K O M E N T A R Z

KOMENTARZ
DO MAPY SOZOLOGICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-99-A
KSIĄŻKI
Opracował zespół w składzie:
Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech
Wysota, Bożena Pius, Rafał Kot
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU
Położenie fizycznogeograficzne
Zgodnie z podziałem Polski na regiony fizycznogeograficzne opracowanym
przez Kondrackiego (2000), obszar objęty arkuszem mapy Książki położony jest
w granicach podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (315) i makroregionu
Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (315.1). Na opisywanym obszarze wyróżnić
można trzy mezoregiony: Pojezierze Chełmińskie (315.11) dominujący na opisywanej
powierzchni, Dolina Drwęcy (315.13) na południowym-wschodzie oraz fragmentaryczny
Pojezierze Dobrzyńskie (315.14) w skrajnie południowym-wschodzie. Zasięgi
poszczególnych jednostek fizycznogeograficznych na tle schematycznej sieci
hydrograficznej oraz ważniejszych miejscowości przedstawia poniższa rycina.
Budowa geologiczna
Pod względem budowy geologicznej starszego podłoża obszar arkusza Książki
wchodzi do segmentu warszawskiego synklinorium kościerzyńsko-puławskiego
(dawniej niecka brzeżna) (Żelaźniewicz i in. 2011). Podłoże krystaliczne leży tu
prawdopodobnie na głębokości ponad 4000 m (Galon i in. 1978, Marek 1983). Powyżej
skał krystalicznych zalegają osady paleozoiczne, mezozoiczne i kenozoiczne.
Najstarszymi, rozpoznanymi dotychczas na tym obszarze utworami są wapienie
i margle kredy górnej, najpewniej mastrychtu (Marek 1983, Drozd, Trzepla 2005).
Zostały one stwierdzone w okolicy Osieczka i Grabowca na rzędnej około 60–70 m
p.p.m. Powyżej kredy górnej zalegają utwory paleogenu i neogenu. Znane one są z 9
otworów wiertnicznych, ale zostały przewiercone jedynie w okolicy Osieczka
i Grabowca. Z osadów paleogenu rozpoznano utwory oligocenu, obejmujące iły i mułki
z węglem brunatnym, o miąższości 6–10 m, które korelowane są z tzw. iłami toruńskimi
(Grabowska, Piwocki 1975). Utwory te prawdopodobnie wychodzą na powierzchnie
podłoża czwartorzędu w dnie kopalnego obniżenia dolinnego w rejonie Dębowej Łąki
i Osieczka. Osady oligocenu przykryte są przez utwory miocenu, występujące
powszechnie w podłożu czwartorzędu na tym obszarze (Drozd, Trzepla 2005). Spąg
osadów mioceńskich występuje prawdopodobnie na wysokości około 60 m p.p.m. Są to
głównie iły i mułki z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych, w stropie mułki ilaste
i mułki z przewarstwieniami mułków ilastych i iłów, o miąższości do 60 m (Drozd,
Trzepla 2005). Na utworach mioceńskich zalega ciągła pokrywa osadów czwartorzędu
o zmiennej miąższości od 8 do 143 metrów, co wynika ze zróżnicowania ukształtowania
powierzchni podłoża czwartorzędu (Drozd, Trzepla 2005). Są to przeważnie osady
plejstoceńskie. Osady holoceńskie są mniej rozpowszechnione. Ich występowanie jest
ograniczone do dolin i obniżeń na powierzchni terenu. W profilu osadów plejstoceńskich
występują kompleksy osadowe kilku zlodowaceń: Narwi, południowopolskich,
środkowopolskich i zlodowacenia Wisły, a także serie rzeczne, prawdopodobnie
z interglacjałów augustowskiego, mazowieckiego i eemskiego oraz ze schyłku
ostatniego zlodowacenia (Drozd, Trzepla 2005). Osady zlodowacenia Narwi, najstarsze
osady czwartorzędowe na obszarze arkusza Książki, obejmują gliny zwałowe
o miąższości do 17 m (Drozd, Trzepla 2005). Od osadów zlodowaceń
południowopolskich oddzielone są przez piaski i żwiry rzeczne o miąższości kilku
metrów, prawdopodobnie należące do interglacjału augustowskiego. Kompleks osadów
zlodowaceń południowopolskich obejmuje dwie warstwy glin zwałowych (zlodowacenie
Nidy i Sanu I), łącznie o miąższości do około 50 m. W osadach tych w rejonie Osieczka
wycięta jest kopalna dolina rzeczna wypełniona piaskami i żwirami rzecznymi
o miąższości do 20 m, prawdopodobnie z interglacjału mazowieckiego (Drozd, Trzepla
2005). Na osadach zlodowaceń południowopolskich i interglacjału mazowieckiego,
a miejscami na utworach mioceńskich podłoża, leży kompleks osadów zlodowaceń
środkowopolskich. Obejmuje on dwie, względnie trzy warstwy glin zwałowych oraz serie
piasków i żwirów wodnolodowcowych, rzadziej mułków zastoiskowych, łącznie
o miąższości do 60 metrów, najprawdopodobniej reprezentujące zlodowacenia Odry
i Warty (Drozd, Trzepla 2005). W interglacjale eemskim powstały piaski i żwiry rzeczne
występujące dość powszechnie na obszarze arkusza Książki, wypełniając kopalne
doliny wyerodowane w osadach starszych do głębokości 25 metrów, m.in. w okolicy
Osieczka, a prawdopodobnie także Gałczewka, Tokar, Grabowca, Nieżywięcia
i Feliksowa (Drozd, Trzepla 2005). Osady zlodowacenia Wisły występują powszechnie
na powierzchni obszaru i pod osadami holoceńskim (Drozd, Trzepla 2006). Kompleks
osadów tego zlodowacenia obejmuje dwie warstwy glin zwałowych, rozdzielone przez
piaszczysto-żwirowe osady wodnolodowcowe oraz mułki zastoiskowe, a także utwory
o innej genezie, o miąższości do 30 m. Warstwy glin zwałowych najprawdopodobniej
reprezentują fazy leszczyńską (około 22–20 tys. lat temu) i poznańską (około 19–18 tys.
lat temu) stadiału głównego ostatniego zlodowacenia (Wysota 2002, Wysota, Molewski
2011). Osady lodowcowe występujące na powierzchni obszaru arkusza powstały
podczas recesji lądolodu w subfazie dobrzyńskiej (około 17,5 tys. lat temu) oraz
krótkotrwałego jego postoju w młodszej subfazie wąbrzeskiej (około 17,5 tys. lat temu)
(Niewiarowski 1959, Wysota 2002, Drozd, Trzepla 2005). Na powierzchni wysoczyzn
morenowych powszechnie występują gliny zwałowe, miejscami tylko przykryte przez
piaski wodnolodowcowe (Drozd, Trzepla 2006). W czasie postoju lądolodu w subfazie
wąbrzeskiej powstały gliny zwałowe, piaski i żwiry, głazy moren czołowych oraz piaski
i żwiry wodnolodowcowe (sandrowe) w północnej i południowo-zachodniej części
arkusza (Drozd, Trzepla 2005, 2006). Podczas zaniku lądolodu utworzyły się iły i mułki
zastoiskowe na południe od Książek i w okolicy Nieżywięcia, piaski kemów koło Dylewa
na zachód od Lipnicy oraz piaski i żwiry ozów nad Jeziorem Wądzyńskim. U schyłku
zlodowacenia Wisły w okresie późnego glacjału powstały piaski i żwiry rzeczne teras
nadzalewowych Drwęcy (Drozd, Trzepla 2005, 2006). W tym czasie powstały również
piaski eoliczne na obszarze wysoczyzny morenowej koło Radzików w południowowschodniej części arkusza. Osady holoceńskie występują na obszarze arkusza Książki
głównie w dnach rynien subglacjalnych, w dnie doliny Drwęcy oraz w dnach licznych
dolinek i zagłębień bezodpływowych (Drozd, Trzepla 2005, 2006). Są to głównie piaski
i żwiry rzeczne oraz iły i mułki, miejscami z domieszką piasków (mady) tarasów
zalewowych, kreda jeziorna, gytie i torfy, namuły oraz piaski i gliny deluwialne.
Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia
Rzeźba terenu kartowanego obszaru arkusza Książki jest urozmaicona i cechuje
się występowaniem form o różnej genezie. Podstawowymi jednostkami
geomorfologicznymi na tym obszarze są fragmenty Wysoczyzny Chełmińskiej oraz
doliny Drwęcy (Drozd, Trzepla 2005). Południowo-wschodni skrawek obszaru arkusza
zajmuje Wysoczyzna Dobrzyńska. Występujący na północ od doliny Drwęcy rozległy
fragment Wysoczyzny Chełmińskiej położony jest na wysokości 90–115 m n.p.m. Na
południe od Osieczka i Nieżywięcia rozciąga się wysoczyzna płaska o deniwelacjach
rzędu 1–2 m, położona na wysokości 95–100 m n.p.m. Część północną arkusza
zajmuje wysoczyzna falista i pagórkowata o deniwelacjach 2–7 m, która znajduje się na
wysokości 100–107 m n.p.m. w obszarze na zachód od Książek oraz 105–115 na
wschód od Nieżywięcia. Na obszarze wysoczyzny morenowej falistej od Książek po
Nieżywięć rozciąga się strefa moren czołowych subfazy wąbrzeskiej (Niewiarowski
1959). Są to przeważnie pagórki o wysokości 5–10 m, lokalnie również wzgórza nawet
do 20 m wysokości, układające się w kilka łukowatych ciągów generalnie o przebiegu
W-E: moren południowowąbrzeskich w okolicy Jaworza, Osieczka i Nieżywięcia, moren
środkowowąbrzeskich na południe od Książek i Kruszyn oraz moren
północnowąbrzeskich na północ od Książek i Kruszyn (Niewiarowski 1959, Drozd,
Trzepla 2005). Na zapleczu moren południowowąbrzeskich między Osieczkiem
i Książkami znajduje się depresja końcowa, zajęta przez równinę zastoiskową.
Niewielka równina zastoiskowa znajduje się też w okolicy Nieżywięcia. Lokalnie
występują tu również pagórki moren martwego lodu. Na zachód od Lipnicy znajduje się
pojedyncze wzgórze kemowe, a po wschodniej stronie Jeziora Wądzyńskiego
występuje wał ozowy. Na południe od moren czołowych rozpościera się sandr
wąbrzeski, który zajmuje obszar między Osieczkiem a Niedźwiedziem i dalej kontynuuje
się wąskim szlakiem na południe w kierunku Lipnicy, a następnie ku dolinie Drwęcy
(Niewiarowski 1959, 1968, Drozd, Trzepla 2005). Niewielkie równiny sandrowe znajdują
się również w rejonie Wrocek oraz na wschód od Kruszyn. Wysoczyzna morenowa oraz
równiny sandrowe rozcięte są przez wąskie i kręte rynny subglacjalne i doliny wód
roztopowych, szczególnie w obszarze między Lipnicą, Niedźwiedziem i Wrockami, w
Osieczku (rynna jezior Wielkie i Szenwaldzkie) oraz na wschód od Kruszyn (rynna
Jeziora Wądzyńskiego) (Drozd, Trzepla 2005). Rynny subglacjalne i doliny wód
roztopowych zostały częściowo przekształcone przez rzeki i niewielkie cieki. Do licznych
form rzeźby terenu na badanym obszarze należą zagłębienia powstałe po martwym
lodzie oraz występujące w ich dnie równiny torfowe. Szczególnie rozległe formy tego
typu występują między Książkami i Kruszynami, na południowy zachód od Książek, na
północ od Nieżywięcia i na południe od Dębowej Łąki. Dolina Drwęcy ma obszarze
arkusza ma szerokość 2–5,0 km. Jej wcięcie, licząc od powierzchni sąsiadujących
wysoczyzn morenowych do dna doliny wynosi około 40 m (Niewiarowski 1968, Drozd,
Trzepla 2005). W dolinie Drwęcy znajduje się pięć nadzalewowych teras rzecznych: I –
24 m, II – 15 m, III – 9 m , IV – 6 m i V – 3 m nad poziomem rzeki. Dno doliny Drwęcy
zajmuje taras zalewowy o wysokości 0,5–1,0 m n.p. rzeki z licznymi starorzeczami.
Strefy krawędziowe doliny Drwęcy są rozcięte przez dolinki o różnej genezie, z których
najliczniejsze to dolinki i niecki denudacyjne.
Wody powierzchniowe
Obszar objęty arkuszem mapy Książki w całości należy do dorzecza Wisły,
rozdzielonego na zlewnię Osy (około 60%) oraz Drwęcy, której 6 km odcinek
znajduje się w jego południowo-wschodnim skraju. Drwęca to rzeka silnie
meandrują, płynąca doliną dawnych wód roztopowych. Jej obszar źródłowy znajduje
się w obrębie Wzgórz Dylewskich, natomiast ujście w Złotorii koło Torunia (Pius
2015).
Kujawka jest prawym dopływem Drwęcy. Jej powierzchnia zlewni wynosi 50,7
km2, długość 17,6 km, a średni spadek 1,6‰. Kujawka bierze swój początek
z obszaru bifurkacyjnego, z którego wypływa także drugi ciek – Wawrzonka (Mrózek
1984) i w górnym biegu wykorzystuje równoleżnikowo przebiegającą rynnę.
W okolicach miejscowości Wrocki rzeka zmienia gwałtownie kierunek płynięcia ze
wschodniego na południowy. W górnym biegu Kujawka zasilana jest głównie
podczas roztopów wiosennych, a wypływy wód podziemnych w postaci wysięków
funkcjonują jedynie w wilgotnych okresach. Dolny ujściowy odcinek cieku,
w odległości 120 m od Drwęcy tworzy niewielki wodospad. Cechą charakterystyczną
zlewni Kujawki jest jej wielka asymetria oraz rolniczy charakter w której grunty orne
w wielu miejscach dochodzą bezpośrednio do linii brzegowej. Rzeka została
uregulowana w 1952 roku (Mrózek 1984).
