Elektroniczne zasoby biblioteczne oraz

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Elżbieta Golec-Nycz*
Barbara Żaba**
Biblioteka Główna Uniwersytetu Ekonomicznego
Kraków
ELEKTRONICZNE ZASOBY BIBLIOTECZNE ORAZ „CYFROWE”
PROJEKTY TWORZONE W BIBLIOTECE GŁÓWNEJ
UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO W KRAKOWIE
[ELECTRONIC LIBRARY RESOURCES AND DIGITAL PROJECTS CARRIED OUT
AT THE MAIN LIBRARY OF THE KRAKOW UNIVERSITY OF ECONOMICS]
Abstrakt: Przedstawiono zmieniającą się rzeczywistość w zakresie gromadzenia zbiorów i ich udostępniania
z położeniem nacisku na coraz większą rolę elektronicznych zasobów bibliotecznych. Omówiono wybrane tematyczne komputerowe bazy danych dostępne online w Bibliotece Głównej. Zwrócono uwagę na komputerowe bazy
pełnotekstowe książek. Pokazano realizowane w Bibliotece UEK projekty „cyfrowe” na przykładzie Akademickiej
Biblioteki Cyfrowej – Kraków, multimedialnego katalogu wystaw prezentowanych w sali wystawowej BG, a także
digitalizacji zbiorów. Omówiono projekt scalania katalogów komputerowych lokalnych poszczególnych bibliotek,
w tym BG UEK, z katalogiem centralnym NUKAT.
BIBLIOTEKA AKADEMICKA – BIBLIOTEKA CYFROWA – DIGITALIZACJA
KOMPUTEROWE – SCALANIE KATALOGÓW KOMPUTEROWYCH
–
PEŁNOTEKSTOWE
BAZY
Abstract: The paper presents the changing reality of library practices in the field of acquisition and grating public
access to collections, with a particular focus on the increasing role of electronic library resources. Selected thematic computer-based databases (including those of full-text books) available online at the Main Library are described. Other topics discussed are digital projects carried out at the Main Library of the Cracow University of
Economics, taking the Cracow Academic Digital Library as an example, the multimedia catalogue of exhibitions
shown in the exhibition hall of the Main Library, and digitalization of resources. The authors also describe the pro*
Kust. dypl. mgr ELŻBIETA GOLEC-NYCZ, kierownik Oddziału Opracowania Zbiorów Biblioteki Głównej
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie; absolwentka filologii polskiej. Dwie najważniejsze publikacje: (2008) Znaczenie
dla użytkowników organizacji komunikacji naukowej Biblioteki Głównej Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie. [W:] M. Kocójowa red. (2008). Biblioteka: klucz do sukcesu użytkowników. Kraków: Instytut INiB UJ,
s. 47–52; (2005) Uprawnienia pracownicze bibliotekarzy w świetle Prawa o szkolnictwie wyższym, dok. elektr. „Biuletyn
EBIB” nr 9(70). http:// ebib.oss.wroc.pl/2005/70/golec-nycz.php. E-mail: [email protected]
**
Kust. mgr BARBARA ŻABA, pracownik Oddziału Opracowania Zbiorów Biblioteki Głównej Uniwersytetu
Ekonomicznego w Krakowie; absolwentka bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Najważniejsza publikacja: (2005)
Początki bywają trudne – spostrzeżenia dotyczące gromadzenia i opracowania dokumentów elektronicznych, dok. elektr.
„Biuletyn Informacyjny Biblioteki Głównej Akademii Ekonomicznej w Krakowie” nr 25. http://kangur.uek.krakow.pl/
biblioteka/biuletyn/Old1/index.php?Strona=Art&Tytul=008&Wybor=25 [współaut.: A. Poremba]. E-mail: [email protected].
krakow.pl
[ELŻBIETA GOLEC-NYCZ, Head of the Department of Resources’ Processing, Main Library of the Cracow
University of Economics; MA in Polish Philology. Two the most important publications: (2008) Znaczenie dla użytkowników
organizacji komunikacji naukowej Biblioteki Głównej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie [Organization of Scholarly
Communication in the Main Library of the Cracow University of Economics and its Significance for the Users]. [In:]
M. Kocójowa ed. (2008). Biblioteka: klucz do sukcesu użytkowników [Library: The Key to Users’ Success]. Kraków: Instytut
INiB UJ, s. 47–52; (2005) Uprawnienia pracownicze bibliotekarzy w świetle Prawa o szkolnictwie wyższym [Workers’
Entitlements as Set out in the Law on Tertiary Education], doc. online. „Biuletyn EBIB” nr 9(70), http://
ebib.oss.wroc.pl/2005/70/golec-nycz.php. E-mail: [email protected]]
[BARBARA ŻABA, deputy librarian at the Department of Resources’ Processing, Main Library of the Cracow
University of Economics; MA in LIS. The most important publication: (2005) Początki bywają trudne – spostrzeżenia
dotyczące gromadzenia i opracowania dokumentów elektronicznych [Beginnings May Be Difficult – Observations on
Electronic Documents’ Acquisition and Indexing], doc. online. „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Głównej AE w Krakowie”
nr 25. http://kangur.uek.krakow.pl/biblioteka/biuletyn/Old1/index.php?Strona=Art&Tytul=008&Wybor=25 [co-author:
A. Poremba]. E-mail: [email protected]]
325
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
ject of merging local libraries’ Web catalogues, including the OPAC of the Cracow University of Economics, with
NUKAT – the Central National Academic Catalogue.
ACADEMIC LIBRARIES – DIGITAL LIBRARY – COMPUTER-BASED FULL-TEXT DATABASES – MERGING OF
COMPUTERISED CATALOGUES
*
*
*
WPROWADZENIE
Globalizacja traktowana jako ogół procesów prowadzących do coraz większej integracji państw i społeczeństw, mimo iż jej początków można się dopatrywać już w XV w., rozwinęła się na większą skalę od lat 80
XX w. Spowodowała, iż zaczęto poszukiwać nowych, szybszych form przekazu i porozumiewania się między
narodami. Rozwój osiągnięć naukowych w różnych dyscyplinach wiedzy w tym okresie umożliwił opracowanie
nowych technologii informatycznych, a co za tym idzie stworzył „techniczne warunki dostępu do przekazów”
[Hopfinger red. 2005, s. 9], które pozwoliły osiągnąć te cele. Wielką rolę odegrał tutaj dostęp do Internetu jako
masowego środka komunikacji. Technologia ta praktycznie zlikwidowała granice miedzy państwami w odniesieniu do odbioru i przekazu wszelkiej informacji i stała się synonimem „nowej cywilizacji”. Coraz bardziej
prawdziwe stało się powiedzenie, że kto nie istnieje w Internecie, tego nie ma. Globalizm końca XX wieku
i jego „innowacje technologiczne” nie pozostały bez echa również w zakresie postrzegania współczesnego użytkownika bibliotek. Tradycyjna forma gromadzenia w bibliotekach informacji w formie papierowej stała się już
niewystarczająca. Złożyły się na to różne powody. Jednym z nich jest często zbyt długi proces wydawniczy;
drugi, dużo ważniejszy, to brak jednoczesnego dostępu do tej samej informacji. Nie bez znaczenia jest także
brak dostępu do informacji po godzinach zamknięcia bibliotek.
Dostęp do źródeł wiedzy przez Internet eliminuje wszystkie te uciążliwości. Z tego też powodu biblioteki
zabiegają między innymi o posiadanie w swoich zbiorach komputerowych baz danych, opracowanych przez
światowych wydawców, o dostęp online do treści książek i artykułów z najnowszych czasopism. Aby zapewnić
szerszy dostęp do zbiorów bibliotecznych, poszczególne biblioteki decydują się w coraz większym zakresie na
digitalizację swoich materiałów bibliotecznych, tworzą biblioteki cyfrowe.
Biblioteka Główna UEK, oprócz pozyskiwania coraz to nowych komputerowych tematycznych baz danych,
uczestniczy również w projektach, które mają na celu zapewnienie dostępu do zbiorów bibliotecznych większej
liczbie użytkowników, nie tylko tym, którzy mogą przyjść do biblioteki i skorzystać ze zbiorów na miejscu.
Do takich projektów można zaliczyć współtworzenie Akademickiej Biblioteki Cyfrowej – Kraków, czy też
digitalizację pozostałej, coraz większej ilości zbiorów bibliotecznych. Z kolei dostęp online do informacji o lokalizacji zbiorów bibliotecznych w polskich bibliotekach naukowych zapewnia centralny katalog NUKAT. Informacje o zbiorach dotychczas w nim nieprezentowanych, sprzed 2002 r., będą dostępne po ukończeniu projektu scalania baz lokalnych, wdrażanego w ramach unijnego grantu, do którego realizacji Biblioteka Główna UEK
również przystąpiła.
326
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
CENTRALNY KATALOG NUKAT
– SCALANIE LOKALNYCH KATALOGÓW KOMPUTEROWYCH
Szybki rozwój nowych form przekazu i dostęp do Internetu spowodował, iż biblioteki mogły podjąć decyzje
o stworzeniu katalogów zasobów bibliotecznych dostępnych online. Nie trzeba nikogo już teraz przekonywać
o zaletach takiego przedsięwzięcia.
Początki sięgają przełomu lat 80. i 90. XX w.: katalogi biblioteczne były wówczas tworzone w różnych systemach komputerowych i udostępniane online, ale tylko w sieci na terenie bibliotek. Biblioteka Główna UEK
w tych latach tworzyła swój własny katalog komputerowy w systemie MAK. Niewątpliwą zaletą takiego rozwiązania był właśnie dostęp online do katalogu, lecz również tylko w sieci lokalnej. Z początkiem lat 90. XX w.
cztery biblioteki uczelniane: BUW, BJ, Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego i Biblioteka AGH podjęły decyzję
o stworzeniu swoich katalogów komputerowych w oparciu o jeden system komputerowy. Zakupiony został amerykański system firmy VTLS. Początkowo katalogi miały być tworzone lokalnie, ale kontrolowane wspólną kartoteką haseł wzorcowych, by następnie przejść do współtworzenia centralnego katalogu komputerowego obejmującego jak najwięcej bibliotek naukowych Polski. Należy tutaj wspomnieć o wielkim zaangażowaniu w to
przedsięwzięcie A. Paluszkiewicz, informatyczki i bibliotekarza BUW, która kierowała wszelkimi pracami
z tym związanymi. Czuwała także nad prawidłowym tworzeniem kartoteki haseł wzorcowych, bez której nie
mogło być spójności w danych katalogów tworzonych lokalnie. Zostały opracowane szczegółowe zasady, w oparciu o które katalogowano zbiory. Dużą pomoc uzyskano od twórczyni przepisów dotyczących katalogowania
zbiorów, M. Lenartowicz. Dla tego rodzaju zbiorów bibliotecznych, dla których nie było dotychczas opracowanych norm katalogowania, należało je stworzyć i zatwierdzić w Instytucie Normalizacyjnym. Duży wkład pracy
w tej kwestii wnieśli bibliotekarze Biblioteki Jagiellońskiej, w szczególności K. Sanetra i I. Gruchała.
Po utworzeniu szczegółowych zasad opracowania zbiorów w oparciu o aktualne przepisy katalogowania,
a także zasady tworzenia rekordów bibliograficznych dla poszczególnych kategorii zbiorów oraz prawidłowego
tworzenia KHW, przystąpiono do ich opracowywania, a tym samym tworzenia katalogów bibliotecznych, które
dostępne były online ze stron internetowych poszczególnych bibliotek. Niebawem decyzję o współpracy podjęło
wiele bibliotek uczelnianych. Biblioteka Główna UEK przystąpiła do współpracy w 1994 r. Zaczęła opracowywać na bieżąco zbiory w systemie VTLS, równocześnie przeprowadzając migrację dotychczas opracowanych
zbiorów w systemie MAK do systemu VTLS, tym samym od razu powiększając ilość zbiorów dostępnych online w jednym systemie.
