pomiędzy świętym obrazem a relikwią

Marta Szada
Uniwersytet Warszawski
Funkcje wizerunków
na wczesnochrześcijańskich
dewocjonaliach pielgrzymich
– pomiędzy świętym obrazem a relikwią
Nie ryzykuje się zbyt wiele, mówiąc, że niewiele zjawisk we wczesnym chrześcijaństwie było tak istotnych dla rozwoju sztuki – ale także, patrząc szerzej, infrastruktury – jak ruch pielgrzymkowy. W wielu miejscach pielgrzymi stali się podstawą istnienia całych miast. Do dzisiaj w Syrii, w Kala’at Sem’an, miejscu kultu
św. Szymona Słupnika, możemy podziwiać pozostałości imponującego kompleksu. Podobnie wyglądały inne ważne sanktuaria późnej starożytności: można tu
wymienić Abû Mînâ w pobliżu Aleksandrii, ośrodek kultu św. Menasa czy Tebessę w Afryce Północnej, gdzie czczono św. Kryspinę, nie wspominając o Ziemi
Świętej, którą można, z pewną przesadą, nazwać jednym wielkim kompleksem
pielgrzymim.
Oprócz jednak zapierającej dech w piersiach architektury i jej dekoracji, po
niezwykłej popularności pielgrzymek od połowy IV wieku pozostały setki drobniejszych artefaktów, paramentów liturgicznych, relikwiarzy i eulogiów, z których
te ostatnie są głównym przedmiotem mojego zainteresowania.
Słowo eulogia (¾ 2í8<0 .) znaczy „błogosławieństwo” i w grece biblijnej oznaczało przede wszystkim pojęcie abstrakcyjne. Jakub wyłudza eulogię od swojego ojca1,
a w dziesiątkach miejsc psalmista eulogią nazywa ratunek i powodzenie, które Izrael
otrzymuje od Boga2. Przykłady można mnożyć. W kontekście pielgrzymkowym
słowo to powoli zmienia swoje znaczenie. Chrześcijanie żywili pewne szczególne
Rdz 25, 35. LXX: -85 : è •128C ? @<B 92Aý 1 8<B ±8./2: A : 2í8<0 .: @<B (Twój brat przyszedł i podstępem zabrał twoje błogosławieństwo).
2
Por. Ps 3,9. LXX: A<= 7B> <B ¾ @FA4> . 7. -= A : 8. : @<B ¾ 2í8<0 . @<B (Zbawienie Pana
i Jego błogosławieństwo dla jego ludu).
1
99
Centrum – Peryferia – Granice
przekonanie, że świętość miejsc i relikwii może być przekazywana innym przedmiotom poprzez bezpośredni kontakt i one właśnie były nazywane błogosławieństwami3. Wedle kwalifikacji relikwii niebędących szczątkami ludzkimi, zaproponowanej
przez Nicole Herrmann-Mascard, należą one do kategorii les reliques représentatives
(relikwie przedstawiające) w odróżnieniu od les reliques réelles non corporelles (relikwii rzeczywistych niecielesnych), czyli przedmiotów, które rzeczywiście należały
do świętego w czasie jego życia, a także stanowiły narzędzia męki4. Św. Grzegorz
z Tours posiadał podobno tkaninę, która dzięki temu, że była w nią dawniej zawinięta relikwia krzyża, miała uzdrawiające właściwości5. Z kolei Grzegorz Wielki
pisze, że rzeczy uświęcone kontaktem z relikwią mają taką samą wartość jak samo
ciało świętego6. Anonimowy autor itinerarium pielgrzymiego z około 570 roku,
zwany Pielgrzymem z Piacenzy, opisuje zwyczaj picia wody z czaszki (zamkniętej
w ozdobionej złotem i szlachetnymi kamieniami szkatułce) św. Teodoty męczenniczki, aby osiągnąć błogosławieństwo7. Błogosławieństwo można było uzyskać nie
tylko w momencie odprawienia jakiegoś rytuału, ale można je też było wziąć ze sobą
do domu. Pielgrzym z Piacenzy opowiada o zabieraniu z grobu Pańskiego w Jerozolimie grudek ziemi czy też o oleju uświęconym przez kontakt z drzewem krzyża
(olej, który wrzał, kiedy do pomieszczenia, w którym się znajdował, wnoszono relikwię Krzyża Świętego)8. Pielgrzymi potrzebowali opakowania, w którym mogliby
zanieść tego rodzaju pamiątki do domu, a wodę i oliwę najwygodniej było trzymać
w glinianych lub metalowych flaszkach.