Na zachód od zlewni Kujawki znajduje się dolny odcinek (bez ujścia do
Drwęcy) Struga, której źródłem są niewielkie mokradła powyżej Jeziora Zamkowego
i Frydek (poza arkuszem). Struga płynie rynną otoczoną sandrem wąbrzeskim
i uchodzi ona do Drwęcy na wysokości 60 m n.p.m. Powierzchnia zlewni całkowitej
wynosi 179,2 km2, jej długość 29,8 km, a spadek 1,3‰.
Północna część obszaru odwadniana jest przez Lutrynę oraz jej dopływy.
Początek Lutryny znajduje się niedaleko Brodnicy (poza analizowanym obszarem).
Płynie ona głęboką rynną glacjalną, przepływając przez jeziora i mokradła, a na
opisywanym obszarze występuje jedynie niewielki jej fragment. Poniżej Jeziora
Wądzyńskiego następuje wyraźny wzrost odpływu tej rzeki. Lutryna na 14 km jest
recypientem Dużej Bachy, która poniżej Jeziora Wielkiego ma charakter cieku
stałego. Znajdują się tutaj również fragmenty Kanału Siecińskiego – dopływu
Lutryny. Większość dopływów Lutryny na rozpatrywanym obszarze jest pogłębiona
i stanowią one część systemu melioracyjnego.
Na obszarze wysoczyzn zbudowanych z glin zwałowych drobne cieki mają
charakter okresowy, co wiązać można również z powszechnie występującymi tutaj
zdrenowanymi obszarami użytków rolnych.
W granicach opisywanego obszaru znajduje się tylko 5 jezior o powierzchni
przekraczającej 1 ha (Tabela 1). Do największych z nich należą jeziora: Wądzyńskie
oraz Wielkie.
Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne.
Lp.
Nazwa jeziora
1.
2.
3.
4.
5.
Jaśmierek
Jezioro Szenwaldzkie
Praczka
Jezioro Wielkie
Jezioro Wądzyńskie
Powierzchnia [ha]
Wys.
Głęb. Głęb.
Objętość
[m
śred. maks.
plani[tys. m3]
IRŚ
KJP AJP
n.p.m.]
[m] [m]
metr
1,5
1,2
89,5
8,0
7,5
5,4
4,0
89,2
30,2 30,0 30,2 28,8
701,5
2,3
4,0
81,3
170,4 163,5 170,4 166,8 13270,5 7,8 34,6
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński (2006)
AJP – Atlas Jezior Polski, praca zbiorowa pod red. J. Jańczaka (1997)
Jezioro Wądzyńskie, którego wschodni fragment występuje w północnowschodniej części arkusza posiada genezę rynnową, co odzwierciedlone jest
w morfometrii dna oraz urozmaiconej linii brzegowej. Misa jeziorna składa się
z dwóch równoległych rynien połączonych wąskim przesmykiem. Strefa litoralu jest
wąska i stroma. Jezioro jest przepływowe, a jego oś hydrograficzną stanowi rzeka
Lutryna. Zlewnia jeziora zdominowana jest przez grunty orne, które pokrywają około
83% jej powierzchni (Pius 2015).
Wody podziemne
Wody podziemne o znaczeniu użytkowym na obszarze objętym arkuszem Książki
występują
w
utworach
czwartorzędowych.
Najpowszechniej
występuje
międzymorenowy poziom wodonośny w piaskach wodnolodowcowych fazy
leszczyńskiej zlodowacenia Wisły (Uścinowicz 2002). Poziom ten nie występuje
w części północno-zachodniej analizowanego obszaru w rejonie Łopatek oraz w części
wschodniej. Strop utworów wodonośnych występuje na głębokości 20–30 m, natomiast
w obniżeniach terenu i w dolinie Drwęcy na głębokości 10 m. Miąższość warstwy
wodonośnej wynosi około 15 m. Średnia wartość współczynnika filtracji wynosi
14 m/24h. Przewodność na ogół przekracza 200 m2/24h, miejscami nawet 500 m2/24h,
co przekłada się na dobre potencjalne wydajności studni. Na pozostałym obszarze
przewodność zawiera się w przedziale 100–200 m2/24h. Ze względu na przewagę
występowania glin na powierzchni zwierciadło wody na ogół jest napięte. W związku
z tym, że obszar ten znajduje się na wododziale, wody podziemne zasilane są głównie
przez opady atmosferyczne. Ponadto w nachyleniu zwierciadła wód podziemnych
zaznacza się wyraźnie występowanie działu wodnego pomiędzy Drwęcą i Lutryną.
Wody podziemne wykazują wyraźne nachylenie w kierunku doliny Drwęcy, gdzie
zwierciadło wód podziemnych obniża się z 95 m n.p.m. do 70 m n.p.m. Podobnie
zaznacza się drenaż wód podziemnych przez Lutrynę (Uścinowicz 2002). Na obszarze
objętym arkuszem Książki występują dwa rejony w których nie stwierdzono głównych
użytkowych poziomów wodonośnych. W północno-zachodniej części obszaru jest to
związane z występowaniem 20 m miąższości glin oraz iłów i mułków, pod którymi
zalegają iły oraz mułki paleogeńsko-neogeńskie. Natomiast w północno-wschodniej
części analizowanego rejonu występują znaczne miąższości glin i iłów
polodowcowych (o miąższości ponad 100 m). Na tym obszarze również nie
występuje użytkowy poziom wodonośny (Pius 2015). Szacunkowy pobór wód
podziemnych na tym obszarze wynosi około 1100 m3 na dobę, co stanowi zaledwie
6% zatwierdzonych zasobów. Największe ujęcia wód podziemnych znajdują się
w południowej części obszaru w Gałczewku oraz Wrockach (Uścinowicz 2002).
Gleby
Zróżnicowana rzeźba terenu, utwory powierzchniowe oraz uwarunkowania
klimatyczne i roślinne mają zasadniczy wpływ na wykształcenie się charakteru
pokryw glebowych i ich przydatność rolniczą. Najlepszy kompleks przydatności
rolniczej (pszenny dobry) występuje płatami na podłożu glin lekkich w obrębie
wysoczyzn Pojezierza Chełmińskiego, jako gleby brunatne właściwe, wyługowane
oraz kwaśne. Gleby takie stwierdza się głównie w zachodniej i północnej części
arkusza, w okolicach miejscowości Książki, Kruszyny, Kurkocin oraz na południe od
Dębowej Łąki. Na podłożu piasków gliniastych mocnych i piasków gliniastych
lekkich, wykształciły się gleby pseudobielicowe oraz brunatne właściwe, wyługowane
i kwaśne, należące do nieco słabszych kompleksów żytnich bardzo dobrych
i dobrych. Gleby te występują w centralnej części arkusza, np. w rejonie wsi
Osieczek i Nieżywięć. W południowej części arkusza, w dolinie Drwęcy, występują
gleby wykształcone na piaskach różnoziarnistych, należące do kompleksów żytnich
słabych i bardzo słabych, np. w okolicach Kujawy i Zawady. W dnach dolin Drwęcy
na południu, Lutryny na północnym-wschodzie i rynien subglacjalnych oraz
w obniżeniach wytopiskowych, wykształciły się gleby mułowo-torfowe i torfowe, które
są wykorzystywane jako użytki zielone średnie i słabe.