Dla użytkownika poszukującego pełnej informacji o lokalizacji literatury, katalogi rozproszone stanowiły
jednak pewną niedogodność, musiał on bowiem łączyć się z każdą biblioteką osobno w celu przejrzenia lokalnego katalogu. Informacji dotyczącej lokalizacji poszukiwanej pozycji, która znajdowałaby się w jednym miejscu,
nie było. Aspekt ten zadecydował o podjęciu decyzji o utworzeniu wspólnego katalogu komputerowego bibliotek naukowych. Tak w lipcu 2002 r. został zapoczątkowany centralny katalog NUKAT. Aktualnie współtworzy
go już 81 bibliotek naukowych. Od tego momentu informacja o wszystkich zbiorach poszczególnych bibliotek
dostępna jest z poziomu centralnego katalogu. Jedynie informacja o wszystkich tytułach czasopism dostępnych
w lokalnych katalogach jest pełna od początku istnienia katalogu NUKAT, ponieważ czasopisma od razu, a więc
od 1994 r., były opracowywane w centralnym katalogu czasopism – CKTCz, posadowionym na serwerze Biblio-
327
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
teki Uniwersytetu Gdańskiego, i zostały w całości przeniesione do NUKAT w 2002 r. Problem stanowiły tylko
zbiory zwarte. Od jakiegoś już czasu noszono się z pomysłem scalania katalogów lokalnych z centralnym katalogiem w tym zakresie, ale ze względu na skomplikowaną logistykę było to kosztownym przedsięwzięciem, na
które nie było pieniędzy.
Dopiero w 2009 r. Biblioteka UW przystąpiła do realizacji projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”, który powstał w ramach większego przedsięwzięcia, tj. unijnego grantu „Projekt Operacyjny – Innowacyjna Gospodarka”. Za cel postawiono sobie zapewnienie środowisku naukowemu dostępu do jak najszerszej
informacji naukowej. Aby go zrealizować, należy podjąć trzy rodzaje działań. Pierwszym będzie ułatwienie dostępu do informacji o kolekcjach polskich bibliotek, drugim: rozwój wyszukiwarki opisów bibliograficznych
KARO. Trzeci rodzaj działań ma polegać na wzbogaceniu wartości informacyjnej katalogu NUKAT, połączonym z cyfryzacją części tytułów. W ramach tego projektu opracowano całą logistykę dotyczącą retrokonwersji,
a w niej scalania baz lokalnych bibliotek współpracujących z NUKAT. Został szczegółowo opracowany i omówiony tryb postępowania podczas scalania baz lokalnych i jego etapy. Ze strony Centrum NUKAT zaproponowano współpracę w tym zakresie 30 wybranym bibliotekom naukowym, w tym Bibliotece UEK. Koordynatorami projektu z ramienia Centrum NUKAT są M. Rowińska i A. Kasprzyk. Za współpracę ze strony wybranych
bibliotek odpowiada informatyk biblioteki i bibliotekarz systemowy. W Bibliotece Głównej UEK w ramach projektu odpowiadają odpowiednio J. Ożóg i E. Golec-Nycz. Do scalania przygotowanych jest 1 548 287 rekordów
bibliograficznych dla książek, z tego z BG UEK 17 694 rekordy. Będą to tylko te pozycje, które posiadają ISBN,
a więc wydane od lat 70. XX w., kiedy to zaistniał obowiązek nadawania książkom tychże numerów. Początek
scalania został ustalony na marzec 2010 r., koniec na luty 2012 r. Prace już się rozpoczęły. Po zakończeniu projektu scalania powiększy się w sposób znaczący ilość zbiorów dostępnych przez indeksy centralnego katalogu,
co w efekcie umożliwi zlokalizowanie ich w poszczególnych bibliotekach, a przez zamieszczone linki do bibliotek, po połączeniu z nią, uzyskanie informacji o dostępie do egzemplarzy. Będzie to więc potężna baza informacyjna o zasobach bibliotecznych polskich bibliotek naukowych. W ramach projektu zostanie także połączony
katalog NUKAT z KARO. Aby to przedsięwzięcie zostało zrealizowane, musi nastąpić reorganizacja KARO,
która ma być zakończona w 2011 r. Planowane jest również wdrożenie scentralizowanego systemu udostępniania wypożyczeń międzybibliotecznych.
WYBRANE BAZY KOMPUTEROWE I SERWISY TEMATYCZNE
OPRACOWANE W BIBLIOTECE GŁÓWNEJ UEK
ORAZ PRENUMEROWANE BAZY SPECJALISTYCZNE
Tematycznym bazom komputerowym i serwisom tematycznym opracowywanym przez pracowników Biblioteki przyświeca idea, jaką jest pomoc użytkownikowi przy wyszukiwaniu literatury na wybrany temat spośród pozycji znajdujących się w bibliotece oraz dostępnych online poza nią. W tym celu są między innymi rozpisywane poszczególne artykuły zamieszczane w prenumerowanych przez Bibliotekę czasopismach. Każdą bazę
można przeszukiwać w oparciu o zamieszczone w niej indeksy formalne i rzeczowe. Szczegółowy opis dostępnych baz został zamieszczony w artykule autorki na XIV konferencję IINiB UJ „Biblioteka: klucz do sukcesu
użytkowników”, która odbyła się w 2008 r. [Golec-Nycz 2008, dok. elektr.].
W tym miejscu należy podkreślić znaczenie baz GOSPPODARKA, NAUKI SPOŁECZNE, a także bazy
EURO. Baza GOSPODARKA zawiera opisy bibliograficzne, streszczenia oraz w części pełne teksty online, na
328
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
których zamieszczenie w sieci jest zgoda autorów, artykułów z wiodących polskich czasopism naukowych o tematyce związanej z ekonomią i gospodarką Polski. Zamieszczona jest pełna lista tytułów czasopism, z których
artykuły znajdują się w bazie. Wszystkie one dostępne są w Bibliotece. Baza istnieje od 1993 r. Baza NAUKI
SPOŁECZNE obejmuje zbiory biblioteczne dotyczące zagadnień ekonomicznych i społecznych, omawianych w
ramach serii wydawniczych uczelni ekonomicznych polskich, a także wydziałów ekonomii i zarządzania na
uczelniach, Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN, instytucji naukowych pozarządowych. W ramach tej bazy
wszystkie artykuły zawarte w Zeszytach Naukowych UEK dostępne są w postaci pełnotekstowej online. Baza
obejmuje zbiory od 1992 r. Baza EURO zawiera katalog książek i czasopism wydawanych przez Wspólnoty
Europejskie. Większość z nich to opracowania, statystyki, raporty związane z finansami, handlem międzynarodowym, polityką społeczną, prawem. Na użytek czytelników została opracowana przez informatyka Biblioteki
multiwyszukiwarka pozwalająca na jednoczesne przeszukiwanie katalogu komputerowego i tzw. baz własnych
Biblioteki w oparciu o wpisany w nią poszukiwany temat, co znacznie przyspieszyło dotarcie do źródła.
Przy Bibliotece UEK istnieje też Centrum Dokumentacji Europejskiej, spełniające ważną funkcję informacyjną w zakresie poszukiwania materiałów na temat szeroko pojętej integracji europejskiej, kultury, życia gospodarczego. Centrum posiada własny serwis internetowy, przez który użytkownik może zadawać pytania związane z zagadnieniami leżącymi w obszarze zainteresowań Centrum. Można także zamawiać realizację kwerend.
Należy tutaj wspomnieć również o WIRTUALNYM INFORMATORIUM oraz o serwisie EKONOMIA
ONLINE, które tworzone są w całości i aktualizowane na bieżąco przez pracowników OIN BG EUK. Serwis
WIRTUALNE INFORMATORIUM został opracowany z myślą o ułatwieniu użytkownikowi poszukiwań informacji na temat posiadanych zbiorów znajdujących się w Bibliotece. Zamieszczone są także informacje związane ze sposobem redagowania pracy naukowej, poprawnym tworzeniem bibliografii załącznikowej. Odsyła on
również do innych, podobnych w tematyce zasobów sieciowych umożliwiających poszukiwania bibliograficzne.
Wydawany od 2000 r. serwis EKONOMIA ONLINE kieruje użytkownika do internetowych źródeł informacji,
dotyczących szeroko pojętych zagadnień ekonomicznych.
Biblioteka posiada dostęp do kilkunastu prenumerowanych baz tematycznych tworzonych przez wiodących
światowych wydawców. Można tu wymienić jedynie te najpopularniejsze, jak baza EMIS Emerging Markets
Information Service, EBSCO, GMID, Emerald, ScienceDirect, zawierające między innymi znakomite dane statystyczne z dziedziny ekonomii, finansów, giełdy, gospodarstw domowych, z możliwością tworzenia wykresów
w różnej postaci. Baza CIC DATA, zawierająca wskaźniki makroekonomiczne i sprawozdania finansowe, pozwala na sporządzanie analiz i prognoz makroekonomicznych. Baza BANKSCOPE zawiera informacje dla osób
zajmujących się bankowością. Wszystkie bazy dostępne są ze strony internetowej Biblioteki z zakładki „Eźródła”. Do każdej z nich zamieszczona jest informacja o tym, jakiej tematyki dotyczy. Dostępne są tak w sieci
bibliotecznej, jak i aktualnie z domowych komputerów dla wszystkich pracowników i zarejestrowanych studentów Uczelni. Jak wynika ze statystyk odwiedzin, cieszą się ogromną popularnością.
PEŁNOTEKSTOWE KSIĄŻKOWE BAZY KOMPUTEROWE
W Bibliotece Głównej UEK udostępniane są pełne teksty elektronicznych książek z zakresu finansów, marketingu, zarządzania, informatyki w ramach bazy SAFARI BOOKS ONLINE. Pełna lista dostępnych pozycji to
około 5 000 tytułów. Jednorazowo zamieszczonych jest 50 tytułów na okres jednego miesiąca, po czym lista ta
ulega zmianie. Użytkownicy mogą zgłaszać kolejność udostępniania poszczególnych pozycji książkowych w ra-
329
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
mach posiadanej przez autorów bazy listy. Istnieje również możliwość przeglądania spisów treści i streszczeń
wszystkich 5 000 książek zawartych w bazie. Inną pełnotekstową bazą dostępną w Bibliotece jest baza IBUK.PL
CZYTELNIA ONLINE. Jest to polski serwis książek elektronicznych wydawanych w szczególności przez Wydawnictwo Naukowe PWN, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,
Wolters Kluwer Polska, Wydawnictwo UJ, Wydawnictwo UŁ. Udostępniane są w niej przede wszystkim podręczniki z nauk ekonomicznych, społecznych, informatyki, nauk matematyczno-przyrodniczych, medycyny.
W bazie zamieszczona jest pełna lista dostępnych tytułów. Także w ramach Akademickiej Biblioteki Cyfrowej –
Kraków dostępne są pełne teksty książek, na których umieszczenie w Internecie autorzy wyrazili zgodę. Więcej
informacji na ten temat ujęto w rozdziale poświęconym w całości bibliotece cyfrowej UEK.
DIGITALIZACJA ZBIORÓW
W XXI w. wobec niemal powszechnego dostępu do Internetu miejsce przechowywania zbiorów bibliotecznych przestaje odgrywać zasadniczą rolę w procesach informacyjno-wyszukiwawczych, zastępuje je digitalizacja zbiorów.
Zgodnie z definicją zawartą w Programie digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowywania i udostępniania obiektów cyfrowych w Polsce 2009–2013, przekształcanie zasobów kultury z postaci tradycyjnej
(analogowej) do cyfrowej nosi nazwę d i g i t a l i z a c j i. Dokumenty cyfrowe tworzy się drogą skanowania lub
fotografowania dokumentów [Braun 2009, dok. elektr.]. Digitalizacja ułatwia dostęp użytkowników do zbiorów
bez ograniczeń czasowych, całą dobę, także do zbiorów cennych, na których udostępnienie musi być wyrażona
indywidualna zgoda. Stwarza też formę archiwizacji materiałów bibliotecznych, ważną ze względu na brak
miejsca w magazynach.
Aktualnie tworzone są już także narodowe zasoby biblioteczne z określonych dziedzin nauki w poszczególnych bibliotekach naukowych, jako zabezpieczenie dziedzictwa narodowego dla przyszłych pokoleń.
Jak wielką rolę na świecie odgrywają biblioteczne zasoby cyfrowe można przekonać się na przykładzie wyszukiwarki
materiałów
naukowych
Google
Scholar
(http://scholar.google.com)
czy
GoogleBooks
(http://books.google.com), mających docelowo dać dostęp do cyfrowo utrwalonych treści światowych zasobów
bibliotecznych [Pacek, Kotuła 2008, s. 167]. Problemem może być kwestia finansowa związana z procesem digitalizacji, bowiem „cyfrowanie” wymaga zastosowania specjalistycznego sprzętu komputerowego, skanerów.
Wydaje się jednak, że od tego nie ma już odwrotu. Biblioteka Główna UEK również wpisała się w ten proces.
Sukcesywnie poddawane są digitalizacji coraz to nowe partie książek, zaczynając od tych najstarszych, najcenniejszych.
BIBLIOTEKA CYFROWA – POZYSKIWANIE, OPRACOWANIE
I UDOSTĘPNIANIE ZASOBÓW CYFROWYCH
W ostatnich latach jak „grzyby po deszczu” powstają biblioteki internetowe, tworzone przez instytucje publiczne i prywatne. Niestety, wiele z tych inicjatyw podejmowanych jest w sposób dość żywiołowy, z pominięciem podstawowych zasad, które od zawsze obowiązywały w działalności bibliotecznej. Jak pisze Marek Nahotko, „kłopoty i słabości wielu polskich projektów bibliotek cyfrowych wynikały z pomijania niby oczywistego
faktu [...], że biblioteka cyfrowa to także jest biblioteka” i nie powinno się jej „tworzyć bez udziału biblioteka-
330
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
rzy, traktując ją głównie, jeśli nie wyłącznie, jako przedsięwzięcie informatyczne” [Nahotko 2006, dok. elektr.].
Profesjonalna biblioteka cyfrowa powinna opierać się na międzynarodowych standardach, dobrych praktykach
wypracowanych przez bibliotekarzy, archiwistów i informatyków oraz na przestrzeganiu praw autorskich. Tworzenie biblioteki cyfrowej wymaga nie tylko zaangażowanie zespołu ludzi, zmian w dotychczasowej organizacji
pracy, ale także dodatkowych funduszy i etatów.
Z analizy polskiej literatury fachowej na ten temat wynika, że w wielu polskich bibliotekach realizuje się
różne projekty w zakresie bibliotek cyfrowych. Na forum dyskusyjnym autorzy informują o swoich pracach,
o stosowanych technologiach, o problemach. Wymieniają się spostrzeżeniami, dyskutują nad trudnościami, szukają porad i podpowiedzi. Ten 10 lat tworzenia w Polsce bibliotek wirtualnych to czas zmian, udoskonaleń nie
tylko technologii digitalizacji, ale przede wszystkim reorganizacji pracy. Dzisiejsze biblioteki wirtualne gromadzą elektroniczne zasoby wiedzy niezbędne w procesie kształcenia i rozwoju zarówno środowisk akademickich,
jak i mieszkańców regionu, z myślą o przyszłych pokoleniach powstają cyfrowe kolekcje dziedzictwa kulturowego.
Rozumiejąc znaczenie i przyszłość tych przedsięwzięć, w Bibliotece Głównej UEK rozpoczęto realizację
projektu BIBLIOTEKA CYFROWA. Pomysł na tworzenie biblioteki internetowej zrodził się w 2002 roku, programem objęto zbiory, które mają wartość historyczną dla nauk ekonomicznych. Podjęto decyzję o digitalizacji
starodruków oraz zbiorów z XIX i z początku XX wieku. Publikacje te nie podlegają Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dzięki czemu użytkownik otrzymuje do nich pełen dostęp. Przystępując do skanowania, wyselekcjonowano znajdujący się w czytelni zbiór książek, który ze względu na swoją „unikatowość” był
udostępniany tylko prezencyjnie. Na liście znalazło się kilkadziesiąt pozycji. Materiały przeznaczone do digitalizacji zeskanowano, nadając im odpowiednie formaty plików. Zdecydowano się na udostępnianie plików w formacie jpg. Obecnie wszystkie te dokumentu są konwertowane na pliki DjVu.
Kolejnym etapem było opracowanie bibliograficzne obiektów cyfrowych. W tym czasie nie ukazał się jeszcze format dla dokumentów elektronicznych, nie można było sporządzać opisów bibliograficznych w formacie
MARC, dlatego zdigitalizowane pozycje zamieszczono na liście dostępnej ze strony domowej biblioteki w zakładce „e-Książki”. Mogła z nich jednocześnie bez ograniczeń korzystać duża liczba użytkowników. Tak więc
udostępniana dotychczas tylko na miejscu książka „wyszła” poza mury biblioteki. Brakowało mechanizmu
umożliwiającego wyszukiwanie dokumentów, a wkrótce okazało się, że prezentacja zasobu wyłącznie w postaci
listy tytułów z odnośnikami do plików nie nadaje się do pokazania większej liczby publikacji, dlatego postanowiono w miejsce „e-Książek” uruchomić BIBLIOTEKĘ CYFROWĄ (dalej BC).
Ważnym etapem w organizacji BC było opracowanie posiadanych zasobów. Drukiem ukazał się format dla
dokumentów elektronicznych, który otworzył drogę do zarejestrowania w katalogu komputerowym biblioteki
oraz w katalogu centralnym NUKAT opisu bibliograficznego dla obiektów sieciowych. Przyjęte rozwiązanie
dało możliwość zintegrowania w jednym miejscu – w katalogu komputerowym – tekstów elektronicznych z ich
odpowiednikami. Użytkownik po wyszukaniu pozycji w wersji tradycyjnej (papierowej) ma również informację
o jej elektronicznej formie wraz z dostępem do pełnego tekstu.
Kolejnym krokiem w budowaniu BC było poszerzenie zasobów o nowe kolekcje. Drugą grupę zbiorów stanowiły dokumenty współczesne, a więc objęte prawem autorskim.
W nawiązaniu do prawa autorskiego i praw pokrewnych, należy zaznaczyć, że posiadanie licencji określa
warunki, na jakich można udostępniać zasoby sieciowe, tak więc prawa własności kształtują rodzaj usługi i mają
331
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
wpływ na charakter biblioteki internetowej. Pewną swobodę bibliotekom daje art. 12 Ustawy, w którym zapisano, że „pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków służbowych, nabywa prawa autorskie do tego utworu” [Szczepańska 2007, s. 59]. Jest to tylko pewna swoboda, bo odpowiednio
skonstruowane umowy autorskie przechodzą jednak na wydawców. Część praw autorskich do projektów, raportów, referatów, jeśli powstały one w ramach obowiązku służbowego, stają się własnością uczelni, a tym samym
biblioteki, dając jej prawo do zamieszczenia dokumentów w zasobach biblioteki cyfrowej. Regulacje te znalazły
odzwierciedlenie przy tworzeniu kolekcji materiałów z konferencji, w których uczestniczyli pracownicy Biblioteki. W następnej kolejności zbiór ten został poszerzony o utwory pracowników z zaprzyjaźnionych bibliotek,
które wyraziły zgodę na ich rozprzestrzenianie.
Równocześnie rozpoczęto współpracę z BG AGH w zakresie tworzenia formatu do opisywania dokumentów samoistnych piśmienniczo i niesamoistnych wydawniczo. W porozumieniu z Centrum NUKAT w ramach
Krakowskiego Zespołu Bibliotecznego powstał zespół roboczy w składzie 5 osób z dwóch bibliotek (AGH i UEK). Prace te zaowocowały stworzeniem rekordu analitycznego dla dokumentów elektronicznych. Opracowanie
dotyczy tylko części bardzo szerokiego zagadnienie, jakim są dokumenty niesamoistne wydawniczo i ma zastosowanie na poziomie lokalnym. Oznacza to, że opisy nie będą wprowadzane do NUKAT, aż do chwili wydania
drukiem formatu dla tej grupy dokumentów.
Instrukcja pozwoliła tworzyć opisy bibliograficzne dla referatów i artykułów w wersji elektronicznej, dlatego poszerzono zasoby biblioteki cyfrowej o nową kolekcję artykułów z Zeszytów Naukowych Uczelni. Dokumenty stanowiły zasób bazy NAUKI SPOŁECZNE, do której wprowadzano opisy bibliograficzne dla artykułów
w wersji drukowanej, uzupełniając je sukcesywnie pełnymi tekstami. Wieloletnie doświadczenia wykazały, że
zbiory tej bazy cieszą się wśród studentów ogromnym zainteresowaniem. Rozpoczęto retrokonwersję danych
z bazy NAUKI SPOŁECZNE do katalogu komputerowego w systemie VIRTUA. Oznaczało to, że dla wszystkich tych rekordów będą tworzone odpowiednie hasła Kartoteki Haseł Wzorcowych oraz rekordy w formacie
MARC. Ogółem wprowadzono 1 538 artykułów za lata 1999–2007 (stan na marzec 2010). Przyjęty format dla
rekordu analitycznego wprowadził wyraźne powiązania między artykułami i referatami a tytułami całości dzieła.
Czytelnik wybierając tytuł, widzi ile artykułów czy referatów zostało udostępnionych online z wybranego tytułu
i odwrotnie, przeglądając artykuł/referat ma odnośnik do opisu pozycji, w ramach której były one opublikowane
Od pewnego czasu prowadzono rozmowy na temat dostarczania do biblioteki prac doktorskich w wersji
elektronicznej, ze względu na brak miejsca do ich magazynowania w wersji papierowej. W początkowej fazie
rozmów ustalono, że pracownicy naukowi będą dostarczać swoje prace naukowe na CD [Zarządzenie Rektora...2006, dok. elektr. online]. W miejsce papierowych rozpraw habilitacyjnych na półce stanęły rozprawy doktorskie na nośnikach cyfrowych, a w katalogu komputerowym rozpoczęto ich rejestrację. Warunki pozyskiwania
i udostępniania pełnych tekstów rozpraw doktorskich w Internecie reguluje obecnie stosowne rozporządzenie
rektora [Zarządzenie Rektora... 2010, dok. elektr.].
Swoje miejsce w BC znalazły również dokumenty „żyjące” tylko w sieci, których odpowiedników w wersji
drukowanej i na elektronicznych nośnikach nigdzie nie będzie. Dotyczy to multimedialnych katalogów wystaw.
Podjęto decyzję o tworzeniu elektronicznej dokumentacji dla ciekawych wystaw organizowanych w Sali Wystawowej Biblioteki. Katalogi tworzone są jako złożony dokument HTML, z zastosowaniem technologii Flash.
Od roku 2006 opracowano i wprowadzono 15 zasobów sieciowych tego typu (stan na marzec 2010). Użytkownicy tego typu dokumentów łatwiej dostrzegają biblioteki cyfrowe, gdy działają one jako odrębne zbiory doku-
332
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
mentów bibliotecznych. BIBLIOTEKA CYFROWA Biblioteki Głównej UEK była wbudowana w zintegrowany
system biblioteczny, a to czyniło ją niezauważalną, dlatego powstała koncepcja utworzenia odrębnego portalu.
We współpracy z BG AGH, która swoje zasoby cyfrowe gromadziła w AKADEMICKIEJ BIBLIOTECE
CYFROWEJ AGH, przystąpiono do tworzenia wspólnej „wirtualnej czytelni”.
Proces udostępniania zasobów cyfrowych ściśle wiąże się z opracowaniem oraz wyborem narzędzia do zarządzania nimi. W polskiej rzeczywistości biblioteki cyfrowe mają najczęściej postać wydzielonych baz, zamieszczonych na stronach domowych macierzystych bibliotek, zaopatrzone są w odrębne katalogi, które bardzo
często różnią się od katalogu głównego danej biblioteki. W katalogach komputerowych głównych polskich bibliotek najczęściej stosuje się opisy w formacie MARC 21 dla dokumentów istniejących fizycznie i gromadzonych w bibliotece. Natomiast w katalogach bibliotek cyfrowych, gdzie „obiekty sieciowe” gromadzone są w postaci cyfrowej na serwerach i udostępniane przez bibliotekę w trybie online, najczęściej stosuje się Dublin Core
[Grabowska 2007, s. 23]. Z myślą o użytkowniku przyzwyczajonym do wyszukiwania w komputerowym katalogu postanowiono, że nowy portal nie będzie się różnił w sposobie przeszukiwania i wyświetlania zasobów, że
będzie równie czytelny i łatwy jak znany im katalog.
W roku 2007 rozpoczęto rejestrację obiektów sieciowych w AKADEMICKIEJ BIBLIOTECE CYFROWEJ
– Kraków (ABC-Kraków). Prace obejmowały przetestowanie interfejsu utworzonego na bazie ABC AGH oraz
oprogramowania Vectors iPortal 46.7. Na wstępie prac powołano zespół roboczy, do którego zadań należało
przedefiniowanie listy kolekcji i ustalenie jednolitych zasad opisywania dokumentów cyfrowych. Wprowadzono
odpowiednie zmiany w nazwach kolekcji w obu bibliotekach [Sprawozdanie z działalności KZB... 2007, dok.
elektr. s. 2]. Ostateczną wersję ustalonych kolekcji przedstawiono w Tabeli 1.
Tab.1. Kolekcje ABC-Kraków
TEKSTY WSPÓŁCZESNE (OD 1946 ROKU)
TEKSTY DO 1945 ROKU
uczelniane czasopisma naukowe (oraz artykuły w nich
zawarte)
czasopisma (oraz artykuły w nich zawarte)
materiały konferencyjne (oraz referaty z konferencji)
druki XIX i XX-wieczne
multimedialne katalogi wystaw
rękopisy i starodruki
rozprawy doktorskie
opisy patentowe historyczne
skrypty uczelniane (i rozdziały w nich zawarte)
monografie i raporty naukowe (a także rozdziały)
opisy patentowe
Źródło: ABC-Kraków
Kolekcje odnoszące się do patentów i skryptów nie są uzupełniane zasobami BG UEK. Obecnie w ABCKraków jest 6 825 wszystkich dokumentów (stan na marzec 2010). Wyszukiwanie odbywa się za pomocą indeksów. Można również definiować własne kategorie wyszukiwawcze, tworzone na podstawie dowolnych elementów opisu bibliograficznego, przeszukując wszystkie kolekcje lub wybraną, zarówno dla całego ABC, jak i dla
zbiorów jednej z bibliotek.
Przy tworzeniu ABC-Kraków współpracują dwa zespoły z dwóch bibliotek. Główny trzon zespołu z BG
UEK zbudowany jest z 6 stanowisk w składzie 10 osób. Do każdego stanowiska przypisano określone zadania,
zaprezentowane poniżej w Tabeli 2.
333
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Tab.2. Struktura zespołu ds. Biblioteki Cyfrowej UEK
Stanowisko
Główne zadania
1.
Koordynator
Administrowanie, finanse, współpraca z partnerami, negocjacje licencyjne (autorsko-prawne), współpraca z autorami rozpraw doktorskich, promocja działalności
2.
Redakcja/główny redaktor (redaktor ds. druków;
redaktor ds. multimediów)
Koordynacja prac zespołu, koncepcja zasobu, udział w warsztatach, konsultacje
z redaktorami
3.
Informatycy
Nadzór nad prawidłowym funkcjonowaniem oprogramowania i sprzętu, konwersja i przygotowanie plików, koordynacja prac digitalizacyjnych
4.
Specjalista ds. selekcji
Dobór materiałów ze zbiorów, selekcja dokumentów
5.
Kataloger
Opracowanie formalne i rzeczowe dokumentów cyfrowych, podział na kolekcje
6.
Technicy
Skanowanie materiałów bibliotecznych
Źródło: Opracowanie własne
Kluczową sprawą w realizacji projektu Biblioteka Cyfrowa jest zawsze użytkownik, a więc jego potrzeby
i wymagania. Następnym krokiem jest dokładny i przemyślany plan – należy pamiętać, że chaotyczne podejście
do zadań wcześniej czy później doprowadzi do klęski projektu. Odpowiedzią na wątpliwości o słuszność budowania biblioteki cyfrowej mogą być statystyki odwiedzin. Z opracowanych danych statystycznych dotyczących
zasobów sieciowych tylko BG UEK wynika, że największą popularnością cieszą się kolekcje zawierające materiały współczesne. Z danych za drugie półrocze 2009 r. wynika, że najczęściej korzystano z uczelnianych czasopism naukowych, w listopadzie zarejestrowano około 5 500 wejść. Dużo niżej klasyfikują się rozprawy doktorskie, a z materiałów konferencyjnych i multimedialnych katalogów wystaw skorzystało w ciągu pół roku od 500
do 1000 użytkowników. W sumie od czerwca do grudnia 2009 r. zarejestrowano około 30 000 wejść do kolekcji
z grupy tekstów współczesnych. Liczbę odwiedzin w poszczególnych kolekcjach przedstawiono na wykresie
(Rys. 1).
Rys. 1. Liczba zarejestrowanych wejść w od czerwca do grudnia 2009
6000
5500
ilość odwiedzin
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
czerwiec
lipiec
sierpień
wrzesień
październik
listopad
grudzień
Uczelniane czasopisma naukowe
Rozprawy doktorskie
M ultimedialne katalogi wystaw
M ateriały konferencyjne
334
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Biorąc po uwagę zainteresowanie materiałami z grupy tekstów współczesnych, należy w przyszłości poszerzyć tęŹródło:
grupę obiektów
sieciowych
Opracowanie
własne o nowe kolekcje.
Ważną kwestią powinna być również jakość udostępnianych dokumentów, ponieważ „użytkownik jest tak
długo lojalny, jak długo jest usatysfakcjonowany. Lojalność zatem buduje się przede wszystkim przez jakość”
[Sawicka 207, s. 110].
PODSUMOWANIE
Globalizacja w kontekście większej integracji państw oraz fakt, że społeczeństwo wymaga lepszych warunków komunikacji i dostępu do źródeł wiedzy, wymusiły na różnych instytucjach, w tym także na bibliotekach,
zmianę podejścia do użytkowników bibliotek, do ich wymagań i potrzeb w tym względzie. Dużym udogodnieniem stała się digitalizacja zbiorów bibliotecznych, biblioteki cyfrowe, nowoczesne elektroniczne centralne katalogi biblioteczne scalające informacje o zasobach bibliotecznych naukowych bibliotek polskich. Bez realizacji
tego typu projektów nie może być aktualnie mowy o nowoczesnej bibliotece XXI wieku.
WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
Braun, J., dok. elektr. (2009). Digitalizacja, czyli „cyfrowanie”. Biuletyn EBIB nr 7(107).
http://www.ebib.info/2009/107/a.php?braun [odczyt: 10.03.2010].
Golec-Nycz, E., dok. elektr. CD (2008). Znaczenie dla użytkowników organizacji komunikacji naukowej Biblioteki Głównej
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. [W:] M. Kocójowa red. (2008). Biblioteka: klucz do sukcesu użytkowników. Kraków: IINiB UJ, s. 71–79.
Grabowska, M. (2007). Biblioteka cyfrowa w środowisku wirtualnym. [W:] J. Woźniak-Kasperek, J. Franke red. (2007).
Biblioteki cyfrowe. Warszawa: Wydawnictwo SBP, s. 21–35.
Hopfinger, M. red. (2005). Nowe media w komunikacji społecznej w XX wieku. Warszawa: Oficyna Naukowa. 689 s.
Cieślińska, E.; K. Żmigrodzka (2008). Czy na pewno zagrożenie? Książka cyfrowa jako alternatywa i ratunek dla książki
drukowanej na przykładzie Dolnośląskiej Biblioteki Cyfrowej. [W:] R. Gaziński red. (2008). Dokąd zmierzamy? Książka i jej czytelnik. Szczecin: Książnica Pomorska, s. 141–150.
Ganakowska, U. (2008). Wyrok na książkę tradycyjną? [W:] R. Gaziński red. (2008). Dokąd zmierzamy? Książka i jej czytelnik. Szczecin: Książnica Pomorska, s. 129–132.
Nahotko, M., dok. elektr. (2006). Zasady tworzenia bibliotek cyfrowych. Biuletyn EBIB nr 4/2006(74).
http://www.ebib.info/2006/74/nahotko.php [odczyt: 12.03.2010].
Pacek, J.; S. D. Kotuła (2008). Książka wolna od formy. [W:] R. Gaziński red. (2008). Dokąd zmierzamy? Książka i jej czytelnik. Szczecin: Książnica Pomorska, s. 162–170.
Rożniakowska-Kłosińska, M., dok. elektr. (2009). Digitalizacja wszędzie dookoła. Biuletyn EBIB nr 7/2009(107)
http://www.ebib.info/2009/107/a.php?rozniakowska_klosinska [odczyt 12.02.2010].
Sanetra, K. (2003). Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla dokumentu elektronicznego. Warszawa: Wydawnictwo
SBP. 222 s.
Szczepańska, B. (2007). Prawo autorskie – ochrona dzieł elektronicznych. [W:] J. Woźniak-Kasperek, J. Franke red.
(2007). Biblioteki cyfrowe. Warszawa: Wydawnictwo SBP, s. 51–66.
Sawicka, D. (2007). Marketing biblioteki cyfrowej. [W:] J. Woźniak-Kasperek, J. Franke red. (2007). Biblioteki cyfrowe.
Warszawa: Wydawnictwo SBP, s. 105–120.
335
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Zarządzenie Rektora Akademii Ekonomicznej w Krakowie Nr R-0121-47/2006 z dnia 14 lipca 2006 roku w sprawie zmiany
sposobu dostarczania i udostępniania pracy doktorskiej przed obroną., dok. elektr. (2006).
http://www.uek.krakow.pl/Dokumenty/Zarzadzenia/2006/47_06.doc [odczyt: 10.03.2010].
Zarządzenie Rektora Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Nr R-0121-15/2010 z dnia 17 lutego 2010 roku w sprawie
zasad zamieszczania rozpraw doktorskich w bibliotece cyfrowej oraz zasad ich udostępniania osobom zainteresowanym,
dok. elektr. (2010). http://nowa.uek.krakow.pl/files/common/akty-prawne/zarzadzenia-rektora/zr-2010/15_2010.doc
[odczyt: 08.03.2010].
Sprawozdanie z działalności KZB za okres styczeń 2007 – grudzień 2007, dok. elektr. (2007).
http://www.kzb.krakow.pl/sprawozdania/spr2007.pdf [odczyt: 07.03.2010].
336