PROBLEMATYKA MIĘDZYCZASOWA USTAWY O ODSETKACH

PROBLEMATYKA MIĘDZYCZASOWA USTAWY O ODSETKACH

PROBLEMATYKA MIĘDZYCZASOWA USTAWY
O ODSETKACH MAKSYMALNYCH
Ustawa z 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie
niektórych innych ustaw1 istotnie zmienia ustawę z 20 lipca 2001 r. o kredycie
konsumenckim2 oraz dodaje do art. 359 k.c. przepisy o odsetkach maksymalnych.
Ustawa o odsetkach maksymalnych rozstrzyga związane z nią konflikty
międzyczasowe (intertemporalne), czyli zakres stosowania i obowiązywania tej
ustawy oraz przepisów dotychczasowych, w swym art. 5: „Przepisy ustawy
stosuje się do czynności prawnych dokonywanych po jej wejściu w Ŝycie.”. Na
tle tego przepisu naleŜy wyjaśnić np., w jakich przypadkach stopa odsetek
zastrzeŜona w umowie zawartej przed dniem wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach
maksymalnych będzie podlegać ograniczeniom z art. 359 k.c., a takŜe w jakim
zakresie u.k.k. znajdzie zastosowanie do umowy o kredyt mieszkaniowy zawartej
przed tym dniem. Artykuł niniejszy odnosi się do tych kwestii przez pryzmat
umowy
kredytu
lub
poŜyczki
pienięŜnej.
Nie
dotyczy
on
kwestii
międzyczasowych związanych z nowym przepisem karnym – art. 18a u.k.k.
Ustawa o odsetkach maksymalnych wejdzie w Ŝycie 20 lutego 2006 r.
I.
Ogólne zasady międzyczasowe
W orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, wedle którego, w braku
szczegółowego
przepisu
przejściowego,
do
rozstrzygnięcia
konfliktu
międzyczasowego powstałego na tle zmiany przepisów prawa cywilnego naleŜy
stosować art. 3 k.c. (zasada niedziałania wstecz ustawy nowej) i zasady
wywodzone z ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy wprowadzające kodeks
cywilny3. Pogląd taki został zaprezentowany np. w uchwałach Sądu
NajwyŜszego4 z 14 grudnia 1990 r., III PZP 20/90,5 15 listopada 1991 r., III
CZP 115/91,6 28 lutego 1994 r., III CZP 9/94,7 27 maja 1993 r., III AZP
36/92,8 i 20 września 1996 r., III CZP 106/96,9 oraz w wyrokach SN z 23
1
Dalej „ustawa o odsetkach maksymalnych”.
Dalej „u.k.k.”.
3
Dalej „p.w.k.c.”.
4
Dalej „SN”.
5
OSNC z 1991 r., z. 7, poz. 79.
6
OSNC z 1992 r., z. 6, poz. 95.
7
OSP z 1995 r., z. 1, poz. 3.
8
OSNC z 1993 r., z. 11, poz. 186.
9
OSNC z 1997 r., z. 1, poz. 5.
2
czerwca 1999 r., I CKN 63/98,10 i 13 listopada 2000 r., I CKN 1221/0011.
Podobny pogląd zaprezentował Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniach z 28
maja 1986 r., U 1/86,12 5 listopada 1986 r., U 5/86,13 i 28 maja 1997 r., K
26/9614.
Standardowe rozwiązania konfliktów międzyczasowych z dziedziny prawa
zobowiązań zawierają art. XXVI i art. XLIX p.w.k.c. Wynika z nich, Ŝe co do
zasady stosunki zobowiązaniowe powstałe przed wejściem w Ŝycie ustawy
nowej podlegają ustawie dawnej. JeŜeli jednak po wejściu w Ŝycie ustawy nowej
nastąpiło zdarzenie niezwiązane z istotą takiego stosunku, do skutków takiego
zdarzenia stosuje się ustawę nową. W szczególności naleŜy stosować przepisy
ustawy nowej o przejściu praw i obowiązków, odnowieniu, potrąceniu, skutkach
niemoŜliwości świadczenia oraz wygaśnięciu lub zmianie zobowiązania, o ile
zdarzenie wywołujące taki skutek nastąpiło juŜ w okresie obowiązywania
ustawy nowej. Ta ostatnia zasada dotyczy takŜe skutków niewykonania
zobowiązania lub zwłoki wierzyciela, która nastąpiła pod rządami ustawy nowej.
A contrario, skutki innego, związanego z istotą stosunku prawnego zdarzenia
prawnego, które nastąpiło pod rządami ustawy nowej, podlegają ustawie dawnej,
jeŜeli zobowiązanie powstało w okresie obowiązywania ustawy dawnej.
Zobowiązanie powstałe juŜ pod rządami ustawy nowej podlega jej przepisom.
Przepis art. L p.w.k.c. nakazuje stosowanie do całości opisanych w nim
zobowiązań ustawy nowej od chwili jej wejścia w Ŝycie. Jest sporne15, czy
wyraŜa on regułę ogólną w zakresie zobowiązań z wymienionych w nim umów
lub w zakresie tzw. trwałych stosunków prawnych, czy teŜ znalazł on
zastosowanie tylko raz, przy wejściu w Ŝycie k.c.
Wedle art. 21 u.k.k., do umów zawartych przed wejściem w Ŝycie u.k.k.
naleŜało stosować przepisy dotychczasowe. Analogiczne przepisy zawarte były
w ustawach z lat 2003 i 2004, które zmieniały merytoryczną treść u.k.k.