Na analizowanym arkuszu znaczne obszary gruntów ornych (kompleksy od
2 do 5 i 8 podlegają ochronie. Występują one na przeważających obszarach
wysoczyzny morenowej (Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego…1980).
Szata roślinna
Naturalne zbiorowiska roślinne omawianego obszaru wykształciły się stopniowo
w okresie późnego glacjału ostatniego zlodowacenia i w holocenie. Według
geobotanicznego podziału Polski (Szafer, Zarzycki 1972) analizowany obszar leży
w granicach Państwa Holarktyda, Obszaru Eurosyberyjskiego, Prowincji NiżowoWyżynno-Środkowoeuropejskiej, Działu Bałtyckego (A), Poddziale Pasa Równin
Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich (A1), Krainie Pomorskiego Południowego Pasa
Przejściowego (6), Okręgu Wysoczyzny Dobrzyńskiej (d). Jedynie skrajnie południowowschodni fragment przynależy do Krainy Pojezierza Mazurskiego (5), Okręgu
Iławskiego (d).
Zgodnie z podziałem Polski na regiony geobotaniczne zaproponowanym przez
Matuszkiewicza (2002) obszar arkusza położony jest w Dziale Mazowiecko-Poleskim
(E), Krainie Chełmińsko-Dobrzyńskiej (E.1) i Okręgu Pojezierza Chełmińskiego
(E.1.3). W ramach podziału na jednostki niższego rzędu można wyróżnić dwa
Podokręgi – Radzyński (E.1.3.a) na północy i w części środkowej oraz Golubski
(E.1.3.c) na południu.
Opracowana przez Tramplera i in. (1990) regionalizacja przyrodniczo-leśna,
oparta na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, wydziela regiony o podobnych
warunkach dla hodowli lasu. Według tego podziału obszar arkusza położony jest
w całości w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej (III) i Dzielnicy Pojezierza ChełmińskoDobrzyńskiego (III.3).
Obszar objęty arkuszem mapy Książki charakteryzuje zdecydowana przewaga
krajobrazu rolniczego. Obszary leśne stanowią około 17% powierzchni arkusza
(około 5200 ha) i występują zasadniczo w postaci kilku zwartych skupisk: na
południe od drogi krajowej nr 15, na południe od Jaworza, na wschód od Kawek oraz
na północ od Wądzyna. Całość obszaru zarządzana jest przez Regionalną Dyrekcję
Lasów Państwowych w Toruniu i leży w większości w zasięgu terytorialnym
Nadleśnictwa Golub-Dobrzyń. Jedynie północno-wschodnie jego fragmenty
przynależą do Nadleśnictwa Brodnica.
W największym zwartym kompleksie leśnym w południowej części arkusza
dominują siedliska boru mieszanego świeżego i lasu mieszanego świeżego z dominacją
sosny, w otoczeniu Drwęcy siedliska łęgowe z łęgami i olsami, na zachód od Kawek
lasu świeżego z dominację dębu i buka, a na południe od Jaworza żyzne siedliska leśne
– lasu mieszanego świeżego i lasu świeżego oraz lasu olszowego z sosną, olszyną,
brzozą i dębem. W krajobrazie rolniczym występują liczne szpalerowe zadrzewienia
przydrożne (wzdłuż wybranych dróg lokalnych) oraz pasy zadrzewień śródpolnych,
które urozmaicają monotonny krajobraz pól uprawnych.
Szata roślinna obszarów użytkowanych rolniczo reprezentowana jest przez
agrocenozy pól uprawnych oraz przez roślinność łąk i pastwisk. Na uwagę pod
względem florystycznym zasługują parki podworskie (m.in. w Dębowej Łące,
Niedźwiedziu, Wrockach, Książkach, Zaskoczu, Kruszynach, Kawkach, Nieżywięciu,
czy Wądzynie), a także park kolejowy w miejscowości Kawki.
Klimat
Opisywany obszar jest położony w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego –
przejściowego, który kształtowany jest na styku morskich mas powietrza znad
Oceanu Atlantyckiego oraz mas kontynentalnych znad Europy Wschodniej, a nawet
Azji. Ścieranie się tych głównych mas powietrza, przemieszczanie się różnych
ośrodków barycznych oraz frontów atmosferycznych powoduje w tym rejonie dużą
zmienność pogody w krótkich okresach oraz warunków klimatycznych z roku na rok.
Biorąc pod uwagę podział obszaru Polski na regiony klimatyczne według Wosia
(1999), analizowany obszar usytuowany jest w Regionie Chełmińsko-Toruńskim.
W tym regionie charakterystyczna jest nieco większa częstość występowania dni
z pogodą bardzo ciepłą i z dużym zachmurzeniem, których w roku może być 16 oraz
dość liczne występowanie dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną, z dużym
zachmurzeniem, bez opadów, których w roku może być około 7. Na podstawie
Atlasu Klimatu Polski (Lorenc 2005) można stwierdzić, iż w latach 1971–2000 na tym
obszarze, średnie ciśnienie atmosferyczne wynosiło 1015–1016 hPa, dominowały
wiatry z sektora zachodniego, o dość znacznych prędkościach (średnio 3,5–4,0 m/s),
usłonecznienie sięgało 1550–1600 godz./rok, a średnia temperatura powietrza była
dość wysoka i wynosiła około 7,5–8°C. Najchłodniejszym miesiącem w cyklu
rocznym jest styczeń (od -2,0°C do -1,5°C), natomiast najcieplejszym lipiec, którego
średnie wieloletnie wynoszą od 17,5 do 18,0°C. Region charakteryzuje się
stosunkowo niską sumą rocznych opadów (około 550 mm). Bardzo duże
zróżnicowanie rzeźby terenu Pojezierza Chełmińskiego, zboczy doliny Drwęcy, czy
głęboko wciętych rynien, sprzyja występowaniu dużego zróżnicowania topoklimatów.
FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Opisywany obszar charakteryzuje rolnicze użytkowanie, ale mimo wszystko
w jego zasięgu zinwentaryzowano kilka cennych obiektów objętych ochroną prawną.
Gleby chronione zdecydowanie dominują wśród gruntów ornych, a niewielkie
fragmenty lasów, zwłaszcza w otoczeniu Drwęcy w południowo-wschodnim skraju
arkusza oraz sąsiedztwie Jeziora Wądzyńskiego pełnią funkcję wodochronną.
Ponadto niewielki fragment łąk na wschód od wsi Zarośle, w stronę wschodniej
granicy arkusza objęto także ochroną.
W zasięgu analizowanego arkusza zlokalizowano 12 pomników przyrody
ożywionej (Tabela 2) z dominacją pomnikowych dębów, rezerwat przyrody,
kilkadziesiąt użytków ekologicznych, w tym 4 o znacznej powierzchni, a także
2 obszary chronionego krajobrazu (OChK) oraz wyznaczony w ramach Europejskiej
sieci Ekologicznej Natura 2000 obszar specjalnej ochrony siedlisk (SOO).
Wzdłuż rzeki przepływającej w południowo-wschodnim skraju arkusza
ustanowiony został rezerwat wodny Rzeka Drwęca. Ten szczególnej wagi obszar
chroniony, położony przestrzennie w granicach dwóch województw (warmińskomazurskiego i kujawsko-pomorskiego) obejmuje Drwęcę z jej wybranymi dopływami
wraz z pięciometrowym pasem zieleni przyległym po obu stronach do ich brzegów.
