docWarsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU
download 
Reklamacja Transkrypt
Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU
Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU SUKCES DOFINANSOWANEGO PROJEKTU? … GDY GO POPRAWNIE ROZLICZYMY Uzyskanie dotacji z funduszy europejskich stanowi niewątpliwy sukces. Wielu przedsiębiorców otwiera szampana od razu po podpisaniu umowy o dofinansowanie. Należy jednak być świadomym, że aby świętować sukces projektu, trzeba go najpierw poprawnie zrealizować i rozliczyć. Umowa o dofinansowanie zawiera nie tylko prawa (których jest względnie mało), ale także obowiązki beneficjenta (których jest względnie dużo). Ich spełnienie często wymaga dużo pracy. Jak poradzić sobie z rozliczeniem projektu? Odpowiedzi należy szukać w dokumentach, poradnikach, wreszcie w Punktach Informacyjnych Funduszy Europejskich. Gdzie znaleźć zasady realizacji projektu? Najważniejsze zasady, których należy przestrzegać podczas realizacji projektu, zawarte są w umowie o dofinansowanie. Zawiera ona zobowiązania do: zrealizowania zaplanowanych zadań oraz osiągnięcia założonych celów i wskaźników; racjonalnego i efektywnego gospodarowania przyznanymi środkami; stosowania zasady konkurencyjności i innych przepisów prawa; informowania o projekcie i promowania efektów wykorzystania Funduszy Europejskich. Ponadto, w umowie o dofinansowanie beneficjent zobowiązuje się do przedkładania wniosków o płatność, których celem jest sprawozdawanie z realizacji projektu. Niewywiązywanie się z obowiązków sprawozdawczych bądź nieprzestrzeganie innych zasad określonych w umowie o dofinansowanie, może skutkować brakiem refundacji części poniesionych wydatków, a nawet rozwiązaniem umowy i koniecznością zwrotu środków finansowych. Należy także pamiętać, że umowa o dofinansowanie zawiera liczne odwołania do innych dokumentów i aktów prawa polskiego bądź europejskiego. Beneficjent realizujący projekt jest zobowiązany do przestrzegania także tych przepisów. W związku z tym przydaje się znajomość zasad wdrażania środków z Funduszy Europejskich, udzielania zamówień publicznych, ochrony danych osobowych. Ważne jest także przestrzeganie reguł obowiązujących w księgowości i rachunkowości. Znacznym ułatwieniem w poprawnej realizacji projektu jest także znajomość szczegółowych zasad określonych dla danego programu operacyjnego, z którego przedsięwzięcie otrzymało dofinansowanie. Większość zasad wyjaśniają różne wytyczne, podręczniki czy poradniki, a także interpretacje odpowiedzialnych instytucji. Warto zwracać uwagę przede wszystkim na wytyczne w zakresie kwalifikowania wydatków oraz zasady dotyczące procedur związanych z udzielaniem zamówień publicznych czy konkurencyjnością. Kwestie finansowe są bowiem bardzo istotne w poprawnym wykonaniu przedsięwzięcia. Reguły dotyczące realizacji projektów najbardziej szczegółowo opisane są w Programie Kapitał Ludzki. Dokument „Zasady finansowania Programu Kapitał Ludzki” wskazuje zarówno na zagadnienia związane bezpośrednio z rozliczaniem projektu, jak i na zasady dotyczące konkurencyjności, proporcjonalności, zatrudniania czy sprawozdawczości. Każdy projekt jest inny, więc często na etapie realizacji czy rozliczania przedsięwzięcia pojawiają się różne indywidualne przypadki, które nie zostały wprost opisane w ogólnych przepisach. W takiej sytuacji w pierwszej kolejności należy wczytać się ponownie w umowę o dofinansowanie, która może zawierać jakieś indywidualne rozstrzygnięcia. Jeśli odpowiedź tam się nie znajduje, warto poszukać interpretacji poszczególnych przypadków wydawanych przez Instytucje Zarządzające programami operacyjnymi – być może taka kwestia została już kiedyś rozpatrzona. Jeżeli takie poszukiwania też nie 1 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU przyniosą skutku, należy wystąpić do instytucji o pisemną interpretację danej sytuacji, a następnie zastosować się do wypracowanego rozwiązania. Co zrobić, aby otrzymać przelew środków? Projekt, który otrzymał wsparcie, podzielony został już we wniosku o dofinansowanie na etapy stanowiące całość po kątem zadań do zrealizowania i wydatków do poniesienia. Realizując projekt, należy przestrzegać ustalonych etapów – zobowiązuje do tego harmonogram rzeczowo – finansowy realizacji projektu sporządzony na podstawie wniosku o dofinansowanie. Na każdy etap można uzyskać transzę dofinansowania – oczywiście pod warunkiem, że poprzedni etap został poprawnie zrealizowany i rozliczony. Dotacje można otrzymać przed poniesieniem wydatków (zaliczka), albo dopiero jako zwrot już wydatkowanych środków (refundacja). Jeśli beneficjent decyduje się na realizację projektu z wykorzystaniem zaliczek, powinien pamiętać o wystąpieniu z wnioskiem o płatność zaliczkową jeszcze przed rozpoczęciem danego etapu (okresu rozliczeniowego). Ponadto, musi zobowiązać się do wydania konkretnej ilości środków w określonym terminie. Opóźnienia w wydatkowaniu transzy powodują brak możliwości wystąpienia o kolejną zaliczkę. Po każdym etapie należy złożyć wniosek o płatność rozliczający poniesione wydatki oraz zawnioskować o kolejną transzą dotacji. W przypadku płatności na zasadzie refundacji, wniosek o płatność składany jest dopiero po zakończeniu danego okresu rozliczeniowego (etapu). Zawiera on informację o wszystkich wydatkach poniesionych w danym okresie. Po ich zatwierdzeniu beneficjent otrzymuje zwrot kosztów w proporcji ustalonej w umowie o dofinansowanie. Po złożeniu każdego wniosku o płatność, dokumenty podlegają weryfikacji przez opiekuna projektu i innych pracowników instytucji będącej stroną umowy (obowiązuje zasada „dwóch par oczu” – sprawdzanie wniosku przez