Kapitał i proces produkcyjny w ujęciu Carla Mengera i Eugena von

Ryszard J. Kubisz
Kapitał i proces produkcyjny w ujęciu Carla Mengera
i Eugena von Boehm-Bawerka
W drugiej połowie XX wieku wiele mówiło się i pisało o walce z
inflacją, bezrobociu, czy teŜ o problemie wyczerpywania się surowców
naturalnych. Pieniądz i dwa czynniki produkcji, czyli praca i ziemia
znajdowały się w centrum uwagi. Natomiast trzeci czynnik produkcji –
kapitał, miał w sporach znacznie mniejszą wagę niŜ jeszcze w latach 30.
ubiegłego stulecia, gdy ścierały się dwa jego ujęcia – reprezentowane
przez Franka Knighta ze szkoły chicagowskiej oraz Friedricha von
Hayeka ze szkoły austriackiej. Szkoła austriacka przykłada wielką wagę
do teorii kapitału, ze względu na rolę, jaką według niej odgrywają
zaburzenia w strukturze tego czynnika produkcji w powstawaniu cykli
koniunkturalnych. Jednak początki austriackiej teorii kapitału sięgają na
długo przed opracowaną
w początkach XX wieku teorię cykli
koniunkturalnych.
ZałoŜyciel szkoły austriackiej Carl Menger rozumiał kapitał jako
zjawisko raczej ekonomiczne niŜ techniczne. Nie stawiał on znaku
równości pomiędzy pojęciem „dobra produkcyjnego” i „kapitału”. Był
równieŜ przeciwny nazywaniu kapitałem określonej sumy pieniędzy.
Kapitał definiował on jako kombinację dóbr produkcyjnych, która razem
tworzyła wartość wyraŜoną w pieniądzu. Określił on dwa warunki, jakie
muszą spełnić dobra produkcyjne, aby stanowić kapitał; po pierwsze –
musi istnieć odpowiednio długi okres, w którego ciągu właściciel posiada
owe dobra, aby ukończyć proces produkcji, po drugie – dobra
produkcyjne muszą być w tym okresie produktywne1.
Drugi przedstawiciel wczesnej szkoły austriackiej Eugen von
Boehm-Bawerk w swej ksiąŜce Positive theory of capital po przytoczeniu
opinii wielu dawniejszych i współczesnych mu ekonomistów dzieli
kapitał na: prywatny – są nim jakiekolwiek źródła zysku; oraz społeczny –
czyli ogół produktów przeznaczonych na wspomaganie przyszłej
produkcji – pod tym pojęciem Boehm-Bawerk rozumiał w szczególności:
1. budowle i urządzenia związane z ziemią, takie jak zapory wodne,
tamy, jazy, płoty, szklarnie;
1
C. Menger, Principles of Economics, Ludwig von Mises Institute, edycja online,
s. 303–304.
259
2. wszelkiego rodzaju budynki produkcyjne – warsztaty, fabryki,
sklepy, ulice, tory kolejowe i tym podobne; jednakŜe domy mieszkalne, i
inne rodzaje budynków, które słuŜą do celów rozrywkowych,
edukacyjnych czy kulturalnych nie wchodzą w skład kapitału;
3. narzędzia, maszyny, i inne przyrządy uŜywane w procesie
produkcji;
4. uŜyteczne zwierzęta udomowione i dzikie, uŜywane w produkcji;
5. surowce naturalne i materiały pomocnicze;
6. ukończone dobra konsumpcyjne zmagazynowane przez
producentów i kupców;
7. pieniądze1.
To właśnie ów kapitał społeczny uwaŜał Boehm-Bawerk za
przedmiot teorii kapitałowej.
Carl Menger był jednym z pierwszych ekonomistów, który
analizował czasową strukturę produkcji – czym współtworzył podstawy
teorii makroekonomicznych2. Menger odrzucił typowy dla szkoły
klasycznej model dwóch dóbr – konsumpcyjnego i produkcyjnego,
zamiast tego skupił się na analizie szeregu dóbr, hierarchicznie
uporządkowanych. „Na dole” znajdowały się dobra konsumpcyjne
„niŜszych stadiów” – owe dobra zaspokajają ludzkie potrzeby
bezpośrednio. Ponad nimi znajdują się dobra „wyŜszych stadiów” – dobra
produkcyjne. Zaspokajają one potrzeby jedynie pośrednio, poprzez fakt, iŜ
słuŜą do wytworzenia dóbr konsumpcyjnych. Ta okoliczność jest równieŜ
związana z teorią wartości Mengera – wartość dóbr konsumpcyjnych
bierze się z ich zdolności do zaspokojenia potrzeb. Owa wartość jest
niejako przekazywana dobrom wyŜszych stadiów, jeśli są
wykorzystywane do uzyskania dóbr konsumpcyjnych. I tak chleb ma
wartość, poniewaŜ zaspokaja głód, wartość mąki i pieca bierze się z faktu,
Ŝe biorą udział w pieczeniu chleba. Z kolei pszenica i młyn „otrzymują”
wartość od mąki, i tak dalej w miarę „wędrówki” ku „wyŜszym”
(oddalonym od konsumpcji) stadiom produkcji. Carl Menger zwracał
równieŜ uwagę na fakt, iŜ określone dobra mogą występować w procesie
produkcyjnym w róŜnych kombinacjach i w róŜnych rolach. Np. wiśnie
mogą być dobrami konsumpcyjnymi, jak równieŜ słuŜyć jako dobro
1
E. von Boehm-Bawerk, The Positive Theory of Capital, Macmillan and Co.,
London 1891, nb. VI.9.
2
M. Skousen, The Structure of Production, New York University Press, New
York & London 1990, s. 17.
260
produkcyjne do produkcji dŜemu czy soku. Rola danego dobra w procesie
produkcji jest istotna dla kształtowania się jego wartości w zmienionych
warunkach. Dobro produkcyjne B uŜywane do wytworzenia tylko
jednego dobra konsumpcyjnego A straci całą swą wartość w przypadku
braku popytu na dobro A. Inaczej jednak będzie z dobrem C, które jest
uŜywane do produkcji kilku dóbr (w tym dobra A). W powyŜszym
przypadku braku popytu na dobro A wartość dobra C spadnie nie do zera,
lecz do niŜszej uŜyteczności krańcowej, wynikającej z jego udziału w
produkcji jakiegoś innego dobra. Cały proces produkcji Menger ujmował
jako sukcesywne przetwarzanie dóbr wyŜszego stadium w dobra niŜszego
stadium produkcji1. Menger podkreślał równieŜ rolę czasu i niepewności
w procesie produkcji. Przetwarzanie dóbr wyŜszego rzędu w dobra bliŜsze
chwili konsumpcji wymaga czasu, a okresy produkcji dóbr są róŜnej
długości w róŜnych gałęziach przemysłach. Kwestia okresu produkcji
stała się w późniejszym okresie waŜnym punktem zarówno teorii kapitału
Eugena von Boehm-Bawerka, jak i austriackiej teorii cykli
koniunkturalnych. Boehm-Bawerk, kolejny austriacki ekonomista, by
pomóc sobie w przedstawieniu teorii kapitału i procentu, wprowadził
rysunek tarczy strzelniczej – układ koncentrycznych pierścieni mających
za zadanie odwzorować strukturę czasową produkcji. W jego modelu
produkcja zaczyna się w środku, wraz z uŜyciem zasobów naturalnych i
pracy, proces rozprzestrzenia się na zewnątrz w miarę upływu czasu, aŜ
finalny produkt ukaŜe się na zewnętrznym kręgu, zaspokajając
bezpośrednio potrzeby konsumentów.
Boehm-Bawerka charakteryzował jasny styl pisania i precyzyjna
analizę problemów.
Kapitał, w jego ujęciu, bierze się z oszczędzania i z produkcji.
Przedmiotem oszczędności nie są według Boehm-Bawerka dobra
kapitałowe, ale „moce produkcyjne”, tzn. poprzez zaoszczędzenie dóbr
konsumpcyjnych przedsiębiorcy mogą podjąć się produkcji dóbr
kapitałowych. Od rozpoczęcia inwestycji zwiększającej „uzbrojenie
kapitałowe” produkcji do wytworzenia nowych dóbr konsumpcyjnych
(przy uŜyciu nowego kapitału) mija pewien okres. Zgodnie z wizją
Boehm-Bawerka w miarę stosowania coraz bardziej kapitalistycznych
metod produkcji ten okres ulega wydłuŜeniu. JednakŜe w trakcie jego
trwania dokonuje się konsumpcja. Ma ona miejsce dzięki
zaoszczędzonym dobrom konsumpcyjnym, tworzącym „fundusz
1
Ibidem, s. 18
261
utrzymania” (subsistence fund), który ma za zadanie zaspokoić w sposób
bezpośredni potrzeby konsumentów do czasu ukończenia inwestycji –
wyprodukowania nowych dóbr konsumpcyjnych.
JuŜ przez Boehm-Bawerka jest wzmiankowany kluczowy problem
w Hayekowskiej teorii cykli koniunkturalnych, mianowicie kwestia
przeinwestowania w pewne stadia produkcji, które ze względu na
ograniczoną ilość oszczędności niesie za sobą niedoinwestowanie innych
etapów, a w efekcie brak koordynacji produkcji i kryzys gospodarczy.
Rysunek tarczy strzelniczej, którym posługiwał się BoehmBawerk, chociaŜ skonstruowany jako statyczny, został pomyślany tak, by
słuŜyć analizie zmiany. W przypadku stanu statycznego, koncentryczne
pierścienie mają dwie interpretacje: (1) proces produkcji moŜe być
rozumiany jako upływ czasu od najwcześniejszego wkładu do końcowego
wyniku i (2) obszary pierścienia mogą reprezentować ilości róŜnych
rodzajów dóbr produkcyjnych, które istnieją w danym punkcie czasu.
Zmiana ilości dostępnego kapitału wiąŜe się ze zmianą konfiguracji
koncentrycznych pierścieni. MoŜliwych jest wiele rodzajów zmian, z
których w kaŜdej znajduje odzwierciedlenie idea Boehm-Bawerka, Ŝe
prawdziwe oszczędności osiąga się jedynie kosztem konsumpcji i kapitału
w zewnętrznych kręgach oraz Ŝe oszczędności sprawiają, iŜ moŜliwa jest
ekspansja kapitału w wewnętrznych kręgach. Böhm-Bawerk wskazuje, Ŝe
w gospodarce rynkowej to przedsiębiorcy dokonują zmian strukturalnych
i to ich wysiłki są kierowane zmianami względnych cen dóbr
kapitałowych w róŜnych kręgach. W ujęciu Boehm-Bawerka ekspansja
struktury kapitałowej nie powinna być rozumiana jako równoczesne i
proporcjonalne powiększenie kapitału w kaŜdej klasie dorosłości,
powinna być postrzegana jako realokacja kapitału między klasy
dorosłości. Mechanizm rynkowy jest tu rozumiany jako czynnik
utrzymujący czasowe plany produkcyjne przedsiębiorców w powiązaniu z
czasowymi preferencjami konsumentów. Pozostał on niezauwaŜony przez
poprzedników
Böhm-Bawerka.
Znaczenie
tego
mechanizmu
ekonomicznego było tematem debaty z Johnem B. Clarkiem, który
utrzymywał, Ŝe gdy kapitał zostanie utworzony, jego utrzymywanie jest
automatyczne, a produkcja i konsumpcja są w rezultacie równoczesne.
Choć współczesny czytelnik moŜe zakończyć stwierdzeniem, Ŝe BöhmBawerk wygrał debatę, podobnie jak w późniejszych latach Hayek wygrał
262
debatę z Frankiem Knightem, rozwój mainstreamowej makroekonomii
zawiera ukryte twierdzenie, Ŝe to Clark i Knight wygrali1.
Boehm-Bawerk zwracał uwagę na pewną prawidłowość, którą
moŜna zaobserwować w historii gospodarczej świata. Mianowicie
zwiększenie produktywności (w przeliczeniu na jednostkę pracy)
wytwarzania określonego dobra
bez wprowadzenia zmian
technologicznych wymagało „okręŜnych” (roundabout) metod produkcji.
W praktyce oznaczało to wyprodukowanie większej ilości dóbr
produkcyjnych, jak równieŜ wyprodukowanie dóbr produkcyjnych
wyŜszych rzędów: np. Ŝeby złowić więcej ryb niŜ za pomocą oszczepu
rybak konstruuje sieć, tak więc „produkcja” ryb staje się „okręŜna” –
dopiero po wytworzeniu sieci rybak przystępuje do połowu. JednakŜe
moŜna wyobrazić sobie kontynuację tego procesu – kilku rybaków moŜe
skonstruować maszynę przyspieszającą produkcję sieci (teza BoehmBawerka zakładała, Ŝe sama technika budowy takiego urządzenia jest
znana), co jeszcze bardziej „dokapitalizuje” połów ryb. Istnienie dóbr
kapitałowych było dla Boehm-Bawerka symptomem, dowodem na
zastosowanie „okręŜnych” metod produkcji, a nie tych metod warunkiem
koniecznym. OkręŜne metody produkcji przynoszą większą ilość dóbr
konsumpcyjnych, ale w późniejszym czasie, tak więc ceną za większą
produktywność jest dłuŜszy czas oczekiwania na owoce pracy. BoehmBawerk zdawał sobie sprawę z moŜliwości krytyki swej tezy, iŜ stosując
rozumowanie o okręŜnych metodach produkcji, moŜna początek procesu
produkcyjnego niektórych dzisiejszych dóbr datować na odległe stulecia,
co według samego Boehm-Bawerka jest pozbawione sensu, jednakŜe
postulował on moŜliwość badania długości okresu produkcyjnego w
danym czasie – przez badanie liczby stadiów dojrzewania produktu
konsumpcyjnego, przez uŜycie terminu „średni okres produkcji”, jako Ŝe
jego zdaniem nakłady pracy z dawnych wieków są tak małe, iŜ moŜna je
pominąć. Boehm-Bawerk próbował w ten sposób uchwycić za pomocą
pomiaru pewną cechę procesu produkcyjnego w określonym czasie,
jednakŜe niektórzy ekonomiści austriaccy zarzucali mu odejście w tej
kwestii od subiektywistycznej tradycji Carla Mengera, a takŜe zbyt
jednowymiarowe ujęcie tworu, jakim jest kapitał, przez analizę średniego
czasu stadiów dojrzewania jednego produktu. Amerykański ekonomista
1
R. Garrison, Eugen von Boehm-Bawerk, przekład: J. Lewiński, (w:) R.
Holcombe, Fifteen Great Austrian Economists, Ludwig von Mises Institute,
Alabama 1998, s. 113–122.
263
Mark Skousen stwierdził, iŜ akumulację kapitału Carl Menger opisałby
jako poszerzenie asortymentu dóbr kapitałowych i wzrost kombinacji sieci
wzajemnych powiązań i ich komplementarności, natomiast BoehmBawerk uŜyłby sformułowania o wydłuŜeniu średniego okresu produkcji.
Kapitalistyczna społeczność konsumuje w danym okresie (np. roku)
jedynie część swej obecnej mocy produkcyjnej, konsumując więcej
produktywności z przeszłych okresów, a jednocześnie wytwarzając dobra
pośrednie na przyszłość i pozostawiając je pod postacią kapitału, w
którym są „zmagazynowane” surowce i praca. Innym waŜnym wkładem
Boehm-Bawerka w teorię kapitału jest pogłębienie analizy kształtowania
się cen dóbr produkcyjnych z punktu widzenia uŜyteczności krańcowej.
Ekonomiści klasyczni zgadzali się z marginalistami, Ŝe uŜyteczność
kształtuje ceny dóbr o sztywnej podaŜy, natomiast ceny dóbr
reprodukowalnych były ich zdaniem determinowane przez koszty
produkcji. W przeciwieństwie do niektórych marginalistów (jak W.S.
Jevons) Boehm-Bawerk nie negował roli kosztów produkcji jako czynnika
determinującego cenę dobra kapitałowego, ale poszedł w swych
rozwaŜaniach krok dalej. Twierdził, Ŝe cenę dobra reprodukowalnego
kształtuje koszt alternatywnego zastosowania środków uŜytych do jego
produkcji, natomiast ten koszt jest kształtowany przez marginalną
uŜyteczność1.
Tak
więc
Boehm-Bawerk
obronił
„rewolucji
marginalistycznej” przed kontratakiem klasycznych ekonomistów,
argumentując, Ŝe to jednak uŜyteczność marginalna, ale środków
produkcji, a nie samego dobra reprodukowalnego, wpływa na
kształtowanie się jego ceny.
Rozumienie kapitału u dwóch pierwszych przedstawicieli szkoły
austriackiej, jak i ich wizje procesu produkcyjnego róŜniły się zatem od
siebie. W przyszłości zaowocowało to wyodrębnieniem się dwóch nurtów
– Misesowskiego, odwołującego się do teorii Boehm-Bawerka, oraz
Hayekowskiego, nawiązującego raczej do Carla Mengera. Oba te nurty, a
takŜe ekonomiści z innych szkół, uznający poprawność austriackiej wizji
kapitału, toczyli w XX wieku spory z tradycją szkoły chicagowskiej
czerpiącej z prac J.B. Clarka i F. Knighta.
1
E. von Boehm-Bawerk, The Ultimate Standard of Value, przekład: C.W.
MacFarlane, Annals of American Academy of Political and Social Science,
zeszyt 5, 1894–1895, s. 149–208.
264