Przedmiotem ustanowionej ochrony jest środowisko wodne i siedliska wraz
z tarliskami licznych gatunków ryb (Rąkowski 2005).
Na całym występującym w zasięgu przestrzennym opisywanego arkusza odcinku
Drwęcy, na podstawie tzw. Dyrektywy Siedliskowej utworzono specjalny obszar ochrony
siedlisk – „Dolina Drwęcy” (PLH280001). Stanowi on cenny zasób zróżnicowanych
siedlisk dla wielu gatunków zwierząt rzadkich i poddanych ochronie związanych ze
środowiskiem wodnym. Występują w nim liczne i zróżnicowane siedliska przyrodnicze
wymienione w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej, a także gatunki roślin i zwierząt
wymienione w Załączniku II tej Dyrektywy (Rąkowski i in. 2012).
Nieznaczną powierzchnię arkusza w jego zachodniej części, pomiędzy wsiami
Wlk. Radowiska a Mł. i Wlk. Pułkowo zajmuje OChK torfowiskowo-jeziorno-leśny Zgniłka
– Wieczno – Wronie. Ten położony w centralnej jego części obszar chroniony obejmuje
największy w województwie kompleks torfowiskowy ze zbiorowiskami roślinnymi
torfowisk przejściowych i niskich oraz zbiorowisk zaroślowych i leśnych, a także
wodnych,
z
szeregiem
gatunków
chronionych
i
rzadkich
(Przyroda
województwa…1992). Na południu graniczy on z OChK Dolina Drwęcy, który jest
ważnym, o znaczeniu ponadregionalnym kompleksem przyrodniczym. Wspomniany
OChK pokrywa się z korytarzem ekologicznym o znaczeniu krajowym wyznaczonym
w ramach sieci ECONET.
Tabela 2. Pomniki przyrody.
Lp.*
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Lokalizacja
Łopatki
Kruszyny
Zaskocz
Leśniczówka Dębowa Łąka
okolice wsi Niedźwiedź
Dębowa Łąka
Dębowa Łąka
Dębowa Łąka
Dębowa Łąka
Leśniczówka Małki
Kurkocin
Wrocki
Pomnik przyrody
dąb (2 szt.)
dąb (3 szt.)
dąb
modrzew europejski (7 szt.)
dąb (2 szt.)
dąb
buk pospolity (2 szt.)
platan klonolistny
dąb
dąb
dąb (2 szt.)
dąb
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Użytkami ekologicznymi zostały objęte pozostałości ekosystemów o istotnym
znaczeniu dla zachowania unikalnych zasobów genowych i środowiskowych. Na
obszarze arkusza formy takiej ochrony spotykane są głównie w kompleksach leśnych,
ze znacznym ich nagromadzeniem na południowy-zachód od Karczewa, na południe od
Jaworza oraz w otoczeniu Małek. Formy tej ochrony objęły głównie śródleśne bagna
oraz podmokłe łąki i pastwiska.
Cały obszar arkusza przynależy do obszaru funkcjonalnego Zielonych Płuc
Polski, który został wyodrębniony w planie przestrzennego zagospodarowania kraju
ze względu na szczególne znaczenie dla funkcjonowania przyrody w Polsce i
występowaniu na nim wielu cennych obiektów przyrodniczych.
Formy ochrony środowiska uzupełnia 8 ujęć wód podziemnych oraz 1 ujęcie wód
powierzchniowych. Na opisywanym obszarze nie wytypowano obszarów najwyższej
ochrony w obrębie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (Kleczkowski 1990).
Udokumentowane złoża, głównie kruszyw naturalnych występują w kilku wybranych
miejscach arkusza, w tym w sąsiedztwie Jaworza, Lipnicy i na wschód od Lipnicy.
Degradacja lasów
Lasy są trwałym i ważnym elementem szaty roślinnej, który istotnie oddziałuje
na krajobraz obszaru. Kompleksy leśne na opisywanym obszarze występują głównie
w obrębie poziomów terasowych doliny Drwęcy, na północ od wsi Niedźwiedź oraz
wsi Wymokłe. Lasy wykazują zróżnicowany stan degradacji, a klasy ich uszkodzeń
zaliczane są do silnych i średnich, a lokalnie słabych. Silne uszkodzenia aparatu
asymilacyjnego występują na ogół w obrębie doliny Drwęcy. Do głównych przyczyn
degradacji lasów należą czynniki biotyczne i antropogeniczne. Obszary leśne
narażone są także lokalnie na zaśmiecanie.
REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja wód powierzchniowych
Na obszarze objętym arkuszem Książki funkcjonują 4 oczyszczalnie ścieków
(Tabela 3), z których oczyszczone wody pościekowe zrzucane są do rowów
melioracyjnych charakteryzujących się niewielkim przepływem. Przy rozwiniętej sieci
wodociągowej obszar ten narażony jest na punktowe rzuty ścieków
nieoczyszczonych, jak również na zanieczyszczenia wód podziemnych.
Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków.
Lp.* Miejscowość
1.
2.
3.
4.
Rodzaj
ścieków
Zakład
Spec. Ośrodek
Dębowa Łąka
Szkol-Wych.
Małe
punkt
Pułkowo
weterynaryjny
Małe
Ośrodek
Pułkowo
Zdrowia
oczyszczalnia
Wrocki
ścieków
3
Ilość [m /d]
Urządzenie
max/aktual. oczyszczające
komunalne
b.d./15,0
b.d.
komunalne
b.d./1,5
b.d.
komunalne
b.d./1,0
b.d.
komunalne
b.d./190,0
biologicznomechaniczne
Kierunek
zrzutu
rów
melioracyjny
rów
melioracyjny
rów
melioracyjny
rów
melioracyjny
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Rozpoznanie stanu czystości rzeki Drwęcy prowadzono w Szabdzie na
stanowisku poniżej Brodnicy i stwierdzono dobry stan wód w zakresie
fizykochemicznym, biologicznym oraz morfologicznym. Stan ekologiczny oceniono
jako dobry, natomiast stan sanitarny – niezadowalający. W porównaniu do lat
wcześniejszych zanotowano niewielką poprawę jakości wód w zakresie
fizykochemicznym. Badania Lutryny WIOŚ z Bydgoszczy prowadził na zamknięciu
jednolitej części wód w Lembargu (Tabela 4). Wyniki badań wykazały dobry stan
ekologiczny (II klasa), o czym zdecydowała wielkość indeksu makrofitowego. Wyniki
badań fizykochemicznych spełniały wymogi klasy I. Stan ekologiczny zaliczono do
dobrego. Wody Strugi badanie były w 2011 roku na stanowisku Lisak przy ujściu do
Drwęcy (Raport o stanie środowiska…2012). Struga w górnym biegu jest
odbiornikiem ścieków z Oczyszczalni Miejskiej w Wąbrzeźnie, w której proces ich
oczyszczania jest niezadowalający. Aktualnie ta oczyszczalnia ścieków jest
w rozbudowie i modernizacji mającej na celu przyjęcie większej ilości cieków, a także
dostosowanie technologii do obowiązującej w przepisach ochrony środowiska.