II.
Sens art. 5 ustawy o odsetkach maksymalnych
W pierwszej kolejności naleŜy podkreślić róŜnice między brzmieniem
10
OSNC z 2000 r., z. 1, poz. 14.
Niepublikowany. Legalis.
12
OTK z 1986 r., Nr 1, poz. 2.
13
U 5/86, OTK z 1986 r., Nr 1, poz. 1.
14
K 26/96, OTK z 1997 r., Nr 2, poz. 19.
15
Por. J. Gwiazdomorski, „Międzyczasowe prawo prywatne”, Nowe Prawo z 1965 r., z. 6 i 7-8, s. 617618, Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2004, s. 57-58.
11
przepisów opisanych w punkcie I. powyŜej a art. 5 ustawy o odsetkach
maksymalnych. Ten ostatni przepis, w odróŜnieniu od art. XXVI i art. XLIX
p.w.k.c., nie zawiera kryterium czasu powstania zobowiązania (przed albo po
wejściu w Ŝycie ustawy nowej), ani nie rozróŜnia czynności prawnych
związanych i niezwiązanych z istotą stosunku prawnego. Nie odnosi się on,
odmiennie niŜ art. 21 u.k.k., do chwili zawarcia umowy, lecz do chwili
dokonania czynności prawnej.
Ustawa o odsetkach maksymalnych nowelizuje przepisy dotyczące wyłącznie
zobowiązań wynikających z czynności prawnych, w szczególności umów.
Jedynie art. 16 u.k.k., dotyczący m.in. reklam, częściowo nie odnosi się do
takich zobowiązań; przepis ten nie podlega bezpośrednio nowelizacji, lecz
zmienia się zakres jego zastosowania z uwagi na zmiany w art. 3 u.k.k. Tak więc
art. 5 ustawy o odsetkach maksymalnych wskazuje na kryterium zastosowania
tej ustawy, które jest na tyle szczegółowe, Ŝe co do zasady wyłącza konieczność
sięgania do ogólnych zasad prawa międzyczasowego. Kryterium tym
(łącznikiem) jest dokonanie czynności prawnej po wejściu w Ŝycie ustawy o
odsetkach maksymalnych.
Ze sformułowania „przepisy ustawy stosuje się do czynności prawnych”
moŜna wnosić, Ŝe „czynność prawna”, o której mowa w art. 5 ustawy o
odsetkach
maksymalnych,
to
czynność
prawna
objęta
zakresem
przedmiotowym tej ustawy. Innymi słowy, jest to czynność prawna, której
dotyczą przepisy k.c. lub u.k.k. zmieniane na mocy ustawy o odsetkach
maksymalnych. PoniewaŜ ustawa o odsetkach maksymalnych przewiduje
zastosowanie u.k.k. do pewnych umów, które wcześniej nie podlegały u.k.k.,
sformułowanie „czynność prawna” obejmuje takŜe czynność prawną dotyczącą
takiej umowy i uregulowaną w u.k.k.
PoniŜej
omówione
zostaną
kwestie
międzyczasowe
związane
z
poszczególnymi przepisami ustawy o odsetkach maksymalnych.
III.
Przepisy o odsetkach maksymalnych
III.A.
Uwagi wstępne
Odsetki wynikające z czynności prawnej, o których mowa w art. 359 §21 i §22
k.c., to odsetki zastrzeŜone w czynności prawnej. Przepisy te ograniczają
wysokość takich odsetek. Przepisy te nie dotyczą odsetek w wysokości
określonej przez ustawę, które naleŜą się w przypadku określonym przez ustawę
(np. odsetek ustawowych za opóźnienie), chociaŜby naleŜały się one w związku
ze zobowiązaniem wynikającym z czynności prawnej.
Tak więc czynnością prawną uregulowaną w tych przepisach jest czynność
prawna, przez którą zastrzegana jest wysokość odsetek. Przepisy te będą więc,
zgodnie z art. 5 ustawy o odsetkach maksymalnych, ograniczać wysokość
odsetek zastrzeŜonych w czynności prawnej dokonanej po wejściu w Ŝycie tej
ustawy.
Z treści art. 359 §21 k.c. wynika, Ŝe „wysokość” odsetek, o której mowa w tym
przepisie, to w istocie stopa odsetek, czyli współczynnik, który po zastosowaniu
do podstawy obliczenia odsetek i czasu ich naliczania prowadzi do ustalenia
kwoty odsetek. Tylko tak rozumiana „wysokość” odsetek da się bowiem
porównać z czterokrotnością wysokości stopy kredytu lombardowego.
III.B.
Zawarcie umowy
Co oczywiste, jeŜeli umowa zawarta po 19 lutego 2006 r. określa stopę
odsetek naleŜnych na jej podstawie, to stopa ta jest ograniczona przez
przepisy o odsetkach maksymalnych.
Warto przypomnieć, Ŝe, wedle art. 78 §1 zdanie drugie k.c., do zawarcia
umowy w formie pisemnej wymagana jest wymiana dokumentów obejmujących
oświadczenia woli stron, z których kaŜdy jest podpisany przez stronę, albo
dokumentów, z których kaŜdy obejmuje oświadczenie woli jednej ze stron i jest
przez nią podpisany. Tak więc umowa zostaje zawarta w formie pisemnej w
chwili, w której kaŜdej stronie zostanie złoŜone na piśmie oświadczenie woli
drugiej strony o zawarciu umowy; jeŜeli oświadczenia woli stron są składane w
róŜnym czasie, naleŜy wziąć pod uwagę chwilę późniejszą.
Wedle art. 70 §1 k.c., w razie wątpliwości umowę uwaŜa się za zawartą w
drodze oferty w chwili otrzymania przez oferenta oświadczenia oblata (adresata)
o przyjęciu oferty, a jeŜeli dojście do oferenta oświadczenia o przyjęciu oferty
nie jest wymagane (art. 69 k.c.) - w chwili przystąpienia oblata do wykonania
umowy.
Milczące przyjęcie oferty, za które uwaŜany jest brak niezwłocznej odpowiedzi
ze strony przedsiębiorcy na ofertę złoŜoną przez osobę, z którą pozostaje w
stałych stosunkach gospodarczych, naleŜy uznać za oświadczenie woli (art. 682
k.c.)16. Wydaje się, Ŝe oświadczenie to zostaje złoŜone, a umowa zawarta, z
upływem czasu, w którym oferent otrzymałby odpowiedź, gdyby została ona
przygotowana i wysłana w zwykłym toku czynności17.
Artykuł 5 ustawy o odsetkach maksymalnych odnosi się do czasu dokonania
czynności prawnej, a nie do czasu powstania albo ustania jej skutków, np. w
wyniku ziszczenia się warunku lub nadejścia terminu. Zatem fakt, iŜ skutki
prawne umowy są uzaleŜnione od warunku lub terminu (np. umowa kredytu
zostaje zawarta 19 lutego 2006 r., zaś kredyt ma zostać udzielony po
ustanowieniu zabezpieczenia w marcu 2006 r.), nie wpływa na rozstrzygnięcie,
czy do umowy stosuje się ustawa o odsetkach maksymalnych. Liczy się bowiem
chwila zawarcia umowy.
Dalej naleŜy rozwaŜyć przypadek umowy zawieranej po 19 lutego 2006 r. w
wykonaniu umowy przedwstępnej zawartej przed 20 lutego 2006 r. Artykuł 5
ustawy o odsetkach maksymalnych nie rozróŜnia między czynnością prawną
dokonaną po chwili wejścia w Ŝycie tej ustawy w wykonaniu istniejącego w tej
chwili zobowiązania a inną czynnością prawną dokonaną po tej chwili. Zatem,
jeŜeli umowa przyrzeczona przewiduje wysokość naleŜnych na jej
podstawie odsetek, to, skoro zostaje zawarta po chwili wejścia w Ŝycie
ustawy o odsetkach maksymalnych, wysokość tych odsetek podlega
ograniczeniom przewidzianym tą ustawą, chociaŜby umowę przedwstępną
zawarto przed tą chwilą.
JeŜeli umowa przyrzeczona miałaby zostać zawarta po wejściu w Ŝycie ustawy
o odsetkach maksymalnych, zaś stopa odsetek, która powinna zostać w niej
zastrzeŜona zgodnie z umową przedwstępną, przewyŜsza stopę odsetek
maksymalnych, to nie jest moŜliwe zawarcie umowy przyrzeczonej zgodnie z
treścią zobowiązania wynikającego z umowy przedwstępnej (art. 359 §21 k.c.).
W razie zawarcia umowy przyrzeczonej po 19 lutego 2006 r., odsetki naleŜne jej
na podstawie nie zostałyby zastrzeŜone wedle stopy określonej zgodnie z umową
przedwstępną, lecz wedle stopy odsetek maksymalnych (art. 359 §22 k.c.).
Podstawowym świadczeniem, do jakiego zobowiązana jest strona umowy
przedwstępnej,
16
jest
złoŜenie
oświadczenia
woli
o
zawarciu
umowy
Z. Radwański, w: System prawa prywatnego, Tom 2, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2002,
s. 341.
17
A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1998, s. 294.
przyrzeczonej o treści określonej w umowie przedwstępnej18. Orzecznictwo SN
stoi na stanowisku, iŜ umowa przedwstępna nie jest umową wzajemną i nie
podlega przepisom o umowach wzajemnych19, gdyŜ świadczenie jej strony,
polegające na złoŜeniu oświadczenia woli, nie moŜe zostać uznane za
ekwiwalent analogicznego świadczenia drugiej strony. W takiej sytuacji wydaje
się, iŜ moŜliwe jest jedynie zastosowanie ogólnego przepisu art. 475 §1 k.c.,
dotyczącego skutków niemoŜliwości świadczenia. Wedle tego przepisu, jeŜeli
świadczenie stało się niemoŜliwe z powodu okoliczności, za którą dłuŜnik nie
ponosi odpowiedzialności, zobowiązanie wygasa. W omawianym wypadku,
złoŜenie skutecznego oświadczenia woli o zawarciu umowy przyrzeczonej,
zgodnego z treścią zobowiązania wynikającego z umowy przedwstępnej, stało
się niemoŜliwe wskutek zmiany przepisów (niemoŜliwość prawna20), a więc
okoliczności, za którą co do zasady Ŝadna strona nie ponosi odpowiedzialności.
NaleŜy
podkreślić,
iŜ
świadczenie,
do
którego
zobowiązuje
umowa
przedwstępna, polega na zawarciu umowy przyrzeczonej o ustalonej treści, a
zatem jest niepodzielne21. JeŜeli strona składa oświadczenie woli o zawarciu
umowy przyrzeczonej o treści innej niŜ ta, która wynika z umowy
przedwstępnej, druga strona nie jest zobowiązana do przyjęcia takiego
świadczenia22. Zatem w omawianej sytuacji zobowiązanie do zawarcia umowy
przyrzeczonej przewidującej odsetki wyŜsze niŜ maksymalne wygasa w
całości jako dotyczące świadczenia niemoŜliwego.
Innym ciekawym przypadkiem jest zawarcie, po chwili wejścia w Ŝycie ustawy
o odsetkach maksymalnych, umowy, która nie określa wprost stopy odsetek
naleŜnych na jej podstawie, lecz odwołuje się w tym zakresie do umowy
ramowej zawartej przed tą chwilą. Sytuacja taka wystąpi, gdy np. strony zawrą
23 grudnia 2005 r. umowę ramową określającą szczegółowe zasady udzielania
kredytów, w tym stopę odsetek, które mają się stosować do wszelkich umów
kredytu zawartych przez strony w 2006 r., zaś 13 marca 2006 r. zawrą umowę
kredytu, która określa jedynie kwotę kredytu, a co do pozostałych kwestii
18
Z. Radwański, w: System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań – Część ogólna, Ossolineum 1981, s.
410, M. Krajewski, Umowa przedwstępna, Warszawa 2000, s. 116, wyrok SN z 14 grudnia 1999 r., II
CKN 624/98, OSNC z 2000 r., z. 6, poz. 120.
19
Powołany wyrok z 14 grudnia 1999 r. Natomiast M. Krajewski, op. cit., s. 49-55, dopuszcza moŜliwość
ukształtowania umowy przedwstępnej jako wzajemnej z woli jej stron.
20
Por. W. Popiołek, w: Kodeks cywilny. Komentarz, Tom I, Warszawa 2002, s. 1133.
21
M. Krajewski, op. cit., s. 120.
22
M. Krajewski, op. cit., s. 125.
odwołuje się do umowy ramowej. W takim przypadku naleŜy uznać, Ŝe
zawierając umowę „szczegółową” strony w istocie określiły wszelkie jej
postanowienia, w tym stopę odsetek, tyle Ŝe uczyniły to – co do większości
postanowień – przez odwołanie do umowy ramowej. Odwołanie to wynika z
pewnej konwencji przyjętej przez strony, niemniej prowadzi do określenia
skutków wywoływanych przez umowę „szczegółową” zgodnie z zamiarem jej
stron (art. 56 k.c.). Zatem do umowy „szczegółowej” zawartej po wejściu w
Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych znajdą zastosowanie przepisy tej
ustawy. JeŜeli stopa odsetek przewidziana w umowie ramowej, do której
odwołuje
się
taka
umowa
„szczegółowa”,
przewyŜszy stopę
odsetek
maksymalnych, na podstawie tej ostatniej umowy naleŜne będą odsetki
maksymalne.
III.C.
Inna czynność prawna
Oczywiste jest rozstrzygnięcie przypadku, w którym po chwili wejścia w Ŝycie
ustawy o odsetkach maksymalnych strony zawierają porozumienie (aneks)
zmieniające postanowienia zawartej przed tą chwilą umowy, które określają
wysokość odsetek. Takie porozumienie jest umową i czynnością prawną
dokonaną po wejściu w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych. Porozumienie
to podlega zatem tej ustawie, przez co określana w nim stopa odsetek jest
ograniczona przepisami k.c. o odsetkach maksymalnych. Co do określenia
chwili zawarcia takiego porozumienia, odsyłam do punktu III.B powyŜej.
Szczególnym przypadkiem zmiany treści stosunku umownego o charakterze
ciągłym jest zmiana wzorca umowy w trybie art. 3841 k.c. Zmiana ta następuje
w ten sposób, Ŝe strona posługująca się wzorcem umowy (proferent) komunikuje
drugiej stronie, zgodnie z art. 384 k.c., nowy wzorzec, zaś druga strona nie
wypowiada umowy w najbliŜszym terminie wypowiedzenia. W praktyce umowa
często przewiduje termin, w ciągu którego druga strona powinna wypowiedzieć
umowę,
aby
sprzeciwić
się
przyjęciu
nowego
wzorca.
Zaniechanie
wypowiedzenia umowy w odpowiednim terminie naleŜy rozumieć jako
oświadczenie woli drugiej strony o przyjęciu nowego wzorca umowy23. Zmiana
wzorca umowy wymaga dwóch oświadczeń woli: oświadczenia proferenta o
zamiarze zmiany wzorca umowy i oświadczenia drugiej strony o przyjęciu
23
Por. E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Gdynia 2002, s. 325, wyrok SN z 18 grudnia 2002 r., IV
CKN 1616/00, OSNC z 2004 r., z. 4, poz. 54.
zmiany; to ostatnie oświadczenie zostaje złoŜone w sposób dorozumiany w
chwili
bezskutecznego
upływu
terminu
do
wypowiedzenia
umowy.
Oświadczenia te składają się na czynność prawną, której treścią jest zmiana
wzorca umowy. Zatem, jeŜeli zmiana wzorca umowy dotyczy wysokości
odsetek i następuje w omawianym trybie, to zmienione postanowienia
podlegają przepisom k.c. o odsetkach maksymalnych, o ile termin do
wypowiedzenia umowy upłynął bezskutecznie po 19 lutego 2006 r.
Zmiana wysokości odsetek określonej w umowie moŜe teŜ nastąpić w drodze
jednostronnej czynności prawnej. Dotyczy to zmiany następującej na podstawie
tzw. klauzuli modyfikacyjnej zamieszczonej w umowie, czyli postanowienia
zezwalającego jednej ze stron na złoŜenie oświadczenia woli o zmianie treści
zobowiązania lub oznaczeniu świadczenia. Szczególnym przypadkiem klauzuli
modyfikacyjnej jest klauzula waloryzacyjna (indeksacyjna) pozwalająca jednej
ze stron na zmianę wysokości świadczenia w razie zmiany określonego
wskaźnika. Typową klauzulą waloryzacyjną jest postanowienie zezwalające
bankowi na zmianę stopy odsetek zastrzeŜonej w umowie kredytu stosownie do
zmiany jednej ze stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego. Zmiana
dokonana na podstawie klauzuli modyfikacyjnej wymaga złoŜenia oświadczenia
woli; jest to więc czynność prawna. JeŜeli oświadczenie woli o takiej zmianie
zostaje złoŜone, czyli dochodzi do adresata w taki sposób, Ŝe moŜe się on
zapoznać z jego treścią, po 19 lutego 2006 r., zaś zmiana dotyczy wysokości
odsetek, to zmienione postanowienia podlegają przepisom k.c. o odsetkach
maksymalnych.
Niekiedy
postanowienie
umowy
przewiduje
zmienną
stopę
odsetek
kształtowaną w zaleŜności od określonego wskaźnika, którego zmiana pociąga
za sobą zmianę stopy odsetek bez konieczności składania oświadczenia woli.
Przykładem takiego postanowienia jest zastrzeŜenie stopy odsetek jako równej
wskaźnikowi WIBOR 1 month powiększonemu o 1 punkt procentowy marŜy
banku. Zmiana stopy odsetek nie następuje wówczas wskutek czynności prawnej
kształtującej tę stopę. Oświadczenie banku, które wskazuje drugiej stronie nową
stopę odsetek, ma znaczenie informacyjne i jest oświadczeniem wiedzy, a nie
woli. Sama stopa odsetek została określona w umowie, przy czym określenie to
nastąpiło przez odwołanie się do pewnego zmiennego wskaźnika; wahania tego
wskaźnika powodują samoczynnie zmiany stopy odsetek. JeŜeli umowa
obejmująca takie postanowienie została zawarta przed 20 lutego 2006 r., to
zmiany stopy odsetek następujące od tej daty wskutek wahań określonego w
umowie wskaźnika bazowego nie podlegają przepisom k.c. o odsetkach
maksymalnych. Ustawa ta stosowałaby się dopiero wtedy, gdyby nastąpiła
zmiana postanowień umowy o stopie odsetek wynikająca z czynności prawnej
(np. aneksu do umowy) dokonanej pod rządami ustawy o odsetkach
maksymalnych.
Ciekawym zagadnieniem jest wpływ zmiany postanowień umowy, które nie
dotyczą
wysokości
maksymalnych.
odsetek,
Dotyczy
to
na
zastosowanie
ustawy
o
w
szczególności
przedłuŜenia
odsetkach
terminu
obowiązywania umowy, np. przedłuŜenia terminu spłaty kredytu albo okresu
obowiązywania umowy kredytu odnawialnego, jak teŜ zmiany kwoty
udzielonego kredytu. JeŜeli omawiana zmiana dotyczy umowy zawartej przed
chwilą wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych, lecz następuje po tej
chwili, powstaje pytanie, czy prowadzi ona do zastosowania przepisów k.c. o
odsetkach maksymalnych. NaleŜy powtórzyć, iŜ art. 5 tej ustawy przewiduje, Ŝe
jej przepisy „stosuje się do czynności prawnych dokonywanych po jej wejściu w
Ŝycie”. O zastosowaniu ustawy o odsetkach maksymalnych nie powinno zatem
decydować dokonanie czynności prawnej, która pozostaje poza zakresem
przedmiotowym tej ustawy, albowiem ustawa ta nie „stosuje się” do takiej
czynności. Czynność prawna mająca za przedmiot określenie okresu
obowiązywania umowy lub wysokości kredytu powoduje oczywiście, Ŝe
zobowiązania ukształtowane taką czynnością będą wykonywane zgodnie z
pozostałymi postanowieniami umowy, w tym dotyczącymi wysokości odsetek.
Jednak treść tej czynności nie obejmuje zastrzeŜenia wysokości (stopy) odsetek;
wysokość ta została zastrzeŜona wcześniej i nie sposób przyjąć, Ŝe strony
ponownie ją zastrzegają przy kaŜdej zmianie treści zobowiązania. Tak więc,
jeŜeli zmiana postanowień umowy wynikająca z czynności prawnej
dokonanej po 19 lutego 2006 r. nie dotyczy postanowień o wysokości
odsetek, to zmiana ta nie powoduje poddania zobowiązań wynikających z
umowy przepisom k.c. o odsetkach maksymalnych.
Ta sama konkluzja dotyczy np. czynności prawnej mającej za przedmiot
wykonanie uprawnienia kredytobiorcy do skorzystania z udzielonego mu
kredytu.
JeŜeli wysokość odsetek zostaje zastrzeŜona w innej jednostronnej czynności
prawnej (np. przyrzeczeniu publicznym lub testamencie), to jest ona ograniczana
przez przepisy k.c. o odsetkach maksymalnych, o ile czynność została dokonana
po 19 lutego 2006 r. JeŜeli na czynność prawną składa się oświadczenie woli
składane innej osobie, to o chwili dokonania czynności rozstrzyga art. 61 §1 k.c.
PowyŜsze uwagi zawarte w niniejszym punkcie III.C dotyczą odpowiednio
zmiany treści takiej czynności.
IV.
Zmiany przepisów u.k.k.
IV.A.
Zakres przedmiotowy u.k.k.
Wskutek zmian wprowadzonych do art. 3 u.k.k., ustawie tej będą podlegać
umowy o kredyt konsumencki bagatelny (o wysokości mniejszej niŜ 500
złotych), krótkoterminowy (o terminie spłaty nieprzekraczającym 3 miesięcy),
mieszkaniowy (na cele wymienione w skreślonym art. 3 ust. 2 pkt 3 u.k.k.) i
konsolidacyjny (na spłatę kredytu mieszkaniowego). Dotąd umowy takie były
wyłączone z zakresu przedmiotowego u.k.k. PoniŜsze uwagi dotyczą umowy o
kredyt konsumencki bagatelny, lecz odnoszą się odpowiednio do pozostałych
kategorii umów wymienionych powyŜej.
Oczywiście umowa o kredyt konsumencki bagatelny zawarta po 19 lutego
2006 r. w pełni podlega u.k.k. w brzmieniu nadanym ustawą o odsetkach
maksymalnych, chyba Ŝe jest wyłączona z zakresu przedmiotowego u.k.k. Co
do określenia chwili zawarcia umowy oraz kwestii związanych z umową
przedwstępną i umową ramową, odsyłam do punktu III.B powyŜej.
Szczególnym przypadkiem „zawarcia” umowy o kredyt konsumencki w
rozumieniu u.k.k. jest utrzymywanie się nieprzewidzianego w umowie ujemnego
salda, za zgodą kredytodawcy, przez co najmniej 3 miesiące. W tym wypadku
wydaje się, Ŝe decydujące znaczenie ma chwila wyraŜenia zgody przez
kredytodawcę na utrzymywanie się ujemnego salda przez ten okres. JeŜeli taka
zgoda została wyraŜona przed 20 lutego 2006 r., zaś kwota takiego kredytu
konsumenckiego nie przekraczała 500 złotych, u.k.k. co do zasady nie stosuje się
do takiego kredytu.
Nadto, u.k.k. moŜe się w pewnym zakresie stosować do umowy o kredyt
konsumencki bagatelny zawartej przed 20 lutego 2006 r., jeŜeli nie wcześniej niŜ
w tej dacie zostaje dokonana czynność prawna uregulowana w u.k.k. i dotycząca
takiej umowy, zaś zastosowanie u.k.k. do takiej umowy nie jest wyłączone przez
jej przepisy w brzmieniu po nowelizacji (np. art. 3 ust. 1 pkt 3 o kredycie
nieodpłatnym). Ewentualne wyłączenie zastosowania u.k.k. naleŜy oceniać
wedle treści umowy z chwili dokonania takiej czynności. Natomiast nieistotne
jest, w jakim zakresie zostały wykonane zobowiązania z umowy. Zatem nie
moŜna uznać za umowę o kredyt nieodpłatny np. umowy, która zobowiązuje
konsumenta do zapłaty oprocentowania, chociaŜby odsetki zostały juŜ spłacone.
JeŜeli umowa o kredyt konsumencki bagatelny zawarta przed chwilą wejścia w
Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych zostaje zmieniona przez umowę
zawartą po tej chwili, zaś ta umowa zmieniająca spełnia definicję umowy o
kredyt konsumencki podlegającej u.k.k. (jest w istocie nową umową), to do tej
nowej umowy stosują się przepisy u.k.k., w tym te dotyczące zawarcia umowy24.
Sytuacja ta jest dosyć rzadka w praktyce i moŜe dotyczyć np. umowy, która,
zmieniając poprzednio zawartą umowę, przewiduje udzielenie kredytobiorcy
dodatkowego kredytu i zwiększenie kosztów związanych z udzieleniem lub
spłatą kredytu (art. 2 ust. 1 i art. 3 ust. 1 pkt 3 u.k.k.).
JeŜeli treść zobowiązań wynikających z umowy o kredyt konsumencki
bagatelny zawartej przed chwilą wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach
maksymalnych zostaje zmieniona przez czynność prawną dokonaną po tej
chwili, przy czym zmiana nie ma charakteru nowej umowy o kredyt
konsumencki podlegającej u.k.k., stosuje się następujące zasady. JeŜeli taka
zmiana dotyczy uprawnienia kredytobiorcy do przedterminowej spłaty kredytu,
obowiązku kredytobiorcy poinformowania o zamiarze takiej spłaty, skutków
takiej spłaty co do obowiązku zapłaty odsetek, prowizji lub opłat, terminu
rozliczenia wynikającego z takiej spłaty lub prowizji za taką spłatę, to zmiana
nie moŜe wprowadzić zasad sprzecznych z art. 8 u.k.k. Natomiast sama
przedterminowa spłata kredytu nie jest czynnością prawną i nie skutkuje
zastosowaniem u.k.k. Podobnie zmiana dotycząca treści weksla lub czeku
konsumenta wręczonego kredytodawcy w celu spełnienia lub zabezpieczenia
świadczenia wynikającego z umowy o kredyt konsumencki bagatelny lub
obowiązku zwrotu tego dokumentu nie moŜe naruszyć art. 9 u.k.k. Zmiana treści
zobowiązania z takiej umowy nie moŜe teŜ skutkować wyłączeniem ani
ograniczeniem zarzutów przysługujących konsumentowi w razie przelewu przez
24
Por. J. Chłąd, „Zmiana umowy o kredyt konsumencki”, Prawo Bankowe Nr 4 z 2004 r., s. 70-74.
kredytodawcę wierzytelności z takiej umowy (art. 10 ust. 1 u.k.k.). Nadto,
zmiana odnosząca się do uprawnienia kredytodawcy do wypowiedzenia umowy
o kredyt konsumencki bagatelny z powodu niespełnienia przez kredytobiorcę
świadczenia pienięŜnego nie moŜe wprowadzić zasad sprzecznych z art. 14
u.k.k. Postanowienie omawianej czynności prawnej, które narusza art. 8, 9, 10
ust. 1 lub 14 u.k.k., jest niewaŜne (art. 58 §1 k.c.). Wreszcie, jeŜeli zgoda
kredytodawcy na utrzymywanie się ujemnego salda w kwocie poniŜej 500
złotych przez co najmniej 3 miesiące (art. 3 ust. 2 pkt 1 u.k.k.) została udzielona
przed chwilą wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych, lecz po tej
chwili zostaje dokonana czynność prawna skutkująca zmianą rocznej stopy
oprocentowania lub kosztów kredytu, na kredytodawcy ciąŜy, w zakresie tej
zmiany, obowiązek informacyjny z art. 6 u.k.k. Co do moŜliwych rodzajów
czynności prawnej zmieniającej treść zobowiązań oraz chwili dokonania takiej
czynności, odsyłam do punktu III.C powyŜej.
Wedle dominującego poglądu, wydanie weksla lub czeku remitentowi przez
wystawcę jest czynnością prawną (umową) prowadzącą do powstania
zobowiązania wekslowego25. Zatem, jeŜeli po 19 lutego 2006 r. konsument
wręczy kredytodawcy weksel lub czek wystawiony przez siebie w celu
spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającego z umowy o kredyt
konsumencki bagatelny zawartej do tej daty, zastosowanie znajdzie art. 9 ust. 1
– 3 u.k.k.
Dalej, w przypadku dokonania po 19 lutego 2006 r. czynności prawnej
mającej za przedmiot przelew wierzytelności kredytodawcy z umowy o kredyt
konsumencki
postanowienie
bagatelny
tej
zawartej
umowy
do
tej
wyłączające
daty,
lub
bezskuteczne
ograniczające
będzie
zarzuty
przysługujące konsumentowi w związku z tym przelewem (art. 10 ust. 1 u.k.k.).
JeŜeli po chwili wejścia w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych
zostanie dokonana czynność prawna mająca za przedmiot przejęcie albo
przystąpienie przez konsumenta do długu wynikającego z umowy o kredyt
konsumencki bagatelny zawartej przed tą chwilą z inną osobą, na
kredytodawcy będzie ciąŜył obowiązek informacyjny z art. 10 ust. 2 u.k.k.
Wnioskowanie o zastosowaniu ustawy o odsetkach maksymalnych jest, wedle
25
M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 1998, s. XLI-XLIV i 432-433 oraz
tam powołana literatura.
jej art. 5, przeprowadzane następująco: skoro pod rządami ustawy nowej
dokonano regulowanej przez nią czynności prawnej, to ustawa nowa stosuje się
do tej czynności. JeŜeli do dokonania takiej czynności konieczne jest pewne
uprawnienie, jego istnienie ocenia się na podstawie treści odpowiedniego
stosunku prawnego. Treść stosunku prawnego, który wynika z czynności
prawnej dokonanej przed wejściem w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych,
co do zasady nie jest określana przez tę ustawę. Przepisy u.k.k. nie przyznawały
kredytobiorcy prawa do odstąpienia od umowy o kredyt konsumencki bagatelny
zawartej przed 20 lutego 2006 r. Gdyby kredytobiorca złoŜył, w albo po tym
dniu, oświadczenie o odstąpieniu od takiej umowy z powołaniem się na
u.k.k., naleŜałoby uznać, iŜ taka czynność prawna (odstąpienie) jest
niewaŜna, gdyŜ uprawnienie do jej dokonania nie wynikało z treści stosunku
prawnego istniejącego w chwili jej dokonania.
Nieco inaczej przedstawia się kwestia uprawnienia kredytodawcy do
wypowiedzenia umowy o kredyt konsumencki bagatelny, zawartej przed 20
lutego 2006 r., z powodu niespełnienia przez kredytobiorcę świadczenia
pienięŜnego. O ile postanowienia umowy dotyczące tego prawa nie zostały
zmienione po wejściu w Ŝycie ustawy o odsetkach maksymalnych, istnienie tego
uprawnienia naleŜy oceniać na podstawie tych postanowień i przepisów
prawa, które obowiązywały w zakresie tej umowy przed 20 lutego 2006 r.
