narzedzia_pl

Jak pracować z dziećmi? Polscy i
rumuńscy pedagodzy dla dzieci.
Nowatorskie narzędzia pracy z dziećmi
Spis treści
Komunikacja w grupie ............................................................................................................................. 3
Rozwiązywanie problemów w grupie...................................................................................................... 5
Zajęcia przeciwdziałające wykluczeniu społecznemu i dyskryminacji. ................................................... 7
Przeciwdziałanie niebezpiecznym zachowaniom .................................................................................. 10
Komunikacja w grupie
I a. Zajęcia dla dzieci z klas 1-3.
Modelowanie poprawnej komunikacji przez osoby starsze. Wprowadzenie do grup
dzieci seniorów, którzy we wspólnych zabawach będą modelować poprawną komunikacje
oraz weryfikować przejawy negatywnej. Podczas wspólnych gier i zabaw, kiedy senior
usłyszy negatywną, obraźliwa, wypowiedź jakiegoś dziecka, zatrzymuje grę i na forum pyta
odbiorcę negatywnego komunikatu co usłyszał i jak się czuje. Celem otwartego pytania
skierowanego do całej grupy bawiących się dzieci jest pogłębienie u nadawcy zrozumienia
i empatii wobec odbiorcy. Cała grupa, zostanie zachęcona przez seniora do szukania
konstruktywnych zamienników danej wypowiedzi. Seniorzy są grupą społeczną, która chętnie
się angażuje się w wolontariat, wykazują się często niezwykłą cierpliwością i ciepłem wobec
maluchów. Wspólne, pozytywne spędzanie czasu seniorów z dziećmi np. w świetlicy szkolnej
kiedy dzieci czekają po lekcjach na rodziców da przestrzeń na naukę pozytywnej
komunikacji.
I b. Zajęcia dla dzieci z klas 4-6.
Dzieciom z klas 4-6 zaproponujemy naukę komunikacji przez zrealizowanie
wspólnego projektu- reklamy społecznej- ukazującej ważny dla dzieci problem społeczny.
Dzięki realizacji wspólnego projektu i celu, w którym każdy członek grupy musi
partycypować, zająć jakieś stanowisko, wyrazić swoją opinie, przejąć jakąś role w grupie
wpłynie pozytywnie na jakość komunikacji dzieci. Projekt da przestrzeń do komunikacji
w grupie, niejako ją wymuszając. Dzieci zostaną postawione w sytuacji, w której będą
musiały się dogadać, żeby coś razem zrobić. Działania rozpoczną się warsztatem na temat
komunikacji i kampanii społecznych oraz przekazu medialnego. Dzieci dowiedzą się czym
jest komunikat, kim są odbiorcy i nadawcy, jak przekazać przekaz, żeby odbiorca odebrał go
zgodnie z intencją nadawcy. Dzieci zostaną również zaproszone do dyskusji o problemach,
które dostrzegają wokół siebie i poproszone o wymyślenie kampanii społecznej
odpowiadającej na ten problem. Projekt zrealizuje dwa cele, pierwszy to zapoznanie dzieci
z tematyką komunikacji, odbierania i wysyłania komunikatu, drugi zwiększy i wzmocni
komunikacje w grupie przez praktykowanie jej w celu zrealizowania projektu.
I c. Zajęcia dla gimnazjalistów
Flashmob – akcja, krótkie wydarzenie podczas, którego sztuczny/ błyskawiczny tłum
zgromadzony w miejscu publicznym zaczyna razem wykonywać jakąś ustaloną wcześniej
czynność, zaskakując tym przechodniów, przypadkowych widzów. Akcja wygląda na
spontaniczną, ale zawsze jest wcześniej zorganizowana, polega na tym, że zgromadzone
osoby na umówiony znak zaczynają robić coś razem np. śpiewać, grać, rzucać się
poduszkami, tańczyć, przybijać sobie piątki.
https://www.youtube.com/watch?v=OJfK_8wfM90
Wspólne przygotowanie fleshmoba wymusi komunikację w grupie gimnazjalistów,
podobnie jak kampania społeczna wśród dzieci z klas 4-6. Fleshmob jest wydarzeniem
publicznym, który rozkręci się dzięki współpracy i zgraniu w grupie. Powodzenie akcji jest
również zależne od dobrej komunikacji, co może zachęcić młodzież do zaangażowania we
wspólne działanie.