W Wąbrzeźnie – Struga badana była w 2008 roku i stwierdzono przekroczenie wielu
parametrów fizykochemicznych, natomiast na stanowisku przy ujściu do Drwęcy
zarówno w 2008 i 2011 roku jakość wód ulegała znaczącej poprawie w stosunku do
poprzednich badań. Wyniki badań fizykochemicznych Kujawki wykazały, że wody
spełniały wymogi klasy I i w porównaniu z badaniami z 1999 roku ich jakość się
poprawiła (Pius 2015).
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior.
Lp.
1.
2.
Rzeka lub jezioro
/ km biegu rzeki
Lutryna
(km 20,0)
Jezioro
Wądzyńskie
Punkt
pomiarowokontrolny
poniżej Jez.
Wądzyńskiego
-
Rok
Ocena stanu
ekologicznego
Kategoria
podatności na
degradację
2003
bardzo dobry
-
2011
dobry
-
* w związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r.
w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm
jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji
wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiornikach wodnych, na mapie nie
stosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych.
Przeprowadzona ocena Jeziora Wądzyńskiego wskazuje na dobry jego stan
ekologiczny, a wpływ na to ma korzystna morfometria zbiornika oraz położone w górnej
części zlewni jeziora – Chojno, Grzywinek oraz Oleczno, spełniające rolę bufora dla
zanieczyszczeń obszarowych. Na obszarze jego zlewni bezpośredniej nie występują
punktowe źródła zanieczyszczeń (Pius 2015).
Degradacja wód podziemnych
Stopień zagrożenia jakości wód podziemnych dla przeważającej części
omawianego obszaru ustalono na niski, co wynika z głębokiego występowania
poziomów wodonośnych, które dodatkowo izolowane są glinami zwałowymi.
Lokalnie, w dolinie Drwęcy i w obniżeniach terenu, gdzie nie występują gliny, wody
charakteryzują się słabszą izolacją. Z tego względu ich stopień zagrożenia ustalono
na średni. Podobny stopień zagrożenia występuje na północnym-wschodzie, ze
względu na przebiegający nieopodal (fragment na arkuszu mapy) rurociąg
produktów naftowych Płock-Gdańsk (Uścinowicz 2002). Wody użytkowych pięter
wodonośnych charakteryzują się średnią i słabą jakością. Zaliczono je do klasy IIb
i III, co związane jest z podwyższoną zawartością żelaza oraz manganu dla wód
pitnych. Największe zawartości żelaza notowane były w okolicach Osieczka,
Dębowej Łąki oraz Gałczewka (Pius 2015).
Degradacja powietrza atmosferycznego
Analizowany obszar cechuje się umiarkowanym nagromadzeniem lokalnych
emitorów pyłowych i gazowych do atmosfery (Tabela 5). Do największych z nich
należą: zakłady produkcyjne w Myśliwcu, Nieżywięciu i Dębowej Łące i Zaskoczy
oraz kotłownia we Wrockach. Lokalnymi, uciążliwymi emitorami odoru są liczne
gospodarstwa hodowlane, w tym m.in. w Kawkach, Niedźwiedziu, Łobdowie,
Kurkocinie i Mł. Pułkowie, a także wysypisko odpadów komunalnych na północ od
Niedźwiedzia. Hałas generują turbiny wiatrowe (Łopatki, Niedźwiedź, Pląchoty) oraz
tartak w Osieczku i stolarnia w Cieszynach.
W sezonie grzewczym zagrożenie stanowią źródła niskiej emisji gazów i pyłów
z terenów zabudowanych, głównie z okolic Dębowej Łąki, Książek, Kruszyn, Wrocek,
Cieszyna oraz Lipnicy a także innych mniejszych miejscowości na całym
opisywanym obszarze.
Na podstawie Raportu o stanie środowiska…(2012, 2013), na obszarze analiz
nie zanotowano przekroczenia dopuszczalnych stężeń dwutlenku węgla, dwutlenku
azotu i pyłu zawieszonego.
Źródłem liniowych emisji zanieczyszczeń pyłowych, gazowych oraz hałasu są
fragmenty wybranych dróg, w tym drogi krajowej nr 15 (Toruń – Brodnica) oraz dróg
wojewódzkich nr 534 (Grudziądz – Rypin) i nr 548 (Niedźwiedź – Pląchoty), a także
linia kolejowa relacji Toruń – Olsztyn.
Tabela 5. Ważniejsze emitory przemysłowe zanieczyszczeń do atmosfery.
Emisja w t/rok
Lp.* Miejscowość
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Łopatki
Zaskocz
Osieczek
Myśliwiec
Niedźwiedź
Nieżywięć
7.
Dębowa Łąka
8.
Kawki
DEGRADACJA KOMPONETÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
9.
Niedźwiedź
Degradacja powierzchni terenu
Na obszarze objętym arkuszem powierzchnia terenu narażona jest na
niewielką degradację naturogeniczną i uprawową. Najbardziej zagrożonymi
obszarami, szczególnie degradacją naturogeniczną są zbocza doliny Drwęcy oraz
rynien subglacjalnych, szczególnie na wschód od Lipnicy i na południe od Wrocek
oraz koło Tomkowa. Obszary te narażone są głównie na procesy spłukiwania, w tym
erozję linijną (bruzdową) i wzmożoną erozję gleb (Niewiarowski 1968, Roszko 1973).
Na wzmożoną degradację, głównie stokowymi procesami spłukiwania i orki, podatne
są także pagórki i wzgórza moren czołowych występujących w północnej części
obszaru arkusza.
Niewielkie zmiany w ukształtowaniu powierzchni terenu dokonały się na
obszarze większych miejscowości, jak Książki, Dębowa Łąka czy Nieżywięć.
Polegały one przede wszystkim na wyrównywaniu powierzchni pod zabudowę
poprzez stosowanie nasypów i łagodzeniu stoków form wypukłych. Nieliczne
nieczynne wyrobiska po eksploatacji surowców mineralnych znajdują się na zachód
od Osieczka i na północ od Wądzyna.
Ze względu na rolniczy charakter analizowanego obszaru składowiska
i skupiska surowców rolniczych występują powszechnie w jego obrębie i koncentrują
się m.in. w otoczeniu Brudzaw, Książek, Dębowej Łąki, Zgniłobłot, Kawek, Łobdowa
i Lipnicy. Składowiska surowców leśnych zinwentaryzowano w dwóch miejscach,
tj. Cieszyn i Osieczka. W kilku miejscach składowane są surowce przemysłowe,
w tym m.in. w sąsiedztwie Osieczek, Dębowej Łąki, Wrocek i Gałczewek.
Składowiska paliw stałych zlokalizowane są w Kruszynach, Dębowej Łące
i Wrockach, a stacje paliw w Lipnicy i Wrockach. Kontrolowane składowisko
odpadów komunalnych w Niedźwiedziu (gmina Dąbową Łąka) wypełnione jest
w 15% (Raport o stanie województwa…2013).
W okolicach większości miejscowości występują cmentarze.
10.
Dębowa Łąka
11.
Kawki
12.
Niedźwiedź
13.