co najmniej 2 osoby). Dopiero po zatwierdzeniu wniosku, a więc uznaniu poprawności wydania środków, możliwe jest przekazanie kolejnej transzy dofinansowania. Istotne są także postanowienia umowy o dofinansowanie, które mówią o tym, że warunkiem przekazania beneficjentowi środków, jest ich dostępność na koncie Banku Gospodarstwa Krajowego (w przypadku dofinansowania w części pochodzącej z funduszy europejskich) bądź na rachunku bankowym instytucji (w przypadku dofinansowania w części pochodzącej z budżetu państwa). BGK i instytucje muszą bowiem również posiadać zarezerwowaną konkretną ilość środków. Ich wartość szacują m.in. na podstawie planów beneficjentów określonych w harmonogramie płatności. Taki harmonogram stanowi element wniosku o płatność. Wypełniając go, beneficjent informuje instytucję, jakiego dofinansowania będzie potrzebował w ciągu kolejnych etapów (okresów rozliczeniowych). Poprawne i rzetelne określenie tych planowanych wydatków jest bardzo ważne. Jeśli wielu beneficjentów niedoszacuje wartości, może się okazać, że na kontach instytucji zarezerwowanych będzie za mało środków, przez co wypłaty kolejnych transz dotacji mogą być chwilowo wstrzymane. Należy także zaznaczyć, że podpisana przez beneficjenta umowa o dofinansowanie może określać szczegółowo także dodatkowe warunki otrzymania kolejnego przelewu środków z dofinansowania projektu. Czy wszystkie wydatki zostaną rozliczone? Przyjęcie danego projektu do realizacji i podpisanie z beneficjentem umowy o dofinansowanie nie oznacza, że wszystkie wydatki, które beneficjent przedstawi w trakcie realizacji projektu, będą kwalifikować się do współfinansowania. Kwalifikowalność poniesionych wydatków oceniana jest w 2 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU trakcie realizacji projektu, kiedy beneficjent przedkłada kolejne wnioski o płatność. Wówczas sprawdzeniu podlegają przede wszystkim: poniesienie wydatku w ramach współfinansowanego projektu, poniesienie wydatku zgodnie z ustalonymi kryteriami, zgodność przedkładanych do refundacji wydatków z kategoriami wydatków wynikającymi z postanowień umowy o dofinansowanie projektu, zgodność z obowiązującymi przepisami prawa wspólnotowego oraz prawa krajowego, zasadność poniesienia danego wydatku dla realizacji projektu, efektywność poniesionego wydatku, sposób udokumentowania wydatków. Do współfinansowania kwalifikuje się wydatek, który został faktycznie poniesiony przez beneficjenta. Pod pojęciem wydatku faktycznie poniesionego należy rozumieć wydatek poniesiony w znaczeniu księgowym, tj. jako rozchód środków pieniężnych z kasy lub rachunku bankowego beneficjenta. Szczególną uwagę należy zwrócić na dokumentację finansową – to na jej podstawie rozliczane są wnioski o płatność. Podstawą są faktury i inne równorzędne dokumenty (np. rachunki, umowy, listy płac), które potwierdzają poniesione wydatki. Dokumenty te powinny być odpowiednio opisane, a ich kopie najczęściej należy dołączyć do wniosku o płatność. Poprawny opis dokumentu księgowego powinien zawierać: informację o współfinansowaniu ze środków pomocowych i budżetu państwa lub województwa; numer i nazwę projektu; numer umowy o dofinansowanie; wyszczególnienie numeru i kategorii wydatku; wyszczególnienie kwoty wydatku netto, brutto i części kwalifikowanej; opis związku wydatku z projektem; informację o stosowaniu (bądź nie) Prawa Zamówień Publicznych albo zasady konkurencyjności. Ponadto opis dokumentu powinien zostać sprawdzony pod kątem merytorycznym i finansowo-księgowym oraz podpisany przez odpowiednie osoby. Opis każdego dokumentu księgowego powinien być trwale spięty z samym dokumentem, bądź być dokonany na odwrocie dokumentu. Zestawienie wszystkich dokumentów księgowych dotyczących danego okresu rozliczeniowego stanowi jeden z elementów wniosku o płatność. Ponadto, w celu poprawnego rozliczenia, beneficjent powinien do wniosku dołączyć także potwierdzone za zgodność z oryginałem kopie dokumentów wraz z ich opisami. Obowiązku takiego nie mają beneficjenci Programu Kapitał Ludzki – w tym przypadku oryginały dokumentów są sprawdzane tylko podczas kontroli w siedzibie czy na miejscu realizacji projektu, a do wniosku o płatność dołącza się tylko ich zestawienie. Tylko wydatki uznane za kwalifikowane mogą być przez beneficjenta rozliczone w składanym przez niego wniosku o płatność. Jak przygotować wniosek o płatność? Głównym narzędziem do rozliczenia projektu jest wniosek o płatność. Przygotowywany jest on w generatorze, który w zależności od programu, może być dostępny w wersji on-line lub w postaci aplikacji do zainstalowania na komputerze. Dostęp do generatora wniosków płatniczych można uzyskać poprzez strony internetowe poszczególnych programów. Sprawozdanie (wniosek o płatność) obejmuje pewien etap projektu i jego celem jest próba uzyskania odpowiedzi na pytania dotyczące projektu: Co zostało w projekcie zrobione? Co zostanie zrobione? Ile środków wydatkowano? Ile środków zostanie wydatkowanych? Co utrudnia realizację? Proces sprawozdawczości (składanie w określonych terminach sprawozdań okresowych czy końcowych w formie tzw. wniosków o płatność) układa się w swoisty „dziennik projektu”. Jednocześnie konstrukcja wniosków o płatność powoduje, że są one przydatne nie tylko dla instytucji, która przyznała projektodawcy dofinansowanie, ale także dla samego projektodawcy. 3 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU Wniosek o płatność zawiera: informacje o projekcie, postęp rzeczowy i finansowy w realizacji przedsięwzięcia, ewentualne napotkane problemy w realizacji, plany na kolejny okres rozliczeniowy. Ponadto, we wniosku o płatność określone jest, jaką kwotę dotacji rozliczamy w danym okresie bądź – w przypadku wniosków o płatność zaliczkową – o jaką kwotę na kolejny etap realizacji projektu wnioskujemy. Wnioski o płatność składane są zgodnie z harmonogramem płatności, który projektodawca w porozumieniu z instytucją pośredniczącą (IP) przygotowuje przed podpisaniem umowy, a który jest załącznikiem do umowy o dofinansowanie realizacji projektu. Harmonogram płatności wskazuje zakładane wartości kolejnych transzy dotacji dla Beneficjenta w poszczególnych okresach rozliczeniowych, jak też okresy ich rozliczenia (okresy sprawozdawcze) Przygotowując wniosek o płatność, należy też pamiętać o tym, aby uwzględniać w nim tylko te wydatki, które zostały wcześniej zatwierdzone. Wpisanie innych, tzw. niekwalifikowanych kosztów, spowoduje konieczność poprawiania wniosku o płatność, a ich sfinansowanie z dotacji nie będzie możliwe. Przedsiębiorcy muszą też brać pod uwagę podatek VAT – jeśli mają prawną możliwość odliczenia tego podatku, nie mogą uznać go za wydatek kwalifikowany we wniosku o płatność. Każdy generator wniosków o płatność posiada szczegółową instrukcję przygotowania dokumentu, określającą jak wypełnić poszczególne pola. Należy postępować zgodnie z nią, gdyż ułatwia to poprawne opracowanie wniosku. Po jego przygotowaniu warto także skorzystać z opcji „sprawdź” – kliknięcie w to pole spowoduje, że generator automatycznie prześledzi wniosek w celu znalezienia ewentualnych pomyłek finansowych, niewypełnionych pól itp. Czy zawsze należy postępować podobnie? Przystępując do rozliczania projektu należy dokładnie zapoznać się z obowiązującymi regułami, terminami, dokumentami, które trzeba przygotowywać. Co niezwykle istotne, szczegółowe zasady dokonywania rozliczeń różnią się w zależności od programu finansowanego z funduszy europejskich, w ramach którego realizowane jest przedsięwzięcie. Terminy składania wniosków o płatność, wartości środków niezbędnych do rozliczenia, aby otrzymać kolejną transzę dotacji, sposób przygotowania dokumentów do rozliczenia, inaczej wyglądają w Programie Kapitał Ludzki, inaczej w Programie Innowacyjna Gospodarka, a inaczej w programach regionalnych. Przykładowo, w Programie Kapitał Ludzki, aby otrzymać kolejną transzę zaliczki wystarczy rozliczenie 70% poprzedniej kwoty, a w programie regionalnym województwa mazowieckiego będzie to możliwe dopiero po rozliczeniu 100% ostatnio uzyskanej transzy. W Programie Kapitał Ludzki zasady rozliczeń projektów znacznie różnią się od rozliczania przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym. Wynika to z tego, że POKL jest jedynym programem finansowanym z Europejskiego Funduszu Społecznego, więc reguły rozliczania są inne niż w przypadku projektów współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Przede wszystkim w projektach dofinansowanych z POKL dominują zaliczki. Standardowo beneficjenci najpierw otrzymują środki na realizację zadania, a dopiero później je rozliczają. Wszystko odbywa się w ramach wskazanych okresów sprawozdawczych, których długość nie powinna przekraczać trzech miesięcy. Kolejną różnicą są inne załączniki do wniosku o płatność. Jak wspomniano wcześniej, nie załącza się kopii dokumentów księgowych związanych z realizacją projektu. Pojawia się natomiast dodatkowy załącznik – tzw. „szczegółowa charakterystyka udzielonego wsparcia”. Wskazuje on na osoby bądź podmioty, które skorzystały z projektu w danym okresie rozliczeniowym. Przykładowo, jeśli beneficjent realizuje cykl szkoleń, to w załączniku tym wskazuje ile osób rozpoczęło udział w szkoleniach, ile 4 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU zakończyło bądź przerwało, ile powróciło bądź kontynuuje. Zaznacza także podział uczestników projektu ze względu na płeć, wiek, status zawodowy, wykształcenie i inne czynniki. Służy to zarówno monitorowaniu poprawności realizacji projektu, jak i wyliczeniom statystycznym. Ponadto, Program Kapitał Ludzki przewiduje tzw. uproszczone formy rozliczania niektórych projektów. Przede wszystkim koszty pośrednie w projekcie (czyli takie, które nie są związane z konkretnymi zadaniami, a dotyczą administrowania przedsięwzięciem, np. obsługa księgowa, opłaty administracyjne) mogą być rozliczone ryczałtem. Wówczas nie ma konieczności dokumentowania tych wydatków, przedstawiania dokumentów księgowych czy rachunków bankowych. Beneficjent powinien jedynie wpisać do wniosku o płatność odpowiednio wyliczony procent całości wydatków, który może rozliczyć ryczałtem. Najnowsze zmiany w POKL wprowadziły także możliwość rozliczania ryczałtowego całych projektów, a nie tylko kosztów pośrednich. Pierwszą z opcji jest rozliczanie na podstawie kwot ryczałtowych (czyli bez konieczności dokumentowania faktycznie poniesionych wydatków). Możliwość ta dotyczy projektów o wartości nieprzekraczającej 100 tys. PLN, z wyłączeniem projektów realizowanych przez państwowe jednostki budżetowe. Beneficjent rozlicza wydatki we wnioskach o płatność przedkładanych zgodnie z harmonogramem płatności załączonym do umowy, przy czym rozliczenie wydatków następuje po wykonaniu całości zadania objętego kwotą ryczałtową i osiągnięciu zakładanych wskaźników w tym zakresie. Oznacza to, że dowodem poprawności realizacji projektu jest uzyskanie zaplanowanych produktów i rezultatów. Jeśli odpowiednie wskaźniki nie zostaną osiągnięte, rozliczenie danego zadania nie będzie możliwe. Nie jest natomiast konieczne przedstawianie dowodów księgowych. Drugą możliwością uproszczoną jest stosowanie stawek jednostkowych (czyli kwoty określonej z góry jako koszt danej usługi). Zastosowanie stawek jednostkowych możliwe jest wyłącznie do: szkoleń językowych w zakresie języka angielskiego, francuskiego i niemieckiego realizowanych na terenie całego kraju oraz szkoleń komputerowych prowadzących do uzyskania kompetencji w zakresie Europejskiego Certyfikatu Umiejętności Komputerowych (ECDL), a także do usług kształcenia w sektorze zdrowia. W tym przypadku korzysta się z konkretnie ustalonych w Wytycznych w zakresie kwalifikowania wydatków w POKL kwot, które dotyczą szkoleń w danym regionie. Występuje także rozróżnienie wysokości stawek w przypadku wsparcia osób w pełni sprawnych i niepełnosprawnych. (Więcej o dokumentacji finansowej przeczytasz w „Materiałach dodatkowych”) Recepta na poprawną realizację projektu? W rozliczaniu projektu najważniejsze jest postępowanie zgodnie z ustalonymi zasadami. Jakiekolwiek zmiany w projekcie powinny być uzgadniane z instytucją, z którą podpisana została umowę o dofinansowanie – unikniemy wtedy zarzutów, że przedsięwzięcie jest realizowane inaczej niż to zostało zaplanowane. To dlatego tak ważny jest stały kontakt z opiekunem projektu w instytucji. Warto korzystać także z przewodników, poradników oraz „Pytań i odpowiedzi” udostępnianych na stronach internetowych instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie Funduszy Europejskich. Najczęściej, poza poradami merytorycznymi, zawierają one przykłady poprawnego zastosowania obowiązujących zasad. Przydatne może być także zwrócenie uwagi na umieszczane często na portalach interpretacje Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, które wyjaśniają wątpliwości w rozumieniu różnych przepisów. Pomoc w poprawnym rozliczeniu projektu, opisie dokumentów księgowych, wypełnieniu wniosku o płatność, przygotowaniu się do kontroli, świadczą także konsultanci Centralnego Punktu Informacyjnego Funduszy Europejskich oraz innych punktów w sieci Ministerstwa Infrastruktury i 5 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU Rozwoju. Ich dane teleadresowe www.funduszeeuropejskie.gov.pl/punkty. można znaleźć na stronie internetowe: Musimy także pamiętać, że poprawna realizacja projektu to nie tylko jego właściwe rozliczenie finansowe. Beneficjent powinien przestrzegać także innych obowiązków określonych w umowie o dofinansowanie – np. związanych z informacją i promocją projektu, trwałością przedsięwzięcia czy przechowywaniem i archiwizacją dokumentów związanych z jego realizacją. Najważniejsza jest systematyczna praca i monitorowanie projektu pod kątem postępu finansowego i merytorycznego. Bieżące sprawdzanie poprawności realizacji przedsięwzięcia i sukcesywne jego rozliczanie, jeśli oparte jest o znajomość koniecznych przepisów i wytycznych, zwiększa szanse na sukces. 6 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU KONTROLA PROJEKTÓW DOFINANSOWANYCH ZE ŚRODKÓW UNIJNYCH Dofinansowanie projektów ze środków unijnych, oprócz oczywistych korzyści dla beneficjenta, niesie ze sobą również szereg obowiązków związanych z zawartą umową. Podmioty, które korzystają z dotacji, powinny liczyć się z tym, że działania związane z ich realizacją będą podlegać kontroli. Realizując projekty dofinansowane ze środków unijnych, powinno się pamiętać, że należy postępować zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz ustalonymi w umowie założeniami. Beneficjenci muszą skrzętnie je dokumentować i rozliczać wszystkie wydatki i zadania. To, czy dany podmiot postępuje zgodnie z zawartą umową, może zostać skontrolowane na każdym etapie realizacji projektu, a także długo po jej zakończeniu. Z możliwością przeprowadzenia kontroli zarówno przez instytucje rządowe, jak i wspólnotowe powinni się liczyć wszyscy beneficjenci. Jakie są rodzaje kontroli projektów unijnych? Istnieje wiele rodzajów kontroli, choć tylko część z nich dotyczy bezpośrednio beneficjentów. Najczęściej pojawiają się kontrole realizacji konkretnych projektów. Może to być monitorowanie i weryfikacja dokumentów finansowych związanych z realizacją projektu – jest to po prostu bieżąca analiza składanych przez beneficjenta wniosków o płatność. Inną formą jest kontrola na miejscu – czyli wizyta zespołu kontrolującego. Jej głównym celem jest weryfikacja prawidłowości realizacji przedsięwzięcia. Ponadto, weryfikuje, czy informacje o postępach w projekcie, przedstawiane przez beneficjenta we wnioskach o płatność, są zgodne ze stanem faktycznym. Wizyta na miejscu może odbyć się albo w siedzibie beneficjenta, albo na miejscu realizacji projektu. Warto także pamiętać, że kontrole projektów możemy podzielić także według innych kategorii. Przykładowo - ze względu na tryb przeprowadzania, wyróżniamy kontrole planowe i doraźne. Biorąc pod uwagę okres wystąpienia, możemy wskazać na prekontrolę (przed rozpoczęciem projektu), kontrolę podczas realizacji projektu, na jego zakończenie oraz już po zamknięciu współfinansowanego przedsięwzięcia. Poza bezpośrednimi kontrolami projektów, przeprowadzane są także inne rodzaje kontroli – systemowe i krzyżowe. Kontrola systemowa ma na celu sprawdzenie prawidłowości, skuteczności i zgodności z prawem procedur oraz funkcjonowania systemu zarządzania i kontroli w danej instytucji. Nie dotyczy więc konkretnych projektów, a instytucji, które odpowiadają za wdrażanie poszczególnych programów albo ich części. Zwykle są one kontrolowane przez instytucję nadrzędną. Kontrole krzyżowe przeprowadzane są w odniesieniu do beneficjentów realizujących więcej niż jeden projekt i mają sprawdzać, czy te same wydatki nie są finansowane z Funduszy Europejskich podwójnie. Ze względu na cele kontroli krzyżowej wyróżnia się kontrolę krzyżową programu (wykrywanie i eliminowanie podwójnego finansowania wydatków w ramach jednego programu operacyjnego), horyzontalną (wyszukiwanie podwójnego finansowania wydatków w ramach różnych programów z jednego okresu finansowania) oraz międzyokresową, której celem jest wykrywanie i eliminowanie podwójnego finansowania wydatków w ramach programów dwóch perspektyw finansowych. Kiedy beneficjenci mogą spodziewać się kontroli, czy zawsze, czy tylko w określonych sytuacjach? 7 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU Beneficjenci muszą liczyć się z tym, że sposób, w jaki realizują dofinansowany projekt, może być poddany kontroli w każdym momencie. Jeszcze przed podpisaniem umowy o dofinansowanie należy liczyć się z kontrolą, która miałaby na celu sprawdzić gotowość do realizacji projektu oraz porównać informacje zawarte w dokumentacji aplikacyjnej do stanu faktycznego. Kontrole mogą odbywać się także w trakcie i na zakończenie realizacji współfinansowanego przedsięwzięcia. Co więcej, obowiązuje tak zwany okres trwałości - już po zamknięciu projektu, w którym mogą zdarzyć się kontrole. Okres ten dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw wynosi trzy, a dla innych podmiotów - pięć lat. Zasadą jest przeprowadzenie choć jednej kontroli projektu w czasie jego realizacji – co najmniej na zakończenie. Wizyt zespołów kontrolujących może być jednak więcej. Ponadto, warto pamiętać, że regularne przedkładanie wniosków o płatność i dokumentów finansowych jest obowiązkiem każdego beneficjenta, co wiąże się z tym, że instytucje na bieżąco również monitorują poprawność realizacji projektu poprzez kontrolę tych dokumentów. Kontrole na miejscu realizacji projektu czy w siedzibie beneficjenta z reguły są zapowiadane. Dzięki temu beneficjent może przygotować się do wizyty zespołu kontrolującego i wie, które elementy projektu będą sprawdzane. Jeżeli jednak istnieje podejrzenie jakichś nieprawidłowości, kontrolerzy mogą przeprowadzić kontrolę bez wcześniejszego uprzedzenia beneficjenta. Które organy mogą przeprowadzać kontrole i jakie są ich kompetencje? Kontrole mogą być przeprowadzane przez różne instytucje. Najczęściej beneficjenci mają do czynienia z kontrolami Instytucji Wdrażającej albo Instytucji Pośredniczącej – czyli tych podmiotów, które przyznały dofinansowanie i podpisały z beneficjentem umowę o wsparcie. Kontrole może przeprowadzać także Instytucja Zarządzająca (Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju w przypadku programów krajowych oraz Urzędy Marszałkowskie w przypadku programów regionalnych). Poza kontrolami instytucji bezpośrednio zaangażowanych w system wdrażania Funduszy Europejskich, beneficjenci realizujący współfinansowane projekty muszą się liczyć także z możliwością wizyt innych podmiotów. Uprawnione do przeprowadzania kontroli są bowiem m.in.: Urzędy Kontroli Skarbowej, Najwyższa Izba Kontroli, Europejski Trybunał Obrachunkowy, Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych (OLAF), Komisja Europejska. Kontrole przeprowadzane są przede wszystkim po to, by móc ocenić ich zgodność działań beneficjenta z zawartą umową oraz skuteczność realizacji projektu. Podczas ich przeprowadzania sprawdza się przede wszystkim: Czy wydatki, które zostały zadeklarowane przez przedsiębiorstwo, zostały faktycznie poniesione? Czy towary i usługi, które były planowane, zostały faktycznie nabyte? Czy projekt, ponoszone wydatki, dokonywane zakupy inwestycyjne itp. są realizowane w sposób zgodny z obowiązującymi przepisami prawa i ustaleniami wynikającymi z umowy? Czy wskaźniki wyników, które w dokumentacji aplikacyjnej były przedstawione jako cele do osiągnięcia, są faktycznie osiągane (wskaźnikami takimi mogą być np. ilość pozyskanych klientów, ilość nabywanych maszyn, itp.)? Kontrolujący jest uprawniony do dostępu do wszystkich miejsc, dokumentów i informacji związanych z realizacją projektu. Może swobodnie poruszać się po terenie kontrolowanej jednostki. Ma prawo wglądu oraz tworzenia kopii i odpisów dokumentów związanych z działalnością jednostki, a także tworzenia dokumentacji fotograficznych. Wszystkie zadania powinien jednak oczywiście wykonywać 8 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU tylko na podstawie przyznanego mu upoważnienia do przeprowadzenia kontroli oraz zgodnie z przepisami i postanowieniami o ochronie informacji niejawnej i ochronie danych osobowych. Kontrolujący ma prawo sprawdzać przebieg określonych czynności (np. uczestniczyć w szkoleniu, aby sprawdzić czy jest przeprowadzane zgodnie z założeniami), może także żądać od pracowników kontrolowanej jednostki wyjaśnień różnych kwestii, także pisemnych. Jak wygląda cała procedura kontroli, terminy, możliwości odwołania? Kontrola na miejscu realizacji projektu lub w siedzibie beneficjenta składa się z następujących podstawowych etapów: zaplanowania czynności kontrolnych (zebranie dokumentów i informacji o projekcie, powołanie zespołu kontrolującego, sporządzenie upoważnień do kontroli) przekazania zawiadomienia o kontroli przeprowadzenia czynności kontrolnych sporządzenia i przekazania beneficjentowi informacji pokontrolnej sporządzenia i przekazania beneficjentowi ewentualnych zaleceń pokontrolnych monitorowania wdrażania ewentualnych zaleceń pokontrolnych Każda instytucja przygotowuje tzw. Roczny Plan Kontroli, w którym określane jest, jaka próba projektów i kiedy zostanie poddana kontroli. To na podstawie tego planu przygotowywane są założenia kontroli poszczególnych projektów i powoływane są zespoły kontrolujące. Czasem zdarzają się też kontrole niezaplanowane w Rocznym Planie Kontroli – dotyczy to kontroli doraźnych, realizowanych w przypadku podejrzenia jakichś nieprawidłowości w projekcie. Na kilka dni przed planowaną wizytą zespołu kontrolującego, beneficjent otrzymuje informację o terminie i zakresie kontroli. Takiego zawiadomienia nie otrzyma, jeśli jest to kontrola doraźna – takie wizyty odbywają się bez zapowiedzi. Na podstawie otrzymanego zawiadomienia beneficjent powinien przygotować się do kontroli – przede wszystkim sprawdzić dostępność wszystkich dokumentów związanych z realizacją projektu, przypomnieć sobie aktualny stan realizacji oraz zapewnić obecność podczas kontroli osób odpowiedzialnych za merytoryczną i finansową część projektu. Czynności kontrolne mogą trwać krótko, bądź nawet kilka dni – zależy to od zaplanowanego zakresu kontroli. Po ich zakończeniu sporządzana jest informacja pokontrolna, która zawiera wnioski z przeprowadzonej wizyty. Beneficjent może z taką informacją się zgodzić – wówczas ją podpisuje i odsyła to instytucji kontrolującej. Jeśli natomiast beneficjent ma wątpliwości co do treści informacji pokontrolnej, może wówczas odmówić jej podpisania i skierować pismo ze wskazaniem i uzasadnieniem, z którymi częściami się nie zgadza. Wówczas jednostka kontrolująca ponownie rozpatrzy sprawę. Informację pokontrolną najczęściej beneficjent otrzymuje w ciągu 21 dni od zakończenia kontroli, a następnie ma 14 dni na jej podpisanie bądź zgłoszenie zastrzeżeń. Poza informacją pokontrolną beneficjent najczęściej otrzymuje także zalecenia pokontrolne. Pojawiają się one wtedy, kiedy stwierdzono jakieś nieprawidłowości w realizacji projektu. Zawierają one uwagi i wnioski zmierzające do usunięcia stwierdzonych uchybień, a także mające na celu zapobieganie wystąpieniu kolejnych uchybień i nieprawidłowości w przyszłości. Zalecenia pokontrolne powinny być przekazane w ciągu 14 dni od dnia otrzymania od beneficjenta podpisanej informacji pokontrolnej lub pisma z odmową jej podpisania. 9 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU Beneficjent jest zobowiązany do wdrożenia zaleceń pokontrolnych oraz do pisemnego poinformowania jednostki kontrolującej o sposobie wykorzystania uwag i wniosków oraz realizacji zaleceń pokontrolnych. Instytucja może także samodzielnie sprawdzić czy zalecenia zostały zastosowane – odbywa się wtedy rekontrola. Jeśli jest to uzasadnione, beneficjent może także nie zgodzić się z przekazanymi mu zaleceniami pokontrolnymi. W takiej sytuacji w pierwszej kolejności może odesłać swoje zastrzeżenia do jednostki kontrolującej, a – jeśli nie zostaną uwzględnione – skierować je (za pośrednictwem Instytucji Pośredniczącej) do Instytucji Zarządzającej, która ponownie rozpatrzy sprawę i sprawdzi czy kontrola została przeprowadzona zgodnie z procedurami, a zalecenia poprawnie sformułowane. Jakie elementy projektu mogą być poddane kontroli? Kontrola na miejscu może dotyczyć bardzo wielu aspektów realizacji projektu. Najczęściej jednak kontrole nie są kompleksowe, a sprawdzane są tylko niektóre kwestie. Zależy to od zaplanowanego przez instytucję zakresu kontroli. Sprawdzeniu mogą podlegać w szczególności następujące obszary: Prawidłowość rozliczeń finansowych - kontroli podlegają m.in. oryginały dokumentów księgowych poświadczających poniesienie w ramach projektu wydatków, dowody zapłaty i inne dokumenty potwierdzające fakt zakupu zamówionych towarów i usług, dokumentacja potwierdzającą stopień wykonania rezultatów/produktów/zadań, ewidencja wydatków, czy wkład własny jest wniesiony zgodnie z harmonogramem projektu, czy w ramach projektu nie finansuje się zwykłej działalności, czy nie wystąpiło podwójne finansowanie Kwalifikowalność wydatków dotyczących personelu projektu – w tym uzasadnienie wyboru osób Zgodność danych przekazywanych we wniosku o płatność w części dotyczącej postępu rzeczowego oraz postępu finansowego z dokumentacją dotyczącą realizacji projektu dostępną w siedzibie beneficjenta Poprawność udzielania zamówień publicznych czy spełnione zostały przesłanki zastosowania trybu udzielenia zamówienia, czy ustalenie wartości zamówienia było prawidłowe, czy ogłoszenia o postępowaniach prowadzonych przez zamawiających przekazywane są do publikacji zgodnie z przepisami, czy SIWZ jest kompletny Poprawność realizowania przez beneficjenta przepisów dotyczących ochrony środowiska Prawidłowość realizacji działań informacyjno – promocyjnych sposób informowania o realizacji projektu i dofinansowaniu projektu, prawidłowość oznaczenia dokumentacji, sposób oznakowania pomieszczeń, sposób oznakowania wyposażenia, adekwatność podjętych działań informacyjno – promocyjnych Sposób prowadzenia i archiwizacji dokumentacji projektu. Jakie mogą być skutki wykrycia nieprawidłowości w projekcie? 10 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU W wyniku przeprowadzonej kontroli może się okazać, że beneficjent nie przestrzegał jakichś przepisów prawa albo zasad wynikających z umowy o dofinansowanie projektu. W takim przypadku instytucja kontrolująca stwierdza wystąpienie nieprawidłowości. Wykrycie nieprawidłowości w projekcie powoduje zastosowanie sankcji określonych w przepisach prawa oraz w umowie o dofinansowanie. Najczęściej są one związane z konsekwencjami finansowymi. Instytucja kontrolująca może nałożyć na projekt tzw. korekty finansowe, co oznacza konieczność zwrotu części dofinansowania. Korekty najczęściej stosowane są w przypadku naruszeń w zakresie zamówień publicznych. W każdym programie operacyjnym opracowano „taryfikator korekt finansowych”, który określa jaki % wydatków może być objęty korektą w przypadku konkretnych naruszeń. W przypadku poważnych nieprawidłowości, konsekwencją może być nawet rozwiązanie umowy o dofinansowanie i konieczność zwrotu środków. W umowie określone są sytuacje skutkujące jej wypowiedzeniem bądź rozwiązaniem. Należą do nich m.in.: wykorzystanie w całości