Rozwiązywanie problemów w grupie
II ab. Zajęcia dla dzieci z klas 1-3 i 4-6.
„Drama stosowana (ang. applied drama) to interaktywna metoda pracy z grupą
wykorzystująca naszą naturalną umiejętność wchodzenia w role. Uczestnicy wchodzą w świat
fikcji, w którym mogą wypróbowywać nowe zachowania. Wykorzystywane w dramie
improwizacje pozwalają przeżyć doświadczenie w bezpiecznych warunkach, w tzw. płaszczu
roli, bez ponoszenia realnych konsekwencji swoich działań, ale z możliwością wyciągnięcia
z nich wniosków. Szukanie strategii pozwala wzmocnić poczucie sprawczości swoich
działań.”1
Do zajęć dramowych nie piszemy gotowego scenariusza- uczestnicy dostają
przygotowane wcześniej role i opis sytuacji fikcyjnej, w momencie startu rozpoczynają
improwizację. Sytuacja zawiera podobny problem/ konflikt do tego, którego doświadczają
w życiu realnym. W trakcie improwizacji można wprowadzać dodatkowe techniki dramowe,
w celu pogłębienia rozumienia postaci i sytuacji. Każde zajęcia dramowe muszą mieć swój
ściśle określony cel, nakierowany na potrzeby grupy, fikcyjne miejsce i czas w którym
rozegra się akcja dramy, opis sytuacji, opis ról dla uczniów. Improwizacja zaczyna się od
określanego, ważnego wydarzenia i kończy wyjściem z ról. Każdy warsztat dramowy musi
kończyć się omówieniem, podczas którego, uczestnicy odnoszą się do postaci w roli, nie zaś
do osoby ją odgrywającej. Omówienie prowokuje do wymiany zdań, do słuchania innych,
podzielenia się swoimi refleksjami, analizy rozwiązywań poruszanych problemów, uczy
kultury werbalnej. Podczas zajęć należy dać dziecku szansę i czas
zbadania punktów
widzenia i emocji, które przeżywało w roli.
Wchodzenie w rolę i świat fikcji jest dla dzieci czymś nowym, nieznanym,
tajemniczym, powoduje zwiększenie uwagi i motywacji do zaangażowania się w zajęcia.
Działanie w płaszczu roli buduje ogromne poczucie bezpieczeństwa, podczas ćwiczeń
uczestnicy nie są sobą, dlatego mogą pozwolić sobie na mówienie co naprawdę myślą,
eksperymentowanie, popełnianie błędów. Warsztaty dramowe rozpoczynają się od zabaw,
gier i rozgrzewek, by stopniowo przejść do pracy na określonym problemie grupowym,
prowadzone są zawsze w grupach, dzięki temu można wspólnie omawiać doświadczenie
z ról, zobaczyć i usłyszeć doświadczenia, spostrzeżenia i myśli innych osób. Uczestnicy
1
http://stop-klatka.org.pl/co-to-jest-drama/
będąc w rolach analizują konflikt - problem, szukają rozwiązań, sprawdzają swoje pomysły,
przetwarzają informacje, które potem mogą zastosować w realnym życiu. Świat fikcji
dobierany jest adekwatne do grupy i jej sytuacji, zawiera elementy świata rzeczywistego
uczestników warsztatu, podobne problemy, mechanizmy i relacje jednak „akcja” odgrywa się
w innym otoczeniu. Role są różne – nikt nie gra „siebie” - co poszerza perspektywę patrzenia
na problem. Po odegraniu ról w świecie fikcyjnym następuje wyraźny moment wyjścia z roli
i powrotu do rzeczywistości. Omówienie doświadczenia i próba przełożenia wniosków na
życie, możliwości zastosowania rozwiązania w życiu realnym. „Drama przez swój
specyficzny sposób pracy kształtuje z jednej strony umiejętności społeczne i intelektualne
uczestników, takie jak: praca w grupie, współdziałanie, umiejętności efektywnej komunikacji,
empatii etc., z drugiej zaś pozwala na wyrażenie siebie — własnych uczuć, myśli
i doświadczeń. Dzięki temu możemy przyjrzeć się emocjom, sytuacjom problemowym i ich
rozwiązaniom oraz poszerzyć możliwości rozumienia postaw i zachowań innych ludzi. Jedną
z zasadniczych funkcji dramy jest ukazywanie motywów i konsekwencji określonego
zachowania, analizowanie postaw i pobudzanie świadomości relacji międzyludzkich.”2
Poruszanie się w świecie fikcji podczas zajęć dramowych odrywa ucznia od
codzienności, rozładowuje zahamowania i napięcia psychiczne, wzmacnia więź koleżeńską
i grupową, kształtuje umiejętność nawiązywania dialogu, wyrabia umiejętności współpracy w
grupie, stwarza szanse rozwiązania sytuacji spornych, konfliktowych, daje poczucie
współpracy i wspólnej odpowiedzialności za rozwiązywanie problemu.
Drama daje możliwość bycia ważnym, poczucia wpływu na bieg zdarzeń- poczucie
sprawczości. Rozwija samodzielność w myśleniu i dochodzeniu do wiedzy, rozbudza
refleksje, rozwija pamięć, pogłębia umiejętność samodzielnej analizy rzeczywistości,
rozbudza wyobraźnię, kreatywność, pewność siebie, wiarę we własne siły i możliwości,
przedsiębiorczość i decyzyjność. Poszukiwanie rozwiązań przyspiesza emocjonalne,
intelektualne i społeczne dojrzewanie dziecka, rozwija jego osobowość. Emocjonalne
zaangażowanie dziecka ułatwia mu przyswajanie wiedzy, ułatwia kształtować jego postawy
i przekonania. Drama pozwala bezboleśnie’’ zmieniać złe nawyki w zachowaniu, dlatego
wykorzystuje się ją w pracy z młodzieżą i grupami podwyższonego ryzyka oraz do
aktywizacji społeczności lokalnych.
2
http://naszaszkola.edu.pl/psychoedukacja-z-elementami-dramy/
II c. Zajęcia dla gimnazjalistów.
Teatr Forum to forma teatru zaangażowanego społecznie stworzona i opracowana
przez Augusto Boala - twórcę Teatru Uciśnionych. Teatr Forum polega na dopisaniu przez
publiczność - widzów - aktorów dalszego ciągu spektaklu. Widzowie mogą w określonym
momencie zainterweniować i zmienić fabule spektaklu. Scenariusz spektaklu jest stworzony
tak, aby problemy głównej postaci były tożsame z problemami widzów-aktorów np.
młodzieży ze środowisk defaworyzowanych zaproszonych do uczestnictwa w spektaklu.
Uczestnicy spektaklu pod płaszczem roli fikcyjnego bohatera mają szansę skonfrontować się
z własnymi trudnościami i bezsilnością, wypróbować możliwe sposoby rozwiązania danego
problemu. W spektaklach Teatru Forum nacisk kładzie się nie na wartość artystyczną, lecz na
umożliwienie rozwoju umiejętności społecznych uczestników. Ich celem jest aktywizacja i
szukanie rozwiązań określonych problemów społecznych. Teatr Forum, powstał by
przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu, dostarcza narzędzi konstruktywnej ekspresji siebie
i radzenia sobie z opresją. W sytuacji, gdy główny bohater nie wie co zrobić, rozpoczyna
dyskusję z publicznością i działanie widzów na scenie. Teatr Forum walczy z opresja, staje w
obronie jednostki, która zyskuje siłę by wpłynąć na zmianę systemu. Podobnie jak w dramie
każdy spektakl jest adresowany do konkretnej grupy i zawiera adekwatny problem do tego, w
którym znajduje się dana grupa. Opiera się na naturalnej zdolności ludzkiej do tworzenia
teatru, porusza ważne problemy, stawia ważne pytania, aby inspirować do dobrych
odpowiedzi, tworzy przestrzeń wolności, buduje dialog, udziela każdemu głosu. W Teatrze
Forum każda opinia i każdy punkt widzenia jest ważny i potrzebny.
Zajęcia przeciwdziałające wykluczeniu społecznemu i dyskryminacji
I Zajęcia dla dzieci z klas 1-3 i 4-6, oraz dla gimnazjalistów przeciwko wykluczeniu
dzieci z niepełnosprawnością słuchową.
Do grupy dzieci niesłyszących zostanie zaproszonych kilkoro dzieci słyszących.
Dzieci niesłyszące, rozpoczną grę – swoją ulubioną do, której spróbują zaprosić dzieci
słyszące. Jako, że grupa dzieci niesłyszących będzie dużo liczniejsza, będzie się świetnie
bawić, niezależnie od tego czy dzieci słyszące, zrozumieją zasady i czy będą partycypowały
w zabawie. Po zakończeniu zabawy dzieci słyszące zostaną zapytane o uczucia, jakie
towarzyszyły im podczas zabawy, (zagubienie, poczucie pominięcia i bezradności itd. Starsze
i chętne dzieci zostaną zaproszone do noszenia przez cały dzień zajęć szkolnych słuchawek
tłumiących dźwięk. Każdego dnia inne dziecko z klasy będzie miało dzień „w ciszy”. Na
koniec prowadzący zapyta dzieci o doświadczenia i wyjaśni, że tak zwykle czują się osoby
z niepełnosprawnościami, dlatego powinniśmy zrobić wszystko co w naszej mocy, aby pomóc
im czuć się akceptowanymi i chcianymi wśród nas.
Zajęcia dla dzieci z klas 1-3 i 4-6, oraz dla gimnazjalistów przeciwko wykluczeniu dzieci
z niepełnosprawnością wzrokową.
Dziecku w pełni sprawnemu zakryjemy oczy (np. szalikiem, chustką) i zaprosimy je
do normalnego funkcjonowania w domu i w szkole jeden dzień. Zachęcimy je do
wykonywania codziennych czynności (np. jedzenia, ubierania się, korzystania z toalety).
Dzieci dostana szanse nauki przez doświadczenie. Po każdym doświadczeniu dzieci zostaną
zachęcone do wyciągnięcia wniosków, jak się czują ich koledzy z niepełnosprawnościami
codziennie, jak my możemy im pomóc, czego oni od nas oczekują.
Zajęcia dla dzieci z klas 1-3 i 4-6, oraz dla gimnazjalistów przeciwko wykluczeniu dzieci
z niepełnosprawnością ruchową.
Przez jeden dzień kilkoro dzieci z każdej klasy zostanie zaproszonych do poruszania
się wózku inwalidzkim, próbując odkryć jakie bariery muszą codziennie pokonywać ich
koledzy z niepełnosprawnościami. Po każdym doświadczeniu dzieci zostaną zachęcone do
wyciągnięcia wniosków, co czują ich koledzy z niepełnosprawnościami codziennie, jak my
możemy im pomóc czego oni od nas oczekują.
Zajęcia dla dzieci z klas 1-3 i 4-6, oraz dla gimnazjalistów przeciwko wykluczeniu dzieci
z dysfunkcyjnych środowisk.
Dzieciom zostanie zaprezentowany film, w którym dziecko odrzucone - aktor
opowiada o swoim życiu, o codziennych trudnościach, o cierpieniu, uczuciach i emocjach
związanych z odrzuceniem przez innych, o jego historii, o domu rodzicach, o marzeniach
i celach. Pod koniec filmu dziecko zaapeluje do innych o przyjęcie go do grupy. Scenariusz
do filmu może być napisany na podstawie rozmów z dziećmi odrzucanymi np. z innego
miasta, z osobami już dorosłymi, które opowiedzą swoje historie z dzieciństwa, na filmie
mogą pojawić się również osoby znane, które doświadczyły jakiegoś odrzucenia ze strony
rówieśników, jak to wspominają, co wtedy przeżywały. Po projekcji filmu dzieci zostaną
zapytane o uczucia dzieci odrzucanych. Dlaczego odrzucamy innych? bo są „inni”, chodzą
brzydko ubrani, mają inny kolor skóry, są innej narodowości. Zapytamy dzieci, co złego jest
w odrzucaniu i co w takim razie powinniśmy robić, żeby nikt nie czuł się sam.
Przeciwdziałanie niebezpiecznym zachowaniom
IV a. Zajęcia dla rodziców dzieci z klas 1-3
Chcąc przeciwdziałać zachowaniom niebezpiecznym wśród dzieci zorganizujemy
zajęcia nauczycielami, rodzicami i opiekunami, szkolenia i spotkania informacyjne na
temat rozpoznawania sygnałów świadczących o ryzykownych zachowaniach dzieci.
Warsztaty dla rodziców promujące pozytywne, bliskie więzi rodzinne. Rodzice dowiedzą się,
że to co chroni dzieci przed destrukcyjnymi zachowaniami to miłość rodzinna, spędzanie ze
sobą miło czasu i życzliwe rozmowy. Poczucie bezpieczeństwa, stabilny dom, ciepły klimat
w rodzinie, wsparcie rodziców i jasne zasady, które utwierdzą dzieci w przekonaniu, że są
kochane i wartościowe. Rozwijanie zainteresowań, pasji, talentów i ambicji życiowych dzieci
i młodzieży odsunie ich zaciekawienia używkami. Wzmacnianie ich poczucia własnej
wartości i wiary w swoje siły da im odwagę do stawiania presji grupowej, ciągnącej ku
niebezpiecznym inicjacjom. Podczas warsztatów zostanie również poruszony temat gier
komputerowych, dostępu dzieci do pornografii w telefonach komórkowych i internecie.
Rodzice zostaną zachęceni do dyskusji, do zapoznawania się z grami, w które grają ich
pociechy. Przedstawimy im programy kontroli rodzicielskiej, filtrujące treści niedozwolone
dla dzieci w internecie.
IV b. Zajęcia dla dzieci z klas 4-6 i gimnazjalistów.
Innowacyjną
metodą
przeciwdziałania
niebezpiecznym
i młodzieży jest „żywa biblioteka”. Jest to metoda
zachowaniom
dzieci
zapraszania specjalistów i ludzi
związanych z danym tematem, którzy opowiedzą dzieciom i młodzieży o danym problemie
z perspektywy swojego doświadczenia osobistego lub zawodowego.
O zachowaniach niebezpiecznych jakimi jest palenie tytoniu – opowie dzieciom
lekarz, posługujący się obrazkami i zdjęciami poszczególnych zniszczonych tytoniem
narządów, opowie o konsekwencjach palenia. Wyszczególni skutki rozpoczynania palenia we
wczesnym wieku młodzieńczym m.in. alergie, astma oskrzelowa, anginy, zatrzymanie
wzrostu ciała, spadek wydolności fizycznej, gorsze wyniki w nauce, infekcje dróg
oddechowych, skłonność do zapalenia płuc, nieżytu oskrzeli. Wieloletnie palenie może
prowadzić do kraka płuc, trzustki, przełyku i krtani, jamy ustnej, do nadciśnienia tętniczego,
chorób niedokrwiennych serca. Doktor opowie młodzieży kilka historii swoich pacjentów,
którzy zmarli na raka, np. krtani, nie mogąc mówić, połykać czy jeść, o ich bólu, bólu ich
rodzin patrzących na cierpienie palacza.
Drugim gościem, którego zaprosimy do podjęcia tematu szkodliwości palenia tytoniu
będzie osoba uzależniona przez wiele lat, która wyszła z nałogu. Opowie ona o codzienności
i życiu palacza, o stratach i pozytywnych skutkach rzucenia palenia.
Kolejny temat niebezpiecznych zachowań poruszy trzeźwy alkoholik, który opowie
swoją historię picia i wychodzenia z choroby. Opowie o początkach, eksperymentowaniu,
sposobach myślenia, pułapkach, o przekonaniach i zakłamaniu w jakie wpadają osoby
nadużywające. Opowie o tym co stracił przez picie, o bliskich i ich cierpieniu.
Drugim
zaproszonym
gościem
będzie
terapeuta
uzależnień,
który
opowie
o alkoholikach, ich mechanizmach, tym jak się zwykle zaczyna nadużywać, co alkoholicy
mówią, co myślą, opowie też o syndromie DDA, o dzieciach wychowujących się w rodzinach
z problemem alkoholizmu, o ich przekonaniach, mechanizmach obronnych, o rolach w jakie
dzieci alkoholików wchodzą.
Do
grupy
zachowań
ryzykownych
zaliczamy
również
eksperymentowanie
i zażywanie narkotyków, środków wziewnych, leków, dopalaczy. Zaproponujemy dzieciom
i młodzieży spotkanie z młodym człowiekiem, który wyszedł z narkomani, który opowie
o swoim dramacie jaki zgotował sobie przez narkotyki. O początkach uzależnienia,
o
lekceważeniu zagrożenia, o wmawianiu sobie, jak każdy, że ja się nie uzależnię.
O przekonaniach początkowych, kolejnych etapach, fazach rozwoju narkomani, o cierpieniu
„ćpuna”. O dojrzewaniu do podjęciu decyzji o leczeniu, o nieudanych próbach detoksu,
o przebywaniu w ośrodkach i terapii. Czysty narkoman uświadomi młodym, że coś co się
niewinnie zaczyna, może się katastrofalnie skończyć.
Drugą osoba poruszającą ten temat od strony medycznej, psychologicznej i społecznej
będzie terapeuty uzależnień pracujący w takich ośrodkach leczenia jak Monar, który opowie
młodym o leczeniu nastolatków.
Stosowanie szkodliwych dla zdrowia diet dla poprawienia atrakcyjności fizycznej
również należy do grupy zachowań ryzykownych. Anoreksja, bulimia, zaburzenia żywienia,
objadanie wiążą się z problemami emocjonalnymi. O tych problemach opowie dzieciom
anorektyczka, która wyszła już ze swojej choroby. Opowie o jej motywacjach do głodzenia
się, sposobach postrzegania siebie, o początkach rozwoju choroby, o terapii i walce o własne
życie, o bólu najbliższych. Poruszy temat poczucia wartości, przekonań na swój temat
związanych z kobiecym pięknem.
Kolejną osobą związaną z tematem zdrowia i żywienia będzie dietetyk, który opowie
o zdrowym stylu życia, zaproponuje dzieciom odpowiednią dla ich rozwoju dietę. Przedstawi
tabele, wykresy, pokaże obrazki ze zdrowymi produktami spożywczymi. Wyjaśni
konsekwencje nieprawidłowej diety, spożywania zbyt dużej ilości cukrów i tłuszczy. Zachęci
dzieci do zdrowego odżywiania, uprawiania sportu i regularnych badań profilaktycznych.
Do grupy zachowań niebezpiecznych należą też zachowania agresywne
i przestępcze. Do zaprezentowania tego tematu dzieciom zaprosimy policjanta, który opowie
o skutkach łamania prawa, realiach postępowania z młodocianymi przestępcami,
o procedurach umieszczania w poprawczakach.
Drugim gościem będzie były więzień, który młodość spędził za kratkami, zmarnował
wiele lat swojego życia zamknięty, opowie tym co zrobił, co go do tego skłoniło
i o konsekwencjach swoich głupich wyborów. Przestrzeganie dzieci przez członkostwem
w grupach przestępczych, opowie o dramatycznej potrzebie akceptacji grupy rówieśniczej
i możliwością jej złego wpływu. Zachęci dzieci i młodzież do odpowiedzialnych wyborów,
bo jednym czynem, można zniszczyć sobie życie.
Zachowaniami
ryzykownymi
jest
wczesna
aktywność
seksualna.
Do zaprezentowania dzieciom i młodzieży tego tematu zaprosimy seksuologa, który
merytorycznie przedstawi skutki biologiczne, psychiczne i społeczne wczesnej inicjacji
seksualnej. Takie jak np.: niechciane poczęcie się dziecka, choroby weneryczne, powstające
na skutek nie pełnego rozwinięcia się flory bakteryjnej, zakażenia, wirusy. Niechciane ciąże
często prowadza do aborcji, po których może dojść do ciężkich powikłań a nawet do
bezpłodności. Społeczne skutki to samotne macierzyństwo, niski poziom wykształcenia
nastolatek - matek, problemy psychiczne w postaci niskiej samooceny, depresji, myśli i prób
samobójczych, podejmowanie współżycia z wieloma partnerami. Seksuolog przedstawi
również korzyści z odkładania inicjacji seksualnej do czasu osiągnięcia pełnej dojrzałości
psychicznej.
Drugą osobą zaproszoną do podjęcia tego tematu będzie szczęśliwa młoda żona i
mama,
która
pozytywnie
przeżywa
swoje
życie
seksualne
w
bezpiecznym
ustabilizowanym związku, a która odłożyła inicjację seksualną.
Na koniec cyklu spotkań Żywej Biblioteki o podejmowaniu zachowań ryzykownych
prowadzący opowiedzą dzieciom o bezpiecznych sposobach spędzania wolnego czasu.
Zaprezentują możliwości rozwijania swoich zainteresowań i talentów w najbliższych domach
kultury,
klubach
dziecięcych
i
młodzieżowych,
klubach
sportowych,
fundacjach
i stowarzyszeniach działających w okolicy. O grupach harcerskich, skautowych, religijnych,
wolontariackich, w których mogą się realizować i znaleźć pozytywna grupę rówieśniczą.