Kawki
14.
15.
Kurkocin
Łobdowo
16.
Pląchoty
17.
18.
19.
20.
Łobdowo
Cieszyny
Mł. Pułkowo
Wrocki
Zakład
turbina wiatrowa
Zaskocz Sp. z o.o.
tartak
PPH TOMEX
EKOSYSTEM Sp. z o.o.
Gralla&Rewald
„Rol-Tucz”
(skup trzody chlewnej)
gospodarstwo rolne
(hodowlane)
gospodarstwo rolne
(hodowlane)
Alpha Dam Sp. z o.o.
(zakład produkcyjny)
Gospodarstwo rolne
(hodowlane)
turbina wiatrowa
AMA – PHU (skup,
suszenie, przechowywanie
nasion)
ferma drobiu
gospodarstwo rolne
elektrownia wiatrowa
(2 turbiny wiatrowe)
gospodarstwo rolne
usługi stolarskie
ferma drobiu
kotłownia
Źródło Źródło
hałasu odoru
pyły
gazy
z CO2
gazy
bez CO2
b.d.
-
b.d.
-
-
+
+
+
+
-
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
b.d.
-
-
-
-
-
-
-
-
+
-
-
+
-
b.d.
-
-
+
-
-
-
-
-
+
+
-
-
b.d.
-
-
+
-
+
-
+
+
-
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko
Na obszarze objętym arkuszem Książki zinwentaryzowano 4 obiekty – fragment
linii elektro-energetycznej na południowym-zachodzie, fragment linii kolejowej w skrajnie
północno-zachodniej części, nieznacznej długości rurociąg produktów naftowych
w skrajnie północno-wschodniej części oraz drogę krajową nr 15 (Toruń – Brodnica)
będącą trasą przewozu materiałów niebezpiecznych, jako inwestycje mogące
szczególnie szkodliwie oddziaływać na środowisko przyrodnicze.
Kwalifikacja powyższych przedsięwzięć została dokonana na podstawie
Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć
mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. Nr 213, poz. 1397).
PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja gleb
Gleby występujące na obszarach wysoczyznowych są intensywnie eksploatowane
rolniczo i narażone na degradację uprawową. Natomiast gleby narażone na denudację
naturogeniczną dotyczą głównie fragmentów zboczy doliny Drwęcy, Wawrzonki oraz
rynny jezior: Wielkiego i Wądzyńskiego. Gleby zawodnione dotyczą głównie dna doliny
Drwęcy. W wybranych miejscowościach (m.in. w Książkach, Dębowej Łące, Łobdowie,
Nieżywięciu i Wrockach) występują gleby przekształcone antropogenicznie. Odsłonięte
i wyniesione obszary wysoczyznowe cechują się brakiem większych zadrzewień
śródpolnych oraz zwartych kompleksów leśnych i w związku z tym narażone są na
przesuszenie gleb oraz erozję wietrzną.
Niedźwiedziu, Wielkich Radowiskach i Mł. Pułkowie, a w pozostałych
miejscowościach jest jej brak. Niepełna sieć kanalizacji burzowej funkcjonuje jedynie
w Książkach. Na większości analizowanego obszaru gospodarka odpadami jest
uregulowana, co nie zmienia konieczności zorganizowania kompleksowego systemu
gromadzenia, segregacji i wywozu odpadów. W obrębie składowiska odpadów
komunalnych na północ od wsi Niedźwiedź funkcjonuje stacja utylizacji odpadów
metodą kompostowania. W jednym punkcie arkusza (Jezioro Wądzyńskie)
prowadzony jest monitoring środowiska przyrodniczego w oparciu o sieć regionalną.
Aktywność człowieka w zakresie przeciwdziałania degradacji środowiska
przyrodniczego polega na właściwym wprowadzaniu podstaw przyrodniczych
i proekologicznych do planowania przestrzennego oraz na umiejętnym stosowaniu
instalacji technicznych i procesów technologicznych ograniczających lub likwidujących
procesy degradacji środowiska. Działalność w tym kierunku obejmuje więc cały szereg
zabiegów, procesów, nakazów i zaleceń, także podniesienie świadomości ekologicznej
mieszkańców. W trzech miejscowościach arkusza zlokalizowano oczyszczalnie
ścieków. Pełna sieć kanalizacji sanitarnej występuje w Kawkach i Tylicach
a częściowa w Książkach, Brudzawkach, Zaskoczu, Nieżywięciu, Dębowej Łące,
Na obszarze objętym arkuszem mapy Książki nie występują formy rekultywacji
środowiska przyrodniczego.
NIEUŻYTKI
W zasięgu przestrzennym opisywanego arkusza zarejestrowano dwa obszary
nieużytków naturogenicznych w sąsiedztwie Lipnicy w południowo-zachodniej jego
części oraz Lembargu w północno-wschodniej.
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
I STOPNIA JEGO DEGRADACJI
Stan środowiska przyrodniczego analizowanego arkusza wynika z funkcjonowania
jednego zasadniczego geoekosystemu, tj. zwartej powierzchni wysoczyzny morenowej
(Wysoczyzna Chełmińska), którą rozcina zalesiona dolina Drwęcy w południowowschodniej części. Wymieniony geokompleks wpływa na degradację całego
analizowanego obszaru, co wynika z intensywnej gospodarki rolno-hodowlanej na tym
terenie związanej m.in. z bardzo dobrymi i dobrymi kompleksami ornymi o najwyższej
i wysokiej przydatności rolniczej, a także dużej tradycji uprawy ziemi w tym regionie.
Stan ekologiczny wybranych komponentów środowiska przyrodniczego, takich jak:
powietrze atmosferyczne i gleby oraz wody podziemne jest zadawalający. Wpływ na
taki stan środowiska opisywanego obszaru ma także brak większych ośrodków miejskoprzemysłowych. Największe zróżnicowanie w ocenie stanu środowiska dotyczy wód
powierzchniowych oraz lasów. Większość zdiagnozowanych zagrożeń i problemów
w funkcjonowaniu wynika z intensywnej gospodarki rolnej i produkcji hodowlanej.
Zlewnie rzek i jezior użytkowane intensywnie przez rolnictwo są szczególne narażone
na zanieczyszczenia. Rozproszona zabudowa rolnicza, zazwyczaj bez kanalizacji oraz
zanieczyszczenia obszarowe sprawiają, że do rzek dostają się znaczne ilości
zanieczyszczeń. W wybranych miejscach występują składowiska surowców, głównie
rolniczych, lokalnie przemysłowych oraz składowiska paliw stałych. Przebiegające przez
opisywany obszar linie infrastruktury drogowej i energetycznej są lokalnymi emitorami
hałasu i źródłem zróżnicowanych zanieczyszczeń. Liczne źródła niskiej emisji gazów
i pyłów stanowią jedynie miejscowe zagrożenie dla stanu środowiska. Analizowany
obszar wykazuje niski stopień degradacji form rzeźby terenu i budujących je formacji
skał osadowych. Dotyczy to w szczególności obszarów sandrowych oraz teras
nadzalewowych.
WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA I OCHRONY ŚRODOWISKA
Analizowany obszar pełni głównie funkcję rolniczą. Z tego też względu
większość wskazań dotyczących kształtowania i ochrony środowiska dotyczy
funkcjonowania krajobrazów rolniczych. W ich obrębie istotnym wskazaniem jest
ochrona gleb, a także wód powierzchniowych przed szkodliwymi związkami
związanymi z gospodarką rolną. W tym celu należy podjąć działania w sektorze
rolnictwa i gospodarki wodnej, dotyczące m.in. okresów nawożenia i ograniczeń
w stosowaniu nawozów, wielkości dawek i sposobów ich wprowadzania do
środowiska, warunków przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowania
z odciekami. Szczegółowy wykaz takich zaleceń zawarty jest w Rozporządzeniu nr 2
Dyrektora RZGW w Gdańsku (2013).
Budowa sieci kanalizacyjnej w miejscowościach jej pozbawionych oraz budowa
oczyszczalni ścieków stanowią podstawowe elementy mające na celu
przeciwdziałanie degradacji środowiska. Redukcja negatywnego wpływu rolnictwa
na wody powierzchniowe oraz podziemne może odbywać się poprzez działania
rolno-środowiskowe. Należy tworzyć biologiczne strefy ochronne wzdłuż ujęć wód
oraz cieków i nielicznych jezior. Ponadto istotnym elementem ochrony wód może
być odtwarzanie małej retencji, która przyczynia się do przechwytywania biogenów
spływających z pół uprawnych. Ze względu na pozytywną rolę ekologiczną
i krajobrazową, jaką odgrywa zwarty kompleks leśny w dolinie Drwęcy, wymaga on
szczególnej dbałości w zakresie utrzymania jakości i stałości jego ekosystemów.
Do innych zadań w zakresie kształtowania i ochrony środowiska zaliczyć można:
 zachowanie i funkcjonowanie drobnych hydrotopów, wysp leśnych i zadrzewień
śródpolnych przy jednoczesnym tworzeniu nowych,
 ustabilizowanie lokalnych procesów stokowych w obrębie zboczy dolin, wzniesień
i pagórków morenowych, rynien i zagłębień wytopiskowych,
 doskonalenie gospodarki odpadami, w tym polepszenie systemu odbioru
odpadów komunalnych i ich deponowania na istniejących składowiskach,
 likwidację niekontrolowanych miejsc składowania odpadów w otoczeniu wsi,
 zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza poprzez stopniową wymianę
kotłowni węglowych na gazowe.
Na arkuszu Książki występują nieliczne obiekty geologiczne/geomorfologiczne,
które mogłyby być przedmiotem ochrony (geoochrony) dziedzictwa geologicznego
tego obszaru. Są to głównie formy krajobrazu, będące świadectwem recesji i postoją
ostatniego lądolodu oraz związane z późniejszą działalności rzeczną. Do obiektów
o dużej wartości poznawczej należałoby zaliczyć zespół pagórków i wzgórz
wąbrzeskich moren czołowych wraz z rynną jeziorną koło Osieczka. Obok form
polodowcowych na większą ochronę zasługują też formy będące świadectwem
procesów fluwialnych, szczególnie doliny Strugi Wąbrzeskiej i Strugi Kujawskiej oraz
fragment doliny Drwęcy koło Tomkowa.
Szczegółowe wytyczne i wskazania dotyczące kształtowania i ochrony środowiska
przyrodniczego zawarte są w opracowywanych dla gmin strategiach rozwoju, planach
gospodarki odpadami oraz programach ochrony środowiska.
Literatura i materiały źródłowe
Choiński A., 2006, Katalog Jezior Polski, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
Drozd M., Trzepla M., 2006, Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz
Książki (284), PIG, Warszawa.
Drozd M., Trzepla M., 2005, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali
1:50000, arkusz Książki (284), PIG, Warszawa.
Galon R., Kotarbiński J., Wójcik C., 1978, Objaśnienia do mapy geologicznej Polski
1:200 000, arkusz Brodnica, Inst. Geol., Warszawa.
Grabowska I., Piwocki M., 1975, Wiek i geneza iłów toruńskich w okolicy Torunia na
podstawie obserwacji palinologicznych i litologicznych, Biul. Inst. Geol. 284.
Jańczak J. (red.), 1997, Atlas jezior Polski, T.2, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Kleczkowski A.S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej
ochrony (1:500 000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Lorenc H. (red.), 2005, Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa
Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100 000, IUNG w Puławach 1980.
Marek S. (red.), 1983, Budowa geologiczna niecki warszawskiej (płockiej) i jej podłoże,
Prace Instytutu Geologicznego 103, Warszawa.
Matuszkiewicz J.M., 2002, Zespoły roślinne Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Mrózek W., 1984, Wody płynące, [W:] Galon R., (red.), Województwo toruńskie. Przyroda,
ludność, i osadnictwo, gospodarka, PWN Warszawa-Poznań-Toruń.
Niewiarowski W., 1968, Morfologia i rozwój pradoliny i doliny dolnej Drwęcy, Stud. Soc. Sci.
Torunensis Sect. C 6.
Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie
Chełmińskiej, Stud. Soc. Sci. Torunensis Sec. C 4 (1).
Pius B. 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz N-34-99-A
Książki, Główny Geodeta Kraju, InterTIM, Warszawa.
Przyroda województwa toruńskiego, 1992 (oprac. zbiorowe), Oficyna Wyd. Turpress, Toruń.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2012 roku, 2013,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku, 2012,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Rąkowski G. (red.), 2005, Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Rąkowski G., Walczak M., Smogorzewska M., 2012, Obszary Natura 2000 w Polsce II,
Specjalne obszary ochrony siedlisk w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Roszko L., 1973, Zagrożenie erozją gleb obszaru województwa bydgoskiego ze
szczególnym uwzględnieniem doliny dolnej Wisły, Acta Univ. Nicol. Coper. 9.
Rozporządzenie nr 2/2013 Dyrektora RZGW w Gdańsku z 24 kwietnia 2013 r. w sprawie
wprowadzenie programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł
rolniczych, Dziennik Urzędowy Woj. Kujawsko-Pomorskiego, poz. 1807.
Szafer W., Zarzycki K. (red.), 1972, Szata roślinna Polski, Tom II, PWN, Warszawa.
Trampler T., Mąkosa K., Girżda A., Bąkowski J., Dmyterko E., 1990, Siedliskowe podstawy
hodowli lasu, PWRiL, Warszawa.
Uścinowicz S., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000,
arkusz Książki, PIG, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Wysota W., 2002, Stratygrafia i środowiska sedymentacji zlodowacenia wisły w południowej
części dolnego Powiśla, Wyd. UMK w Toruniu.
Wysota. W., Molewski P, 2011, Chronologia i zasięgi nasunięć lądolodu na obszarze lobu
Wisły podczas stadiału głównego ostatniego zlodowacenia, Przegl. Geol. 59 (3).
Żelaźniewicz A., Aleksandrowicz P., Buła Z., Karnowski P.H., Konon A., Oszczypko N.,
Ślączka A., Żaba J., Żytko K., 2011, Regionalizacja tektoniczna Polski, Komitet Nauk
Geologicznych PAN, Wrocław.
© Copyright by Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech Wysota, Bożena
Pius, Rafał Kot, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu