8 ZDANIE POJEDYNCZE (I) — STRUKTURA, UZGODNIENIA, SZYK

8 ZDANIE POJEDYNCZE (I) — STRUKTURA, UZGODNIENIA, SZYK

8 ZDANIE POJEDYNCZE (I) — STRUKTURA,
UZGODNIENIA, SZYK
1. Definicja
Zdanie pojedyncze to — zgodnie z definicją podaną na końcu rozdziału 7 —
jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego członu finitywnego. Struktura
zdania pojedynczego zależy od wymagań czasownika lub czasownika niewłaściwego,
którego forma finitywna stanowi centrum. Reprezentacja struktury zdania pojedynczego
przez zbiór członów wymaganych to schemat zdaniowy.
2. Struktura
Będziemy, z pewnym uproszczeniem, zakładać, że człon finitywny jest formą
finitywną czasownika lub czasownika niewłaściwego, i nazywać taki składnik
orzeczeniem.
Zdanie pojedyncze zbudowane jest na jeden z następujących sposobów:
V Zdania z centrum czasownikowym
0
PODMIOT ORZECZENIE
1
PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE
2
PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE DOPEŁNIENIE
Q Zdania z centrum czasownikowym niewłaściwym
0
ORZECZENIE
1
ORZECZENIE DOPEŁNIENIE
2
ORZECZENIE DOPEŁNIENIE DOPEŁNIENIE
Zdanie pojedyncze z centrum czasownikowym (V: verbum) zawiera, obok
orzeczenia, podmiot, czyli frazę nominalną w mianowniku, i, być może, jedno lub dwa
dopełnienia, czyli człony wymagane różne od podmiotu. Zdanie pojedyncze z centrum
czasownikowym niewłaściwym (Q: quasi-verbum) zawiera, obok członu finitywnego,
być może, jedno lub dwa dopełnienia. Oprócz członów wymaganych składnikami
zdania pojedynczego mogą być okoliczniki, czyli człony luźne.
Oto pokaz struktury trzech przykładowych zdań pojedynczych (wykorzystujemy na
razie szkolne intuicje strukturalne):
Nasz nauczyciel żądał od nas posłuszeństwa.
[PODMIOTNasz nauczycielPODMIOT]
<ORZECZENIEżądałORZECZENIE>
(DOPEŁNIENIEod nasDOPEŁNIENIE)
1
(DOPEŁNIENIEposłuszeństwaDOPEŁNIENIE).
nie powinni teściowie, których wszak lekceważy, na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd
(wewnątrz wypowiedzenia Nie wiem, co on myśli i czego oczekujesz, ale teściowie, których
wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd.
<ORZECZENIEnie powinniORZECZENIE>
[PODMIOTteściowie, których wszak lekceważy, PODMIOT]
(DOPEŁNIENIEna niego ani na nią łożyćDOPEŁNIENIE)
/OKOLICZNIK, bo to jest wstydOKOLICZNIK/
Nocami grzmiało tam, chociaż było wysokie ciśnienie.
/OKOLICZNIKNocamiOKOLICZNIK/
<ORZECZENIEgrzmiałoORZECZENIE>
/OKOLICZNIKtamOKOLICZNIK/
/OKOLICZNIK, chociaż było wysokie ciśnienieOKOLICZNIK/.
3. Składniki zdania pojedynczego
Podmiot i dopełnienie to pewne pozycje składniowe, miejsca, które są wyznaczone
przez wymagania formy finitywnej.
Składniki zdania pojedynczego mają postać fraz różnych typów. Niektóre frazy
realizowane są jako frazy innych typów. Na przykład w poniższych zdaniach:
Kupiłem rower.
Kupiłem pięć rowerów.
Kupiłem droższy z tych dwóch rowerów.
Kupiłem, co chciałem kupić.
forma finitywna — centrum kupiłem wymaga między innymi dopełnienia o postaci frazy
nominalnej. Fraza ta jednak może mieć postać frazy przymiotnikowej, a nawet frazy
zdaniowej.
P o d m i o t to fraza nominalna w mianowniku, z którą orzeczenie uzgadnia się co
do osoby, liczby i rodzaju (definicję frazy nominalnej podamy dalej):
Nasz nauczyciel żądał...
nie powinni teściowie, których wszak lekceważy,...
My sądzimy, że...
Podmiot w zdaniu z verbum finitum o wartości pierwszej lub drugiej osoby jest
zazwyczaj pusty. Podmiot w zdaniu drugoosobowym może być realizowany przez frazę
nominalną w wołaczu. Podmiot trzecioosobowy bywa również pusty — jest to wypadek
tzw. podmiotu domyślnego:
•
Sądzimy, że... (my)
•
•
Odpowiadaj! (ty)
Odpowiadaj, synku!
Dziewczynki, odrobiłyście lekcję?
których wszak lekceważy (= ???)
Umarły. (???)
2
O r z e c z e n i e to forma finitywna czasownika lub czasownika niewłaściwego
(żądał, nie powinni, lekceważy, sądzimy, grzmiało).
D o p e ł n i e n i e to:
• fraza nominalna (różna od podmiotu) (NO),
• fraza przyimkowo-nominalna (PN),
• fraza przymiotnikowa (PM),
• fraza przyimkowo-przymiotnikowa (PP),
• fraza przysłówkowa (PS),
• fraza werbalna (bezokolicznikowa) (WB),
• fraza zdaniowa (ZD).
Fraza nominalna to fraza równoważna formie rzeczownika (w tym tzw. zaimka
rzeczownego). Taką realizację frazy nazwiemy prostą standardową. Istnieją również
realizacje niestandardowe: przez formę liczebnika (por. Saloni — Świdziński (1987: 9192)), a niekiedy przymiotnika; realizacją niestandardową jest też fraza zdaniowa (por.
Świdziński (1992b)). Realizacjami nieprostymi są konstrukcje zbudowane wokół takich
form:
Spotkałem chłopca.
Spotkałem małego chłopca, który grał na saksofonie.
Pięciu spotkałem.
Spotkałem pięć dziewczyn.
Każdej z nich się udało.
Spotkałem, kogo chciałem spotkać.
Fraza przyimkowo-nominalna i fraza przyimkowo-przymiotnikowa stanowią
konstrukcje zbudowane z formy przyimkowej i frazy — odpowiednio — nominalnej
lub przymiotnikowej:
Obywamy się bez pieniędzy.
Na siedem równych części podzielił majątek.
Nie uważaj ich za wykształconych.
Fraza przymiotnikowa to ekwiwalent formy przymiotnika (w tym tzw. zaimka
przymiotnego, imiesłowu przymiotnikowego, liczebnika porządkowego itp.). Realizacje
niestandardowe to: fraza nominalna dopełniaczowa bądź fraza przyimkowonominalna. Realizacja nieprosta to konstrukcja zbudowana wokół centrum przymiotnikowego:
Jan bywa wesoły.
Taki właśnie Jan bywa.
Jan bywa zapraszany do nas.
Ta portmonetka jest matki.
Jest ze skóry ta portmonetka.
Fraza przysłówkowa jest ekwiwalentem dystrybucyjnym formy tradycyjnego
przysłówka. Forma taka daje się zwykle swobodnie zastąpić inną jednostką składniową
— frazą przyimkowo-nominalną, frazą nominalną, frazą zdaniową. Zauważmy, że
na pytanie Gdzie on mieszka? możemy odpowiedzieć na kilka sposobów:
Mieszka tutaj.
Mieszka niedaleko.
Mieszka w Krakowie.
3
Mieszka kątem. (?)
Mieszka, gdzie mieszkał jego ojciec.
Realizacje nieprzysłówkowe uważamy za niestandardowe czysto konwencjonalnie —
zakładamy, że wymagany jest standardowo przysłówek. Podajmy jeszcze parę
przykładów:
Jest mi zimno.
Jest mi akurat.
Oni długo czekali.
Dobrą godzinę oni czekali.
Zachowujesz się bez sensu.
Zachowujesz się, jakby cię wybrali na prezydenta.
Fraza werbalna (bezokolicznikowa) to ekwiwalent formy (bezokolicznikowej)
czasownika lub czasownika niewłaściwego:
Chcę spać.
Janowi rodzice kazali zacząć się uczyć hiszpańskiego.
Akurat mżyć zaczyna.
Fraza zdaniowa to zdanie składowe podrzędne:
Myślę, że Kolumb nie odkrył Ameryki.
Chcą, żebyśmy się odezwali.
Kto to jest, nie wiadomo.
O k o l i c z n i k to:
• fraza przysłówkowa,
• fraza przyimkowo-nominalna,
• fraza werbalna (imiesłowowa),
• fraza nominalna,
• fraza przymiotnikowa,
• fraza zdaniowa.
Tutaj osobno wyliczamy frazę przysłówkową, przyimkowo-nominalną i inne jako
realizacje okolicznika, bo nie sposób uznać jednych za warianty innych, tak jak to
zrobiliśmy w wypadku realizacji przysłówkowej dopełnienia: pamiętajmy, że okolicznik
nie jest wymagany z definicji. Oto przykłady:
Chłopcy biegli bardzo szybko.
Chłopcy biegli z wysiłkiem.
Chłopcy biegli, dysząc i parskając.
Chłopcy biegli godzinę.
Chłopcy biegli bardzo spóźnieni.
Chłopcy biegli, ponieważ uciekł im autobus.
4. Schemat zdaniowy
Przez schemat zdaniowy rozumiemy abstrakcyjną reprezentację zdania pojedynczego przez zbiór fraz obejmujący człon finitywny — centrum (orzeczenie) oraz, być
może, człony wymagane (podmiot lub dopełnienie bądź dopełnienia — co najwyżej
dwa; przyjmujemy, w niezupełnej zgodzie z empirią, że nie ma zdań „dłuższych”).
4
Schemat zdaniowy dany jest przez wymagania składniowe leksemu, którego forma
występuje w pozycji verbum finitum. Leksem ten, po pierwsze, domaga się fizycznej
obecności określonych typów fraz (wymaga); po drugie zaś — narzuca owym frazom
określone charakterystki gramatyczne (rządzi nimi).
Wymagania leksemu werbalnego to fakt słownikowy, potencja, która przejawia się w
tekście jako „niepełność składniowa” określonej formy wyrazowej. Wewnątrz
paradygmatu czasownikowego występuje pewne zróżnicowanie:
Formy pierwszej i drugiej osoby nie wymagają podmiotu w sposób konieczny.
Rozważmy następujące pary zdań:
A.
B.
Byłam tam wczoraj.
Kup sobie bilet.
Musicie to zrobić.
Nie śpi.
Zamierzają wyjechać.
Ja byłam tam wczoraj.
Ty kup sobie bilet.
Musicie to zrobić wy.
Ona nie śpi.
Chłopcy zamierzają wyjechać.
W serii A. wyrażenia z lewej kolumny są zdaniami pełnymi, te zaś z kolumny prawej
— zdaniami „zbyt” pełnymi, jakoś nacechowanymi. Inaczej rzecz się ma z serią B.:
tutaj lewa kolumna zawiera zdania eliptyczne, prawa natomiast — zdania pełne.
Formy bezosobnika i bezokolicznika podmiotu w ogóle nie dopuszczają:
Napisano podania.
Co zrobić?
*Oni napisano podania.
*Co politycy zrobić?
Formy zaprzeczone mogą się różnić od niezaprzeczonych rządem:
Lubię piwo.
Co robicie?
Nie lubię piwa.
Czego nie robicie?
Umówimy się, że schemat zdaniowy zapisuje wymagania składniowe formy
trzecioosobowej niezaprzeczonej dla czasowników lub formy niebezokolicznikowej
niezaprzeczonej dla czasowników niewłaściwych. Własności składniowe pozostałych
form wyrazowych danego leksemu dadzą się wywieść ze schematu w sposób
automatyczny.
Schemat zdaniowy nie odwzorowuje porządku linearnego składników. W zapisie
przyjmuje się arbitralnie jedno z możliwych uporządkowań: neutralne i najczęstsze
tekstowo; jest to tzw. porządek SVO (PODMIOT — ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE). Nie ma w nim członów luźnych, a więc członów nie wymaganych przez centrum.
5. Klasyfikacja schematów zdaniowych
Poniższy repertuar zaproponowany został w artykule Szpakowicza i Świdzińskiego
(1981). Jego uproszczoną nieco wersję podano u Saloniego i Świdzińskiego (1987: R.
XII); tę wersję przytaczam niżej.
Schematy zdaniowe klasyfikowane są najpierw ze względu na klasę gramatyczną
centrum. Podział ten daje dwa zbiory schematów: schematy czasownikowe i
czasownikowe niewłaściwe. Schemat czasownikowy obejmuje, poza orzeczeniem,
podmiot oraz ewentualne frazy wymagane; schemat czasownikowy niewłaściwy —
orzeczenie i ewentualne dopełnienie lub dopełnienia. Schematy zdaniowe dzielą się dalej
ze względu na liczbę dopełnień na zeromiejscowe, jednomiejscowe i dwumiejscowe.
W poniższych schematach podane są wyłącznie dopełnienia. W przykładach
5
ujmujemy podmioty w nawiasy [], orzeczenia — w nawiasy <>, a dopełnienia — w
nawiasy (), człony luźne — w nawiasy //.
SCHEMATY CZASOWNIKOWE
Zeromiejscowe
V-0
NIC
[Jan] <śpi>.
<Tańczyli> [ci chłopcy] /świetnie/.
<Idziemy>!
Jednomiejscowe
V-1.1
Fraza nominalna
[Kowalscy] <kupują> (NOdomNO).
(NOWszystkim gościomNO) <podobał się> [ten utwór].
[To małe dziecko] <okaże się> /wkrótce/ (NOgeniuszemNO).
V-1.2
Fraza przyimkowo-nominalna
[One] <pytają> (PNo MarięPN).
(PNBez pieniędzyPN) <obywam się> /z trudem/.
[Który z was] <doszedł> (PNdo takiego wnioskuPN)?
V-1.3
Fraza przymiotnikowa
[Jan] <jest> (PMgłupiPM).
<Wydawaliśmy się> (PMdość zmęczeniPM).
[To} <było> (PMjej lub mojePM).
V-1.4
Fraza przyimkowo-przymiotnikowa
[Jan] <wygląda> (PPna zmęczonegoPP).
V-1.5
Fraza przysłówkowa
[Student] <zachował się> (PSniewłaściwiePS).
<Mieszkamy> (PSw KrakowiePS).
[Ty] <usiądź> (PStutaj albo koło AniPS).
V-1.6
Fraza werbalna bezokolicznikowa
[Ewa] <chce> (WBspaćWB).
(WBZacząć się uczyć angielskiegoWB) <postanowili> [emigranci z Rumunii].
<Przestańcie> (WBsię wygłupiać i kłamaćWB)!
V-1.7
Fraza zdaniowa
[Matka] <zapytała> (ZD, która jest godzinaZD).
(ZDŻe oni tu byli, ZD) /wcale/ <nie wiedzieliście>.
V-2.1
Dwumiejscowe
Fraza nominalna + Fraza nominalna
[Profesor] <pożycza> (NOnamNO) (NOksiążkiNO).
(NONiczymNO) /nigdy/ <nie zaskoczysz> (NOojcaNO).
[On] (NOpalenia, piciaNO) /naprawdę/ (NOwam wszystkimNO) <zakaże>.
6
V-2.1
Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna
[Koledzy] <pożyczą> (NOksiążkiNO) (PNod MariiPN).
(PNDo tego, a także do pozostałych kamieniPN) <dopasujcie> (NOtamtą częśćNO).
/Tutaj/ [kasjer] <dopisze> (NOprocentyNO) (PNdo mojego rachunkuPN).
V-2.3
Fraza nominalna + Fraza przymiotnikowa
(bez uzgodnienia między dopełnieniami)
[Jan] <wydał się> (NOMariiNO) (PMmiłyPM).
V-2.4
Fraza nominalna + Fraza przymiotnikowa
(z uzgodnieniem między dopełnieniami)
[Dziadkowie] (NOMarięNO) <zapamiętali> (PMdość młodziutkąPM).
V-2.5
Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-przymiotnikowa
(bez uzgodnienia między dopełnieniami)
[Ten obraz] <wyglądał> (NOkrytykomNO) (PMna nieautentycznyPM).
V-2.6
Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-przymiotnikowa
(z uzgodnieniem między dopełnieniami)
[Jan] <uważał> (NOswoją młodszą siostręNO) (PPza wykształconąPP).
V-2.7
Fraza nominalna + Fraza przysłówkowa
[Jan] <stawia> (NOkubekNO) (PStutajPS).
<Wysłali> (NOcały nakładNO) /wczoraj/ (NOnad morzeNO).
[Detektyw] <ujął> (NOtoNO) (PStakPS).
V-2.8
Fraza nominalna + Fraza werbalna bezokolicznikowa
[Mąż] <kazał> (NOjejNO) (WBwynieść się z domuWB).
[Dajcie] (NOnamNO) /nareszcie/ (WBspaćWB).
(WBZnieczulić pacjentaWB) <nie pozwolił> (NOlekarzomNO) [stan serca].
V-2.9
Fraza nominalna + Fraza zdaniowa
[Chłopak] <mówił> (NOdziewczynieNO) (ZD, że ją kochaZD).
(ZDŻebyś tam pojechał, ZD) /szczerze/ (NOciNO) <radzę>.
[Wy] (NOPiotra i jego wspólnikaNO) <spytajcie> (ZD, po co to kupiliZD).
V-2.10Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna
[Kumple] <dowiedzieli się> (PNo śmierci PiotraPN) (PNod adwokataPN).
<Wystąpili> (PNdo sąduPN) /oczywiście/ (PNz wnioskiem o ponowne przesłuchanie świadkaPN).
V-2.11
Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza przysłówkowa
[Drużynowy] <wyrażał się> (PNo harcmistrzuPN) (PSciepłoPS).
(PNNa to wszystkoPN) <patrzymy> (PSnieufnie, a nawet z dezaprobatąPS).
V-2.12
Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza zdaniowa
[Jan] <wie> (PNod MariiPN) (ZD, gdzie Piotr mieszkaZD).
(ZDŻeby posprzątał, ZD) /wciąż/ (PNna niego i na jego matkęPN) <naciskali>.
V-2.13Fraza przysłówkowa + Fraza przysłówkowa
[Ten samolot] <leciał> (PSstądPS) (PSdo BerlinaPS).
7
SCHEMATY CZASOWNIKOWE NIEWŁAŚCIWE
Q-0
Zeromiejscowe
NIC
<Dnieje>.
<Padało> /wczoraj/ /solidnie/.
Q-1.1
Jednomiejscowe
Fraza nominalna
(NOCiężarnąNO) <mdliło>.
<Szkoda> (NOtego wszystkiegoNO).
<Nie było> (PSani czasu, ani zapału do walkiPS).
Q-1.2
Fraza przyimkowo-nominalna
<Chodziło> (PNo pieniądzePN).
<Czas> (PNna spacerekPN).
Q-1.3
Fraza przysłówkowa
<Jest> (PSzimnoPS).
Q-1.4
Fraza werbalna bezokolicznikowa
<Pora> (WBwracaćWB).
<Trzeba było> (WBsię zaopatrzyć w ciepłe spodnie albo nie jechaćWB).
(WBUciec z forsąWB) <się nie uda>.
Q-1.5
Fraza zdaniowa
<Wiadomo> (ZD, co Jan powieZD).
(ZDŻeby się poprawił, ZD) /doprawdy/ <niepodobna>.
Q-2.1
Dwumiejscowe
Fraza nominalna + Fraza nominalna
(NOImNO) <brak> (NOrozumuNO).
<Potrzeba> (NOciNO) /może/ (NOczegośNO)?
Q-2.2
Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna
<Zależało> (NOnamNO) (PNna tym stanowiskuPN).
(PNO wszystkoPN) <chodzić będzie> (NOjednemu sędziemu oraz adwokatowiNO).
Q-2.3
Fraza nominalna + Fraza przysłówkowa
(NOJanowiNO) <powodzi się> /teraz/ (PSdobrzePS).
Q-2.4
Fraza nominalna + Fraza werbalna bezokolicznikowa
(NONiepodobieństwemNO) <jest> (WBwygraćWB).
Q-2.5
Fraza nominalna + Fraza zdaniowa
(NOJanowiNO) <żal> (ZD, że Maria uciekłaZD).
Q-2.6
Fraza werbalna bezokolicznikowa + Fraza przysłówkowa
(WBWygrywaćWB) <jest> /w tej konkurencji/ (PSłatwoPS).
8
6. Uzgodnienia
Między składnikami zdania pojedynczego zachodzą różnorodne uzgodnienia.
Przyjmujemy tutaj dla uproszczenia, że człony luźne, poza jednym typem, nie wchodzą
w uzgodnienia.
Podmiot i orzeczenie połączone są oddziaływaniem wzajemnym.
Podmiot uzgadnia ze sobą orzeczenie w zakresie liczby oraz rodzaju i osoby:
ZGODA Chłopiec(poj) czeka(poj).
ZGODA My(mno) to widzieliśmy(mno).
RZĄD
Matka(Ż) usnęła(ż).
RZĄD
Matka(3OS) usnęła(3os).
RZĄD
My(MOS) to widzieliśmy(mos).
RZĄD
My(1OS) to widzieliśmy(1os).
— *Chłopiec czekają.
— *My to widziałem.
— *Matka usnął.
— *Matka usnęłaś.
— My to widziałyśmy.
— *My to widzieliście.
Przedostatni przykład w lewej kolumnie pokazuje, że my to forma wyrazowa jednego z
dwóch co najmniej leksemów: MY1 męskosobowego (my widzieliśmy) lub MY2 żeńskiego (my
widziałyśmy) (por. str. Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. i 48).
♦ Osobliwie wiąże się z orzeczeniem podmiot będący frazą nominalną z centrum
liczebnikowym. Forma mianownikowa liczebnika typu PIĘĆ, DWADZIEŚCIA, STO, TYSIĄC
stanowi nadrzędnik frazy nominalnej:
Pięć dziewczyn przyszło.
Pięć przyszło.
*Dziewczyn przyszło.
Czekało na nas stu żandarmów.
Czekało na nas stu.
*Czekało na nas żandarmów.
Tysiąc nas zginie.
Tysiąc zginie.
*Nas zginie.
Podmiot mający postać frazy nominalnej z liczebnikiem narzuca orzeczeniu wartość
osoby trzeciej rodzaju nijakiego oraz wartość pojedynczą liczby:
RZĄD
RZĄD
RZĄD
Pięć(3OS) przyszło(3os).
Pięć(N) przyszło(n).
Pięć(POJ) przyszło(poj). ♦
Orzeczenie rządzi podmiotem w zakresie przypadka. Forma finitywna drugoosobowa narzuca frazie nominalnej rzeczownikowej, która na nią oddziałuje w zakresie liczby,
rodzaju i osoby, wartość wołacza. W pozostałych wypadkach, a więc wówczas, gdy
podmiot drugoosobowy to forma ty lub wy bądź gdy podmiot jest pierwszo- lub
trzecioosobowy — orzeczenie rządzi mianownikiem:
RZĄD
RZĄD
Chodź(WOŁ), córeczko(woł)!
— *Chodź córeczka!
Ty(mian) chodź(MIAN)
Zróbcie to wy...
My idziemy.
Córeczka idzie.
Rodzice nie powinni na niego ani na nią łożyć.
9
Dopełnienie jest zazwyczaj rządzone przez swój nadrzędnik (czyli — na poziomie
zdania pojedynczego — przez orzeczenie).
Jeśli jest ono frazą nominalną, nadrzędnik narzuca tej frazie wartość przypadka:
biernika, dopełniacza, narzędnika lub celownika (podajemy w porządku malejącej
częstości tekstowej lub obciążenia słownikowego). Rządzony bywa również
mianownik:
RZĄD BIERNIK
Spotkałem(BIER) chłopca(bier).
Marysię mdli.
Daliśmy kibicom piłki nożnej spokój.
RZĄD DOPEŁNIACZ Szkoda(DOP) twojego trudu(dop).
RZĄD NARZĘDNIK kim(narz) ty się wyręczasz(NARZ)?
RZĄD CELOWNIK
Daliśmy(CEL) kibicom piłki nożnej(cel) spokój.
RZĄD MIANOWNIK On jest(MIAN) bałwan(mian).
Fraza przymiotnikowa podlega uzgodnieniu w zakresie przypadka. Wartość
narzucana to niemal wyłącznie mianownik:
RZĄD MIANOWNIK
RZĄD NARZĘDNIK
To bywało(MIAN) tanie(mian).
Dziadkowie wnuka pamiętali(NARZ) dość młodziutkim(narz).
W zdaniu pojedynczym rodzaj i liczba takiej frazy może się uzgadniać z orzeczeniem,
czyli — w gruncie rzeczy — z podmiotem, który orzeczeniu daną charakterystykę
narzuca; bywa też, że się uzgadnia z innym dopełnieniem (por. schematy V-2.3 i V-2.4):
ZGODA
ZGODA
RZĄD
ZGODA
To bywało(poj) tanie(poj).
To bywało(n) tanie(n).
Wnuka(MOS) dziadkowie pamiętali dość młodziutkim(mos).
Wnuka(poj) dziadkowie pamiętali dość młodziutkim(poj).
Dopełnienie o postaci frazy przyimkowo-nominalnej lub przyimkowo-przymiotnikowej (to ostatnie — bardzo rzadkie) jest również rządzone: nadrzędnik o takim
wymaganiu narzuca wartość będącą parą <przyimek, przypadek>.
Oto parę przykładów fraz przyimkowo-nominalnych o różnych wartościach (są to
wartości tekstowo i słownikowo najczęstsze):
RZĄD
RZĄD
RZĄD
RZĄD
RZĄD
<DO,DOPEŁNIACZ> Puchatek dobrał się do miodu.
<NA,BIERNIK> W końcu wypadło na twojego teścia.
<Z,NARZĘDNIK>
Z takim wnioskiem nie występujcie.
<O,MIEJSCOWNIK> Mówiono tam o matce Anny.
<W,MIEJSCOWNIK> W kim ty się zakochałeś?
i fraz przyimkowo-przymiotnikowych:
RZĄD <DO,DOPEŁNIACZ> Te problemy należą do najtrudniejszych.
RZĄD <NA,BIERNIK> Na ubogą naprawdę nie wyglądała.
RZĄD <ZA,BIERNIK>
Wzięto go za pijanego.
I tutaj uzgodnienie rodzajowo-liczbowe może zachodzić między dopełnieniami (przykład
ostatni).
♦ Inny opis uzgodnienia z frazą przyimkowo-nominalną lub przyimkowoprzymiotnikową jest następujący. Zakładamy, że dany przyimek rządzi wyłącznie
jednym przypadkiem. W zdaniach:
W kogo ty się wpatrujesz?
W kim ty się zakochałeś?
10
występują formy dwóch różnych przyimków: przyimka W1 rządzącego biernikiem i
przyimka W2 rządzącego miejscownikiem. Dyskutowane tu uzgodnienie opiszemy więc
jako rząd przyimkowy czasownika i rząd przypadkowy przyimka — obydwa
motywowane słownikowo:
W1
W1 kogo się wpatrujesz(W1)?
BIERNIK
W1(BIER) kogo(bier) ty się wpatrujesz?
2
W
W2 kim się zakochałeś(W2)?
MIEJSCOWNIK W2(MIEJ) kim(miej) się zakochałeś? ♦
RZĄD
RZĄD
RZĄD
RZĄD
Dopełnienie o postaci frazy przysłówkowej nie uzgadnia się z nadrzędnikiem: dla
danego nadrzędnika postać gramatyczna takiej realizacji może być różna (por. przykłady
ze str. 3).
Dopełnienie będące frazą werbalną jest rządzone. Nadrzędnik narzuca tej frazie
wartość bezokolicznika. Kilka czasowników narzuca dopełnieniu bezokolicznikowemu
określoną wartość aspektu:
RZĄD
Chcemy(BEZOK) spać(bezok).
Trzeba nam się pogodzić z tą myślą.
Skakać(niedok) zaczęli(NIEDOK) trenerzy
*Skoczyć zaczęli trenerzy.
RZĄD
Dopełnienie o postaci frazy zdaniowej również podlega uzgodnieniu. Verbum
finitum narzuca takiej frazie określoną charakterystykę gramatyczną. Trzy takie
charakterystyki są tekstowo i słownikowo najczęstsze: spójnikowa typu ŻE, spójnikowa
typu ŻEBY lub pytajnozależna (dalej: PZ). Oto ilustracja:
RZĄD ŻE
Utrzymywano(ŻE), że on żyje.
*Utrzymywano, czy on żyje.
*Utrzymywano, żeby on żył.
RZĄD ŻEBY Żebym brał te zastrzyki, radził(ŻEBY) mi lekarz.
*Że brałem te zastrzyki, radził mi lekarz.
*Dlaczego brałem te zastrzyki, radził mi lekarz.
RZĄD PZ
Pytał(PZ), kto to jest.
*Pytał, że to jest Anna.
W końcu człon luźny o postaci frazy przymiotnikowej uzgadnia się w zakresie liczby,
rodzaju i przypadka z jakimś składnikiem zdania pojedynczego. Oto przykłady:
ZGODA Jan mieszkał tutaj sam od dawna. (z podmiotem i orzeczeniem)
ZGODA Zaproszono go na katedrę już bardzo starego. (z dopełnieniem)
ZGODA W Warszawie Nowy Rok powitasz, zupełnie nie przygotowanej na tę uroczystość. (z
członem luźnym)
7. ¨ Słownik syntaktyczny
Własności składniowe danego leksemu werbalnego, czyli — schemat zdaniowy
realizowany przez dany leksem, to ważny fakt słownikowy. Leksemy werbalne zwykle
miewają cały pakiet schematów zdaniowych. Oto przykładowe opisy składniowe kilku
leksemów (za Świdzińskim (1994)):
DROŻEĆ czasownik niedokonany
V-0
NIC
Leki wciąż drożeją.
11
ZASTANAWIAĆ SIE czasownik niedokonany
V-1.2
V-1.7
PN(<NAD,NARZ)
ZD(PZ)
Sułtan zastanawiał się nad startegią obronną.
Zastanów się, kogo wysunąć na przewodniczącego.
KUPIĆ czasownik dokonany
V-1.1
V-2.1
V-2.2
V-2.2
NO(BIER)
NO(BIER)+NO(NARZ)
NO(BIER)+PN(<ZA,BIER>)
NO(BIER)+PN<OD,DOP>
Matka kupiła chleb.
My go kupimy dobrym zachowaniem.
Kupię tę bombę za sto tysięcy funtów!
Od wdowy po Elvisie Jackson kupił masę nut.
GRAĆ czasownik niedokonany
V-0
V-1.1
V-1.1
V-1.2
V-1.2
V-1.2
V-1.2
V-1.2
V-1.5
V-2.2
V-2.10
NIC
Organy grają.
NO(BIER)
Sonatę tę grał Richter.
NO(NARZ)
Obraz ten gra głęboką czerwienią.
PN(<W,BIER>)
Redford grał w brydża.
PN(<NA,MIEJ>)
Graliśmy na skrzypcach.
PN(<W,MIEJ>)
Redford grał w „Hamlecie”.
PN(<DO,DOP>)
Gadocha gra do Ćmikiewicza.
PN(<Z,NARZ>)
Nie graj z nim!
PS
Orkiestra grała ekscytująco.
NO(BIER)+PN(W,MIEJ>)
Grała Ofelię w „Hamlecie”.
PN(<W,BIER>)+PN(<Z,NARZ>) Z Pawłem nie graj w tenisa.
MOŻNA czasownik niewłaściwy niedokonany
Q-1.4
WB
Tutaj można palić.
Oto pięć schematów najobficiej reprezentowanych w słowniku (podajemy udział
procentowy leksemów czasownikowych mających między innymi dany schemat w
zbiorze 1400 najczęstszych czasowników polskich; por. Świdziński (1993)):
V-1.1
72.62
V-1.2
42.49
V-2.2
41.98
V-0
38.87
V-2.1
29.77
i pięć schematów najczęstszych w tekście (podajemy udział procentowy zdań o danym
schemacie zdaniowym w zbiorze 6600 zdań pojedynczych; por. Świdziński (1996: 8586)):
V-1.1
29.51
V-0
12.25
V-1.2
10.69
V-1.5
9.11
V-1.6
9.08
Oczywiście prawa kolumna nie sumuje się do stu procent w żadnej tabeli, pierwsza
bowiem liczy leksemy o danym schemacie między innymi, w drugiej natomiast brak
schematów tekstowo rzadkich.
Typowe zdanie pojedycze ma strukturę zadaną przez słownik, a więc wynikającą
wprost z własności składniowych leksemu werbalnego, którego forma finitywna stanowi
centrum. Istnieją jednak zdania pojedyncze nietypowe — takie, których centrum to człon
finitywny będący konstrukcją współrzędną. W wypadku takich zdań zdarza się
nierzadko, że wymagania składniowe takiego członu nie odpowiadają własnościom
12
składniowym słownikowym. Poniższe przykłady ilustrują obydwie możliwości:
•
•
[On] <śpi i chrapie>. (V-0)
SPAĆ: V-0, CHRAPAĆ: V-0
<Nie tylko można, ale i warto było> /wtedy/ (to zrobić). (Q-1.4: WB)
MOŻNA: Q-1.4 WB, WARTO: Q-1.4 WB
(Na Kowalskiego) /wczoraj/ <Piotr się skarżył, a Maria nasłała zbirów>. (Q-1.2: PN(<NA,BIER>)
SKARŻYĆ SIĘ: V-1.2 NO(BIER); NASŁAĆ: V-2.2 NO(BIER)+PNO(<NA,BIER>)
[Publicyści nasi] <dostarczają nam nowinek, ale powinni jeszcze telefonować>. (V-0)
DOSTARCZAĆ: V-2.1 NO(DOP)+NO(CEL); POWINIEN: V-1.6 WB
8. ¨ Porządek linearny
Choć w przeciętnym polskim zdaniu pojedynczym nie ma w zasadzie mocnych
ograniczeń pozycyjnych (ograniczenia nietypowe zostały omówione w punkcie 5
poprzedniego rozdziału), to zdecydowanie najczęstszy tekstowo jest porządek
PODMIOT — ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE (tzw. szyk SVO).
Oto pięć najczęstszych porządków w tekście — wszystkich konfiguracji znaleziono
89 (podaję udział procentowy zdań o danym porządku w zbiorze 6600 zdań
pojedynczych; por. Świdziński (1996: 110-113)):
1.
ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE
24.24
2.
PODMIOT — ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE
21.40
3.
ORZECZENIE
8.27
4.
ORZECZENIE — PODMIOT
7.33
5.
PODMIOT — ORZECZENIE
4.99
W powyższym zestawieniu wszystkie konfiguracje oprócz czwartej, z inwersją
podmiotu i orzeczenia, obsługują, przynajmniej między innymi, układ typu SVO — ze
względu na istnienie w polszczyźnie podmiotu pustego. Można powiedzieć, że ponad
połowa polskich zdań pojedynczych realizuje układ „typu SVO”.
Oto przykłady:
1.
2.
3.
4.
5.
... /przez chwilę/ <bił się> (z jakimiś myślami).
[Rotmistrz] <kazał> (otworzyć ogień).
<Świtało> /właśnie/.
(Tematem wykładów) <był> [lot pod kątem do poziomu i stateczność samolotów].
/Niewątpliwie/ [moja żona] <się krząta>.
W polszczyźnie, języku silnie fleksyjnym, zjawiskiem nierzadkim są wyrażenia
nieciągłe:
• ..., (1 od którego... 1) (2 niezmiernie trudno 2) <jest> (1 ... dziecko odzwyczaić 1).
od którego dziecko odzwyczaić (por. Odzwyczaił dziecko od tego.)
• (Mnie...) [nikt] (...nic...) <nie może> (...zarzucić).
mnie nic zarzucić (por. Zarzucił mi coś.)
• ..., (zdawać...) <by...> (...się) <...mogło>,...
zdawać się
by mogło
13
ZAPAMIĘTAJ!
Zdanie pojedyncze — jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego
członu finitywnej. Jej struktura wyznaczona jest przez wymagania składniowe tej
verbum finitum.
Składniki zdania pojedynczego: orzeczenie (fraza werbalna finitywna —
zwykle równa formie finitywnej), podmiot (fraza nominalna uzgadniająca ze sobą
orzeczenie w zakresie osoby, liczby i rodzaju), dopełnienie (fraza wymagana różna od
podmiotu), okolicznik (człon luźny, czyli fraza niewymagana).
Schemat zdaniowy — reprezentacja struktury zdania pojedynczego przez zbiór
fraz wymaganych. Obejmuje on, poza orzeczeniem i podmiotem, których się nie
zapisuje, od zera do dwóch dopełnień. Schemat zdaniowy — dany przez wymagania
i uzgodnienia. Schemat zdaniowy zapisuje własności składniowe formy finitywnej
trzecioosobowej nie zaprzeczonej.
Dopełnienia: fraza nominalna (różna od podmiotu), fraza przymiotnikowa,
fraza przyimkowo-nominalna, fraza przyimkowo-przymiotnikowa, fraza
przysłówkowa, fraza werbalna bezokolicznikowa, fraza zdaniowa.
Okoliczniki: fraza przysłówkowa, fraza przyimkowo-nominalna, fraza
werbalna imiesłowowa, fraza nominalna, fraza przymiotnikowa, fraza zdaniowa.
Lista schematów zdaniowych: 21 schematów czasownikowych, 12 schematów
czasownikowych niewłaściwych.
Podmiot i orzeczenie — powiązane uzgodnieniem wzajemnym: podmiot
zgadza się z orzeczeniem w zakresie liczby, rządzi osobą i rodzajem orzeczenia;
orzeczenie rządzi przypadkiem podmiotu.
Dopełnienie - rządzone przez orzeczenie (z wyjątkiem frazy przysłówkowej).
Schematy zdaniowe muszą być zapisane w słowniku.
Typowy szyk zdania pojedynczego w polszczyźnie: PODMIOT —
ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE.
14
ZAPAMIĘTAJ!
Zdanie pojedyncze — jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego
członu finitywnej. Jej struktura wyznaczona jest przez wymagania składniowe tej
verbum finitum.
Składniki zdania pojedynczego: orzeczenie (fraza werbalna finitywna —
zwykle równa formie finitywnej), podmiot (fraza nominalna uzgadniająca ze sobą
orzeczenie w zakresie osoby, liczby i rodzaju), dopełnienie (fraza wymagana różna od
podmiotu), okolicznik (człon luźny, czyli fraza niewymagana).
Schemat zdaniowy — reprezentacja struktury zdania pojedynczego przez zbiór
fraz wymaganych. Obejmuje on, poza orzeczeniem i podmiotem, których się nie
zapisuje, od zera do dwóch dopełnień. Schemat zdaniowy — dany przez wymagania
i uzgodnienia. Schemat zdaniowy zapisuje własności składniowe formy finitywnej
trzecioosobowej nie zaprzeczonej.
Dopełnienia: fraza nominalna (różna od podmiotu), fraza przymiotnikowa,
fraza przyimkowo-nominalna, fraza przyimkowo-przymiotnikowa, fraza
przysłówkowa, fraza werbalna bezokolicznikowa, fraza zdaniowa.
Okoliczniki: fraza przysłówkowa, fraza przyimkowo-nominalna, fraza
werbalna imiesłowowa, fraza nominalna, fraza przymiotnikowa, fraza zdaniowa.
Lista schematów zdaniowych: 21 schematów czasownikowych, 12 schematów
czasownikowych niewłaściwych.
Podmiot i orzeczenie — powiązane uzgodnieniem wzajemnym: podmiot
zgadza się z orzeczeniem w zakresie liczby, rządzi osobą i rodzajem orzeczenia;
orzeczenie rządzi przypadkiem podmiotu.
Dopełnienie - rządzone przez orzeczenie (z wyjątkiem frazy przysłówkowej).
Schematy zdaniowe muszą być zapisane w słowniku.
Typowy szyk zdania pojedynczego w polszczyźnie: PODMIOT —
ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE.
15