bądź w części przekazanych środków na cel inny niż określony w projekcie lub niezgodnie z umową, dokonanie przez beneficjenta zmian prawno-organizacyjnych zagrażających realizacji umowy, nie stosowanie procedur udzielania zamówień publicznych, nie usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości w realizacji obowiązków nałożonych umową, złożenie podrobionych, przerobionych lub stwierdzających nieprawdę dokumentów w celu uzyskania dofinansowania, odmowa poddania się kontroli lub utrudnienie jej przeprowadzenia. Nieprawidłowości w projekcie mogą stanowić także nadużycie finansowe określone w ustawie o finansach publicznych. Takie sytuacje mają miejsce w przypadku wykorzystania lub przedstawienia nieprawdziwych oświadczeń lub dokumentów w celu bezprawnego wykorzystania środków publicznych, nieujawnienia pewnych informacji w tym samym celu, niewłaściwego wykorzystania środków do celów innych niż te, na które zostały pierwotnie przyznane. Jeśli beneficjent postępuje w ten sposób, poza rozwiązaniem umowy o dofinansowanie i obowiązkiem zwrotu dotacji, pojawia się jeszcze jedna sankcja – wykluczenie z możliwości otrzymania kolejnego dofinansowania. Należy jednak zaznaczyć, że opisane wyżej sytuacje nie zdarzają się nagminnie. Jeśli beneficjent realizuje projekt uczciwie, to jest nie fałszuje dokumentów i postępuje zgodnie z przepisami, najczęściej nie ma zagrożenia wykrycia poważnych nieprawidłowości. Instytucja kontrolująca wówczas wzywa jedynie np. do uzupełnienia dokumentacji, udowodnienia poprawności przeprowadzonego postępowania konkurencyjnego, uporządkowania spraw w projekcie. Wdrożenie tych zaleceń umożliwia uniknięcia sankcji finansowych. Czy należy bać się kontroli? Kontrola projektu kojarzy się z reguły negatywnie. Beneficjenci często wyobrażają sobie, że jest to metoda na wykrycie nieścisłości w trakcie realizacji projektu i odebranie dofinansowania. Takie myślenie to jednak spory błąd. Jeśli beneficjent prowadzi projekt zgodnie z zapisami umowy o dofinansowanie i przepisami prawa, nie powinien obawiać się wizyty zespołu kontrolującego. Wystarczy przygotować niezbędne dokumenty i zapewnić obecność odpowiedzialnych osób, które w razie czego będą w stanie wyjaśnić wątpliwości 11 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU kontrolerów. Warto też pamiętać, że nie podpisując informacji pokontrolnej beneficjent ma możliwość niezgodzenia się z wnioskami zespołu kontrolującego, jeśli uzna je za krzywdzące. W wyjątkowych sytuacjach, kiedy takie wyjaśnienia nie przynoszą efektu, a beneficjent przekonany jest do swoich racji, może także odwołać się do instytucji nadrzędnej nad jednostką kontrolującą. Przeprowadzaną kontrolę najlepiej potraktować jako przydatną dla beneficjenta. Mobilizuje do uporządkowania i usystematyzowania wszystkim dokumentów projektowych i umożliwia przygotowanie do ewentualnej kontroli przez inne instytucje. Celem kontrolujących jest potwierdzenie, że projekt został zrealizowany prawidłowo, a załączane do wniosku o płatność dokumenty faktycznie istnieją, a nie zostały stworzone na potrzeby chwili. Należy pamiętać, że w trakcie okresu trwałości projektu, czyli przez 3-5 lat od momentu zakończenia jego realizacji, może on być kontrolowany przez różne instytucje do tego upoważnione. Sprawdzenie projektu w trakcie jego realizacji, bądź bezpośrednio po zakończeniu, gwarantuje więc ewentualne wykrycie nieprawidłowości (nawet tych powstałych przypadkowo) i naprawienie ich, zanim wywołają negatywne skutki dla naszego projektu i instytucji. (Więcej na temat zasady trwałości projektów znajdziesz w „Materiałach dodatkowych”) 12 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU ZASADY INFOMRACJI I PROMOCJI W PROJEKTACH UNIJNYCH Bez względu na to, z jakich środków został dofinansowany projekt, instytucji, która przyznała dofinansowanie zależy na tym, żeby prawidłowo informować o źródle dotacji, a także promować dany Program dotacyjny. W każdym Programie przewidziano szczegółowe zasady dotyczące informacji i promocji w dofinansowanych projektach. Ich nie przestrzeganie może spowodować kłopoty z prawidłowym rozliczeniem projektu. Zatem przystępując do realizacji projektu, należy szczegółowo zapoznać się z zasadami informacji i promocji przewidzianymi dla danego Programu. Każdy beneficjent ma obowiązek prowadzić działania informacyjne i promocyjne skierowane do opinii publicznej zarówno w trakcie realizacji projektu, jak i po jego zakończeniu. Forma działań informacyjnych i promocyjnych różni się w zależności od charakteru projektu oraz wartości przyznanego dofinansowania publicznego. Obowiązki informacyjne, gdy całkowity wkład publiczny do projektu przekracza 500 000 euro. Jeśli projekt dotyczy zakupu środków trwałych lub finansowania robót infrastrukturalnych lub budowlanych, a całkowity wkład publiczny do projektu przekracza 500 000 euro, beneficjent ma obowiązek ustawienia tablicy informacyjnej już w momencie rozpoczęcia realizacji projektu. Natomiast po jego zakończeniu tablica informacyjna powinna zostać zastąpiona stałą tablicą pamiątkową. Musi ona zostać umieszczona w widocznym miejscu nie później niż 6 miesięcy po zakończeniu inwestycji. Tablica musi zawierać takie informacje jak: tytuł projektu i nazwę beneficjenta, wartość projektu i wartość wkładu finansowego Unii Europejskiej logo odpowiedniego programu operacyjnego oraz jego hasło promocyjne, flagę Unii Europejskiej wraz z odwołaniem słownym do Unii Europejskiej i funduszu, z którego projekt jest współfinansowany, Na tablicy może znaleźć się również logo instytucji realizującej przedsięwzięcie. Trzeba pamiętać, że wzmianka o współfinansowaniu ze środków Unii Europejskiej powinna zajmować co najmniej 25 proc. powierzchni tablicy. Wzory oraz minimalne rozmiary tablic informacyjnych i pamiątkowych określają instytucje zarządzające poszczególnymi programami. Można je znaleźć w załącznikach do Planów komunikacji programów operacyjnych lub w odrębnych wytycznych dotyczących oznaczania projektów, dostępnych na stronach internetowych właściwych instytucji zarządzających. Obowiązki informacyjne, gdy całkowity wkład publiczny jest mniejszy niż 500 000 euro W przypadku projektów poniżej 500 000 euro całkowitego wkładu publicznego oraz wszystkich projektów realizowanych w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego beneficjenci nie są zobowiązani do umieszczania tablic informacyjnych i pamiątkowych. Minimalny zakres działań informacyjnych i promocyjnych w ramach takich projektów ogranicza się do wyraźnego poinformowania wszystkich uczestników projektów o tym, że przedsięwzięcie zostało wybrane w ramach programu współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Funduszu Spójności lub Europejskiego Funduszu Społecznego. 13 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU Co powinno być oznaczone w projekcie? Trzeba pamiętać, że obowiązkowi oznaczania podlega nie tylko sprzęt i wyposażenie (np. komputery, drukarki) zakupione w ramach projektu. W widocznym miejscu należy też oznaczyć pomieszczenie, w którym realizowane jest przedsięwzięcie. Wymagane jest również umieszczenie odpowiedniego logo na materiałach i publikacjach informacyjnych, promocyjnych i szkoleniowych (np. zaświadczeniach i certyfikatach) oraz wszelkiego rodzaju dokumentacji związanej z projektem. Beneficjenci zobowiązani są także do informowania o współfinansowaniu z Funduszy Europejskich wynagrodzeń w ramach projektu. Zarówno uczestnicy konferencji czy też seminariów, jak i same osoby biorące udział w projekcie, powinni uzyskać informację, że wydarzenia, w którym uczestniczą uzyskało dofinansowanie z Unii Europejskiej. Wszystkie materiały informacyjne, promocyjne i szkoleniowe oraz dokumentacja dotycząca realizowanego projektu w zależności od wielkości, rodzaju i techniki wykonania powinny zostać oznaczone zgodnie z wariantem podstawowym lub minimalnym, precyzyjnie określonym w Strategii komunikacji Funduszy Europejskich. Pierwszy z nich stosowany jest dla dużych materiałów (np. tablice informacyjne, bannery, publikacje, prezentacje multimedialne, notatniki, informacje prasowe itp.). Informacje na nich zawarte powinny zawierać wszystkie podstawowe dane dotyczące projektu, beneficjenta oraz współfinansowania z Funduszy Europejskich. Wariant minimalny dopuszcza się zaś w przypadku małych materiałów promocyjnych, takich jak długopisy, płyty CD, czy też małych materiałów drukowanych naklejki na sprzęt. Można je wtedy oznaczyć tylko za pomocą logo programu oraz flagi Unii Europejskiej podpisanej odpowiednimi odesłaniami słownymi. Przy oznaczaniu projektów i materiałów promocyjnych należy stosować odpowiednie znaki graficzne. Znak programu operacyjnego, z którego finansowane jest przedsięwzięcie, powinien znajdować się po lewej stronie, po prawej zaś właściwie podpisany znak Unii Europejskiej (flaga). Pomiędzy nimi można zostawić wolną przestrzeń lub wstawić logo instytucji lub beneficjenta realizującego projekt. (Przykładowe omówienie zasad informacji i promocji w Programie Kapitał Ludzki i Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Mazowieckiego znajdziesz w „Materiałach dodatkowych”.) 14 Warsztaty dla studentów Spotkanie 3 – REALIZACJA PROJEKTU EWALUACJA PROJEKTU Co to jest ewaluacja? Ewaluacja to obiektywna ocena projektu, programu lub polityki na wszystkich jego etapach, tj. planowania, realizacji i mierzenia rezultatów. Powinna ona dostarczyć rzetelnych i przydatnych informacji pozwalając wykorzystać zdobytą w ten sposób wiedzę w procesie decyzyjnym. Często dotyczy ona procesu określenia wartości lub ważności działania, polityki lub programu. Ewaluacja nie jest: Kontrolą finansową lub audytem Kontrola lub audyt weryfikuje zgodność działania z założeniami projektu/programu, przepisami prawa i terminowością wykorzystania środków. Ewaluacja traktuje te relacje między założeniami i ich realizacją analitycznie, np. określając efektywność projektu, czli stosunek poniesionych nakładów – zasobów finansowych, ludzkich, poświeconego czasu – do uzyskanych produktów. Monitorowaniem Monitoring ma charakter ciągły oraz kluczowe znaczenie dla doskonalenia projektu w trakcie 1 jego realizacji. Ewaluacja dotyczy określonego etapu projektu. Rodzaje ewaluacji: Ze względu na moment przeprowadzania ewaluacji wyróżnia się następujące jej rodzaje: ewaluację ex ante (przed rozpoczęciem realizacji projektu), ewaluację bieżącą (w trakcie realizacji projektu), ewaluację ex post (po zakończeniu realizacji projektu). Ewaluację stosujemy w celu: zaplanowania kolejnych działań w projekcie; otrzymania konkretnej oceny projektu. precyzując tym samym jakie elementy projektu trzeba usprawnić i jak to zrobić; otrzymania informacji niezbędnych do podjęcia decyzji ; oceny , czy i jak udało się osiągnąć zakładany cel; zaplanowaniu kolejnych projektów. Ocenie mogą podlegać nie tylko zadania merytoryczne przewidziane w projekcie, ale także jakość pracy zespołu projektowego, zawiązane partnerstwo czy skuteczność promocji. Każdorazowo, zanim podejmiemy się ewaluacji należy określić jej cel, przedmiot oraz narzędzia. Ewaluacja może być przeprowadzona bardzij lub mniej zfromalizowanymi narzędziami. Przykłady narzędzia: ankieta, wywiad, obserwacja, dyskusja grupowa, analiza dokumentów, analiza SWOT. 1 Marzena Łotys, „Ewaluacja i rozliczanie projektów” 15
