habilitacyjna, AON,
3
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 Nr 78, poz.
483).
4
Ibidem, art. 82.
101
Marta Pietrzak
Kluczową rolę w staniu na straży bezpieczeństwa jest dokument wydany w oparciu o art. 4a ust. 1, pkt. 1 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r.
o powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej – Strategia
Bezpieczeństwa Narodowego RP5. W myśl jej zapisów Polska jest krajem
tworzącym europejskie struktury obronne i winna jest adaptować swe zasoby cywilne oraz wojskowe do zwalczania potencjalnych zagrożeń, które
mogą mieć wpływ na skuteczne działanie państw członkowskich Sojuszu
Północnoatlantyckiego w umacnianiu systemu obronnego. Dlatego też tak
istotna staje się konieczność umacniania narodowego systemu obronnego
w celu poprawy stanu bezpieczeństwa całego układu. Dokumentem, który
konkretyzuje oraz rozwija zapisy dotyczące obronności zawarte w Strategii
Bezpieczeństwa Narodowego RP jest Strategia Obronności RP6, w której to
uwarunkowania, zarówno polityki bezpieczeństwa, jak i obronnej, uzależnione są przede wszystkim od członkostwa Polski w NATO i Unii Europejskiej.
Zgodnie z treścią wspomnianego dokumentu, państwo polskie utrzymuje ciągłą zdolność do obrony, wykorzystując do tego wszystkie dostępne
środki i podporządkowując jej działania polityczne, gospodarcze, dyplomatyczne i wojskowe7. Natomiast zapewnienie obrony naszego kraju uregulowane jest sprawnie działającym i permanentnie doskonalonym system
obronny państwa, w którego skład wchodzą podsystem kierowania obronnością, podsystem militarny, czyli Siły Zbrojne, oraz pozamilitarny. Warto
o tych podsystemach pamiętać, gdyż zazwyczaj, myśląc o obronie, utożsamiamy ją tylko i wyłącznie z siłami zbrojnymi, wojskiem i działaniami
zbrojnymi. Z drugiej zaś strony, istotny w tym momencie wydaje się fakt
podkreślenia, że obrona to jednak niezaprzeczalny element związany
z siłami zbrojnymi.
Obecnie obronność jest dziedziną bezpieczeństwa narodowego, stanowiącą sumę wszystkich cywilnych i wojskowych przedsięwzięć mających na
celu zapobieganie i przeciwstawienie się wszelkim potencjalnym zagrożeniom bezpieczeństwa państwa, zarówno militarnym, jak i pozamilitarnym,
mogącym doprowadzić do kryzysu polityczno-militarnego.8 Dzięki temu
definicja i sposób rozumowania obronności zyskał o wiele szersze znaczenie. Składowymi efektywnej obrony są dziś nie tylko przedsięwzięcia formacji wojskowych, lecz także całokształt zarówno działań, jak i elementów,
5
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416).
6
Strategia Obronności Rzeczpospolitej Polski, Strategia sektorowa do Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP, Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 2009 r., Strona
internetowa: http://www.bbn.gov.pl/portal/pl/475/2826/Strategia_Obronnosci_Rzeczypospo
litej_Polskiej.html (dostęp: 10.04.2012 r.).
7
Ibidem, s. 8.
8
Ibidem, s. 3.
102
Przedmiot i obszar badań lotnictwa a obronność
o charakterze cywilnym. Wszelkie pozamilitarne ogniwa obronne również
stanowią o sile zasobów obronnych naszego państwa.
Niewątpliwie należy uznać, że o randze skutecznej obrony świadczą siły
szybkiego reagowania na potencjalne zagrożenia. Takimi siłami szybkiego
reagowania na niebezpieczeństwo wydają się zasoby lotnictwa naszego
kraju, a analiza światowych tendencji z zakresu obronności dowodzi, że
coraz bardziej w tym kontekście wzrasta rola lotnictwa, zarówno wojskowego, jak i cywilnego. Dlatego tak istotne jest podjęcie tematu lotnictwa w tle
rozważań nad obronnością odnoszących się do całości obszaru lotnictwa,
a nie wyłącznie jego aspektu wojskowego. W związku z powyższym,
przedmiotem badań niniejszego opracowania będzie lotnictwo cywilne
oraz państwowe w kontekście zasobów obronnych naszego kraju. Zastosowane w pracy metody badawcze, takie jak analiza, synteza, wnioskowanie, pozwolą zidentyfikować cel badań, jakim jest określenie roli lotnictwa
w systemie obronnym naszego kraju. Główny problem badawczy sformułowano w formie następującego pytania: Jaką rolę odgrywa lotnictwo
w systemie obronnym naszego kraju? W oparciu o ogólny problem badawczy sprecyzowane zostały następujące problemy cząstkowe:
1. Czym jest lotnictwo i jaki jest jego podział?
2. Czym jest lotnictwo państwowe, jaką rolę pełni i jakie zadania
wykonuje w aspekcie obronności?
3. Czym jest lotnictwo cywilne, jaką rolę pełni i jakie są jego główne zadania w kontekście obrony naszego kraju?
Przed przystąpieniem do badań konieczne stało się przyjęcie hipotez,
które pozwoliłyby zweryfikować przyjęte problemy. Wychodząc z dotychczasowych rozważań, w oparciu o pozycje dostępnej literatury, jak również
na podstawie analizy dokumentów, podjęto próbę sformułowania hipotez;
1. Należy przyjąć, że lotnictwo jest jednym z ważniejszych podmiotów
mających wpływ na obronność naszego kraju. Biorąc pod uwagę jego części składowe, zalicza się je zarówno do podsystemu militarnego, jak i podsystemu niemilitarnego w systemie obronnym państwa.
2. Należy sądzić, że lotnictwo państwowe odgrywa znaczącą rolę w podsystemie militarnym systemu obrony państwa, a jego elementy składowe
dotyczą zarówno lotnictwa poszczególnych rodzajów wojsk, jak i lotnictwa
służb porządku publicznego.
3. Należy uznać, że lotnictwo cywilne umiejscowione zostało w podsystemie niemilitarnym systemu obrony państwa, a jego zasoby mogą zostać
użyte na potrzeby obronne państwa oraz, z uwagi na członkostwo Polski
w NATO i Unii Europejskiej, operacji sojuszniczych.
103
Marta Pietrzak
Lotnictwo i jego podział
Lotnictwo można definiować w dwojaki sposób. Zazwyczaj interpretowane jest jako dziedzina komunikacji oraz rodzaj sił zbrojnych. Generalnie
jest to ogół zagadnień związanych z wszelkiego rodzaju statkami powietrznymi
i podmiotami zdolnymi do wykonywania lotu w przestrzeni powietrznej, czyli
związanego z komunikacją powietrzną9. W węższym znaczeniu, lotnictwo
rozpatruje się pod względem funkcjonalności i zdolności do wykonywania
zadań o różnym charakterze.
Klasyfikując lotnictwo w kontekście systemu obronnego należy podzielić je,
według kryterium strukturalnego, na lotnictwo państwowe oraz cywilne. Lotnictwo państwowe nie podlega polskiemu prawu lotniczemu, z wyjątkiem niektórych przepisów10 stosowanych dla lotnictwa cywilnego, co stanowi o jego odrębności. Współczesny podział lotnictwa przedstawia rysunek 1.
Przedstawiona klasyfikacja lotnictwa dokonana została zgodnie z literą
polskiego prawa11. Podział ten jest zgodny z, przyjętym obecnie i obowiązującym w prawie międzynarodowym, rozróżnieniem między statkami powietrznymi cywilnymi i państwowymi. Obecnie obowiązująca Konwencja
Chicagowska12 z 1944 roku o międzynarodowym lotnictwie cywilnym stanowi, że stosuje się ona wyłącznie do cywilnych statków powietrznych,
a nie stosuje się do statków powietrznych państwowych. Przy tym statki używane w służbie wojskowej, celnej i policyjnej uważa się za państwowe13.
Źródło: E. Zabłocki, Lotnictwo cywilne. Lotnictwo służb porządku publicznego, AON, Warszawa 2008, s. 8.
Rys. 1. Współczesny podział lotnictwa
9
Na podstawie: http://sjp.pwn.pl/szukaj/lotnictwo (dostęp: 6.04.2012 r.) oraz
http://www.definition-of.net/definicji-lotnictwo (dostęp: 7.04.2012 r.).
10
Ustawa z dnia 3 lipca 2002 roku Prawo Lotnicze (Dz.U. z 2002 r. Nr 130, poz. 1112).
11
Ustawa Prawo Lotnicze z dnia 3 lipca 2002 r. (z późn. zm.).
12
Konwencja o międzynarodowym lotnictwie cywilnym, Chicago 7 grudnia 1944 r. (Dz.U.
z 1959 r. Nr 35, poz. 212, z późn. zm), dostępne: http://www.ulc.gov.pl/index.php?
option=com_content&task=view&id=206&Itemid=480.
13
M. Żylicz, Prawo lotnicze międzynarodowe, europejskie i krajowe, Wydawnictwo Prawnicze, „Lexis Nexis, Warszawa 2002, s. 25.
104
Wciąż jesteśmy świadkami niebywałego w historii ludzkości postępu
technologicznego w środkach transportu lotniczego, stąd charakterystyka
lotnictwa jest zagadnieniem bardzo złożonym. Z jednej strony lotnictwo
korzysta z najnowszych zdobyczy nauki i techniki, a z drugiej strony stawia
wyzwania technologiczne, które stymulują postęp know how, i przyczynia
się tym samym do powstania nowych dziedzin nauki i przemysłu14.
Zagrożenia powietrzne mają charakter zarówno cywilny, jak i wojskowy.
Stanowią one zagrożenie zarówno dla bezpieczeństwa państwa, jak i obywateli – ich życia i zdrowia. Są związane z ciągle rosnącą liczbą i różnorodnością
cywilnych i wojskowych użytkowników przestrzeni powietrznej, którzy wykonują loty w jej strefie kontrolowanej i niekontrolowanej. Z tym zjawiskiem mamy
do czynienia także w Polsce. Rośnie liczba użytkowników przestrzeni niekontrolowanej. Mamy coraz więcej prywatnych właścicieli statków powietrznych,
dużo lotnisk i lądowisk lokalnych, które trudno ochraniać15.
W związku z interdyscyplinarnym charakterem możliwych zagrożeń przestrzeni powietrznej, rozwiązywanych na różnych poziomach: instytucjonalnym,
narodowym i międzynarodowym, istotne jest odpowiednie przygotowanie systemu obronnego, który byłby w stanie w efektywny sposób zareagować
w każdym z aspektów. Warto podkreślić fakt, że zadania lotnictwa w zakresie obrony naszego kraju, realizowane są zarówno w czasie pokoju, kryzysu, jak i wojny, a zmienia się jedynie ich charakter oraz zakres.
Jednym z ważnych warunków skutecznego funkcjonowania całego systemu obronnego państwa jest ścisła współpraca cywilno-wojskowa (CIMIC)16.
Swoim działaniem obejmuje ona współdziałanie podsystemów militarnego
i niemilitarnego, również w ramach wypełniania zadań sojuszniczych.
Ponadto, zasoby obronne lotnictwa, tak państwowego, jak cywilnego,
podzielić można na kilka obszarów, do których zalicza się infrastrukturę,
środki przewozu, organizacje i przedsiębiorstwa z branży lotniczej, a także
i system zarządzania przestrzenią powietrzną. Kluczową rolę odgrywa
rozmieszczenie i lokalizacja lotnisk oraz lądowisk, ilość tych podmiotów
oraz liczba i możliwości wykorzystania statków powietrznych, będących
w dyspozycji obu sektorów lotnictwa i świadczących o potencjale realizacji
działań obronnych.. Niemniej ważne w kwestiach obronności wydają się
przedsiębiorstwa lotnicze, które to wykonują szereg zadań mających wpływ
na późniejsze wykonywanie zadań przez statki powietrzne. Warunkiem
skutecznego i efektywnego funkcjonowania systemu obronnego jest także
system zarządzania przestrzenią powietrzną z wszelkimi swoimi zasobami
– osobowymi, technicznymi, informacyjnymi oraz materialnymi.
14
Za: E. Zabłocki, Lotnictwo cywilne. Lotnictwo służb porządku publicznego, AON, Warszawa 2008, s. 7.
15
E. Zabłocki, Zasoby obronne lotnictwa cywilnego, „Zeszyty Naukowe AON” nr 2 (75),
16
CIMIC – Civil – Military Co-Operation.
105
Marta Pietrzak
Lotnictwo państwowe w systemie obronnym
Chcąc pokrótce przybliżyć klasyfikację lotnictwa państwowego, należy
odnieść się do lotnictwa wojskowego oraz Lotnictwo Służb Porządku Publicznego. Podział lotnictwa państwowego obrazuje rysunek 2. Jednocześnie na odnotowanie zasługuje fakt, że w trakcie przedstawiania składowych Lotnictwa Służb Porządku Publicznego wzięto pod uwagę tylko
Lotnictwo Policji oraz Lotnictwo Straży Granicznej, bowiem inne elementy
wchodzące w jego skład (Straż Pożarna oraz Służba Celna) nie występują
w formie oddzielnych zorganizowanych struktur.
Bardziej skomplikowana, chociaż przydatna w praktyce, jest klasyfikacja
lotnictwa według kryteriów funkcjonalnych, inaczej według przeznaczenia.
Nie jest ona tożsama z zaprezentowaną klasyfikacją strukturalną. Dla zasygnalizowania tego problemu posłużmy się przykładem. Jeśli mówimy
o Lotnictwie Straży Pożarnej, to chodzi zarówno o jego strukturalne usytuowanie (w Straży Pożarnej), jak i o statki powietrzne przystosowane (przeznaczone) do operacji przeciwpożarowych. Tego typu statki mogą jednak
występować także w strukturach innych rodzajów lotnictwa, np. w lotnictwie
wojskowym i/lub policyjnym.17
Źródło: opracowanie własne na podstawie E. Zabłocki, Lotnictwo cywilne. Lotnictwo służb
porządku publicznego, AON, Warszawa 2008.
Rys. 2. Podział lotnictwa państwowego
Lotnictwo wojskowe stanowi jeden z zasadniczych rodzajów wojsk
w składzie sił zbrojnych, a dzięki swoim właściwościom stanowi o formie
i charakterze współczesnych i perspektywicznych koncepcji prowadzenia
działań zbrojnych. Do specyficznych cech lotnictwa wojskowego należą
przede wszystkim szybkość, mobilność, bojowość i łatwy dostęp do każdego zakątka świata.
W tradycyjnym ujęciu siły powietrzne są rodzajem sił zbrojnych przeznaczonym do prowadzenia operacji powietrznych i działań powietrznych
17
106
E. Zabłocki, Lotnictwo cywilne…, AON, Warszawa 2008, s. 251.
w czasie pokoju, kryzysu i wojny w wymiarze powietrznym. W czasie pokoju siły powietrzne prowadzą rozpoznanie przestrzeni powietrznej oraz
utrzymują dyżurne siły obrony powietrznej do przeciwdziałania naruszeniom przestrzeni powietrznej, w tym zagrożeniom terrorystycznym z powietrza, oraz dyżurne siły i środki ratownictwa lotniczego. W czasie kryzysu
siły powietrzne, oprócz wykonywania zadań okresu pokoju, mogą uczestniczyć w sojuszniczych lub koalicyjnych operacjach reagowania kryzysowego, operacjach stabilizacyjnych, zwalczaniu klęsk żywiołowych lub przeciwdziałaniu zagrożeniom niemilitarnym. W czasie wojny siły powietrzne są
przeznaczone do ciągłej obserwacji i rozpoznania przestrzeni powietrznej,
ostrzegania wojsk o zagrożeniach z powietrza oraz uczestniczą w odparciu
agresji powietrznej przeciwnika, osłabieniu jego potencjału militarno-ekonomicznego oraz wsparciu innych rodzajów sił zbrojnych18.
W większości państw europejskich, w tym we wszystkich państwach
NATO, Siły Powietrzne są przeznaczone do odparcia agresji powietrznej
przeciwnika, osłabienia jego potencjału bojowego oraz tworzenia warunków
do prowadzenia operacji obronnej przez Wojska Lądowe i Marynarkę Wojenną19.
Warto również podkreślić, że zadania20 sił powietrznych w czasie pokoju
skupiają się także na prowadzeniu ciągłego szkolenia oraz utrzymaniu
sprawności sprzętu technicznego będącego na wyposażeniu. W czasie
kryzysu militarnego siły powietrzne zwiększają swoją gotowość bojową,
przeciwdziałają przeciwko naruszeniom przestrzeni powietrznej naszego
kraju i sojuszu oraz wykonują zadania związane z uzupełnieniem stanów
osobowych i rozwinięciem wybranych jednostek sił do etatów wojennych.
Istotne w ramach operacji obronnych jest również uaktualnienie planów
operacyjnych oraz zadań, a przede wszystkim demonstracja siły i gotowości do odparcia agresji przeciwnika.
Tradycyjnie siły powietrzne składają się z wojsk lotniczych mających
w swoim składzie całe lotnictwo wojsk obrony powietrznej tego rodzaju sił
zbrojnych, wojsk radiotechnicznych, wojsk obrony przeciwlotniczej, stanowisk i punktów dowodzenia spiętych siecią łączności oraz jednostek logistycznych. Najważniejszą częścią składu bojowego sił powietrznych są
lotnictwo wojskowe oraz naziemne środki obrony powietrznej21. Warto za-
18
R. Szpyra i in., Sztuka operacyjna sił powietrznych, AON, Warszawa 2007, s. 9, [w:] S. Zajas, Siły powietrzne. Dzień dzisiejszy i wyzwania przeszłości, AON, Warszawa 2009, s. 11.
19
E. Zabłocki, Siły Powietrzne w systemie obronnym państwa, AON, Warszawa 1996,
[w:] J. Karpowicz, M. Tokarski, Współczesne bezpieczeństwo międzynarodowe. Wybrane
problemy, Dęblin 2000, s. 40.
20
Na podstawie: http://www.sp.mil.pl/pl/struktura/sily-powietrzne (dostęp: 10.04.2012 r.).
21
S. Zajas, Siły powietrzne. Dzień dzisiejszy i wyzwania przeszłości, AON, Warszawa
2009, s. 11.
107
Marta Pietrzak
znaczyć, że w skład lotnictwa wojskowego sił powietrznych może wchodzić22:
– załogowe i bezzałogowe lotnictwo bojowe – lotnictwo myśliwskie, myśliwsko-bombowe, szturmowe,
– lotnictwo wsparcia działań powietrznych – samoloty i śmigłowce wczesnego wykrywania i naprowadzania, dowodzenia, rozpoznawcze, transportowe, walki elektronicznej, działań specjalnych oraz poszukiwania i ratownictwa.
Siły powietrzne funkcjonują w ramach narodowego systemu obrony powietrznej, który jest zintegrowany z systemem sojuszniczym oraz z właściwym europejskim systemem cywilno-wojskowym. Szczególny rodzaj zadań
wykonywanych przez lotnictwo SP w czasie pokoju, zapewniający zachowanie suwerenności przestrzeni powietrznej w Zintegrowanym Systemie
Obrony Powietrznej NATO, stanowią misje Air Policing, które mają na celu
ochronę przestrzeni powietrznej przed naruszeniem jej granic siłami dyżurnymi. Podczas kryzysu niemilitarnego siły powietrzne zobligowane są do
prowadzenia działań ratowniczych, wsparcia innych służb ratowniczych
oraz wydzielenia sił do likwidacji skutków klęsk żywiołowych. Realizacja
działań sił powietrznych w trakcie czasu wojennego skupia się przede
wszystkim na ataku strategicznym, walce o zdominowanie przestrzeni powietrznej, zwalczaniu sił lądowych i morskich oraz wszelkich działaniach
wspierających.
Zadania lotnictwa wojsk lądowych23 skupiają się głównie na udzielaniu
wsparcia własnym oddziałom i związkom taktycznym, w szczególności poprzez niszczenie sił pancernych, umocnionych stanowisk obronnych i środków ogniowych przeciwnika. Służą temu śmigłowce bojowe z wyposażeniem i uzbrojeniem dostosowanym do prowadzenia tego rodzaju działań.
Wykonuje także zadania rozpoznawcze, transportowo-desantowe i specjalne. W szeregu podstawowych zadań na pierwszy plan wysuwa się także
naziemne wspieranie operacji lądowych i morskich, zmierzających do opanowania z powietrza ważnych obiektów przeciwnika, a także dezorganizacja ruchu odwodów oraz niszczenie sił i środków wsparcia logistycznego.
Biorąc pod uwagę zadanie Marynarki Wojennej w aspekcie wspierania
obronności państwa, należy uznać za jej główne zadanie zapewnienie bezpieczeństwa interesów państwa na morzu. W związku z tym lotnictwo Marynarki Wojennej skupiać się będzie na zapewnieniu wczesnego wykrycia
symptomów zagrożenia bezpieczeństwa państwa od strony morza i utrzymania wysokiej gotowości bojowej i mobilizacyjnej do realizacji zadań osłony operacyjnej morskiej granicy państwa i polskich obszarów morskich.
22
E. Zabłocki i in., Zarys użycia lotnictwa wojskowego, Dowództwo Wojsk Lotniczych
i Obrony Powietrznej, Poznań 1999, s. 13–16, [w:] S. Zajas, op. cit.
23
Na podstawie: http://www.army.mil.pl/index.php/rodzaje-wojsk (dostęp: 4.04.2012 r.)
oraz http://lotniczapolska.pl/Lotnictwo-wojsk-ladowych-,233 (dostęp: 5.04.2012 r.).
108
Ponadto, jego rola to również udział w ratowaniu życia w polskiej strefie
ratownictwa SAR (Search and Rescue) oraz ratownictwo załóg samolotów
we współdziałaniu z Wojskami Lotniczymi i Obrony Powietrznej. Dodatkowymi zadaniami są24:
– utrzymywanie gotowości do udziału w misjach pokojowych organizacji
międzynarodowych oraz uczestniczenia w programie „Partnerstwo dla Pokoju”, a także współpracy bilateralnej i multilateralnej z siłami morskimi innych państw;
– odparcie uderzeń przeciwnika z kierunku morskiego;
– realizacja programowych zadań szkolenia bojowego jednostek i przygotowanie sił do realizacji zadań w czasie zagrożenia i wojny;
– utrzymanie panowania na morzu w przybrzeżnej strefie obrony.
Lotnictwo Służb Porządku Publicznego w systemie obrony Rzeczypospolitej Polskiej również ma kluczowe znaczenie. Analizując zdania poszczególnych elementów Lotnictwa Służb Porządku Publicznego, a w szczególności
lotnictwa Policji oraz Straży Granicznej, można zaryzykować stwierdzenie,
że składowe te w głównej mierze odpowiadają za bezpieczeństwo i obronę
obywateli, a przez to całego kraju.
Lotnictwo Policji jest w głównej mierze odpowiedzialne za25:
– prowadzenie działań pościgowo-blokadowych;
– poszukiwanie zwłok za pomocą urządzeń termowizyjnych;
– udział w operacjach policyjnych związanych z zabezpieczeniem porządku i bezpieczeństwa publicznego w czasie trwania imprez masowych
o podwyższonym stopniu ryzyka oraz podczas zabezpieczenia szczególnej
rangi uroczystości państwowych i kościelnych, w tym również wizyt VIP;
– udział w zabezpieczeniach policyjnych prowadzonych akcji ratowniczych w związku z zaistniałymi katastrofami i klęskami żywiołowymi, w tym
możliwość wykonania akcji ratowniczej wobec ofiar na terenach trudno dostępnych (użycie lin desantowych do przetransportowania ofiar w miejsca
bezpieczne).
Lotnictwo Policji swoje zdania realizuje również w zakresie ochrony przeciwpożarowej (rozpoznanie zagrożeń kompleksów leśnych, przekazywanie
informacji o ogniskach pożarów), w zakresie zabezpieczenia prewencyjnego porządku na akwenach wodnych oraz udziału w akcjach ratowniczych.
Współdziała również z patrolami ruchu drogowego na trasach centralnej
koordynacji służby oraz z pozostałymi patrolami będącymi w służbie patrolowo-obchodowej, a także nadzoruje z użyciem śmigłowca wszelkie konwoje wartościowe oraz konwoje dzieł sztuki, które objęte są gwarancjami rzą24
Na podstawie: http://www.mw.mil.pl/index.php?akcja=lotnictwo (dostęp: 11.04.2012 r.).
Na podstawie: Zarządzenia nr 1158 Komendanta Głównego Policji z dnia 17 października 2005 r. w sprawie powołania oraz określenia organizacji, zakresu działania i właściwości terytorialnej służby Lotnictwo Policji. (Dz.Urz. z 2005 r. Nr 17, poz. 117), a także
strona internetowa: http://www.policja.pl/portal/pol/38/877/Lotnictwo_w_Policji.html, (dostęp:
12.03.2012 r.).
25
109
Marta Pietrzak
dowymi. Natomiast w zakresie zwalczania przestępczości kryminalnej
i gospodarczej sprowadza się m.in. do obserwacji rejonów szczególnie zagrożonych przestępczością pospolitą i zorganizowaną, osłony i wspomagania
działań operacyjnych, zapewnienia szybkiego przemieszczenia na miejsce
zdarzenia policjantów, czy udziału w akcjach policyjnych.
Wskazując zadania26 lotnictwa Straży Granicznej w systemie obronnym,
należy skupić się na lotach:
– patrolowo-rozpoznawczych i poszukiwawczych w strefie nadgranicznej,
– patrolowo-rozpoznawczych nad polskimi obszarami morskimi,
– w trybie nadzwyczajnym w ramach prowadzenia działań granicznych,
– w celu prowadzenia operacji przestrzeni powietrznej,
– na rozpoznanie i wykrywanie w terenie zdarzeń lub zjawisk, które mogą być przyczyną powstania sytuacji nadzwyczajnych,
– w celu uzyskania danych o obszarach trudno dostępnych do planowania służby granicznej w strażnicach,
– ewakuacyjno-desantowych nad lądem i akwenami wodnymi,
– w celu wykrywania przestępstw przeciwko środowisku naturalnemu,
– w ramach zwalczania klęsk żywiołowych oraz katastrof przemysłowych czy ekologicznych.
Istotny jest również udział w akcjach poszukiwawczo-ratowniczych załóg statków powietrznych w ramach systemów ratownictwa lotniczego,
udział w akcjach poszukiwawczo-ratowniczych na polskich obszarach morskich, transportowanie drogą powietrzną sprzętu specjalistycznego, upoważnionych funkcjonariuszy i innych osób oraz dokumentów, a także przewożenie statkami powietrznymi broni i materiałów niebezpiecznych.
Podsumowując, należy zwrócić uwagę, jak szeroki zakres działań lotnictwa państwowego związany jest z obronnością naszego kraju. Praktycznie rzecz biorąc, wszystkie zadania wykonywane przez lotnicze formacje
wojskowe oraz służb porządku publicznego starają się zagwarantować
bezpieczeństwo i porządek publiczny, a przez to również skuteczne funkcjonowanie systemu obronnego państwa.
Lotnictwo cywilne w systemie obronnym
Lotnictwo cywilne jest przeznaczone do wykonywania przewozu osób
i ładunków, jest elementem transportu i dysponuje znacznymi zasobami,
które w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa państwa zdecydowanie mogą
zostać wykorzystane na potrzeby obronne.
26
Na podstawie: Zarządzenie Nr 54 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia
15 listopada 2002 roku oraz http://www.muzeumsg.pl/index.php?option=com_content&
view=article&id=155%3Arodki-transportu-od-1991&catid=13%3Asystem-ochronygranic&Itemid=26&showall=1 (dostęp: 22.03.2012 r.).
110
W miarę powstawania nowych, nieraz spektakularnych osiągnięć nauki
i techniki, lotnictwo cywilne natychmiast reaguje pojawianiem się nowych
jego rodzajów.27 Świadczy to o jego zdolnościach przystosowania się do
zmieniających się warunków otoczenia, cesze elastyczności oraz wielorakim sposobie wykorzystania.
Stale rosnące zapotrzebowanie na wszelkiego rodzaju usługi lotnicze
powodowało wyspecjalizowanie się różnorodnych cywilnych usług lotniczych. Dlatego też w toku rozwoju transportu lotniczego głównym kryterium
podziału lotnictwa cywilnego stało się jego przeznaczenie. Klasyfikacja lotnictwa cywilnego przedstawia poniższy rysunek 3.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Zabłocki, Lotnictwo cywilne…, op. cit., s. 9.
Rys. 3. Podział lotnictwa cywilnego
Zakres i sposoby wykorzystania wszelkich zasobów obronnych tego rodzaju lotnictwa należy rozpatrywać w aspekcie zagrożeń powietrznych,
a także celów działań narodowych i sojuszniczych sił powietrznych, zarówno w czasie pokoju, kryzysu i wojny.
Lotnictwo komunikacyjne zajmuje się przewożeniem w zorganizowany
sposób osób, towarów i poczty statkami powietrznymi i charakteryzuje się
największymi prędkościami przewozowymi, dostosowanymi do typu statku
powietrznego28.
Cennym potencjałem lotnictwa cywilnego, w tym lotnictwa komunikacyjnego, który może zostać wykorzystany na potrzeby obronne, są statki powietrzne mogące mieć zastosowanie podczas uzupełniania floty transportowej lotnictwa wojskowego.
Utrzymywanie w czasie pokoju dużej liczby wojskowych samolotów transportowych jest niezwykle kosztowne i nie zawsze racjonalne. Polska, tak jak
inne państwa, może i powinna wykorzystać w tym celu, choć w ograniczonym zakresie, lotnictwo cywilne29.
27
E. Zabłocki, Lotnictwo cywilne..., op. cit., s. 7.
Ibidem, s. 10.
29
E. Zabłocki, Zasoby obronne…, op. cit., s. 213.
28
111
Marta Pietrzak
Ponadto, statki powietrzne, które są w dyspozycji prywatnych przedsiębiorstw lotnictwa pasażerskiego i towarowego, mogą zostać użyte podczas
transportu lotniczego wojsk i lekkiego sprzętu wojskowego (np. w statkach
powietrznych pasażerskich chociażby w lukach bagażowych).
Źródło: E. Zabłocki, Lotnictwo cywilne…, op. cit., s. 10.
Rys. 4. Podział lotnictwa komunikacyjnego
Charakteryzując zastosowanie lotnictwa ogólnego, należy zauważyć, że
przedmiotem jego zainteresowań i działalności są loty dyspozycyjne zarówno na użytek własny, jak i różnych firm lub korporacji. Podział lotnictwa
ogólnego ze względu na jego zastosowanie przedstawia rysunek 5.
Źródło: E. Zabłocki, Lotnictwo cywilne…, op. cit., s. 122.
Rys. 5. Podział lotnictwa ogólnego
112
Zasobami lotnictwa ogólnego na potrzeby obronne mogą być zasoby
lotnictwa gospodarczo-usługowego, a w szczególności wykonywanie zdjęć
i pomiarów z powietrza jako specyficzna forma rozpoznania lotniczego
w czasie zagrożenia lub wojny. Posłużyć by mogły również do powietrznego patrolowania obszarów objętych potencjalnymi zagrożeniami, czy pomocy w usuwaniu skutków zaistniałych sytuacji kryzysowych.
Ważnym i społecznie użytecznym działem jest lotnictwo sanitarne. Lotnictwo ogólne obejmuje także lotnictwo szkolne, które w przeszłości spełniało
bardzo ważną, a nawet czołową rolę w przygotowaniu kadry nie tylko dla cywilnego lotnictwa zawodowego, lecz także dla lotnictwa wojskowego30.
W odniesieniu do lotnictwa cywilnego regulacje prawne określają zakres
i zasady przygotowania transportu lotniczego na potrzeby obronne kraju.
Można je podzielić na cztery grupy zadań31:
– zapewnienie Siłom Zbrojnym niezbędnej ilości statków powietrznych;
– przygotowanie statków powietrznych do wykonywania zadań w czasie
kryzysu lub wojny na rzecz Sił Zbrojnych, organów administracji publicznej
oraz w zakresie obrony cywilnej;
– przygotowanie i utrzymanie ustalonych przez Ministra Obrony Narodowej lotnisk oraz innych urządzeń i zaplecza technicznego lotnictwa cywilnego, przewidzianych do wykorzystania w czasie wojny na potrzeby Sił
Zbrojnych oraz do innych celów;
– przygotowanie organizacyjne do ograniczenia lub zawieszenia ruchu
lotniczego cywilnych statków powietrznych oraz podporządkowania przestrzeni powietrznej wymogom operacyjnym lotnictwa wojskowego w okresie
zagrożenia państwa oraz w czasie wojny.
Z punktu widzenia funkcjonalnego, głównymi elementami, które mogłyby stanowić doskonałe zaplecze obronne lotnictwa cywilnego są32:
– całokształt infrastruktury lotnictwa cywilnego,
– wszystkie środki transportu lotniczego,
– instytucje, organizacje i przedsiębiorstwa lotnicze,
– złożony system zarządzania ruchem lotniczym,
– zasoby kadrowe.
Argumentami za wykorzystaniem infrastruktury lotnictwa cywilnego w omawianym kontekście są liczne porty lotnicze, lotniska i lądowiska, czyli infrastruktura punktowa, oraz infrastruktura techniczna i drogi lotnicze (infrastruktura liniowa). W układzie geograficznym naszego kraju, porty lotnicze
zlokalizowane są nierównomiernie, podobnie jak lotniska i lądowiska. Zatem uzasadnione jest przypuszczenie o możliwości dostosowania ich,
w czasie zagrożeń i wojny, na potrzeby obronne – chociażby okresowe
30
Ibidem, s. 123.
Ibidem, s. 208.
32
Ibidem, s. 210.
31
113
Marta Pietrzak
bazowanie statków powietrznych, przewożenie rannych do szpitali, tankowanie śmigłowców, czy przemieszczanie się małych grup żołnierzy w celu
wykonania zadania. Za taką opcją przemawiają również parametry większości dróg startowych, które umożliwiają starty i lądowania samolotów
bojowych oraz średnich i dużych samolotów transportowych.
Równie kluczowe znaczenie w kontekście zasobów obronnych odgrywa
Aeroklub Polski, który zrzesza kilkadziesiąt aeroklubów regionalnych. Prowadzenie szkolenia lotniczego, które jest jednym z głównych zadań Aeroklubu, może zaowocować w czasie kryzysu czy wojny. Ponadto, w tym
okresie Aeroklub może wykonywać działania z zakresu rozpoznania, wykrywania, oraz usuwania skutków sytuacji kryzysowej.
Ważnym i specyficznym zasobem lotnictwa cywilnego jest cywilno-wojskowy system zarządzania ruchem lotniczym – zarówno z punktu widzenia
materialnego, jak i kadrowego. System spełnia znaczącą rolę w realizacji
jednego z najważniejszych zadań Sił Powietrznych w okresie pokoju, jakim
jest kontrola przestrzeni powietrznej.33 Kontrola przestrzeni powietrznej
zapewnia informacje o incydentalnych naruszeniach, a informacje z rozpoznania powietrzno-kosmicznego są wykorzystywane do oceny sytuacji militarnej w skali strategicznej.
SUBJECT MATTER AND FIELD OF AVIATION RESEARCH
VERSUS DEFENCE
Abstract: The article deals with the identification of aviation from the defence sciences’ perspective. The content relates to aviation characteristics,
its components, both the civilian and military ones, tasks performed by various aviation units in the context of our national defence in peacetime, crisis and war. The paper also includes the synthesis of issues connected
with the use of state and civil aviation for Poland’s defence needs.
33
114
Ibidem, s. 214.
OBRONNOŚĆ.
Aspekty polemologiczno-irenologiczne w naukach
o obronności
ISSN 2084-7297
AUTOR
mgr Łukasz Roman
RECENZENT
prof. dr hab. inż. Michał Huzarski
ASPEKTY POLEMOLOGICZNO-IRENOLOGICZNE
W NAUKACH O OBRONNOŚCI
Analizą istoty i natury wojen i konfliktów zbrojnych zajmuje się wielu
specjalistów z różnych dziedzin i dyscyplin naukowych. Można również
stwierdzić, że owe badania są zależne od przedmiotu i zakresu zainteresowania poznawczego. Ponadto polemologia, w odróżnieniu od sztuki (nauki) wojennej, nieustannie zmierza do poznania kwintesencji konfliktów
zbrojnych i wojen w uniwersalny i powszechny sposób, korzystając jednocześnie z interdyscyplinarnych wyników badań.
Można zatem wywnioskować, iż tożsamą istotę ma również podejście
polemologiczne. Ponadto kluczowe przy tym jest uzasadnienie związku
polemologii z obszarem, a jednocześnie dziedziną nauk społecznych,
w których usytuowane są obecnie nauki o obronności i nauki o bezpieczeństwie (jako dzisiejsza kontynuacja wcześniej uprawianych nauk wojskowych), gdzie proponuje się umiejscowienie polemologii jako specjalności
naukowej. Warto nadmienić, że w podejściu polemologicznym wykorzystywany jest przede wszystkim instrument poznawczy nauk społecznych –
socjologii, stosunków międzynarodowych i politologii, ponieważ wojna jest
zjawiskiem społecznym, a samo użycie siły znajduje się w politycznym zakresie decyzyjnym.
Istota nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie
Nauki o obronności i nauki o bezpieczeństwie, jako dyscypliny wyłonione z byłych nauk wojskowych, wymagają identyfikacji i rozwoju w obecnych
i prognostycznych uwarunkowaniach. Ponadto problemy wojny i pokoju,
które zajmują określone miejsce w świadomości społecznej oraz poglądach
naukowców, nadal są przedmiotem zainteresowania badawczego, są
uprawiane przez różne dyscypliny nauk społecznych.
Kluczowe jest również przedstawienie istoty i określenie przedmiotu badań nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie, gdyż stanowią one istotną część obszaru i dziedziny nauk społecznych. Przedmiotem badań nauk
o obronności jest problematyka systemu obronnego państwa, teoria sztuki
wojennej w tym przede wszystkim strategii, sztuki operacyjnej i taktyki.
115
Łukasz Roman
Przedmiotem badań tej dyscypliny są przygotowania obronne i rozwój systemu obronnego państwa, w tym sił zbrojnych, jak również organizacja
i prowadzenie działań obronnych, operacji wojskowych, dowodzenie oraz
szkolenie wojsk. Badania w tej dyscyplinie mają na celu wzbogacenie podstaw teoretycznych i rozwój systemu obronnego państwa oraz teorii sztuki
wojennej i kierowania wojskami. Natomiast w naukach o bezpieczeństwie,
przedmiotem badań są współczesne systemy bezpieczeństwa w wymiarze
militarnym i niemilitarnym oraz ich funkcjonowanie na różnych poziomach organizacyjnych. Systemy te obejmują działania instytucji o charakterze państwowym, rządowym i samorządowym, przedsiębiorców i organizacji społecznych. Obszar działania w zakresie tej dyscypliny powinien służyć
tworzeniu teoretycznych podstaw i rozwojowi systemów bezpieczeństwa
międzynarodowego i narodowego oraz systemów operacyjnych funkcjonujących w obszarze bezpieczeństwa1.
Miejsce polemologii w typologii nauk o obronności
Po scharakteryzowaniu istoty nauk o obronności należy wskazać miejsce
polemologii w typologii tej nauki. Jak wcześniej nadmieniono, nauki o obronności, są obecnie dynamicznie rozwijane. Jednocześnie zauważa się, iż specjaliści z różnych dziedzin i dyscyplin naukowych traktują niekiedy polemologię, jako naukę, która nadmiernie wykorzystuje wiedzę z nauk pokrewnych.
Warto tutaj przywołać podstawowy obszar i istotę przedmiotu badań, którymi
są wojna i konflikty zbrojne, a którymi od zarania dziejów zajmuje się sztuka
wojenna. Nurt teoretyczny tej nauki, stanowi trzon przedmiotu badań polemologii, który w zamierzeniu i intencji poznawczej powinien być wzbogacany rezultatami badań i wiedzą z innych nauk pokrewnych. Można się przy tym zastanawiać, gdzie umiejscowić typologicznie polemologię, uznając ją za
specjalność naukową, a może nadal za dyscyplinę2.
Warto w tym miejscu podkreślić, iż wojna, konflikty i pokój są przedmiotem badań, w określonych częściach, w naukach społecznych oraz pokrewnych dyscyplin naukowych. Każda z tych dyscyplin, m.in. filozofia, politologia, socjologia, historia i inne, w wyniku prowadzonych badań, gromadzi
wiedzę teoretyczną o wojnie i pokoju. Do czasu pojawienia się polemologii
nie było takiej nauki, która zajmuje się syntezą tej wiedzy i jej wykorzystywaniem w badaniach polemologicznych3.
1
Nauki o obronności i nauki o bezpieczeństwie powstały zgodnie z Uchwałą Centralnej
Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dnia 28 stycznia 2011 r., która zmieniła uchwałę
w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych; formalnie zastąpiły uprzednio uprawiane nauki wojskowe.
2
M. Huzarski, Przedmiot badań, zakres polemologii, Wykład, Studia doktoranckie WZiD
AON, Warszawa 2012.
3
Ibidem.
116
Aspekty polemologiczno-irenologiczne w naukach o obronności
Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Huzarski, Przedmiot badań, zakres polemologii, Wykład, Studia doktoranckie WZiD AON, Warszawa 2012.
Rys. 1. Miejsce polemologii w typologii nauk o obronności
Wykorzystanie wiedzy polemologiczno-ieronologicznej
we wzbogaceniu teorii nauk o obronności
Po wskazaniu miejsca polemologii w typologii nauk o obronności należy
również przedstawić jej założenia, kwintesencję, przedmiot badań oraz
istotę wiedzy polemologiczno-irenologicznej, a także wykorzystanie tej wiedzy we wzbogaceniu teorii nauk o obronności. Przypomnijmy, iż polemologia swoją nazwę wywodzi od greckiego słowa polemos, które oznacza wojnę, spór, konflikt. Warto również wymienić i wskazać twórcę terminu
polemologia, którym był wybitny, francuski badacz Gaston Bouthoul (1896–
1980), dyrektor pierwszego w świecie instytutu polemologicznego (L’ Instytut Francais de Polemologie), utworzonego w Paryżu w 1945 roku. Swoje
teorie przedstawił i zawarł w dziele Traite de polemologie. Socjologie des
guerres wydanym w Paryżu w 1970 roku. (Traktat o polemologii. Socjologia
wojny).
Ponadto przedstawił on maksymę badawczą: Od poznania wojny do
poznania pokoju, lub w innym ujęciu – Jeśli chcesz pokoju, poznaj wojnę.
Można zatem stwierdzić, iż droga i dążenie do pokoju wiedzie poprzez poznanie wojny, a generalnie rzecz biorąc, poznanie pokoju wiedzie poprzez
poznanie i analizę przyczyn, źródeł, natury i etiologii wojen.
W literaturze przedmiotu oraz innych materiałach i opracowaniach internetowych odnajdujemy wiele określeń i definicji polemologii. Jednak po
przeprowadzonych analizach i porównaniach różnorodnych koncepcji terminologicznych prof. M. Huzarski proponuje następującą definicję polemologii:
117
Łukasz Roman
Polemologia oznacza obszar badań nad wojnami i konfliktami zbrojnymi
zarówno przeszłości, teraźniejszości, jak i przyszłości. Jest dyscypliną naukową zajmującą się wyjaśnianiem przyczyn, źródeł, uwarunkowań wojen
i konfliktów zbrojnych. Analizuje ich naturę, umiejscawia w czasie i przestrzeni, bada ich cykliczność, natężenie, rozmiar, skalę, a także związki
przyczynowo-skutkowe oraz klasyfikację4.
Można również stwierdzić, iż polemologię wyróżniają następujące obszary poznawcze: badanie wielokryterialne wojen i konfliktów zbrojnych
przeszłości (analizy porównawcze, statystyczne, strukturalne i inne), teraźniejszości (identyfikacja problemu) i przyszłości (prognozowanie).
Charakterystyczne dla niej jest również określanie natury wojen i konfliktów zbrojnych (fenomen zjawiska, powody agresywnych zachowań),
czynników powodujących ich periodyczność nazywanej rytmami wojowniczości, określanie wskaźników ich intensywności, pomiar i porównania czasu ich trwania, a także dokonywanie podziału typologicznego5.
Z powyższych wyjaśnień wynika, iż przedmiotem badań polemologii są
konflikty zbrojne, wojna i pokój, a polemologia ma być koncepcją tworzenia
interdyscyplinarnej nauki, która zajmuje się tymi zjawiskami. Ponadto badacze i specjaliści z zakresu polemologii zdecydowanie kładą nacisk na
interdyscyplinarny charakter badań polemologii.
Ponadto wybitny Francuz – Gaston Bouthoul – stwierdził, że polemologia składa się z trzech części:
• Ogólnej socjologii wojny – poszukiwania rytmów wojowniczości,
• Etiologii wojen – badania przyczyn wojen – strukturalnych, koniunkturalnych i okazjonalnych (z wykorzystaniem czynników wirulencyjnych),
• Prospekcji – badania nad zagrożeniem wojną w danym czasie
(z wykorzystaniem barometrów polemologicznych)6.