JednakŜe
wypowiedzenie
dokonane,
przez
złoŜenie
kredytobiorcy
odpowiedniego oświadczenia woli, po wejściu w Ŝycie ustawy o odsetkach
maksymalnych nie moŜe naruszać art. 14 u.k.k. Przepis ten stawia pewne
wymogi co do dopuszczalności i terminu wypowiedzenia. Przykładowo, jeŜeli
umowa o kredyt konsumencki bagatelny zawarta w lipcu 2005 r. uprawniała
kredytodawcę do wypowiedzenia w razie opóźnienia ze spłatą co najmniej
dwóch pełnych rat, to – jeŜeli oświadczenie o wypowiedzeniu miałoby dotrzeć
do kredytobiorcy po 19 lutego 2006 r. – do wypowiedzenia konieczne jest takŜe
uprzednie wezwanie do zapłaty opisane w art. 14 u.k.k.
Wedle art. 16 u.k.k., oferta zawierająca jakiekolwiek dane dotyczące kosztu
kredytu
konsumenckiego
powinna
podawać
rzeczywistą
roczną
stopę
oprocentowania. W doktrynie prawa cywilnego jest sporne, czy oferta jest
odrębną czynnością prawną, czy teŜ elementem kształtowania czynności
prawnej, jaką jest umowa26. Nawet gdyby nie uznać oferty za odrębną czynność
prawną, nie ulega wątpliwości, Ŝe art. 16 u.k.k., w zakresie dotyczącym oferty,
dotyczy procesu dokonywania czynności prawnej, jaką jest umowa, niezaleŜnie
od tego, czy czynność ta zostanie dokonana. Do zastosowania ustawy o
odsetkach maksymalnych w zakresie art. 16 u.k.k. powinno więc wystarczyć
dokonywanie czynności prawnej (zawieranie umowy) po 19 lutego 2006 r.
Zatem art. 16 u.k.k. moŜe stosować się do oferty, która dotyczy umowy o
kredyt konsumencki bagatelny zawartej przed chwilą wejścia w Ŝycie
ustawy o odsetkach maksymalnych i jest składana kredytobiorcy po tej
chwili. Dotyczy to np. oferty zmiany postanowień takiej umowy o wysokości
prowizji.
NaleŜy podkreślić, iŜ w omawianych przypadkach u.k.k. stosuje się jedynie w
zakresie (do) czynności prawnej dokonanej po 19 lutego 2006 r. i dotyczącej
umowy o kredyt konsumencki bagatelny zawartej do tej daty. Z treści art. 5
ustawy o odsetkach maksymalnych nie moŜna natomiast wywodzić, iŜ
dokonanie po tej dacie czynności prawnej podlegającej u.k.k. prowadzi do
poddania u.k.k. całego stosunku prawnego, który wynika z takiej umowy.
IV.B.
Wymagania co do treści i trybu zawarcia umowy
Nowe wymagania co do treści umowy o kredyt konsumencki i obowiązków
kredytobiorcy związanych z jej zawarciem wynikają z nowego art. 4 ust. 2 pkt
13 i drugiego zdania art. 4 ust. 5 u.k.k., a takŜe zmienionego ust. 4 części I
załącznika do u.k.k. Przepisy te odnoszą się do treści, jaką powinna obejmować
umowa o kredyt konsumencki w chwili jej zawarcia, oraz terminu do doręczenia
konsumentowi egzemplarza takiej umowy po jej zawarciu. Zatem przepisy te
naleŜy stosować, jeŜeli umowa o kredyt konsumencki jest zawierana po 19
lutego 2006 r. i podlega u.k.k. w brzmieniu określonym ustawą o odsetkach
maksymalnych. Co do określenia chwili zawarcia umowy, odsyłam do punktu
III.B powyŜej.
IV.C.
Artykuł 7a u.k.k.
Nowy art. 7a u.k.k. ogranicza wysokość kosztów związanych z zawarciem
umowy o kredyt konsumencki. Sankcją za jego naruszenie jest niewaŜność
odpowiedniego postanowienia umowy.
26
Por. Z. Radwański, w: System prawa prywatnego, Tom 2, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa
2002, s. 343-345.
Przepis ten naleŜy oczywiście stosować do umowy o kredyt konsumencki
zawieranej po 19 lutego 2006 r. i podlegającej u.k.k. w brzmieniu określonym
ustawą o odsetkach maksymalnych.
Nadto, jeŜeli po tej dacie zostanie dokonana czynność prawna, która
zmieni wysokość kosztów związanych z zawarciem umowy o kredyt
konsumencki zawartej przed 20 lutego 2006 r. i podlegającej u.k.k. w
brzmieniu określonym ustawą o odsetkach maksymalnych, zmiana nie
będzie mogła prowadzić do naruszenia art. 7a u.k.k. Ta zasada dotyczy w
szczególności umowy o kredyt konsumencki, która wcześniej nie podlegała
u.k.k. (por. punkt IV.A powyŜej). Wydaje się, Ŝe przy porównywaniu zmienionej
wysokości kosztów z kwotą udzielonego kredytu naleŜy wziąć pod uwagę kwotę
kredytu na chwilę dokonania zmiany, chociaŜby została ona juŜ wypłacona. Od
przyjętej wykładni art. 7a u.k.k., a przede wszystkim pojęcia „kosztów
związanych z zawarciem umowy”, zaleŜy, na ile prawdopodobna jest zmiana
wysokości tych kosztów po zawarciu umowy.
Co do określenia chwili zawarcia umowy lub dokonania czynności prawnej
zmieniającej treść zobowiązania, odsyłam do punktów III.B i III.C powyŜej.