Według G. Bouthoula analiza wojen, a także ich przyczyn (etiologii), jako całość, powinna być podzielona na określone działy. W swoim dziele
wymienia następujące obszary:
• przyczyny strukturalne,
• przyczyny koniunkturalne,
• przyczyny okazjonalne i motywacje,
• agresja,
• kompleksy wojenne7.
4
Por. T. Kęsoń, Pojęcie konfliktu i wojny w literaturze. Podejście polemologiczne w badaniach konfliktów zbrojnych, Warszawa 2008.
5
Ibidem, s. 10.
6
A. Zwoliński, Wojna. Wybrane zagadnienia, WAM, Kraków 2003, s. 5.
7
Zob. G. Bouthoul, Traite de polomologie. Socjologie des guerres, Paryż 1970, s. 532–540,
[w:] M. Huzarski, Przedmiot badań, zakres polemologii, Wykład, Studia doktoranckie WZiD
AON, Warszawa 2012.
118
Natomiast nawiązując do prospekcji (badań nad zagrożeniem wojną),
polemologia wykorzystuje pięć barometrów polemologicznych:
• czynniki geograficzne i geopolityczne,
• czynniki długookresowe,
• czynniki koniunkturalne,
• barometry struktur narodowych,
• barometry krótkookresowe8.
Z powyższych rozważań można wywnioskować, iż polemologia wraz ze
swoimi trzema głównymi zakresami: ogólną socjologią wojny (skupiająca
się na rytmach wojowniczości), etiologią wojny i czynnikami wirulencyjnymi
(które badają przyczyny strukturalne, koniunkturalne i okazjonalne konfliktów), prospekcją (która wykorzystuje barometry polemologiczne), staje się
coraz cenniejszą propozycją metodologiczną służącą urealnieniu ludzkiego
myślenia koncentrującego się na zagadnieniach historii i współczesności
świata9.
Ponadto przedstawione i opisane podejście polemologiczne jest jedną
z metod, które ułatwiają poznanie i prognozowanie własności konfliktów
zbrojnych i wojen, a uzyskane wyniki badań mogą być kluczowym materiałem wyjściowym do tworzenia projektów możliwych sytuacji konfliktowych,
a co zarazem definitywnie przyczynia się do wzbogacenia teorii nauk
o obronności.
Warto również wspomnieć i scharakteryzować terminologię irenologii,
która pochodzi z greckiego irene – pokój – ogólnie definiowaną – jako nauka o pokoju. W tym samym czasie (ok. 1945 roku), kiedy rodziła się polemologia, równolegle w Stanach Zjednoczonych pojawił się nurt badawczy
zwany peace research (badania nad pokojem)10. Wymieniona dyscyplina
ma również niemiecką nazwę – Friedensforschung (Friedens – und Konflikt
forschung), uprawianą przez Karla Keisera, który opierając się na propozycji Johana Goltunga, ówczesnego dyrektora Instytutu Badań nad Pokojem
w Oslo, był krytycznie nastawiony do nurtu badań nad pokojem, uznając,
że kwalifikują się one do nauk stosowanych, będących według niego
w pewnym sensie na zewnątrz procesu badawczego. Impulsem stają się
wówczas wartości wyższe, w tym pokój. Zauważa przy tym, że nauki podstawowe, nazywane naukami czystymi, uzyskują impulsy z procesu badawczego, w którym luki ukazują się w siatce faktów, praw i teorii, wymagających stawiania nowych hipotez i ich weryfikacji. Polemologowie wskazują
na potrzebę rozdzielenia badań naukowych od praktyki politycznej, co jest
przyczyną krytycznego podejścia do peace research11. Warto podkreślić, iż
8
T. Kesoń, Pojęcie konfliktu i wojny…, op. cit., s. 14.
M. Huzarski, Przedmiot badań, zakres polemologii…, op. cit.
10
A. Gałganek, Polemologia jako krytyka peace research, [w:] Studia nauk politycznych
nr 3–4 (75–6) 1985, s. 134.
11
Ibidem, s. 137.
9
119
Łukasz Roman
irenologia jest jednym z określeń badań nad pokojem. Wyjaśnia się również, że pokój jest ideą wszechstronną i uniwersalną, a ponadto trudnym do
opisania, przedstawienia i określenia ideałem.
Zjawisko wojny i pokoju, od zarania dziejów było przedmiotem zainteresowania specjalistów i badaczy z wielu dziedzin i dyscyplin naukowych.
Można zatem stwierdzić, że wojna i konflikty zbrojne są zjawiskami społecznymi, które wymagają wieloaspektowych, interdyscyplinarnych badań.
Stąd też podejście polemologiczne w badaniach wojny, konfliktów zbrojnych oraz pokoju wykorzystuje dorobek naukowy z różnych dziedzin i dyscyplin naukowych.
Najczęściej wskazuje się na: nauki o obronności, nauki o bezpieczeństwie,
filozofię, socjologię, historię, politologię, stosunki międzynarodowe, nauki techniczne, antropologię, demografię, ekonomię, informatykę czy etiologię12.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Huzarski, Przedmiot badań, zakres polemologii, op. cit.
Rys. 2. Korelacja obszarów badań w polemologii
Warto również scharakteryzować aspekt terminologiczny przedmiotu badań polemologii – wojnę i konflikt zbrojny.
W literaturze przedmiotu spotykamy odmienne podejścia i interpretacje
esencji wojen i konfliktów zbrojnych. Wskazane jest też wyjaśnienie różnic
między tymi zjawiskami militarno-społecznymi.
Współcześnie można przyjąć następujące definicje:
Wojna to konflikt miedzy państwami lub innymi społecznościami zintegrowanymi politycznie, etnicznie, religijnie, ideologicznie, itp., w którym zagazowane są wszystkie dostępne, niezbędne do osiągnięcia celu, środki o charakterze militarnym i pozamilitarnym.
12
120
M. Huzarski, Przedmiot badań, zakres polemologii…, op. cit.
Konflikt zbrojny to działania na mniejszą skalę, nieangażujące całości
zasobów militarnych dla osiągnięcia celu całości zasobów militarnych i pozamilitarnych zwaśnionych stron13.
Z przedstawionych rozważań jednoznacznie wynika, iż wojna jest swym
zasięgiem terminologicznie szersza od konfliktu zbrojnego. Istnieją jednak
też odmienne interpretacje. Pojawiło się wiele terminów związanych z wojną.
Warto tutaj wskazać: zimną wojnę, wojnę z terroryzmem, wojnę ekonomiczną,
psychologiczną, czy też cyberwojnę. Przyjmując kryterium zasięgu terytorialnego, wojny można podzielić na: lokalne, regionalne i globalne14. Natomiast
odwołując się do konfliktu zbrojnego, wyróżnić możemy:
• konflikty etniczne, w których mniejszości narodowe są dyskryminowane;
• konflikty religijne, w których dochodzi do starć między grupami wyznaniowymi;
• konflikty etniczno-religijne;
• zbrojny separatyzm to obecnie najbardziej rozpowszechniony rodzaj
konfliktu;
• konflikty o sporne tereny występowania surowców mineralnych (ropa);
• spory graniczne i roszczenia terytorialne (Kaszmir, Kuryle);
• zwalczanie terroryzmu15.
Ponadto nawiązując do wojny i konfliktu zbrojnego, prof. B. Balcerowicz
stwierdził, że wojna jest jedną z form konfliktu zbrojnego, do których zaliczamy:
• wojnę;
• interwencję zbrojną;
• incydent wojskowy;
• przewrót wojskowy;
• blokadę zbrojną;
• demonstrację siły.
Prof. B. Balcerowicz wskazał również, że konflikt zbrojny to działania sił
zbrojnych przeciwstawnych państw, prowadzone na ograniczona skalę.
Sprzeczność rozwiązywana przy wykorzystaniu sił zbrojnych (uzbrojonych
grup) stosujących przemoc zbrojną16.
Natomiast wojnę traktuje jako taki konflikt, w którym społeczeństwo
(państwo) wykorzystuje całość lub gros swoich zasobów, co w konsekwencji prowadzi do bardzo wysokiego eskalacji aktywności i działalności militarnej17.
13
Konflikty współczesnego świata, Wielkie tematy, PWN, Warszawa 2008, s. 30.
Ibidem, s. 30–33.
15
Ibidem, s. 37–40.
16
B. Balcerowicz, Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych, SCHOLAR,
17
Ibidem, s. 117.
14
121
Łukasz Roman
Warto również mieć na uwadze koncepcje i myśli na temat wojen i konfliktów zbrojnych klasyków – filozofów i wybitnych teoretyków sztuki wojennej. Poszukiwaniem przyczyn i badaniem zjawiska wojen zajmowali się
starożytni myśliciele, m.in. Sun-Tzu (Sztuka wojny, 600 lat p.n.e.)18, Heraklit (VI/V wiek p.n.e.), który stwierdził, iż wojna jest ojcem wszystkich rzeczy19, natomiast pierwszym filozofem greckim, który zajął się badaniem
zjawiska wojen był Platon.
Wybitny filozof Sokrates zauważył, że wojna mąci rozumienie sprawiedliwości, a N. Machiavelli określił, iż każda wojna jest sprawiedliwa, o ile
jest niezbędna. E. Kant stworzył projekt nieustannego pokoju, a F. Nitzsche
podkreślał, że pomyślny przebieg wojny uświęca każdą przyczynę. Były to
różne uwagi, lecz nie miały one naukowego charakteru20.
W obecnych uwarunkowaniach środowiska bezpieczeństwa brane są
pod uwagę wieloaspektowe przyczyny pojawiania się konfliktów zbrojnych
i wojen, różne ich rodzaje, obszary i zakresy.
Arystoteles w swoim dziele: Polityka wskazywał na brak podstawy do
ustrojowego nastawienia na wojnę. Trzeba mieć urządzenia nastawione na
wojnę, jednak nie powinny one stanowić celu państwa, lecz być środkiem
do niego21.
S. Huntington w Zderzeniu cywilizacji zastanawia się, dlaczego pod
koniec XX wieku muzułmanie zdecydowanie częściej biorą udział w konfliktach
z użyciem przemocy niż ludzie z innych kręgów kulturowych. W przeszłości
chrześcijanie masowo mordowali swoich współwyznawców i przedstawicieli
innych religii. Stąd ocena skłonności do agresywnych zachowań poszczególnych cywilizacji na przestrzeni dziejów wymaga szerokich badań22.
Z kolei M. Howard, w swoim dziele Wojna w dziejach Europy, zauważa,
ze nie ma żadnej dziedziny ludzkiej działalności, która by nie była w mniejszym lub większym stopniu związana z wojną. Wojna była zawsze częścią
ludzkiego losu. Nie można więc obecnie przedstawiać sposobów prowadzenia
wojen bez ogólnego wskazania celów, w imię których się je toczyło23.
18
Sun-Tzu, Sztuka wojny, Przedświt, Warszawa 1994.
Cyt. za: L. Wyszczelski, Teorie wojenne i ich twórcy na przestrzeni dziejów, Warszawa 2008, s. 20.
20
K. Kowalewski, Rzeczpospolita, Nauka i technika, Wojna: zjawisko biologiczne czy
historyczne (14.06.1999), s. 2.
21
Arystoteles, Polityka, PWN, Warszawa 2008, s. 187.
22
S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Muza S.A., Warszawa 2008, s. 458–459.
23
M. Howard, Wojna w dziejach Europy, Ossolineum, Wrocław 2007, s. 5.
19
122
Podsumowanie
W niniejszym artykule zostały scharakteryzowane poszczególne elementy podejścia polemologiczego w badaniach natury konfliktów zbrojnych
i wojen, które mogą stanowić przypuszczalne rozwiązania problemów nurtujących nas od wieków. Podejście to stwarza sprzyjające warunki do koordynacji wysiłków badawczych prowadzonych w różnych dziedzinach i dyscyplinach naukowych, na rzecz osiągania celów wskazujących przyczyny
rodzących się sytuacji konfliktowych i możliwe sposoby im zapobiegania.
Mogą one stanowić istotne źródło i podstawę wzbogacania wiedzy w teorii
nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie, czyli przede wszystkim tych
kwestii, które dotyczą obronności państwa oraz działań na rzecz bezpieczeństwa, zwłaszcza regionalnego i globalnego.
Przedstawiony materiał przedstawia polemologię, która spełnia wymagania kryterialne naukowości. Stąd też może być uznana jako specjalność
naukowa, zarówno w naukach o obronności, jak i w naukach o bezpieczeństwie. Można stwierdzić, iż wyniki badań polemologiczno-irenologicznych
mogą być twórczo wykorzystywane w działalności na rzecz pokoju i bezpieczeństwa. Przybliżone zostały kluczowe zagadnienia przedmiotowej wiedzy
polemologiczno-irenologicznej wraz instrumentami badawczymi podejścia
polemologicznego. Wskazano na możliwości wykorzystania tej wiedzy
w metodologii badań problemów obronności i bezpieczeństwa. Wiele spraw
jest nierozstrzygniętych, nadal uwidaczniają się pewne wątpliwości oraz
punkty sporne związane z samodzielnością polemologii, potrzebą jej łączenia z nauką o pokoju (irenologią), a także dotyczące aspektów interdyscyplinarnych i typologicznych.
POLEMOLOGICAL AND IRENOLOGICAL ASPECTS
IN DEFENCE SCIENCES
Abstract: The article entitled “Polemological and Irenological Aspects in
Defence Sciences” presents the area and scope of polemology and irenology. The aim of the paper is to characterise the essence of defence sciences and security sciences, which replaced previous military sciences, as
well as the place of polemology as a scientific speciality within typology of
these two sciences. Moreover, creative use of polemological and irenological sciences enriching defence sciences has been presented. Relations of
polemology with other related sciences is described stressing the interdisciplinary analysis of war and peace problems, as well as using the sources of knowledge from other disciplines (branches). Furthermore, the definition, essence and research subject matter of polemology has been
123
Łukasz Roman
presented in a clear way through showing the nature and etiology of wars.
In addition, terminology concepts of wars and armed conflicts have been
discussed. The paper also includes the author’s own considerations, evaluations and opinions, as well as aspects based on documented sources of
knowledge. The scope of problems proves that polemological and irenological science may creatively contribute to the enrichment of theory of war,
peace and conflicts. The article may be used in research papers and in a
didactic process.
124
OBRONNOŚĆ.
Ekonomiczno-logistyczne determinanty nauk
o obronności
ISSN 2084-7297
AUTOR
płk mgr inż. Marek Sanak
RECENZENT
dr hab. inż. Stanisław Smyk
EKONOMICZNO-LOGISTYCZNE DETERMINANTY NAUK
O OBRONNOŚCI
„Choć nauka ma rozstrzygać, jak się rzeczy mają,
nauka to nie doraźny sąd. w nauce można czegoś nie dopowiedzieć, bynajmniej nie mijając się z prawdą. Rozmaite
jej wątki są bowiem pomijane lub niedoceniane. Można
też czegoś do końca nie uchwycić i nie rozpoznać na
czas. Wybitne umysły najczęściej nie wiedzą wszystkiego, ale za to znają pytania, na które trzeba poszukiwać
odpowiedzi. A to już bardzo dużo.”
G. Kołodko, Wędrujący świat, Pruszyński Media, Warszawa
2010, s. 13.
Wstęp
Obowiązujące od dnia 1 października 2011 r. nowe ustalenia prawne
w zakresie obszarów wiedzy, dziedzin nauki oraz dyscyplin naukowych,
spowodowały likwidację nauk wojskowych, traktowanych jako dziedzina
i dyscyplina naukowa. Powołano natomiast do życia w obszarze i dziedzinie nauk społecznych dwie nowe dyscypliny naukowe: naukę o bezpieczeństwie oraz naukę o obronności1.
Powyższa zmiana implikuje pilną potrzebę zmierzenia się z nową rzeczywistością. W pierwszym etapie, kluczowe jest określenie tożsamości
związanych z bezpieczeństwem i obronnością tych nowych dyscyplin naukowych. W tej, koncepcyjnej fazie działań, wymagane jest ustalenie
i przypisanie nowym dyscyplinom naukowym pewnych wyróżników oraz
cech charakterystycznych, których identyfikacja warunkuje uznanie danej
dyscypliny za naukę.
Należy zwrócić uwagę, że punktem wyjścia do wyróżnienia nowej dziedziny czy dyscypliny naukowej jest określenie, w formie problemów do rozwiązania, obszaru niewiedzy nie poddającego się badaniu przez inne nauki.
P. Sienkiewicz precyzuje to zagadnienie wskazując, że spośród całego spektrum problemów: istotnych, ważnych, nieważnych, inspirujących, nie inspirują1
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych,
Dz.U. Nr 179, poz. 1065.
125
Marek Sanak
cych oraz innych, kluczowe jest wykazanie istnienia problemów ważnych
i istotnych2 – to one określają specyficzną, charakterystyczną problematykę
nowych dziedzin czy specjalności naukowych. Zaproponowany przez niego
zestaw cech charakteryzujących daną dyscyplinę naukową to:
• problematyka, czyli reprezentatywny zespół badanych przez nią problemów;
• język i związana z nim siatka pojęciowa;
• procedury badawcze, w tym metody uzasadniania twierdzeń oraz
techniki eliminacji błędów i uzgadniania opinii;
• rodzina teorii będących zhierarchizowanymi zespołami rezultatów wyrażonych w przyjętym języku, osiągniętych za pomocą procedur przy rozwiązywaniu danych problemów3.
W literaturze przedmiotu wskazuje się również na kolejne dwa istotne
elementy charakteryzujące dziedziny lub dyscypliny naukowe, jakimi są:
przypisywany im dorobek naukowy oraz przedmiot badań, który nierozerwalnie wiąże się z problematyką.
Ponadto, w celu zróżnicowania poszczególnych dyscyplin czy specjalności, konieczna jest identyfikacja ich funkcji poznawczych (deskryptywnej,
diagnostycznej, metodologicznej, eksplikatywnej, systematyzującej oraz
prognostycznej) i praktycznych (racjonalizującej, organizatorskiej, technicznej, efektywnościowej, kształcącej oraz popularyzatorskiej)4. Powyższe
zabiegi mogą okazać się trudne do zrealizowania. Są jednak niezbędne,
gdyż pozwalają na określenie zakresu rozłączności oraz wspólnych obszarów i cech poszczególnych nauk. Ma to kluczowe znaczenie dla wypracowania wniosków stanowiących podstawę rozwiązań formalno-prawnych
i organizacyjnych w zakresie doskonalenia metod badań, rozwijania teorii,
struktury organizacyjnej, określenia procesu edukacji, w tym programów
kształcenia, sylwetki absolwenta, liczby studentów, potrzeb rynku pracy itp.
Wyróżnienie powyższych, charakterystycznych cech jest spełnieniem
formalnego wymogu, który pozwala rozpatrywać nowe obszary badań naukowych jako potencjalne nowe dyscypliny lub specjalności naukowe, przy
jednoznacznym zróżnicowaniu ich w stosunku do już istniejących.
Identyfikacja nauki o obronności
Wyniki wstępnych rozważań na temat dwóch wyżej wymienionych, nowych
dyscyplin naukowych: nauki o bezpieczeństwie oraz nauki o obronności
opublikowano już w 2010 r. W zbiorowej pracy „Metodologia badań bezpie2
Metody badań nad bezpieczeństwem i obronnością, (red.) P. Sienkiewicz, AON, Warszawa 2010, s. 32.
3
Ibidem.
4
Ibidem.
126
Ekonomiczno-logistyczne determinanty nauk o obronności
czeństwa narodowego, Bezpieczeństwo 2010”, stwierdzono między innymi,
że system wiedzy budowany w dyscyplinie nauki o obronności powinien służyć siłom zbrojnym i innym elementom systemu obronnego,
a w dyscyplinie nauki o bezpieczeństwie wszystkim innym podmiotom
systemu bezpieczeństwa państwa5. Prawdopodobnie to w tym właśnie
opracowaniu po raz pierwszy podjęto próbę określenia tożsamości tych
nowych dyscyplin naukowych.
W odniesieniu do będącej obiektem naszych zainteresowań i dalszych
rozważań nowo wyłonionej nauki o obronności, zaproponowano wówczas,
aby obejmowała ona przede wszystkim problematykę teorii sztuki wojennej
i sztuki operacyjnej oraz teoretyczne podstawy systemu obronnego państwa. Badania w tej dziedzinie powinny służyć głównie siłom zbrojnym
i zapewnić system wiedzy niezbędny w procesie przygotowania kadr wojskowych oraz rozwoju systemu obronnego państwa6.
Takie zdefiniowanie i wstępne określenie nauki o obronności, stanowić
będzie punkt wyjścia do dalszych dociekań i rozważań na temat ekonomicznych i logistycznych czynników w naukach o obronności. Przyjęcie powyższego założenia wynika z braku, na tym początkowym etapie
naukowej dyskusji, alternatywnych i równocześnie uznanych w świecie
nauki określeń dla tej nowo powołanej dyscypliny naukowej. Oczywiste jest,
że wraz z ewentualnym wykrystalizowaniem się w przyszłości istotnie odmiennych poglądów na tę sprawę, modyfikacji będą musiały ulec również
wszystkie inne pochodne sądy i teorie, w tym te, których próbę przedstawienia podjęto w niniejszym opracowaniu.
Tożsamość tej nowo powołanej dyscypliny naukowej wymaga dopiero
określenia, niemniej już na tym początkowym etapie dyskusji, można przypuszczać i zakładać jednoznaczne i wyraźne jej ukierunkowanie na służebną rolę w odniesieniu do sił zbrojnych wraz z ich osobowym potencjałem. W ocenie autora tak sformułowana część zakresu zainteresowania nie
powinna budzić większych wątpliwości interpretacyjnych. Natomiast, co do
służebnej roli badań tej nowej dyscypliny naukowej w odniesieniu do systemu obronnego państwa, nasuwają się autorowi wątpliwości. Główne
pytanie, jakie się rodzi, brzmi: Jak szeroki powinien być ten zakres zainteresowań? Określenie go jest konieczne, gdyż warunkuje ustalenie i sprecyzowanie, jakie specjalności naukowe powinny, i równocześnie mogą, tworzyć
nową dyscyplinę oraz jakie powinny być zakresy problematyki, obszary
i przedmioty badań tych specjalności. Odpowiedź na to pytanie wymaga
wykazania jego zróżnicowania w stosunku do systemu bezpieczeństwa
narodowego i jego obszaru naukowego zainteresowania.
5
Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Bezpieczeństwo 2010, (red.)
P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, t. 1, AON, Warszawa 2010, s. 14.
6
Ibidem.
127
Marek Sanak
By przybliżyć to zagadnienie, posłużono się określeniem systemu
obronnego zawartym w Strategii Obronności Rzeczypospolitej Polskiej,
będącej strategią sektorową do Strategii Bezpieczeństwa Narodowego
Rzeczypospolitej Polskiej i opublikowanej w 2009 roku7. W myśl tej strategii
system obronny państwa jest częścią składową systemu bezpieczeństwa
narodowego. Stanowi on: skoordynowany zbiór elementów kierowania
i elementów wykonawczych, a także realizowanych przez nie funkcji i procesów oraz zachodzących między nimi relacji. Tworzą go wszystkie siły
i środki przeznaczone do realizacji zadań obronnych, odpowiednio do tych
zadań zorganizowane, utrzymywane i przygotowywane. Organizacja i funkcjonowanie systemu obronnego państwa oparte są na przepisach prawa
powszechnie obowiązującego, a także na postanowieniach wynikających
z umów i traktatów międzynarodowych, których Polska jest stroną. Składa
się on z trzech podsystemów:
• podsystemu kierowania obronnością państwa – utworzonego z organów władzy i administracji publicznej wraz z obsługującymi urzędami i niezbędną infrastrukturą oraz organów dowodzenia Sił Zbrojnych RP;
• dwóch podsystemów wykonawczych: podsystemu militarnego – utworzonego z Sił Zbrojnych RP oraz podsystemu niemilitarnego – utworzonego
ze struktur wykonawczych administracji publicznej, przedsiębiorców oraz
innych jednostek organizacyjnych8.
Takie określenie systemu obronnego nie tylko przybliża, lecz wręcz jednoznacznie wskazuje potencjalną przestrzeń badawczą nowo powołanej
dyscypliny nauki o obronności oraz wskazuje przestrzenie cząstkowe dla
specjalności naukowych w jej obrębie, w tym dla ekonomicznych i logistycznych aspektów obronności.
Wszystkie dotychczas zaprezentowane przemyślenia, zarówno te odnoszące się do aspektów metodologicznych związanych z określaniem
tożsamości nowych dziedzin, czy dyscyplin naukowych, jak i te podejmujące próbę określenia tożsamości nauki o obronności były niezbędne, by móc
przejść do dalszych rozważań. Powinny one pomóc naświetlić problematykę ekonomicznych i logistycznych czynników w naukach o obronności,
a następnie stworzyć warunki do wskazania podmiotów i przestrzeni badawczych dla takich potencjalnych specjalności naukowych jak ekonomika
obrony i logistyka w nauce o obronności.
7
Autor ma świadomość, że możliwe są inne metodologiczne podejścia do problemu,
w tym przyjęcie zgoła odmiennego „środka ciężkości” rozważań naukowych. Skoro jednak to
nauka ma służyć badaniu określonego bytu, a w naszej rzeczywistości ten byt jest już znany
(choć oczywiście może być zmieniony, lub inaczej określony), to pozostaje go przyjąć takim
jakim jest i po prostu go badać.
8
Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej – Strategia sektorowa do Strategii
Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Ministerstwo Obrony Narodowej,
Warszawa 2009, s. 12–13.
128
Ekonomika obrony w nauce o obronności
Przejście do rozważań na temat ekonomiki obrony, jako możliwej specjalności w nowo powołanych naukach o obronności, wymaga przynajmniej
podjęcia próby zmierzenia się z ze zbiorem m.in. takich pojęć, jak: ekonomika
wojenna, ekonomika wojskowa, ekonomika obrony, ekonomika obronna, ekonomika obronności i ekonomika bezpieczeństwa. Pojęcia te są (lub ze
względu na upływ czasu były) w różnym stopniu wzajemnych zależności.
Pojawiają się one zarówno w dyskusjach naukowych, jak i opracowaniach
normatywnych, a także stanowią elementy strukturalne uczelni i kierunków
nauczania przez nie prowadzonych. Dla autora, którego związki z dziedziną
nauk ekonomicznych do silnych nie należą, poruszanie się po tym obszarze stanowiło spore wyzwanie. Pomocne okazały się tutaj w szczególności
opracowania zbiorowe, przygotowane pod kierunkiem naukowym profesorów W. Stankiewicza i J. Płaczka.
W pierwszym etapie dociekań, konieczne jest wyjaśnienie naukowego
aspektu tych pojęć. Zostanie to zrealizowane poprzez identyfikację ekonomiki, w tym wskazanie czym ona jest i jaką rolę odgrywa w badaniach naukowych. Ekonomika jest określeniem dla grupy nauk ekonomicznych
i jest definiowana w literaturze przedmiotu jako dyscyplina9 szczegółowa
stanowiąca część ekonomii stosowanej, która bada zjawiska i prawidłowości
ekonomiczne występujące w danym dziale, gałęzi gospodarki narodowej,
a także w danej dziedzinie działalności człowieka. Ma ona na celu ustalenie
metodami naukowymi efektywnych instrumentów polityki ekonomicznej
i zasad gospodarowania w badanej dziedzinie10. W myśl tej definicji, ekonomika jest po prostu teorią gospodarowania. Z punktu widzenia rozpatrywanego
problemu, istotnym w tej definicji jest przypisanie ekonomice funkcji badawczej, ukierunkowanej na instrumenty ekonomiczne i zasady gospodarowania.
Tak zdefiniowana ekonomika stanowić będzie podstawę do dalszych
rozważań, które powinny stworzyć warunki do określenia zakresu zainteresowania i przedmiotu badań współczesnej ekonomiki obrony. Wymaga to
jednak sięgnięcia do źródeł, z których ta ekonomika bierze swój początek.
W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że jako pierwsza wśród interesujących nas ekonomik, wyłoniła się ekonomika wojenna. Miało to związek
z potrzebami badawczymi w obszarze gospodarek wojennych ukształtowanych w czasie pierwszej wojny światowej. Po zakończeniu działań wojen9
Należy zwrócić uwagę, że w przytaczanych definicjach i różnych stwierdzeniach zawierających takie pojęcia, jak: obszar wiedzy, dziedzina, dyscyplina i specjalność naukowa, ich rozumienie i systematyka jest zgodna ze stanem prawnym obowiązującym wówczas, kiedy opracowania te powstawały. Nie umniejsza to wartości merytorycznej samych
wywodów i twierdzeń. Jednak należy o tym pamiętać i brać pod uwagę przy wyciąganiu
wniosków oraz w trakcie naukowych dyskusji.
10
Zarys ekonomiki bezpieczeństwa, (red.) J. Płaczek, AON, Warszawa 2009, s. 13.
129
Marek Sanak
nych, wraz z nastaniem okresu pokoju, nastąpiło przeniesienie ciężaru zainteresowania z problematyki wojenno-gospodarczej na problemy gospodarczo-obronne. W wyniku powyższego, nastąpiło równoczesne przewartościowanie i poszerzenie obszarów zainteresowania ekonomiki wojennej.
Skutkiem tych zdarzeń było wyłonienie się w sposób ewolucyjny nowej
wówczas nauki, jaką okazała się ekonomika obrony, badająca już całe
spektrum problematyki gospodarki obronnej. Ta właśnie nauka, zarówno
w swojej pierwotnej, jak i nam współczesnej postaci, stanowi główny obiekt
naszych dalszych rozważań.
W związku z tym, że ekonomika obrony stała się wtedy nauką o szerokim zakresie zainteresowań, to ze względu na specyficzne potrzeby sił
zbrojnych, ukształtowała się kolejna nauka, jaką była ekonomika wojskowa. Podkreślano wówczas potrzebę utrzymania i istotę odrębności badań
ekonomiki wojskowej w stosunku do funkcjonującej już wcześniej ekonomiki obronnej. Głównym wątkiem dyskusji było wykazanie istnienia specyficznego, wyodrębnionego przedmiotu badań, jakim była gospodarka wojskowa (sił zbrojnych) ze wszystkimi jej specyficznymi aspektami. W obronie
ekonomiki wojskowej, jako samodzielnej specjalności naukowej obejmującej wszystkie fazy procesu gospodarowania w wojsku, toczono na przełomie ubiegłego wieku wiele dyskusji. Jej odrębność oraz zasadność istnienia
jako nauki wykazywali między innymi W. Stankiewicz, J. Płaczek i S. Kurek11. Prawdopodobnie nie tyle ze względów merytorycznych, ale potrzeb
instytucjonalnych i organizacyjnych, ta potrzebna siłom zbrojnym nauka nie
rozwinęła się jako w pełni samodzielna. Być może ustąpiła miejsca, coraz
śmielej wkraczającemu od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku
do polskiej myśli ekonomicznej i wojskowej, a także do struktur organizacyjnych sił zbrojnych, nowemu wówczas, jeszcze nie ukształtowanemu
bytowi, jakim była logistyka.
Przedstawione metodologiczne i historyczne uwarunkowania, w jakich
ukształtowała się ekonomika obrony, pozwalają w kolejnym etapie rozważań na jej zdefiniowanie oraz identyfikację przedmiotu i obszaru jej badań.
W. Stankiewicz, określił ekonomikę obrony jako dyscyplinę naukową poszukującą prawidłowości rządzących gospodarką obronną12. Powyższa
definicja, pomimo upływu lat i toczonych wokół niej dyskusji naukowych,
zachowała swoją aktualność do czasów współczesnych. Nieco bardziej
rozbudowana jej wersja stwierdza, że ekonomika obrony to – szczegółowa nauka ekonomii, zajmująca się odzwierciedlaniem i uogólnianiem więzi
między zjawiskami obrony państwa i gospodarki narodowej. Poszukuje
i bada prawidłowości rządzące gospodarką obronną z punktu widzenia po11
Ekonomika wojskowa i logistyka wojskowa – podobieństwa i różnice. Materiały z
sympozjum, (red.) M. Sułek, J. Płaczek, AON, Warszawa 1998, s. 43–55.
12
Ekonomika obrony, (red.) W. Stankiewicz, AON, Warszawa 1994, s. 20.
130
trzeb obronnych i możliwości ich zaspokajania, bada decyzje gospodarcze
dotyczące alokacji zasobów obronnych13.
Wobec tak zasadniczo zgodnego sposobu zdefiniowania ekonomiki
obrony, nie wystąpiły już istotne problemy z jednoznacznym określeniem jej
przedmiotu badań (autor nie natrafił w literaturze na żadne ślady świadczące by było inaczej). Jako przedmiot badań tej nauki, W. Stankiewicz wskazał gospodarkę obronną w jej różnych typach, odpowiadającą tej części
gospodarki narodowej, która zaspakaja potrzeby systemu obrony państwa
stosownie do stanów napięcia i zagrożenia bezpieczeństwa narodowego14.
J. Płaczek zdefiniował jej przedmiot badań w sposób jeszcze bardziej
uproszczony, ale w pełni oddający sedno sprawy, stwierdzając wprost, że
przedmiotem badań dla ekonomiki obrony jest gospodarka obronna15.
Wprowadzone w tych definicjach pojęcie gospodarki obronnej, jako
przedmiotu badań ekonomiki obrony, wymaga kolejnych wyjaśnień. Cytowany już W. Stankiewicz, gospodarkę obronną definiuje w skrócie, jako
gospodarkę narodową rozpatrywaną z punktu widzenia potrzeb obronnych
państwa16, lub w formie nieco bardziej rozwiniętej, jako tę część gospodarki
narodowej, która zaspakaja potrzeby systemu obronnego państwa stosownie do stanów napięć i zagrożenia bezpieczeństwa państwa17.
Tak określony przedmiot badań pozwolił na sprecyzowanie obszaru
badań, który stanowią następujące elementy współtworzące gospodarkę
obronną:
• Przemysł obronny, w którym wyróżnia się przemysł wytwarzający
środki walki – nazywany przemysłem zbrojeniowym, przemysł wytwarzający środki produkcji na potrzeby sektora militarnego, przemysł wytwarzający
środki spożycia na potrzeby sektora militarnego oraz przemysł wytwarzający pozostałe zaopatrzenie sił zbrojnych.
• Infrastruktura gospodarczo-obronna, którą tworzą urządzenia i instytucje warunkujące skuteczność działania systemu obronnego państwa.
• Rezerwy gospodarczo-obronne: tworzą je zasoby będące w dyspozycji państwa, które mogą być wykorzystane do realizacji ściśle określonych
celów. Obejmują one rezerwy materiałowe, osobowe, mocy produkcyjnych,
przewozowe i finansowe.
• Postęp naukowo-techniczny w sferze gospodarki obronnej18.
13
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002,
s. 33.
14
Ekonomika obrony…, op. cit., s. 19.
J. Płaczek, Obrona ekonomiki wojskowej jako dyscypliny naukowej, [w:] Ekonomika
wojskowa…, op. cit., s. 46.
16
Ekonomika obrony…, op. cit., s. 17.
17
Ibidem, s. 33.
18
Wybrane problemy ekonomiki bezpieczeństwa, (red.) Z. Stachowiak, J. Płaczek,
AON, Warszawa 2002, s. 18.
15
131
Marek Sanak
Kolejnymi wskazanymi, potencjalnymi obszarami badań są: potencjał
obronno-gospodarczy, wydatki obronne, handel bronią, konwersja przemysłu obronnego, bezpieczeństwo ekonomiczne, proces mobilizacji gospodarczej, gospodarka żywnościowa oraz system gospodarki wojennej19.
Przedstawiona wówczas (na przełomie wieków) charakterystyka ekonomiki obrony nie uległa zasadniczej modyfikacji i nie doczekała się również istotnych nowych opracowań metodologicznych przez kolejnych około
dziesięciu lat, aż do roku 2009. Opracowana wówczas siłami Instytutu Logistyki Wydziału Zarządzania i Dowodzenia Akademii Obrony Narodowej
pod kierunkiem J. Płaczka i wydana w 2009 roku zbiorowa praca 27 współautorów. „Zarys ekonomiki bezpieczeństwa” prezentuje główne wątki
obronno-ekonomiczne mieszczące się w obszarze ekonomiki bezpieczeństwa. Wśród poruszanych problemów są między innymi: związki między
obroną a gospodarką, wykorzystanie zasobów na rzecz obronności, modelowanie i pomiar potencjału gospodarczo-obronnego, rynek uzbrojenia,
bezpieczeństwo ekonomiczne, żywnościowe, ekologiczne, energetyczne
i informatyczne, infrastruktura techniczna na rzecz obronności, wydatki
i rachunek ekonomiczny w wojsku, a także zagadnienia wynikające z
członkostwa Polski w NATO20.
Ekonomika bezpieczeństwa została w tym opracowaniu zdefiniowana
jako szczegółowa dyscyplina naukowa, która bada zasady, formy i metody
przygotowania i funkcjonowania gospodarki gotowej do spełnienia zadań
z zakresu bezpieczeństwa21. Jako przedmiot jej zainteresowania wskazane
zostały prawidłowości zachodzące w procesie budowy i funkcjonowania
gospodarki zorientowanej na kształtowanie bezpieczeństwa w trzech różnych stanach państwa: pokoju, kryzysu i wojny22. W myśl tych definicji, nie
jest ona utożsamiana wprost z dotychczasowym (funkcjonującym na przełomie wieków) pojmowaniem ekonomiki obrony. Stwierdza się jednak, że
jest jej ewolucyjnym rozwinięciem będącym skutkiem zmian polityczno-ustrojowych. Zmiany te przyniosły ze sobą między innymi redukcje budżetów obronnych oraz obniżenie potencjału technicznego i osobowego sił
zbrojnych w Europie. Nastąpiło wówczas istotne przewartościowanie potrzeb badawczych, ukierunkowanych dotychczas głównie na aspekty przygotowań obronnych, na aspekty szerzej pojmowanego bezpieczeństwa we
wszystkich stanach państwa: pokoju, kryzysu i wojny.
Współczesne badania nad istotą ekonomiki obrony wskazują, że nie
jest ona tożsama z ekonomiką bezpieczeństwa. Stanowi natomiast jeden
z trzech głównych nurtów badań nad nią. Dwa naukowo zagospodarowane
już nurty badań ekonomiki bezpieczeństwa to:
19
Ekonomika obrony…, op. cit., s. 317–320.
Zarys ekonomiki…, op. cit., s. 5–9.
21
Ibidem, s. 13.
22
Ibidem.
20
132
• nurt wywodzący się z ekonomiki wojennej i obejmujący między innymi
takie zagadnienia, jak: wojenna alokacja23 zasobów, zasoby ludzkie w gospodarce wojennej, wojenna polityka surowcowa, przemysł w okresie wojny, wojenna polityka rolna, wojenna dystrybucja i konsumpcja, teoria finansów wojennych, ekonomiczne problemy koalicji w czasie wojny;
• nurt obejmujący dociekania ekonomicznych zagrożeń pozamilitarnych
i obejmujący taką problematykę, jak: organizacja i funkcjonowanie organów
państwa w okresie kryzysu, asortyment i urzutowanie rezerw państwowych,
koszty funkcjonowania systemu reagowania kryzysowego w państwie24.
Wobec powyższego, zasadne wydaje się, by współczesna ekonomika
obrony, skupiała się zarówno na jej dotychczasowych, wcześniej już zdefiniowanych obszarach tematycznych, jak i nowych, wynikających z dynamiki
sytuacji politycznej i gospodarczej, zarówno w kraju, jak i na świecie – taka
przestrzeń badawcza mogłaby stanowić równocześnie trzeci nurt badań
współczesnej ekonomiki bezpieczeństwa.
W ramach dotychczasowych obszarów zainteresowania ekonomiki obrony
wymienia się m.in.: potencjał gospodarczo-obronny, mobilizację gospodarczą, kierowanie gospodarką obronną, zadania przemysłu zbrojeniowego,
rolę rezerw strategicznych, finansowanie obronności, powiązanie planowania przestrzennego z obronnością, sposoby kształtowania bezpieczeństwa
energetycznego i żywnościowego, rolę rachunku ekonomicznego w podejmowaniu decyzji gospodarczo-obronnych25. Zwracano również uwagę na
takie kluczowe dla sił zbrojnych zagadnienia, jak: utrzymanie, szkolenie
i wyposażanie sił zbrojnych oraz budowanie obiektów wojskowych26. To
ostatnia grupa zagadnień wraz z ich szczegółowym rozwinięciem, ma istotne znaczenie nie tylko dla sił zbrojnych, lecz przede wszystkim dla trudnych, merytorycznych dyskusji o wspólnych obszarach badań naukowych
ekonomiki obrony i logistyki wojskowej.
Do nowych obszarów problematyki, które powinna objąć ekonomika
obrony, można zaliczyć: podział obciążeń obronnych w ramach sojuszu,
system kierowania zasobami obronnymi w czasie kryzysu, współpracę cywilno-wojskową w zakresie wypełniania zadań państwa gospodarza, ekonomiczne problemy misji pokojowych, ekonomiczno-techniczne warunki
wsparcia sił w sytuacjach kryzysowych, społeczno-ekonomiczne koszty
konwersji przemysłu zbrojeniowego, ekonomikę rozbrojenia, rekonwersję
personelu sił zbrojnych27.
23
Alokacja – przeznaczanie, rozdział środków i zasobów na różne cele, [w:] Uniwersalny
słownik języka polskiego, (red.) S. Dubisz, t. 1, A-G, Wyd. PWN, Warszawa 2003, s. 57.
24
Zarys ekonomiki…, op. cit., s. 18.
25
Ibidem, s. 12–14.
26
L. Urbański, System gospodarki obronnej RP, [w:] Ekonomika obrony…, op. cit., s. 35.
27
Zarys ekonomiki…, op. cit., s. 18.
133
Marek Sanak
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że ekonomika obrony powinna,
wręcz musi, być nauką interdyscyplinarną, o bardzo szerokim, ale równocześnie sprecyzowanym zakresie zainteresowań badawczych. Zakres przestrzeni
badań ekonomiki obrony nie jest, na gruncie przytoczonych dowodów i wywodów, w pełni tożsamy z przestrzenią przynależną ekonomice bezpieczeństwa. Należy jednak uwzględnić fakt, że kluczowe określenia, charakterystyka oraz zasadniczy zakres zainteresowania ekonomiki obrony, które
stanowiły punkt wyjścia do dalszych dociekań, są w dużej mierze efektem
rozważań i dyskusji naukowych toczonych na przełomie wieków (z reguły
ponad 10 lat temu). Wobec powyższego, być może nie jest błędem przyjęcie stanowiska, że pojęcie, charakterystyka i rozumienie istoty współczesnej ekonomiki obrony, z jej poszerzonym o nowe obszary spektrum badań, w wysokim stopniu odpowiadają temu, co odnajdujemy w ekonomice
bezpieczeństwa. Można spotkać się nawet ze stanowiskiem, w myśl którego ekonomika bezpieczeństwa jest po prostu ewolucyjnym rozwinięciem
ekonomiki obrony28.
Wszystkie dotychczas przedstawione analizy i wnioski z nich wypływające, jednoznacznie wskazują na silne i trwałe związki i zależności szerokiego spektrum problematyki ekonomicznej z problematyką obronności.
Teorie i rozwiązania, proponowane przez zaprezentowane ekonomiki, zawsze służyły, służą i powinny służyć rozwojowi systemu obronnego, a równocześnie powinny one czerpać z tego systemu inspiracje do poszukiwania
twórczych rozwiązań i bodźce do dalszego swojego rozwoju.
Na gruncie dotychczasowych przemyśleń można rozważać możliwość
umiejscowienia ekonomiki obrony w kształcie odpowiadającym współczesnemu, bardzo już szerokiemu zakresowi zainteresowania, w dyscyplinie
naukowej – nauka o obronności. Wymaga to jednak dostosowania zakresu
problematyki badawczej do takiego, który będzie zgodny z tym, jaki zostanie ustalony i przyjęty dla nauki obronności. Niewątpliwie powinien się on
zawierać głównie w obszarze wynikającym ze zdefiniowanego już systemu
obronnego państwa, w tym potrzeb jego sił zbrojnych. Pozostanie problem,
gdzie w nowej strukturze nauki polskiej, umiejscowić tę część problematyki
ekonomiki bezpieczeństwa, która będzie wychodziła poza obszar odpowiedzialności i zainteresowania nauki o obronności. Co zrobić z częścią dorobku naukowego, jaki wypracowano w toku badań prowadzonych w ramach ekonomiki bezpieczeństwa, a który będzie wykraczał poza ramy
problematyki obronności? Jak dokonać podziału instytucjonalnego ośrodków naukowych oraz osobowego potencjału naukowego, by nie utracić
tego, co już w tej dziedzinie osiągnięto?
Istnieje również odmienne rozwiązanie, którego istotą jest umiejscowienie specjalności naukowej ekonomiki obrony w nauce o obronności z szer28
134
Por. Zarys ekonomiki…, op. cit., s. 12.
szym, niż normalnie przysługującym jej zakresem problematyki badawczej.
Zakres ten odpowiadałby zasadniczo zakresowi ekonomiki bezpieczeństwa. Takie rozwiązanie prawdopodobnie nie niesie ze sobą istotnych
komplikacji poza wymogiem zaakceptowania faktu, że ekonomika obrony
będzie musiała poszerzyć swój standardowy obszar zainteresowań. Pozostanie oczywiście jeszcze dylemat, czy taką ekonomikę powinno się wówczas nazywać jeszcze ekonomiką obrony czy może już bezpieczeństwa.
Logistyka w nauce o obronności
Przechodząc na grunt logistycznych czynników warunkujących nauki
o obronności, już na wstępie należy stwierdzić, że logistyka pomimo stosunkowo krótkiego horyzontu czasowego, znalazła swoje trwałe miejsce
zarówno w teorii myśli naukowej, jak i praktyce wszelkich form aktywności
związanych z działalnością gospodarczą. W jej obrębie prowadzone są
badania naukowe, posiada swój język, a także rozwija swoje teorie. Pomimo
tego, z formalnego punktu widzenia, nie jest jeszcze uznawana za naukę.
Z uwagi na ewolucyjny i interdyscyplinarny charakter logistyki, praktycznie
nie ma możliwości jej jednoznacznego zdefiniowania. Literatura przedmiotu
przywołuje już dziesiątki różnych definicji logistyki i w najlepszym przypadku
można tylko podejmować próby uogólniania różnych poglądów, wśród których
zauważa się zasadnicze dwa nurty. W ramach jednego z nich podkreśla się
jej praktyczne aspekty i wtedy logistyka definiowana jest często jako proces
zarządzania całym łańcuchem dostaw. Pojęcie „łańcucha dostaw” jest rozumiane jako działalność związana z przepływem produktów i usług – od
jego oryginalnego źródła, poprzez wszystkie formy pośrednie, aż do postaci, w której produkty i usługi są konsumowane przez ostatecznego klienta29.
W ramach drugiego nurtu zwraca się uwagę zarówno na teoretyczny,
jak i praktyczny aspekt logistyki. Próbę podsumowania poglądów w ramach
tego nurtu podjął między innymi K. Ficoń, który stwierdza, że logistyka jako
teoria i praktyka fizycznych przepływów materiałów, towarów i usług oraz
towarzyszącej im informacji – znajduje się w ciągłym rozwoju. Zauważa
ponadto, że mnogość i różnorodność spotykanych w literaturze definicji
i interpretacji pojęcia logistyka świadczy z jednej strony o złożoności badanych procesów i zjawisk, z drugiej jest atrybutem jej naukowości, której
oznaką jest systematyka, klasyfikacja i formułowanie hipotez i definicji30. Po
przeprowadzonej przez niego analizie kilkudziesięciu definicji logistyki wysnuł wniosek, w myśl którego logistyka jako wielowymiarowy byt jest:
29
Kompendium wiedzy o logistyce, (red.) E. Gołembska, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 18.
30
K. Ficoń, Logistyka ekonomiczna, Procesy logistyczne, Wyd. BEL Studio, Warszawa
2008, s. 23.
135
Marek Sanak
• naukową dyscypliną ekonomiczną o zarządzaniu procesami przepływu surowców, materiałów, produktów i usług między różnymi podmiotami
gospodarczymi;
• narzędziem praktycznego sterowania złożonymi procesami zaopatrzenia, produkcji i dystrybucji w zakresie organizacji skupu i sprzedaży
towarów i usług;
• rozwiązaniem systemowym bazującym na integracji przepływów fizycznych towarów i usług ze strumieniami informacyjnymi warunkującymi
te przepływy31.
Współzależność teoretycznej i praktycznej strony logistyki zawarł w stwierdzeniu, że logistyka powinna być zdolna do udzielenia wyczerpującej (naukowo uzasadnionej) odpowiedzi na ciąg kilku praktycznych pytań: co?,
komu?, gdzie?, kiedy?, ile?, jak?32
Ujęcie logistyki, w którym podkreśla się zarówno teoretyczny, jak i praktyczny jej aspekt, zostało implementowane na grunt sił zbrojnych pod postacią logistyki wojskowej. Zgodnie z ustaleniami przyjętymi w NATO
(„NATO Principles and Policies for Logistics” MC 319/2), ale również w Siłach Zbrojnych RP, logistyka wojskowa jest definiowana jako nauka:
o planowaniu, przygotowaniu i użyciu uzbrojenia i sprzętu wojskowego,
środków materiałowych, świadczeń i usług w celu utrzymania wojsk w odpowiedniej gotowości bojowej w kraju oraz wsparcia logistycznego wojsk
poza jego granicami. W najbardziej zwięzłym znaczeniu są to te aspekty
działalności wojskowej, które dotyczą: projektowania i rozwoju, pozyskiwania, przechowywania, przemieszczenia, dystrybucji, utrzymania i eksploatacji, ewakuacji i pozbywania się uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz
środków bojowych i materiałowych; transportu stanów osobowych (transport osobowy); pozyskiwania lub budowy, utrzymania, użytkowania i pozbywania się obiektów; pozyskiwania i świadczenia usług oraz zabezpieczenia medycznego33.
Podobnie jak na cywilnym gruncie, również w odniesieniu do sfery wojskowej, logistyka wojskowa jest w różny sposób definiowana i rozumiana.
Jedną z najczęściej przytaczanych w literaturze jest definicja logistyki wojskowej zaproponowana przez M Wasylko. Definiuje on logistykę wojskową
jako interdyscyplinarną dyscyplinę wiedzy, która wykorzystując dorobek
nauki, a zwłaszcza sztuki wojennej, nauk ekonomicznych, technicznych
i innych, oraz potencjał ekonomiczny państwa tworzy podstawy materialne
konieczne do osiągnięcia i utrzymania określonego poziomu zdolności
i gotowości wojsk oraz życia i służby społeczności wojskowej, a także zapewnia warunki do optymalnego gospodarowania przydzielonymi do dys31
Ibidem, s. 21.
Ibidem, s. 30.
33
Doktryna logistyczna Sił Zbrojnych RP DD/4, Warszawa 2004, s. 11.
32
136
pozycji sił zbrojnych zasobami w okresie pokoju oraz na wypadek ewentualnej wojny34.
Istotą tak rozumianej logistyki wojskowej jest dostarczanie rozwiązań
teoretycznych sprzyjających zapewnieniu wojskom wysokiej skuteczności
dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług specjalistycznych i gospodarczo-bytowych35. Natomiast w sensie praktycznym, logistyka wojskowa zajmuje się
fragmentem gospodarki sił zbrojnych, związanym zwłaszcza z procesami zaopatrywania, transportu, eksploatacji i hospitalizacji, traktując priorytetowo
zagadnienia gospodarki polowej36.
Takie zdefiniowanie oraz określenie istoty i praktycznego aspektu logistyki wojskowej pozwala na wskazanie jej przedmiotu badań naukowych,
który w najbardziej zwięzły sposób ujął S. Smyk stwierdzając, że przedmiotem
tym są: procesy dostaw zaopatrzeniowych, transportowe oraz usługowe37.
Z uwagi na swój interdyscyplinarny charakter, bardzo szeroki zakres zainteresowania oraz rozległy obszar problematyki badawczej, logistyka wojskowa, zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i praktycznym, utrzymuje związki
i czerpie z osiągnięć wielu innych nauk. Biorąc pod uwagę jej ścisłe koligacje z gospodarką wojskową, kluczowe dla niej są związki z naukami ekonomicznymi, w tym przede wszystkim ekonomiką obrony. Istotne powiązania występują również w obszarze takich nauk społecznych, jak: finanse,
prawo, o zarządzaniu i ekologia. Z uwagi zaś na potrzebę zajmowania się
skomplikowanymi systemami uzbrojenia, logistyka wojskowa czerpie inspiracje i rozwiązania z dziedziny nauk technicznych, w tym przede wszystkim
takiej dyscypliny, jak transport. Konieczność zabezpieczania dużych stanów osobowych w specyficznych warunkach działania (polowych, a także
poza granicami kraju), wymusza korzystanie również z rozwiązań nauk
medycznych oraz weterynaryjnych.
Takie szerokie powiązania współczesnej logistyki wojskowej z innymi
naukami oraz rozległość obszaru badawczego pozwalają przychylić się do
stwierdzenia K. Ficonia, który zauważa, że następuje pogłębienie się więzi
między logistyką wojskową, a równocześnie logistyką cywilną. Dlatego
w skali strategicznej mówi się dziś o logistyce obronnej, jako logistyce całego systemu obronnego państwa38. Czy to, co już przedstawiono, wystarczy i uprawnia do wyłonienia logistyki obronnej? Być może jeszcze nie.
Niemniej można stwierdzić, że logistyka jest użyteczna dla systemu obron34
K. Ficoń, Logistyka operacyjna na przykładzie resortu obrony narodowej, Wyd. BEL
Studio, Warszawa 2004, s. 48.
35
E. Nowak, Logistyka wojskowa – zarys teorii, AON, Warszawa 2000, s. 11.
36
W. Stankiewicz, Kilka uwag o relacjach ekonomiki wojskowej i logistyki, [w:] Ekonomika wojskowa…, op. cit., s. 53.
37
S. Smyk, Outsourcing usług w systemie logistycznym Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej, rozprawa habilitacyjna, „Zeszyty Naukowe AON”, dodatek, AON, Warszawa 2011,
s. 28.
38
K. Ficoń, Logistyka operacyjna…, op. cit., s. 36.
137
Marek Sanak
nego, w tym niezbędna dla jego sił zbrojnych. Teorie i wnioski wypływające
z jej badań są przydatne zarówno na centralnych szczeblach planowania,
organizowania i kierowania elementami systemu obronnego, jak i na najniższym szczeblu organizacyjnym, np. w odniesieniu do sił zbrojnych na
szczeblu taktycznym.
Wnioski
Analiza zaprezentowanych unormowań prawnych, stanowisk oraz poglądów naukowych pozwala na wysunięcie głównego wniosku niniejszych
rozważań, który zmierza do stwierdzenia, że zarówno ekonomika obrony,
jak i logistyka, a w tym logistyka wojskowa, są nieodzownymi elementami
składowymi nauki o obronności. Poprzez rozwijanie swoich teorii oraz zapewnianie praktycznych rozwiązań, spełniają służebną rolę w odniesieniu
do systemu obronnego państwa.
Należy przy tym zauważyć, że przedstawione przedmioty oraz obszary
badań specjalności naukowych ekonomiki obrony i logistyki są specyficzne
dla każdej z nich. Jednak w rozważaniach o wzajemnych relacjach ww.
nauk należy podkreślić, że pomimo istnienia istotnych różnic na tej płaszczyźnie, można wskazać również obszary ich wspólnych zainteresowań.
Do wspólnych obszarów badań ekonomiki obrony oraz logistyki wojskowej
zalicza się m.in. zagadnienia potencjału (możliwości wykonania pewnych
zadań) i mobilizacji (przekształcenia możliwości w siłę sprawczą),a także
problemy procesów zaopatrywania, transportu i eksploatacji, a przede
wszystkim sprawy kierowania i zarządzania39.
W. Stankiewicz, na fali toczonej pod koniec lat dziewięćdziesiątych dyskusji na temat relacji ekonomiki obrony, ekonomiki wojskowej oraz logistyki
wojskowej stwierdził, że zarówno ekonomika wojskowa (poprzedniczka
ekonomiki obrony), jak i logistyka wojskowa są powiązane przede wszystkim z siłami zbrojnymi, a w badaniach dominują punkt widzenia wojskowych i interesy instytucjonalne sił zbrojnych. Równocześnie, uwzględniając
ten sam aspekt problemu, przypomniał, że ekonomika obrony ma powiązania szersze, które obejmują także relacje z przemysłem zbrojeniowym
i prawie wszystkimi działami gospodarki narodowej decydującymi o potencjale obronno-ekonomicznym państwa40. Badania w tej specjalności powinny mieć mieszany, cywilno-wojskowy charakter.
39
40
138
W. Stankiewicz, Kilka uwag…, op. cit., [w:] Ekonomika wojskowa…, op. cit., s. 54.
Ibidem, s. 52–53.
ECONOMIC AND LOGISTIC DETERMINANTS OF DEFENCE
SCIENCES
Abstract: The article presents characteristics and identification of research areas and subject matters of newly created defence science and its
scientific specialities such as defence economics and logistics. These considerations are supported with the presentation of methodological determinants
connected with the emergence and identification of a particular discipline or
scientific speciality. The key issue for the problems under discussion is the
identification of defence science to be connected with the defence system,
which is its main object of research. In reference to economic and logical
aspects in defence science, new trends in its research are presented, as
well as conclusions that aim at identifying and showing the research subject
matters and areas of defence economics and logistics within defence science. An attempt has also been made to draw conclusions useful to improve formal, legal and organizational solutions in the research area within
the disciplines and scientific specialities under consideration.
139
ISSN 2084-7297
AUTOR
mgr Ewa Stefaniak
Ewa Stefaniak
RECENZENT
dr hab. inż. Stanisław Sirko
NEGOCJACJE JAKO INSTRUMENT PRACY
DOWÓDCÓW
Człowiek jako istota społeczna funkcjonuje w różnego rodzaju grupach:
rodzina, znajomi, z którymi dzieli wspólne zainteresowania, partie polityczne lub grupy zawodowe. Pomiędzy członkami danej zbiorowości można
wskazać wiele wzajemnych relacji i powiązań, często złożonych, których
istnienie niezbędne jest do prawidłowego prosperowania w otoczeniu. Ponieważ w naturę ludzką wpisane jest dążenie do zabezpieczenia własnych
interesów, zapewnienia sobie wymiernych korzyści, dbanie o osobiste dobro i realizację wyznaczonych celów, interakcje te mogą przybierać rozmaite formy, począwszy od współpracy, aż po rywalizację lub otwarty konflikt.
Jest to uwarunkowane zróżnicowaniem prywatnych dążeń i związanych
z tym oczekiwań, co do efektu finalnego podjętych działań. Zatem często
zdarza się, że to, co dla jednych oznacza zadawalający wynik i satysfakcję,
dla innych nie jest już tak optymistyczną wizją. W takich sytuacjach warto
uprawiać sztukę negocjacji. Istotą rzeczy jest świadomość istnienia obok
siebie interesów wspólnych i sprzecznych, bowiem bez wspólnych interesów nie ma po co negocjować, a bez sprzecznych nie ma o czym1.
Analiza literatury przedmiotu oraz obserwacja tego zjawiska od strony
praktycznej pozwalają wyciągnąć wniosek, że negocjacje są wszechobecne w życiu człowieka na różnych płaszczyznach jego aktywności – zarówno
w sferze prywatnej, jak i zawodowej. Znajomość technik negocjacyjnych
odgrywa bardzo ważną rolę nie tylko podczas rekrutacji pracowników, rozwiązywania konfliktów w organizacjach, przy zawieraniu umów i kontraktów
o charakterze krajowym i międzynarodowym2, ale również poprzedzają one
wiele transakcji dokonywanych w życiu codziennym. W istocie można przyjąć założenie, że ludzie niemal każdego dnia znajdują się w okolicznościach, które noszą znamiona sytuacji negocjacyjnej. Aktualnie żyjemy
w wysoce niestabilnych czasach, niezwykle dynamicznym otoczeniu: firma,
która była liderem na rynku nagle bankrutuje; powstają nowe, transnarodowe „organizmy” i korporacje; na porządku dziennym są fuzje, alianse i przejęcia; prowadzi się rozmowy i pertraktacje dotyczące uczestnictwa w mię1
2
140
P.J. Dąbrowski, Praktyczna teoria negocjacji, Sorbog, Warszawa 1991, s. 11.
E. Stefaniak, Taktyki prowadzenia negocjacji, AON, Warszawa 2009, s. 5.
Negocjacje jako instrument pracy dowódców
dzynarodowych paktach politycznych, wojskowych, organizacjach ekonomicznych i finansowych. W tych konkretnych przypadkach znajomość technik negocjacyjnych jest niezmiernie ważna, gdyż mogą one stanowić narzędzie, które pomoże zapewnić sobie właściwą pozycję i odpowiednie miejsce we
wspomnianych układach, a także korzystne warunki partycypacji. Oceniając sytuację Polski na arenie międzynarodowej, można wyciągnąć wniosek,
że osoby uprawnione do decydowania we wskazanym obszarze nie zawsze potrafią posłużyć się tym instrumentem.
Formalnie nauczanie sztuki negocjacji sięga początków XVII w. Prekursorem był francuski dyplomata Francois de Callieres, który jako pierwszy
napisał dzieło poświęcone umiejętnościom negocjowania pt. Sztuka dyplomacji. Już we wstępie podkreślił wagę znaczenia negocjacji, wskazując, że
sztuka negocjacji z książętami jest tak ważna, że los największych państw
często zależy od dobrego czy złego sposobu prowadzenia negocjacji i od
skali talentu zaangażowanego negocjatora3. Jednocześnie można zauważyć tutaj nawiązanie do roli negocjacji jako instrumentu polityki państwa,
który decyduje o losie danego kraju, jego sytuacji międzynarodowej, co
przekłada się również na potencjał obronny. Wyraźnie widać, że geneza
negocjacji silnie związana jest z aspektami szeroko pojętego bezpieczeństwa państwa i jego obronności.
Negocjacje klasyfikuje się jako element nauk o zarządzaniu. Termin ten
wywodzi się z języka łacińskiego – „negotium”, czyli „interes”. Warto zwrócić uwagę na fakt, że słowo to zaczerpnięto z żargonu handlowego. Istnieje
wiele definicji negocjacji, co wynika z faktu, że są one zagadnieniem interdyscyplinarnym, angażującym poczynania przedstawicieli różnych dziedzin
nauki. Można w nich wyodrębnić jednak pewne wspólne elementy, których
synteza umożliwia zdefiniowanie tego zagadnienia jako: proces komunikacji, z udziałem dwóch lub więcej stron, którego celem jest osiągnięcie korzystnego rozwiązania (porozumienia) odnośnie częściowo sprzecznych,
a częściowo wspólnych interesów. Znany teoretyk i praktyk Willem Mastenbroek definiuje pojęcie negocjacji jako: odpowiednią strategię w przypadku różnych, a czasami sprzecznych interesów, dwóch stron współzależnych w takim stopniu, że porozumienie byłoby wzajemnie korzystne.
Strony nie zgadzają się, ale pragnęłyby osiągnąć porozumienie, ponieważ
brak rozwiązania, jak i współzawodnictwo byłoby dla obu niekorzystne4.
Niezależnie od tego, jak wiele różnych interpretacji pojęcia negocjacji zostanie poddanych analizie, to jednak możliwe jest zidentyfikowanie pewnych wspólnych elementów, m.in. takich jak: proces komunikowania, istnienie co najmniej dwóch stron, sprzeczne lub zbieżne interesy, podjęcie
wspólnej decyzji, czy porozumienie.
3
4
W. Mastenbroek, Negocjowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 76.
Ibidem, s. 16.
141
Ewa Stefaniak
W dziedzinie zarządzania wskazuje się na szerokie spektrum zastosowania negocjacji. Z pewnością stosuje się je przy realizacji podstawowych
funkcji zarządzania (organizacja zasobów, planowanie i podział zadań,
tworzenie warunków realizacji, ocena efektów w porównaniu ze standardami). Ponadto występują na etapie rekrutacji pracowników, wspomagają
proces kierowania personelem, umożliwiają rozwiązywanie konfliktów wewnątrzorganizacyjnych, a także wpływają na podtrzymanie relacji biznesowych i egzekwowanie korzystnych warunków umów i kontraktów zawieranych z partnerami handlowymi. Warto podkreślić, że obecnie umiejętność
prowadzenia negocjacji to jedna z podstawowych kwalifikacji pożądanych
u współczesnych menedżerów. J. Kamiński rozszerza to zagadnienie i prezentuje pogląd, że (…) w państwach o rozwiniętym systemie rynkowym
wiedza na temat negocjacji zaliczana jest do podstawowego kanonu wykształcenia każdego menedżera, bankowca, polityka i działacza związkowego5.
Wiele uwagi w literaturze przedmiotu poświecono problematyce negocjacji w organizacjach cywilnych. Istnieje szeroki wybór literatury przedmiotu poświęconej temu zagadnieniu. Natomiast, nie wiele mówi się na temat
negocjacji w organizacji zhierarchizowanej, jaką jest wojsko. Czy w ogóle
w tej niezwykle specyficznej instytucji publicznej jest miejsce na negocjacje? Wydawać by się mogło, że obowiązująca kultura organizacyjna, która
charakteryzuje się wysoką dyscypliną, podporządkowaniem i systemem
rozkazodawczym, wyklucza możliwość stosowanie negocjacji, zgodnie
z utartym frazesem, że „w wojsku nie ma miejsca na dyskusje”.
W celu weryfikacji tych poglądów postanowiono przeprowadzić badanie
sondażowe w postaci ankiety, w którym poproszono osoby będące na stanowiskach dowódczych o wyrażenie opinii na temat różnych zagadnień
dotyczących znajomości i powszechności stosowania elementów negocjacji
w działalności organizacyjnej. Należy podkreślić, że w badaniu brało udział
110 respondentów i były to osoby mające doświadczenie w pracy zawodowej oraz osoby, które są związane z wojskiem, ale dopiero w przyszłości
będą pełniły role i zadania dowódcze. Na co dzień są pracownikami Ministerstwa Obrony Narodowej lub Akademii Obrony Narodowej, a ich praktyka zawodowa waha się w przedziale od 5 do 15 lat. Jak zostało wcześniej
wspomniane do badania zaangażowano również studentów będących na
kursach oficerskich, którzy stanowili ok. 30% grupy badawczej. Dobór osób
uczestniczących w ankiecie był działaniem zamierzonym, ukierunkowanym
w tym celu, aby uzyskać informacje, poglądy z różnej perspektywy. Badanie przebiegało w sposób sprawny i bez komplikacji, a respondenci chętnie
udzielali odpowiedzi na zadawane pytania. Uzyskane wyniki zaprezentowano poniżej.
5
142
Ibidem, s. 11.
Ankiety zostały skonstruowane w taki sposób, że w pierwszej kolejności
respondenci mieli wskazać, czy w ogóle stosują elementy negocjacji, zarówno
w życiu prywatnym, jak i organizacyjnym? Autorzy publikacji z zakresu sztuki
negocjowania jednoznacznie podkreślają, że negocjacje prowadzi się nie tylko w sprawach wielkiej wagi – państwowej czy to organizacyjnej, wymagających udziału profesjonalistów o wybitnych umiejętnościach i bogatym
doświadczeniu6. Niemal każdego dnia człowiek ma do czynienia z sytuacjami o zbliżonym charakterze i uwarunkowaniach. Odpowiedzi udzielone
przez ankietowanych w pełni potwierdzają powyższe wnioski. Zdecydowana
większość – 93% respondentów deklaruje, że stosuje elementy negocjacji na
różnych płaszczyznach swojej aktywności, a tylko 7% jest przeciwnego zdania. Na podstawie analizy literatury przedmiotu można formułować przekonanie, że wśród tych respondentów przypuszczalnie mogą być osoby, które
nie są świadome pewnych działań i mechanizmów, które wdrażają w życie
w konkretnych okolicznościach. Wielu teoretyków jest zdania, że ludzie
bardzo często są uczestnikami rozmów, rokowań, dyskutują dzielące ich
różnice, targują się, szukają drogi kompromisu czy porozumienia i jednocześnie nie mają świadomości, że właśnie biorą udział w pertraktacjach
i występują w nich jako jedna ze stron.
Kolejne aspekty, które postanowiono zbadać to poziom wiedzy oraz
źródła informacji na temat sztuki prowadzenia negocjacji. Poproszono ankietowanych, aby sami dokonali oceny własnych zasobów wiadomości na
temat omawianej problematyki. Wyniki prezentują się następująco:
Źródło: opracowanie na podstawie: E. Stefaniak, Taktyki prowadzenia negocjacji, AON, Warszawa 2009, s. 47.
Wykres 1. Poziom wiedzy z zakresu negocjacji – dane dotyczące dowódców
6
E. Stefaniak, Taktyki prowadzenia negocjacji, AON, Warszawa 2009, s. 46.
143
Ewa Stefaniak
W przeważającej części osoby pełniące role dowódcze deklarowały, że
posiadany przez nie zakres wiedzy o negocjacjach plasuje się na średnim
poziomie (85%). Należy zwrócić uwagę, że pozytywnym sygnałem, czy też
symptomem jest fakt, że absolutnie nikt spośród uczestników sondażu diagnostycznego nie ocenia stanu zdobytych wiadomości na niskim poziomie.
Z pewnością można uznać to za zjawisko, które napawa optymizmem, ze
względu na rangę stanowiska dowódcy i wynikających z niego obowiązków
i kompetencji decyzyjnych. Pozostała grupa respondentów – 15% uważa,
że może wykazać się wysoką wiedzą w analizowanym obszarze. Synteza
wniosków cząstkowych pozwala formułować przekonanie, że uzyskane
wyniki mogą mieć związek z doświadczeniem i stażem pracy. Ci, którzy
posiadają więcej lat praktyki na danym stanowisku, diagnozują swój poziom
wiedzy jako wyższy niż osoby, które mają mniejszą wprawę lub są adeptami sztuki dowodzenia. Wątpliwości budzi rzetelność dokonanej samooceny
(np. obawa przed przyznaniem się, że badana problematyka jest mi obca),
dlatego też trzeba mieć na uwadze, iż przedstawione rezultaty mają charakter subiektywny, gdyż są pochodną indywidualnej autooceny każdego
z respondentów.
W następnej części badania postanowiono zapytać ankietowanych, skąd
pochodzi ich wiedza na temat procesu prowadzenia negocjacji. Zasugerowano im różne kategorie źródeł, takie jak: wiedza zdobyta podczas zajęć
teoretycznych na uczelni, książki, Internet, telewizja i prasa. Uczestnicy
badania mogli również przedstawić własne propozycje. Udzielone odpowiedzi w postaci podsumowania zostały przedstawione na rysunku 2.
Źródło: opracowanie na podstawie: E. Stefaniak, Taktyki prowadzenia negocjacji, op. cit., s. 49.
Wykres 2. Źródła wiedzy o negocjacjach
144
Najczęściej wybieranym wariantem były książki lub podręczniki. Aż
100% ankietowanych jest zdania, że ich wiadomości na temat sztuki negocjowania w największym stopniu pochodzą właśnie z tego źródła. W istocie,
na rynku jest bardzo szeroki wybór literatury fachowej poświęconej tej problematyce. Z łatwością można uzyskać dostęp do pozycji opracowanych
przez światowe autorytety w dziedzinie negocjacji handlowych, biznesowych lub w ujęciu ogólnym, takie jak: Roger Fisher, William Ury, Herb Cohen, Roger Dawson, czy Willem Mastenbroek. Jednocześnie, analizując
odpowiedzi udzielone przez respondentów, można dojść do przekonania,
że książki uznawane są za najbardziej pewne i wiarygodne źródło informacji, zwłaszcza te, które wydane są przez wydawnictwa naukowe. Cieszą się
one dużym zainteresowaniem, ponieważ autorzy wielokrotnie relacjonują
własne doświadczenia i prezentują wyciągnięte na ich podstawie wnioski,
przedstawiają wyniki badań empirycznych i wskazują na praktyczne zastosowanie poszczególnych technik czy metod.
Coraz częściej w poszukiwaniu wiadomości ludzie korzystają z Internetu – 47% ankietowanych zadeklarowało, że wiedzę na temat negocjacji
można czerpać również z globalnej sieci komputerowej. W istocie, w ostatnich latach obserwuje się znaczny wzrost popularności zasobów Internetu,
jako źródła informacji, praktycznie na każdy dowolny temat. Choć kusi swoją
różnorodnością, łatwością przeszukiwania i szybkim dostępem do materiałów
(bez wychodzenia z domu), to jednak należy wziąć pod uwagę, ryzyko związane z tym, że nie każdy potrafi prawidłowo ocenić wartość uzyskanych
wiadomości i wiarygodność podmiotów, które je oferują. Nierzadko też zachodzi konieczność weryfikacji danych zawartych w sieci i skonfrontowania
ich z poglądami uznanych autorytetów w określonej dziedzinie.
Jako kolejne źródła wiedzy o procesie prowadzenia negocjacji ankietowani typowali: telewizję (40%), prasę (30%) oraz zajęcia na uczelni (20%).
Wśród własnych propozycji najczęściej wskazywaną odpowiedzią było doświadczenie zawodowe, w trakcie którego nabywali oni pewnych umiejętności i zręczności posługiwania się taktykami negocjacyjnymi. Podsumowując, warto zauważyć, że tę wiedzę można czerpać z różnych nośników,
a dzięki takim środkom masowego przekazu, jak Internet, telewizja czy
prasa dostęp do wiedzy o negocjacjach nie jest ograniczony i może z niej
korzystać szersze grono zainteresowanych7.
Analizując stan wiedzy na temat sztuki negocjowania u osób na stanowiskach dowódczych, postanowiono zapytać je, jakie taktyki prowadzenia
negocjacji są im znane? Wyniki prezentuje wykres 3.
Badanie zostało zaprojektowane w taki sposób, że uczestnicy mogli
wybrać poszczególne taktyki z listy zamieszczonej w kwestionariuszu ankiety. Zawierała ona zestawienie taktyk negocjacyjnych, które były najczę7
Ibidem, s. 50.
145
Ewa Stefaniak
ściej przedstawiane w bogatej literaturze przedmiotu wraz z ich krótką charakterystyką. Opisy zamieszczono z uwagi na fakt, że w niektórych źródłach bywają one identyfikowane pod różnymi nazwami.
Wykres 3. Najbardziej znane taktyki negocjacyjne
Ogólny poziom orientacji respondentów w analizowanym obszarze jest
dość wysoki. Na wykresie przedstawiono tylko pięć najczęściej wskazywanych
wariantów. Jednak na uwagę zasługuje fakt, że znajomość każdej z zaproponowanych taktyk deklarowało co najmniej 60% ankietowanych. Najbardziej
popularna okazała się taktyka efektu pierwszego wrażenia (93%). Stosuje się
ją w celu wywarcia dobrego wrażenia na stronie przeciwnej, już w pierwszych
chwilach spotkania negocjacyjnego. Znaczenie mają takie gesty, jak uścisk
dłoni, mimika twarzy, pozycja siedząca, a ponadto pierwsze wypowiadane
słowa czy ton głosu. Zadbanie o dobrą opinię może rzutować na cały przebieg
rozmów. Należy pamiętać, że wstępne, negatywne odczucia i emocje związane z drugą osobą bardzo trudno jest zmienić lub zatrzeć.
Znajomość taktyki blefu potwierdziło 80% osób pełniących funkcje dowódcze. Stosowanie jej związane jest z umyślnym wprowadzaniem w błąd
reprezentantów strony przeciwnej. Blefowanie może dotyczyć rozmaitych
aspektów dotyczących procesu negocjowania porozumienia – począwszy
od kompetencji decyzyjnych, ilości posiadanych zasobów, dopuszczalnych
ustępstw, poprzez spodziewane efekty, aż do ogólnej pozycji negocjacyjnej. Takie działanie ukierunkowane jest na zmylenie partnera, tak, iż dokona on niewłaściwej oceny sytuacji i źle dobierze strategię negocjacyjną, co
zwiększy ryzyko popełnienia przez niego błędu.
Według ankietowanych pozostałe, najbardziej popularne taktyki negocjacyjne to: rozpraszanie negocjatora, nie przyjmuj pierwszej oferty oraz
proś o coś w zamian – 73 % osób biorących w badaniu potwierdziło znajomość tych wariantów. Podsumowując, należy podkreślić, że osoby pełniące
146
funkcje dowódcze dobrze orientują się w szerokim zestawie taktyk prowadzenia negocjacji, co z pewnością przekłada się na ich praktyczne wykorzystanie, zarówno w życiu prywatnym, jak i w działalności organizacyjnej.
Istotną częścią przeprowadzonego badania było ustalenie, czy zdaniem
respondentów stosowanie taktyk negocjacyjnych wymaga specjalnych
umiejętności lub cech osobowości? Ankiety miały na celu sprawdzenie, na
ile uczestnicy są świadomi, że pewne osobiste uwarunkowania sprzyjają
skutecznemu posługiwaniu się wybranymi technikami (taktykami). Zamieszczony wykres 4. przedstawia podsumowane odpowiedzi:
Wykres 4. Wymaganie specjalnych umiejętności lub cech osobowości
przy stosowaniu taktyk negocjacyjnych
Z odpowiedzi uzyskanych w trakcie badania można wywnioskować, że
tylko 13% ankietowanych jest zdania, że nie trzeba posiadać żadnych specyficznych kwalifikacji lub zdolności, by z powodzeniem praktykować używanie określonych taktyk negocjacyjnych. Prawdopodobnie ich opinia uzależniona jest od przyjęcia poglądu, iż niektóre zachowania towarzyszące
procesowi kształtowania porozumienia i budowania wzajemnej współpracy
są wpisane w naturę człowieka, a więc całkowicie dla niego charakterystyczne. Jednak zdecydowana większość uczestników sondażu diagnostycznego
(80%) uważa, że dzięki odpowiednim osobistym predyspozycjom, zdolnościom i umiejętnościom stosowanie technik negocjacyjnych będzie skuteczniejsze i przyniesie zdecydowanie lepsze efekty.
Poproszono respondentów o wytypowanie tych cech, które mogą okazać się najbardziej przydatne podczas konfrontacji ze stroną przeciwną.
Mogli dokonać tego, poprzez wybieranie poszczególnych opcji z listy przygotowanej na podstawie analizy literatury przedmiotu. Ponadto, każdy mógł
przedstawić własne propozycje. Wśród nich znalazły się takie warianty, jak:
kreatywność, roztropność, inteligencja, empatia czy umiejętność ponoszenia ryzyka. Przedstawiony poniżej wykres 5. prezentuje odpowiedzi najczęściej wskazywane przez osoby biorące udział w ankiecie.
147
Ewa Stefaniak
Wykres 5. Umiejętności /cech wymagane przy stosowaniu taktyk
negocjacyjnych
Z wykresu wynika, że dla ankietowanych najistotniejsza jest umiejętność skutecznego komunikowania się oraz pewność siebie. Według 87%
respondentów to właśnie te sprawności mogą mieć znaczący wpływ na
efektywność stosowanych taktyk negocjacyjnych. Wybór wydaje się zasadny, gdyż komunikatywność warunkuje wzajemne porozumienie stron oraz
umożliwia wymianę informacji pomiędzy partnerami. Brak tego czynnika
znacznie utrudni interpretację przekazywanych treści i spowoduje, że mogą
być opacznie zrozumiane. Tym samym może powstać bariera, która uniemożliwi nawiązanie owocnej współpracy i opracowanie korzystnych postanowień kontraktu końcowego. Natomiast pewność siebie pomaga podejmować trudne decyzje, ryzykować dla dobra finalnego efektu. W dużym
stopniu decyduje również o powodzeniu wybranej taktyki, a nawet całej
strategii negocjacyjnej. Przekonanie o słuszności własnych czynów i podejmowanych działań bywa też silnym bodźcem motywującym do aktywności. Kolejne deklarowane warianty to: wyciąganie wniosków (80%), asertywność (73%), analizowanie (67%), umiejętności perswazyjne (67%),
spostrzegawczość (60%), czy słuchanie (60%), o którym R. Dawson pisał,
iż tylko dobry słuchacz może być dobrym negocjatorem, który doprowadzi
do obustronnego zwycięstwa. Tylko dobry słuchacz potrafi odkryć potrzeby
drugiej strony w negocjacjach8. Na ostatnich pozycjach sklasyfikowano
umiejętności autoprezentacji (60%) oraz sondowanie (53%). Warto nadmienić, że duża część respondentów zaznaczała wszystkie proponowane
warianty. Świadczy to o wysokiej świadomości uczestników badania odno-
8
R. Dawson, Sekrety udanych negocjacji, Zysk i S-ka Wydawnictwo Wamex, Poznań
1999, s. 43.
148
śnie znaczenia posiadanych cech i umiejętności dla skutecznego stosowania taktyk negocjacyjnych.
Analiza wyników przeprowadzonego badania pozwala na wyciągnięcie
wniosku, iż osoby pełniące role i zadania dowódcze stosują elementy negocjacji w działalności zawodowej (również w życiu prywatnym). Tym samy
zostaje potwierdzona teza, że choć wojsko wydaje się specyficzną instytucją, której podstawową cechą są dyscyplina, podporządkowanie i rozkazodawstwo, to jednak jego pracownicy wielokrotnie mają do czynienia z sytuacjami o charakterze negocjacji. Ankietowani oceniają swój poziom wiedzy
w tym zakresie, jako statystyczny (średni), a za najważniejsze źródło wiadomości uważają książki/podręczniki i Internet. Ponadto należy podkreślić,
że uczestnicy sondażu diagnostycznego dobrze znają taktyki negocjacyjne,
zwłaszcza: taktykę efektu pierwszego wrażenia; taktykę blefu; rozpraszanie
negocjatora; nie przyjmuj pierwszej oferty oraz proś o coś w zamian. Bardzo ważne jest, iż posiadają świadomość tego, że skuteczne stosowanie
technik negocjacyjnych wymaga określonych umiejętności lub cech osobowości. Najwięcej ankietowanych wskazywało na komunikatywność, pewność siebie, wyciąganie wniosków, asertywność, analizowanie czy umiejętności perswazyjne.
W końcowej fazie badania zapytano ankietowanych, czy umiejętności
negocjacyjne są przydatne na stanowisku dowódczym? Z pewnością, za
pozytywny symptom można uznać fakt, że 100% ankietowanych udzieliło
jednoznacznej, twierdzącej odpowiedzi. Niewątpliwie jest to sygnał, że ich
rola wzrasta nie tylko w świecie biznesu, sportu, czy w relacjach politycznych, ale również w sferze wojskowości. Są niezbędne na etapie planowania działań i kierowania personelem. Z powodzeniem metody i techniki negocjacyjne stosują żołnierze przebywający na zagranicznych misjach –
pomagają one w przeprowadzeniu rozpoznania, służą do nawiązania kontaktu z ludnością cywilną, a niekiedy umożliwiają zmniejszenie liczby zakładników lub ich całkowite zwolnienie. To także jedno z narzędzi operacyjnych zespołów zadaniowych CIMIC. Warto również zwrócić uwagę na
jeszcze inny aspekt. Mianowicie, w dobie nieustających kryzysów i problemów ekonomicznych, z jakimi borykają się władze państwowe, osoby decyzyjne, które zarządzają resortem obronnym i reprezentują Wojsko Polskie muszą intensywnie zabiegać o dotacje i wsparcie finansowe dla
poszczególnych komponentów armii. W tym celu również prowadzone są
dyskusje, debaty i pertraktacje ukierunkowane na wypracowanie porozumienia i zdobycie wystarczających środków, które zapewnią ciągłość funkcjonowania. Istnieje wiele obszarów, w których sukcesywnie można wykorzystać elementy negocjacji, ale przede wszystkim ich najważniejszym
celem powinno być rozwiązywanie konfliktów, w miarę możliwości w sposób bezkrwawy i nieuwłaczający ludzkiej godności.
149
Ewa Stefaniak
NEGOTIATIONS AS AN INSTRUMENT OF COMMANDERS’
WORK
Abstract: The article presents problems of using elements of negotiations in commanders’ work. The first part of the paper includes theoretical
considerations related to the problems mentioned above, whereas the core
of the article consists of empirical research using the diagnostic opinion
poll, questionnaire technique. The target research group constituted people
on commanding posts who were asked to express their opinions concerning various aspects related to the process of negotiations, mainly to apply
them in organizational work, evaluation of their own knowledge, opinions on
the source of information, knowledge of negotiation tactics and analysis of
skills necessary to use them effectively. An essential element is also the
reference to other areas connected with the military and defence, in which
negotiation techniques are successively applied.
150
OBRONNOŚĆ.
Zarządzanie i obronność – próba wskazania
zależności
ISSN 2084-7297
AUTOR
mgr Justyna Stochaj
RECENZENT
dr hab. inż. Stanisław Sirko
ZARZĄDZANIE I OBRONNOŚĆ – PRÓBA WSKAZANIA
ZALEŻNOŚCI
Zarówno zarządzaniem, jak i obronnością zajmowano się od zarania
dziejów. Dawniej, jak i współcześnie można wskazać pomiędzy nimi zależności. Ludzie od najstarszych czasów musieli podejmować kroki w celu
zapewnienia sobie ochrony. Z upływem czasu uczyli się również podejmować kroki w celu realizacji swoich potrzeb w sposób zorganizowany, przyjmując w końcu formę opartą na realizacji czterech głównych funkcji zarządzania: planowania, organizowania, motywowania i kontrolowania.
W dzisiejszych czasach, kiedy występuje bardzo dużo zagrożeń można
postawić pytanie: czy dla obronności w szerszym zakresie można i należy
wykorzystywać zarządzanie oraz jakie zależności występują pomiędzy tymi
dyscyplinami naukowymi? Dyscypliny naukowe są spójnym, dynamicznym
systemem wiedzy. Natomiast za kryteria wymieniania dyscyplin naukowych
można uznać: prawa, teorie i metody, które służą temu, aby rozwiązywać
pojawiające się problemy naukowe1. Uwzględniając te kryteria, można toczyć dyskusje dotyczące charakterystyki zarządzania i obronności. Niektóre związane z tym kwestie zostaną przedstawione w artykule.
Umiejscowienie nauk o zarządzaniu i nauk o obronności
w obszarze nauk społecznych
Zgodnie z najnowszym Rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin
naukowych nauki o zarządzaniu wchodzą w skład dziedziny nauk ekonomicznych, natomiast nauki o obronności w skład dziedziny nauk społecznych. Zarówno jedne i drugie umiejscowione są w tym samym obszarze nauk,
a mianowicie w obszarze nauk społecznych2. Ukierunkowane są one na
badania społeczeństwa, kultury, sposobu jego powstawania, funkcjonowania, obowiązującego prawa, a także jego ciągłego rozwoju.
1
S. Pabis, Metodologia Nauk Empirycznych, Politechnika Koszalińska, Koszalin 2009, s. 30.
Załącznik do Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia
2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych: Wykaz obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych.
2
151
Justyna Stochaj
Źródło: Załącznik do Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych: Wykaz obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych.
Rys. 1. Umiejscowienie nauk o zarządzaniu oraz nauk o obronności
w obszarze nauk społecznych
W dziedzinie nauk społecznych zaraz obok obronności ustawodawca
wymienia nauki o bezpieczeństwie. Warto jednak w tym miejscu zauważyć,
że nauki o obronności i nauki o bezpieczeństwie wzajemnie się przenikają
i aktualnie bardzo trudno jest wskazać jednoznacznie granicę pomiędzy
nimi. W związku z tym w rozważaniach na temat powiązań pomiędzy naukami o zarządzaniu a naukami o obronności, często nazwy obronność
i bezpieczeństwo będą występowały zamiennie.
Wybrane definicje – zarządzanie
Zarządzanie można przedstawić jako zestaw działań (obejmujący planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, przewodzenie tj. kierowanie ludźmi, i kontrolowanie), skierowanych na zasoby organizacji (ludzkie,
finansowe, rzeczowe i informacyjne) i wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów organizacji w sposób sprawny i skuteczny3. Pojęcie sprawny
jest rozumiane jako wykorzystujący zasoby mądrze i bez zbędnego marnotrawstwa4, a skuteczny jako podejmujący właściwe decyzje i z powodzeniem wprowadzający je w życie5. Można również powiedzieć, że zarządzanie jest to panowanie nad różnorodnością i przekształcanie potencjalnego
3
R. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2005, s. 6.
Ibidem.
5
Ibidem.
4
152
Zarządzanie i obronność – próba wskazania zależności
konfliktu we współpracę. Współpraca, która zmierza do zapewnienia organizacji przetrwania i rozwoju, dotyczy nie tylko jej wnętrza, ale także
i partnerów znajdujących się na zewnątrz6.
Próbę odpowiedzi na pytanie czym jest zarządzanie, można również
znaleźć w książce Zarządzanie. Teoria i praktyka. Zarządzanie jest więc
konstruowaniem rzeczywistości z dostępnych zarządzającemu elementów:
pomysłów, ludzi i relacji pomiędzy nimi, instytucji formalno-prawnych, środków materialnych (maszyn, urządzeń, budynków, materiałów, wyrobów
gotowych itp.) i pieniężnych, a także praw do dysponowania nimi7. Można
zatem stwierdzić, że zarządzanie odnosi się do ciągłego modyfikowania
rzeczywistości. Nie zawsze jednak modyfikacje naszej rzeczywistości są
dobre dla ogółu. W sytuacji, gdy zarządzaniem zajmują się nieodpowiednie
osoby, mogą pojawić się konkretne zagrożenia dla obronności kraju np.
w przypadku działalności korporacji transnarodowych, których działania
mogą nieść za sobą negatywne skutki dla szerszej części świata.
Na uwagę zasługuje również podejście do zarządzania, które przedstawia nauki o zarządzaniu jako skupiające się w głównej mierze na badaniu
organizacji wraz z jej szczególnymi stanami, jakimi są przedsiębiorczość
i zarządzanie8. Zgodnie z nimi pojęcie organizacji można rozpatrywać
w trzech ujęciach9:
− rzeczowym – rozumiana jest pod tym pojęciem rzecz zorganizowana
lub też przedmiot, jak np. bank, biuro ubezpieczeń,
− czynnościowym – oznacza proces organizowania,
− atrybutowym – odnosi się do cechy danej rzeczy złożonej; używane
jest w sytuacji, gdy chcemy podkreślić, że coś jest dobrze zorganizowane.
Z kolei wśród sposobów wywierania wpływów na organizację można
wyróżnić wspomniane już wyżej zarządzanie i przedsiębiorczość. Zarządzanie jest szczególnym rodzajem organizowania, polegającym na tym, że
jednostki i zasoby są ze sobą łączone w skoordynowany sposób po to, by
osiągnąć cel lub wiązkę celów10. Przedsiębiorczość z kolei rozumiana jest
jako kreatywna destrukcja, polegająca na wypieraniu dotychczasowych
sposobów gospodarowania, wprowadzaniu nowych przemysłów11. Można
zatem stwierdzić, że przedsiębiorczość jest podobnie jak zarządzanie jednym ze sposobów wywierania wpływu na organizację. Tylko odbywa się to
6
A. Koźmiński, W. Piotrowski, Zarządzanie. Teoria i praktyka, Wyd. Naukowe PWN,
7
Ibidem, s. 56.
8
M. Kostera (red.), Nowe kierunki w zarządzaniu, Wyd. Akademickie i profesjonalne,
9
M. Strzoda, Techniki zarządzania w organizacji zhierarchizowanej, AON, Warszawa
2005, s. 7–8.
10
M. Kostera (red.), op. cit., s. 21.
11
K. Matusiak, E. Stawasz, Przedsiębiorczość i transfer technologii, polska perspektywa, Łódź–Żyrardów 1998, s. 13.
153
Justyna Stochaj
w inny sposób. Przedsiębiorczość wykorzystuje niepewność jako środek,
z którego można czerpać, zdobywając inne potrzebne organizacji zasoby.
Inna definicja zarządzania w odniesieniu do organizacji określa je jako
zapewnienie (świadome stworzenie) warunków, by organizacja działała
zgodnie ze swoimi założeniami, czyli realizowała swoją misję, osiągała
zgodne z nią cele i zachowywała niezbędny poziom spójności umożliwiający przetrwanie, czyli wyodrębnienie z otoczenia i rozwój, czyli realizację
misji i celów przyszłości12. Oznacza to, że zarządzanie jest obraniem pewnego celu w działaniu i podążaniem wyznaczonym torem w celu osiągnięcia tych celów.
W literaturze przedmiotu można spotkać się z wieloma definicjami zarządzania. W artykule przedstawiono wybrane, pozwalające zilustrować
uzyskać różnice pomiędzy nimi.
Wybrane definicje – obronność
W wyniku podziału nauk wojskowych wyodrębniono obronność i bezpieczeństwo. Pojawia się zatem problem odróżnienia znaczeń tych pojęć.
W związku z tym zostanie podjęta próba wykazania różnic pomiędzy ich
znaczeniami. Każde państwo prowadzi politykę w różnych dziedzinach
działalności, muszą więc mieć zastosowanie różne dokumenty tę działalność
regulujące. Próbę usystematyzowania tych pojęć podjął B. Balcerowicz, który
wymienił trzy dziedziny działalności państwa związane z zaspokojeniem jego
potrzeb obronnych (tabela 1). Są to: bezpieczeństwo narodowe, obronność
oraz obrona militarna. Każda z nich natomiast realizowana jest za pomocą
innej strategii oraz ma na celu realizację innych celów i funkcji państwa.
Tabela 1. Zależność pomiędzy dziedzinami działalności państwa, a doktrynami i interesami narodowymi
Dziedzina działalności
Bezpieczeństwo
narodowe
Obronność (obrona
narodowa)
Obrona militarna
Strategia (doktryna)
narodowa
Strategia
bezpieczeństwa
Strategia obronna
Strategia wojskowa
Racja stanu, interesy państwa
(cele/funkcje)
Obrona przed wszelkimi
zagrożeniami
Obrona przed zagrożeniami
militarnymi przy użyciu wszelkich
dostępnych środków
Obrona przed zagrożeniami
militarnymi, środkami militarnymi
Źródło: opracowano na podstawie: B. Balcerowicz, Obronność państwa średniego, Bellona,
12
A. Koźmiński, D. Jemielniak, Zarządzanie od podstaw, Wolters Kluwer Business,
154
Warto jest również zauważyć, że B. Balcerowicz wskazuje na występowanie hierarchii pomiędzy poszczególnymi dziedzinami działalności państwa. W jego ocenie bezpieczeństwo narodowe jest pojęciem najszerszym
i obejmuje obronność. Z kolei obronność obejmuje obronę militarną.
Źródło: opracowano na podstawie: B. Balcerowicz, Obronność państwa średniego, Bellona,
Rys. 2. Hierarchia i współzależności dziedzin działalności państwa
związanych z zapewnieniem i realizacją potrzeb obronnych
Cytowany autor zauważa również, że Strategia Bezpieczeństwa Państwa
wraz ze Strategią Narodową dotyczą zakresu działalności państwa w całości
oraz działalności państwa według dziedzin działalności, takich jak: działalność
gospodarcza, socjalna, obronna itp. Z kolei Strategia Obronna dotyczy już
tylko wspomnianych wyżej dziedzin działalności. Natomiast Strategia Wojenna dotyczy stricte działalności państwa w czasie wojny. B. Balcerowicz
pisze również o Strategii Wojskowej, która w uzupełnieniu z innymi strategiami szczegółowymi dotyczy działalności państwa w poszczególnych
dziedzinach.
Tabela 2. Zakresy działalności państwa i odpowiadające im strategie
Zakres działalności państwa
Działalność państwa w całości
Działalność państwa według dziedzin:
– gospodarcza,
– socjalna,
– obronna,
– inne
Działalność państwa w wojnie
Działalność państwa w poszczególnych
dziedzinach (polityki szczegółowe)
Odpowiadające im strategie
Strategia bezpieczeństwa państwa,
Strategia narodowa
Strategia bezpieczeństwa państwa,
Strategia narodowa, Strategia obronna,
Inne strategie ogólne
Strategia wojenna
Strategia wojskowa, Inne strategie
szczegółowe
Źródło: opracowano na podstawie: R. Wróblewski, Elementy teoretyczne panowania strategicznego obrony narodowej (studium), AON, Warszawa, 1992 za: B. Balcerowicz,
Obronność państwa średniego, Bellona, Warszawa 1997, s. 13.
155
Justyna Stochaj
Obronność jest działalnością państwa, uregulowaną w Strategii Obronności RP, w której to przedstawiony został System Obrony Państwa (SOP).
Szczególne znaczenie ma fakt, że SOP nie dotyczy tylko wojska, czy ściślej
rzecz ujmując, tylko spraw militarnych. System obronny państwa stanowi skoordynowany zbiór elementów kierowania i elementów wykonawczych, a także
realizowanych przez nie funkcji i procesów oraz zachodzących między nimi
relacji. SOP tworzą wszystkie siły i środki przeznaczone do realizacji zadań
obronnych, odpowiednio do tych zadań zorganizowane, utrzymywane i przygotowywane. Organizacja i funkcjonowanie SOP oparte jest na przepisach
prawa powszechnie obowiązującego, a także na postanowieniach wynikających z umów i traktatów międzynarodowych, których Polska jest stroną13.
W strategii obronności RP można znaleźć również informację, że SOP tworzą trzy podsystemy: kierowania obronnością oraz dwa podsystemy wykonawcze: militarny i niemilitarny. System kierowania obronnością tworzą
organy władzy i administracji publicznej oraz obsługujące je urzędy wraz
z infrastrukturą i organami dowodzenia Polskich Sił Zbrojnych. Z kolei podsystem militarny tworzą Siły Zbrojne RP, a podsystem pozamilitarny struktury wykonawcze administracji publicznej, przedsiębiorcy oraz inne jednostki organizacyjne14.
W. Kitler z kolei obronę narodową definiuje jako sumę wszystkich cywilnych i wojskowych przedsięwzięć państwa, które przesądzają o trwałości
państwa jako instytucji politycznej (suwerenności, integralności terytorialnej, niezależności politycznej) oraz o bezpieczeństwie całego narodu (jego
życia, zdrowia, dóbr i środowiska naturalnego)15.
Poszukując w literaturze pojęcia dotyczącego stricte obronności można
spotkać się z następującą definicją: jedna z podstawowych dziedzin działalności państwa, mająca na celu przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom16. Definicja ta jest dość ogólna i nie uszczegóławia znaczenia
obronności.
Bardzo dużo informacji na temat różnic między obronnością i bezpieczeństwem podaje M. Cieślarczyk. Przedstawia on definicję obronności
w szerokim znaczeniu jako całokształt właściwości danego podmiotu oraz
podejmowanych przez niego działań w sferach:
– obiektywnej (kultury materialnej,
– subiektywnej (świadomościowej, kultury materialnej, duchowej),
13
Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009, s. 12.
Ibidem, s. 12–13.
15
W. Kitler, Obrona Narodowa III RP. Pojęcie. Organizacja. System (rozprawa hab.), „Zeszyty Naukowe AON” (dodatek), Warszawa 2002, s. 65 za: R. Jakubczak, A. Skrabacz,
K. Gąsiorek, Obrona Narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa Polski w XXI wieku, Bellona,
Warszawa 2003, 2008, s. 55.
16
B. Balcerowicz, Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON,
14
156
– obiektywno-subiektywnej (kultury organizacyjnej), oraz stwarzanych
i wykorzystywanych sytuacji w relacjach z otoczeniem, służących zapewnieniu bezpieczeństwa danego podmiotu w różnych jego wymiarach (ekologicznym, zdrowotnym, ekonomicznym, politycznym, kulturowym, militarnym itp.),
a szczególnie zapewnieniu w miarę harmonijnego rozwoju w różnych sferach
życia osobistego i społecznego, w różnych wymiarach bezpieczeństwa17.
Definicja ta oddaje istotę zagadnienia o obronności w związku z tym została przyjęta do dalszych rozważań.
Powiązania nauk o zarządzaniu z naukami o obronności
Obie nauki wzajemnie czerpią ze swojego dorobku naukowego. Licznych przykładów potwierdzających tę tezę można doszukać się w literaturze przedmiotu oraz w otaczającej nas rzeczywistości.
Pierwsza kwestia, o której warto wspomnieć, jest ściśle powiązana
z definicją zarządzania. Zarządzanie to dążenie do wyznaczonego celu za
pośrednictwem wybranego wcześniej kierunku działalności. Nasuwa się
więc pytanie, kto odpowiada za jego ustalenie ? I kto decyduje o tym, w jaki
sposób określone cele należy osiągnąć? Dotykamy więc kwestii podmiotu
działania. Często w literaturze przedmiotu można spotkać się z kilkoma
określeniami tego podmiotu. Jest to osoba spełniająca funkcje menedżera,
który nierzadko musi posiadać cechy kierownika oraz przywódcy. Istotną
rolę nawiązującą do nauk o obronności odrywa tu rola przywódcy, która
posiada dość elitarny charakter. Jest to zdolność „prowadzenia za sobą”
mniej lub bardziej licznych grup zwolenników. Zdolność taka polega na
umiejętności wskazania i zakomunikowania wizji stanów przyszłych, do
których grupa ma wspólnie dążyć. Wizja musi być na tyle atrakcyjna, by
wyzwolić u zwolenników przywódcy emocjonalny stan silnego pragnienia jej
realizacji18. Wcześniej przywództwo kojarzone było w głównej mierze z wojskiem. Doskonałym przykładem był Napoleon Bonaparte. Był to francuski
wódz i mąż stanu, pierwszy konsul, a następnie cesarz Francuzów, przeprowadził wiele reform, które trwale ukształtowały instytucje we Francji
i znacznej części Europy Zachodniej. Podbił niemal całą Europę, od Płw.
Iberyjskiego do Moskwy, i choć po jego upadku terytorium Francji zmniejszyło się w porównaniu z okresem przedrewolucyjnym, był powszechnie
podziwiany w ojczyźnie, gdzie do czasów II Cesarstwa uznawano go za
największego bohatera narodowego19. W dzisiejszych czasach z kolei
przywództwo najczęściej kojarzone jest z przedsiębiorcami. Należy bowiem
17
M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Akademia Podlaska, Siedlce
2006, s. 253.
18
A. Koźmiński, D. Jemielniak, op. cit., s. 20.
19
Britannica. Edycja Polska, t. 28, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2002, s. 180.
157
Justyna Stochaj
zadać sobie pytanie, co decyduje o sukcesie firm, np. firmy takiej jak Apple? Przecież jest to firma komputerowa, która ma dostęp do tych samych
elementów co reszta przedsiębiorstw działających w tej samej branży: talentów, agencji, konsultantów i mediów. To co ją odróżnia od reszty to doskonały przywódca – Steve Jobs. Działanie przywódców można określić
tzw. złotym kręgiem. Jest to myśl, która wyjaśnia, dlaczego przywódcy są
w stanie inspirować innych. Mówi ona o tym, że każdy na świecie wie, co
robi, ale tylko niektórzy wiedzą, jak to robić, a bardzo mało ludzi wie, dlaczego to robi? Słowo dlaczego odnosi się tu do zrozumienia, jaki jest cel
naszego działania, jaki motyw kieruje nas do takiego działania oraz jakie są
nasze przekonania? Czyli są to odpowiedzi na pytania takie, jak: dlaczego
moja organizacja istnieje? Dlaczego zajmuje się takim profilem działalności,
a nie innym? Na rysunku 3 pokazano jak myślą i działają zainspirowani
przywódcy. Odbywa się to od wewnątrz koła na zewnątrz20.
Źródło: Ideas worth spreading – TED, S. Simon, Jak wielcy przywódcy inspirują do działania, www.ted.com, (24.05.2012 r.).
Rys. 3. Złoty krąg, przedstawiający działanie przywódców i organizacji
Rozważając powiązania obronności i zarządzania, należy również wspomnieć o twórcy z dziedziny organizacji i zarządzania – Russellu Robbsie.
Jest to osoba, która zajmowała się poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie,
czy podczas zarządzania przedsiębiorstwem można i czy należy korzystać
z rozwiązań, które znalazły zastosowanie w wojsku. Uważał on, że to co
pochodzi z wojska, oparte jest na wielowiekowej tradycji organizacyjnej.
Ponadto sądził, że zasady te zasługują na przeniesienie do zarządzania,
jednak należy je przystosować do warunków gospodarczej działalności
przedsiębiorstwa21.
20
Ideas worth spreading – TED, S. Simon, Jak wielcy przywódcy inspirują do działania,
www.ted.com, (24.05.2012 r.).
21
J. Kurnal (red.), Twórcy naukowych podstaw organizacji, Państwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1972, s. 263–264.
158
W literaturze przedmiotu można również znaleźć przykłady działań, które
najpierw pojawiły się w wojsku, a później znalazły zastosowanie w zarządzaniu. Jednym z takich przykładów jest technika PERT (Program Evaluation and
Review Technique). Technika ta opracowana została na potrzeby marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych, gdy realizowano projekt nuklearnej
łodzi podwodnej Polaris. Jest to technika sieciowa, która ilustruje zależności, jakie występują pomiędzy czynnościami i zdarzeniami. W celu realizacji
tej techniki przyjmuje się pewne założenia i wykorzystuje się metody stochastyczne – pozwala to na określenie prawdopodobieństwa realizacji założonego projektu w przyjętym terminie22.
Innym przykładem przeniesionym z wojska do zarządzania jest struktura organizacyjna, a konkretniej struktura liniowa. Już w Starym Testamencie w Księdze Wyjścia pojawia się wpis o funkcjonowaniu struktury promienistej, która następnie przekształca się w strukturę liniową23. W historii
wojskowości również można znaleźć mnóstwo przykładów przedstawiających istnienie struktury liniowej, która pojawiła się wśród wojsk rzymskich.
Główną cechą charakterystyczną tej struktury jest istnienie stanowisk kierowniczych i bezpośrednio podlegających pod nie stanowisk wykonawczych (robotniczych). Kierownik oczywiście zarządza pracą podległych mu
osób, dzięki takiemu systemowi każdy pracownik ma tylko jednego przełożonego. Co może zostać uznane za cechę bardzo pozytywną, ponieważ
nie zaistnieje wówczas ryzyko przeciążenia pracownika zbyt dużą liczbą
zadań do wykonania oraz sprzecznymi komunikatami, które często w przypadkach innych struktur organizacyjnych mogą być bardzo uciążliwe.
W dzisiejszych czasach występowanie tej struktury można zaobserwować
wśród małych i średnich przedsiębiorstw24.
Źródło: A. Nalepka, Struktura organizacyjna, Antykwa, Kraków 2001, s. 70.
Rys. 4. Struktura liniowa
22
M. Trocki, B. Grucza, K. Ogonek, Zarządzanie projektami, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 195–196.
23
Zob. Pismo Święte Nowego i Starego Testamentu. Księga Wyjścia.
24
A. Nalepka, Struktura organizacyjna, Antykwa, Kraków 2001, s. 70.
159
Justyna Stochaj
Dokonując obserwacji zmiennego otoczenia, można zauważyć przykłady zastosowań przeniesionych z zarządzania do wojska. Do niedawna
jeszcze, gdy obowiązkiem było odbywanie zasadniczej służby wojskowej,
większość czynności w wojsku była wykonywana przez żołnierzy. Obecnie,
gdy obowiązek ten został zawieszony czynności typu sprzątanie, czy też
gotowanie zlecane są na zasadzie outsourcingu przedsiębiorstwom zewnętrznym. Pod pojęciem outsourcingu należy natomiast rozumieć korzystanie z kompleksowych usług będących kombinacją różnorodnych usług
cząstkowych sprzedawanych i rozliczanych jako jednostka, jakie oferują
zewnętrzni wykonawcy (oferenci)25.
Powyższe przykłady w pewnym stopniu potwierdzają związek pomiędzy
zarządzaniem, a obronnością. Obie dyscypliny naukowe niewątpliwie się
przenikają oraz zawsze czerpały i do dzisiaj czerpią ze swojego dorobku
nawzajem.
MANAGEMENT AND DEFENCE – AN ATTEMPT TO SHOW
CORRELATIONS
Abstract: At present, in the time of higher and more differentiated number of threats, defence sciences and security sciences are gaining more
and more importance. The differentiation of threats causes the necessity to
look for new methods to prevent them or minimise their effects. It is possible due to effective management system. Hence defence sciences and
management sciences interact in the defence management aspect. They
interpenetrate and take advantage of their mutual achievements, which
contributes to their enrichment. In the world of limited resources, including
deliberate limiting defence resources due to their cost, their proper management gains special importance in the aspect of their effective use.
25
160
J. Penc, Leksykon biznesu, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1997, s. 302.
Naukowe 2/2012
Nauki o mediach oraz nauki o poznaniu i komunikacji OBRONNOŚĆ.
społecznej zZeszyty
perspektywy…
ISSN 2084-7297
AUTOR
mgr Agnieszka Wilczyńska
RECENZENT
prof. dr hab. Stefan Antczak
NAUKI O MEDIACH ORAZ NAUKI O POZNANIU
I KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ
Z PERSPEKTYWY NAUK O OBRONNOŚCI
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 roku w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki, oraz
dyscyplin naukowych i artystycznych1 wyróżniło osiem obszarów wiedzy
m.in. obszar nauk społecznych z trzema dziedzinami: dziedziną nauk społecznych, dziedziną nauk ekonomicznych i dziedziną nauk prawnych. Dziedzina nauk społecznych obejmuje dziewięć dyscyplin naukowych, a wśród
nich nauki o obronności, nauki o mediach oraz nauki o poznaniu i komunikacji społecznej.
Nauki o mediach oraz nauki o poznaniu i komunikacji społecznej pozostają
dwiema odrębnymi dyscyplinami naukowymi2, chociaż zwolennicy wysuwają
liczne argumenty za połączeniem obu dyscyplin w jedną, osobliwą o nazwie
nauki o mediach i komunikacji społecznej. Nauki o poznaniu w efekcie sugerowanego połączenia zostałyby skreślone z obowiązującego wykazu obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych,
a studia z tego zakresu przeniesione odpowiednio do filozofii i psychologii.
Połączenie nauki o mediach z nauką o komunikacji społecznej podyktowane
jest funkcjonalną zależnością obu dyscyplin naukowych, bowiem media publiczne są środkiem przekazu dla komunikacji społecznej.
Wśród zwolenników powołania nowej dyscypliny naukowej pojawia się
głos pracownika Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, znanego specjalisty w zakresie mediów i literatury – profesora Jacka Dąbały. W artykule
„O sensowności uznania nowej dziedziny nauki3 przywołuje on liczne argumenty za powołaniem nowej dyscypliny naukowej, tj. nauki o mediach
i komunikacji społecznej. Przedstawia je rys. 1.
1
Dz.U. z 2011 r. Nr 179, poz. 1065.
Dyscyplina naukowa – doniosła społecznie, ukształtowana i wyodrębniona ze względu
na przedmiot i cel badań lub kształcenia część nauki w znaczeniu instytucjonalnym uznana
za podstawową jednostkę jej klasyfikacji. (L.J. Krzyżanowski, O podstawach kierowania
organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, wyd. 2. poprawione.)
3
J. Dąbała, O sensowności uznania nowej dziedziny nauki, Studia medioznawcze 4(39)
2009.
2
161
Agnieszka Wilczyńska
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Dąbała, O sensowności uznania nowej dziedziny nauki, Studia medioznawcze 4(39) 2009.
Rys. 1. Powołanie nauki o mediach i komunikacji społecznej,
jako nowej dyscypliny naukowej
• Sprawdzona tradycja badawcza – w Polsce od wielu lat bada się różne obszary mediów m.in. język, wartości, warsztat dziennikarski, nowe
techniki komunikacji.
• Interdyscyplinarny charakter – media i proces komunikowania są
wszechobecne w społecznym, politycznym i kulturalnym życiu całego społeczeństwa. Za pośrednictwem rozwoju nauki i techniki pojawiają się nowe
metody komunikowania, niekiedy bardzo złożone. Żadna inna dyscyplina
naukowa nie jest w stanie przejąć w pełni tego rozległego obszaru wiedzy.
• Możliwość uznania pracy za medioznawczą – eksperci tej dyscypliny
naukowej sami podejmują decyzję o charakterze pracy; rozwiązanie wyklucza możliwość przejęcia pracy o charakterze medioznawczym przez inną
dyscyplinę, która przyjmuje media i komunikację społeczną za część swojej
dyscypliny naukowej.
• Istnieje możliwość uznania badacza za specjalistę w dziedzinie mediów i komunikacji społecznej – w Polsce funkcjonują uczelnie, akademie
i szkoły wyższe posiadające prawo nadawania tytułów naukowych, a tym
samym uznawania badacza za specjalistę w obszarze wiedzy związanym
z mediami i komunikacją społeczną.
• Istnieją prace licencjackie i magisterskie na kierunku dziennikarstwo
i komunikacja społeczna – powołanie nowej dyscypliny naukowej daje
szanse na pisanie oprócz prac licencjackich i magisterskich, również prac
doktorskich na kierunku media i komunikacja społeczna, które będą oficjalnie akredytowane.
• Istnieje możliwość konfigurowania nazwy nowej dyscypliny naukowej
w językach obcych (media i komunikacja społeczna – media i communication studies).
Termin komunikacja w etymologicznym znaczeniu wywodzi się z łaciny
od słowa communicatio, co oznacza wymianę, rozmowę, łączność. Mały
162
Nauki o mediach oraz nauki o poznaniu i komunikacji społecznej z perspektywy…
słownik języka polskiego podaje, że komunikować się to utrzymywać z kimś
kontakt, kontaktować się4. W relacji międzyludzkiej komunikowanie się jest
rodzajem kontaktu nawiązanego za pomocą zmysłów lub specjalnie do
tego przystosowanych narzędzi pomiędzy co najmniej dwiema osobami,
z których jedna (nadawca) przekazuje drugiej (odbiorcy) komunikat z zamiarem wywołania u niej określonych reakcji. Odkodowanie i interpretacja
przekazu przez odbiorcę ma ogromne znaczenie w procesie komunikowania. Polski socjolog i medioznawca Tomasz Goban-Klas podkreśla, iż pojęcie komunikowania odnosi się tylko do tych procesów transmisji, które zostały uwieńczone powodzeniem, tzn. doprowadziły do przyjęcia przez
odbiorcę przynajmniej zbliżonego do intencji nadawcy znaczenia przekazu5.
Źródło: M. DeFleur i E. Dennis, Understanding Mass Communication. Princeton: Houghton
Mitffin Company, 1996, s. 9.
Rys. 2. Podstawowy linearny model ludzkiego komunikowania
W 1909 roku amerykański socjolog Charles Horton Cooley w studium
Human Organization zaprezentował nowatorską, jak na owe czasy, definicję terminu komunikowanie. Naukowiec uznał bowiem, że proces komunikowania to mechanizm, dzięki któremu ludzkie stosunki mogą istnieć i rozwijać się, tj. wszystkie symbole umysłu łącznie z środkami przekazywania
ich w przestrzeni i zachowania w czasie. Obejmuje ono wyraz twarzy, postawę i gestykulację, tony głosu, słowa, pismo, druk, koleje żelazne, telegrafy, telefony oraz to, co jeszcze może być osiągnięciem w podboju przestrzeni i czasu6. Zatem już na początku ubiegłego stulecia zauważano, że
charakter procesu komunikowania będzie się zmieniał w związku z rozwojem techniki i pojawieniem się na rynku nowych technologii, które mogą
4
Mały słownik języka polskiego, pod redakcją S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempickiej,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1989.
5
T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe. Teorie prasy, radia, telewizji i Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
6
Ch.H. Cooley, Social Organization: A study of the large mind, introduction by Philip
Rieff, Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey 1983.
163
znaleźć zastosowanie, jako środki przekazu. W celu określenia zmieniającego się charakteru i dynamiki mediów do nauki o mediach wprowadzono
termin mediamorfoza.
Jeszcze na początku XX wieku głównym środkiem przekazu była prasa,
która kilka dziesięcioleci później ustąpiła miejsca zdobywającej rzesze fanów telewizji. Aktualnie dominującym środkiem przekazu są media społeczne (nowe media), tj. serwisy społecznościowe, komunikatory.
Media stały się dominującym środkiem przekazu komunikacji masowej.
W procesie komunikowania masowego nadawcą jest „instytucja nadawcza”
wprowadzająca przekaz do publicznego obiegu. Przekaz publiczny jest
szybki, periodyczny, schematyczny i krótkotrwały, jego odbiorcą jest liczna,
zróżnicowana społecznie i anonimowa publiczność – np. wszyscy obywatele. Środkiem przekazu komunikatów masowych są media publiczne, realizujące służbę publiczną poprzez informowanie, edukowanie i promowanie
kultury wśród obywateli7.
Studia z zakresu mediów i komunikacji społecznej są nową, ale szybko
rozwijającą się dziedziną wiedzy, która poza studiami nad tradycyjnymi
rodzajami mediów– mass mediami obejmuje również analizę najnowszych
mediów typu Internet, media społeczne i mobilne. W związku z rozwojem
coraz nowszych i bardziej zaawansowanych technicznie środków przekazu
wiedza o mediach i komunikacji społecznej nieustannie poszerza się pod
kątem różnorodności i skomplikowania.
Nauka o mediach i komunikacji społecznej w związku rosnącym znaczeniem zarówno mediów, jak i procesu komunikowania we wszystkich
sferach życia społecznego staje się coraz bardziej popularna. Organizowana jest coraz większa ilość konferencji naukowych w tym obszarze wiedzy,
a także obserwujemy liczebny wzrost kadry medioznawców. Podjęcie studiów w zakresie mediów i komunikacji społecznej jest możliwe na wydziałach i w instytutach o profilu medialnym. Tradycyjne akademie i uczelnie
w sytuacji rosnącego zainteresowania tymi dyscyplinami naukowymi zdecydowały się poszerzyć swój program nauczania o wiedzę z zakresu nauk
o mediach i komunikacji społecznej. Wśród grupy absolwentów szkół ogólnokształcących ogromne zainteresowanie wzbudza możliwość kształcenia
na kierunku dziennikarstwo i komunikacja społeczna. Przyszli adepci tej
dyscypliny naukowej mogą zdobyć angaż nie tylko jako dziennikarze radiowi lub telewizyjni, ale także podjąć pracę na dopiero powstających stanowiskach pracy, jak: rzecznik prasowy, organizator mediów lokalnych,
pracownik agencji Public Relations itp.
W Polsce od dwóch dekad obserwujemy dynamiczny wzrost liczby publikacji w obszarze mediów i komunikacji społecznej. W latach 1996–2001
7
B. Dobek-Ostrowska, Współczesne systemy komunikowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.
164
ukazało się blisko siedem tysięcy prac medioznawczych autorstwa prawie
pięciu tysięcy osób. Do statystyk wliczone zostały publikacje w dziennikach,
tygodnikach, periodykach naukowych oraz publikacje w formie książkowej.
Wydawnictwa periodyczne to m.in.: „Zeszyty Prasoznawcze” (ukazujące się
od 1956 roku), „Rocznik Historii Prasy Polskiej” (od 1998), „Studia Medioznawcze” (od 2000), „Media i Kultura” (od 2006), „Rocznik Prasoznawczy”
(od 2007), „Global Media Journal” (polska edycja), „Media i Marketing”,
miesięcznik „Press”, „Central European Journal of Communication” oraz
liczne medioznawcze serie naukowe np. Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Komunikowanie i Media” Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego, „Edukacja medialna” i „Nowe media” Wydawnictw Akademickich i Profesjonalnych.
Nauki o mediach i komunikacji społecznej mają własne osiągnięcia teoretyczne i metodologiczne:
• własną aparaturę pojęciową – stosowane pojęcia: media, komunikować się, media społeczne, mass media, nowe media;
• własne teorie – np. społeczeństwo medialne;
• problemy badawcze – ogólne dotyczące kompetencji medialnych
oraz szczegółowe zorientowane na problemy związane ze sposobami korzystania z mediów;
• metody badawcze – głównie analiza zawartości przekazów medialnych oraz monitoring Internetu.
Proces komunikowania się odgrywa w życiu każdego człowieka niebagatelną rolę. Komunikowanie zaspokaja podstawowe potrzeby ludzkie,
chociażby potrzebę kontaktu z innymi, poprzez tworzenie więzi społecznych. Proces wzajemnego komunikowania pozwala zdobywać wiedzę
o pewnych wartościach, normach, czy wzorcach, ponadto odgrywa istotną
rolę w procesie samodoskonalenia się człowieka, pozwala lepiej zrozumieć
innych ludzi, otaczający świat, a przede wszystkim samego siebie.
Komunikacja społeczna jest istotnym procesem nie tylko dla człowieka
jako jednostki, lecz także dla całego społeczeństwa. Wzajemny proces komunikacji spełnia rozliczne funkcje we współczesnym świecie. Najbardziej
znaczące pod kątem prawidłowego funkcjonowania systemu obronności
państwa są funkcje:
• informacyjna – dostarczanie informacji o zdarzeniach w kraju i na świecie, ukazywanie spraw związanych ze sprawowaniem władzy, ułatwianie innowacji, postępu, adaptacji;
• korelacja – wyjaśnianie, interpretowanie i komentowanie znaczenia
zdarzeń i informacji, dostarczanie wsparcia uznawanym autorytetom i normom, socjalizowanie, ustalanie priorytetów w społeczeństwie i sygnalizowanie ich statusu.
• ciągłość – wdrażane dominującej kultury, współtworzenie i podtrzymywanie wspólnoty wartości.
165
• mobilizacja – prowadzenie kampanii na rzecz celów społecznych w sferze polityki, wojny, rozwoju ekonomicznego, pracy, a niekiedy także religii.
Komunikacja społeczna dostarcza informacji, wiedzy i poczucia tożsamości, pozwala jednostce odnaleźć siebie w społeczeństwie, a społeczeństwo we współczesnym świecie. Istniejąca za pośrednictwem mediów
transmisja nie pozwala pozostawać biernym wobec zachodzących procesów i zjawisk zarówno z życia politycznego, gospodarczego, jaki kulturalnego. Komunikacja kształtuje osobowość jednostki, poprzez przekazywanie
ogólnoakceptowalnych wartości, czy norm, a jednocześnie pozostawia
swobodę ich interpretacji. Podkreśla się znaczenie komunikacji dla rozprzestrzeniania kultury, uznaje się bowiem, iż komunikacja jest podstawowym elementem kultury. Jeden z rozdziałów książki Edwarda Halla Bezgłośny język, wykazując doniosłe znaczenie procesu komunikacji na rzecz
kultury, został zatytułowany Kultura jest komunikowaniem8.
Media, jako środek przekazu komunikacji, oddziałują bezpośrednio na
jednostkę, a za jej pośrednictwem na społeczeństwo we wszystkich aspektach życia społecznego. Media masowe mają trójwymiarowy charakter:
• jako techniczny kanał przepływu informacji;
• jako organizacje mające specyficzne cele i specyficzne sposoby ich
osiągania (oprócz celów ekonomicznych organizacje te pełnią określone
funkcje społeczne i podlegają państwowo-prawnym regulacjom);
• jako instytucje regulujące działania i rozwiązujące codzienne problemy9.
We współczesnym świecie najbardziej doniosły jest wpływ mediów na
poglądy polityczne obywateli. Media wobec świata polityki mogą przyjmować dwa oblicza: mogą być jej narzędziem wpływu, bądź bezlitosnym kontrolerem.
Zgodnie z obowiązującym prawem bezpośrednie kierowanie mediami
przez administrację państwową jest niedopuszczalne, jednak nawet, gdy
media pozostają politycznie niezależne od rządu, nie są całkowicie wyłączone spod państwowej regulacji. Według amerykańskich badaczy rząd ma
wiele sposobów ograniczania i kontrolowania środków masowych10. Media
mogą bowiem podlegać różnorodnym formom prawnej i administracyjnej
kontroli, ochrony lub regulacji organizowanym przez władze państwowe.
Telewizja i prasa działają na podstawie koncesji udzielanych i odbieranych
przez rządzących, co daje im duże możliwości sterowania opinią publiczną
za pośrednictwem mediów. W przypadku nowych mediów rola państwa,
jako kontrolera jest jeszcze bardziej znacząca. Zasady nadzoru nad wykorzystaniem sieci, ochroną praw twórców programów komputerowych, zasady ochrony dostępu do sieci są ustalane przez sprawujących władzę i ich
8
E.T. Hall, Bezgłośny język, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
S. Michalczyk, Społeczeństwo medialne: Komunikacja społeczna i promocja organizacji pozarządowych, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2008.
10
Don. R. Pember, Mass Media in America, Science Research Associates, Chicago 1974.
9
166
agendy. W tak funkcjonującej rzeczywistości trudno o prawną niepodległość
mediów i niezależność polityczną podawanych przez nie komunikatów.
Media i komunikacja społeczna pełnią istotne funkcje na rzecz systemu
obronności państwa. W czasie pokoju media działają zgodnie z obowiązującym prawem prasowym, gwarantującym im szerokie spektrum publikacji,
wolność wypowiedzi i dostęp do informacji publicznej. Media działają
w określonej przestrzeni społecznej, którą tworzą sfera prywatna (obywatele państwa) i sfera instytucji (instytucje państwowe, gospodarcze i społeczne). Między nimi utworzyła się w wyniku rozwoju demokracji i gospodarki
rynkowej przestrzeń komunikacyjna nazywana sferą publiczną.
Pełniąc rolę pośrednika w systemie obronnym, politycznym i ekonomicznym media są podstawą przepływu informacji i komunikowania pomiędzy poszczególnymi sferami przestrzeni społecznej. Media informują obywateli, edukują w zakresie praw, instytucji i mechanizmów, a ponadto
tworzą platformę debaty, w której jest miejsce na opinię sfery prywatnej
i sfery instytucji. Media nadają rozgłos działaniom władz i innym podmiotom
życia społecznego, jednocześnie umożliwiają prowadzenie perswazji przez
władze w celu uzyskania poparcia społecznego dla prowadzonych działań.
Słuszna jednak wydaje się ograniczona swoboda mediów w sytuacji zaistnienia kryzysu bezpieczeństwa państwa i jego obywateli. W warunkach
stanów nadzwyczajnych informacje przekazywane przez media nabierają
nowego, silniejszego znaczenia. Zasadne jest posiadanie państwowego
organu odpowiedzialnego za koordynację dystrybucji i kontrolę informacji
przekazywanych w mediach.
W strukturze systemu reagowania kryzysowego funkcjonuje zespół do
spraw polityki bezpieczeństwa składający się z sekcji analizy polityczno-strategicznej, sekcji budżetowej oraz sekcji do spraw kontaktów z mediami. Do zadań zespołu należy opracowanie materiałów informacyjnych do
potrzeb kontaktów z mediami.
Zadnia sekcji w zakresie współpracy z mediami są bardziej szczegółowe, a wśród nich11:
• organizowanie kontaktów sztabu kryzysowego Ministerstwa Obrony
Narodowej z mediami;
• kształtowanie, wspólnie z biurem informacji prasowej, jednolitej polityki informacyjnej resortu obrony narodowej mającej na celu pozyskiwanie
poparcia społecznego dla działań podejmowanych w celu przezwyciężania
kryzysu w kraju i poza jego granicami;
• przygotowanie komunikatów i materiałów informacyjnych o zaistniałej
sytuacji kryzysowej oraz redagowanie wraz z Biurem Informacji Prasowej
strony internetowej MON;
11
J.W. Michniak, Dowodzenie w operacjach antykryzysowych i połączonych, AON,
Warszawa 2003.
167
• monitorowanie informacji zawartych w publikacjach oraz podawanych
przez krajowe i zagraniczne środki masowego przekazu;
Media i komunikacja społeczna stanowią istotny element systemu obronności państwa, rozumianego jako zbiór uporządkowanych wewnętrznie i wzajemnie powiązanych elementów – ludzi, organizacji, urządzeń działających
na rzecz utrzymania bezpieczeństwa militarnego państwa12. Dziedzina
obronności państwa ma charakter kompleksowy, przez co stanowi obszar
zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, w tym m.in. nauki o mediach
i komunikacji społecznej. Media wspierają poczynania obronne państwa
poprzez przygotowanie struktury społecznej, wszystkich obywateli. Odnosi
się to do całości sił fizycznych i umysłowych narodu.
Studia z zakresu mediów i komunikacji społecznej wpisują się w skład
pozamilitarnego podsystemu obronności państwa. Do podstawowych jego
zadań należy: ochrona struktur państwa i ludności w warunkach kryzysu
oraz wojny, zapewnienie materialnych i duchowych podstaw egzystencji
ludności w warunkach zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa
i wojny, zasilanie zasobami ludzkimi i materiałowymi Sił Zbrojnych RP oraz
pozamilitarne wsparcie wojsk własnych i sojuszniczych prowadzących na
terytorium Polski13.
W czasie kryzysu bądź wojny media poprzez informacje przekazywane
do publicznej wiadomości mogą sterować postawami obywateli. Możliwość
wpływania na sposób odbioru i świadomość czytających, bądź oglądających została nazwana zjawiskiem agenda setting. Zrzeszając naród przed
odbiornikami telewizorów, masowe środki przekazu mogą kształtować
w obywatelach poczucie tożsamości, wzbudzać poczucie empatii oraz chęć
wsparcia kraju w trudnych sytuacjach. Ogromny zasięg oraz wielka siła
oddziaływania mediów na społeczeństwo pozwala zrzeszać naród wokół
jednolitych poglądów politycznych, gospodarczych i społecznych. Media
ułatwiają zdobywanie poparcia społecznego dla wydarzeń politycznych
w kraju i na arenie międzynarodowej. W sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa państwa media wraz z hasłami jednoczącymi naród powinny przekazywać informacje ułatwiające obywatelom odnalezienie się w niecodziennej
sytuacji.
Analiza obszarów badawczych nauki o obronności, nauki o mediach
oraz nauk o poznaniu i komunikacji społecznej pozwala dostrzec wiele
zbieżności oraz wzajemnych powiązań pomiędzy omawianymi dyscyplinami naukowymi:
• Omawiane dyscypliny naukowe są młode, ale prężnie i szybko się
rozwijają – nauka o obronności wraz z nauką o bezpieczeństwie zostały
12
13
168
Słownik z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002, wyd. czwarte.
J. Wojnarowski, System obronności państwa, AON, Warszawa 2005.
powołane Uchwałą Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dnia
28 stycznia 2011 roku (M. P.) Nr 14, poz. 149. Mocą przywoływanej uchwały dodane w dziedzinie nauki – nauki humanistyczne zostały dwie nowe
dyscypliny naukowe: nauka o bezpieczeństwie i nauka o obronności,
a skreślona została dziedzina naukowa – nauki wojskowe.
• Obszar badań – nauka o mediach i komunikacji społecznej bada media, instytucje i użytkowników, ogólnie mówiąc, całe środowisko medialne
i społeczeństwo medialne. Członkowie tego społeczeństwa są jednocześnie obywatelami, istotnym elementem całego systemu obronnego państwa. Media kontrolują instytucje państwowe, wpływające pośrednio bądź
bezpośrednio na system obronny państwa. Obie dyscypliny naukowe badają społeczeństwa, tyle że pod innym kątem – wpływu mediów oraz ich roli
i miejsca w realizacji zadań obronnych.
• Interdyscyplinarny charakter – interdyscyplinarny charakter studiów
z zakresu mediów i komunikacji społecznej jest jednym z argumentów wymienianych przez polskich profesorów za powołaniem nowej dyscypliny
naukowej. Nauka o obronności również charakteryzuje się interdyscyplinarnością, bowiem postrzeganie obronności w kategoriach wyłącznie militarnych byłoby charakterystyczne dla autorytatywnych systemów politycznych. Współczesne zagadnienia związane z obronnością posiadają też
charakter cywilny, a interdyscyplinarny charakter nauki o obronności wymaga postrzegania obronności przez pryzmat uwarunkowań politycznych,
społecznych, religijnych i ekonomicznych.
• Wpływ mediów i komunikacji społecznej na realizację zadań z zakresu obronności – media i komunikacja społeczna mają dużą siłę oddziaływania i znaczenie w systemie społecznym, politycznym i ekonomicznym.
Znaczenie mediów we współczesnym świecie, ich ogromna skala oddziaływania na jednostkę, a w konsekwencji też na całe społeczeństwo, czyni je
niezwykle istotnymi w zakresie obronności. Nauka o mediach i komunikacji
społecznej pozornie zachowuje dużą odrębność od nauki o obronności,
jednak analiza obszarów badań dyscyplin naukowych pozwala sformułować wniosek sprzeczny ze wstępnymi przypuszczeniami.
Nauka o mediach i komunikacji społecznej współpracuje z nauką
o obronności. Obie dyscypliny naukowe ustanowiły za obszar swoich dociekań badawczych społeczeństwo. Studia z zakresu komunikowania, mediów i obronności, choć są nowe, to cieszą się szerokim wachlarzem osiągnięć teoretycznych i metodologicznych. Nowo powołane dyscypliny
naukowe charakteryzują się interdyscyplinarnością, opierają się na wiedzy
różnych gałęzi nauki, jednocześnie współpracują, wymieniając się osiągnięciami. Znaczący wpływ mediów zarówno na opinię jednostki, jak i całego społeczeństwa w sferach spraw politycznych, ekonomicznych, społecznych czyni naukę o mediach i komunikacji społecznej niezwykle istotną
w zakresie realizacji zadań obronnych państwa. W sytuacji kryzysu bezpie169
czeństwa państwa komunikaty mediów masowych podawane do wiadomości obywateli zyskują nowe, silniejsze znaczenie. Media jednoczą naród,
pozwalają obywatelom odnaleźć się w nowej, często trudnej do zaakceptowania, niepewnej rzeczywistości. Trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem, że media choć nie ujęte przez Monteskiusza w podziale władzy, stanowią dziś „czwartą władzę”.
MEDIA SCIENCES, COGNITION AND SOCIAL
COMMUNICATION SCIENCES IN THE DEFENCE
SCIENCES’ PERSPECTIVE
Abstract: The aim of the article is to analyse correlations between three
disciplines (branches of science), i.e. science of media, cognition and social
communication sciences, as well as defence science. Having overviewed
accessible literature of the subject, the author confirms numerous correlations between the disciplines (branches of science) mentioned above and
points out that media and the process of communication through huge power of influencing people plays an essential role in the defence system of
the state. The state authorities for the sake of national interest good in crisis and war have the right to control communiqués and messages addressed to the citizens. Through public media it is possible to consolidate the
nation in the name of common political, economic or social slogans, as well
as to gain support for the authorities in the situation of security threat to the
state. A great power of media persuasion and social communication makes
them an essential element of non-military defence system of the state.
170

Obronność nr 2 / 2012 - Wydział Zarządzania i Dowodzenia AON

Transkrypt

Podobne dokumenty

Szkolenie z zakresu obronności w jednostkach samorządu

list do szkół - Olimpiada Wiedzy o Bezpieczeństwie i Obronności

REGULAMIN KONKURSU NA NAJLEPSZĄ PRACĘ LICENCJACKĄ

Kryzys sprzyja piarowcom

ANAJ-IHEDN TO TAKśE… PIERWSZE FRANCUSKIE

Szanowny Pan Bronisław Komorowski Prezydent Rzeczypospolitej

konkurs na stanowisko asystenta

Odpowiedź Ministra Spraw Wewnętrznych