Prawdopodobnie najbardziej znanym typem ampułek były te produkowane
w Abû Mînâ, sanktuarium męczennika św. Menasa. Według jego łacińskiego
żywotu wydanego w XV wieku przez Mombritiusa, a który być może oddaje
W relacji z pielgrzymki do Ziemi Świętej Egeria używa terminu „eulogia” w jeszcze szerszym znaczeniu, jest to bowiem pamiątka niekoniecznie w sposób szczególny związana z relikwiami, którą mnisi
„mają w zwyczaju dawać tym, których życzliwie przyjmują w swoich pustelniach”. Egeria, Pielgrzymka
do miejsc świętych 21.3, tł. P. Iwaszkiewicz, [w:] Do Ziemi Świętej. Najstarsze opisy pielgrzymek do Ziemi
Świętej (IV–VIII w.), wybór, wstęp, wprowadzenia i opracowanie P. Iwaszkiewicz, Kraków 1996.
4
N. Herrmann-Mascard, Les reliques des saints. Formation coutumière d’un droit, Paris 1975, s. 40.
5
A. Frolow, Les reliquiaries de la Vrai Croix, Paris 1965, s. 22. Za: K. Szczepkowska-Naliwajek,
Relikwiarze średniowiecznej Europy od IV do początku XVI wieku. Geneza, treści, styl i techniki wykonania, Warszawa 1996, s. 33.
6
Cabrol, Leclercq, DACL, t. XIV, 1948, szp. 2315.
7
Anonim z Piacenzy, Opis pielgrzymki do Ziemi Świętej 22, tł. P. Iwaszkiewicz w: Do Ziemi Świętej..., Kraków 1996.
8
Anonim z Piacenzy, Opis pielgrzymki... 20.
3
100
Funkcje wizerunków na wczesnochrześcijańskich dewocjonaliach pielgrzymich...
treść swojego greckiego poprzednika9, miał on urodzić się w pobożnej egipskiej
rodzinie i w wieku piętnastu lat wstąpić do rzymskiej armii. Po trzech latach
służby porzucił ją, żeby prowadzić ascetyczny tryb życia na pustyni zakończony
męczeństwem w czasie prześladowań Dioklecjana. Przed śmiercią Menas miał poinstruować swoich towarzyszy, aby umieścili jego ciało na wielbłądzie i pochowali
je w miejscu, w którym zwierzę, natchnione przez Boga, samo się zatrzyma10.
W miejscu tym miało później powstać martyrium, a w konsekwencji, centrum
pielgrzymkowe.
Dzięki badaniom archeologicznym możemy datować początki kultu św. Menasa na koniec IV wieku11. Jego gwałtowny rozwój nastąpił w V w.12, został
spowolniony w czasie najazdów, najpierw perskiego w 619–621 r., a następnie
arabskiego w 641/642 r, ale trwał nadal13. Produkcja ampułek, które służyły do
przechowywania wody pochodzącej z sanktuarium, była bardzo ważnym aspektem gospodarczej działalności Abû Mînâ, rozwiniętej zresztą na wielką skalę, gdyż
flaszki ze św. Menasem odnajdywane są nie tylko w Egipcie, ale także w dużej
części basenu Morza Śródziemnego14.
Ampułka św. Menasa najczęściej była ozdobiona wizerunkiem świętego jako
pozbawionego brody mężczyzny z kręconymi włosami w stroju rzymskiego żołnierza – krótka przepasana tunika oraz zapięty na ramieniu płaszcz – w pozie oranta
otoczonego przez dwa adorujące go wielbłądy15. Przedstawienie to na wielu znanych
nam zabytkach (oprócz ampułek znajdujemy je także na płytach z kości słoniowej
i reliefach)16 wygląda niezwykle schematycznie i gdyby nie wyroby lepszej jakości
do porównania lub szczególny kontekst, trudno byłoby je z całą pewnością zidentyfikować. Świadczy to o dwóch rzeczach. Przede wszystkim, że ampułki były przedmiotami tanimi i produkowanymi seryjnie17. Po drugie, że dla pielgrzymów ikonografia św. Menasa była tak przejrzysta, że nie musiała być podawana ze wszystkimi
H. Delehaye, L’invention de reliques de Saint Ménas à Constantinople, „Acta Bollandiana” 29
(1910), s. 122–123.
10
Bonitius Mombritius, Sanctuarium seu Vitae sanctorum 2, wyd. F.A. Brunet, Paris 1910.
11
J. Kościuk, Wczesnośredniowieczna osada w Abû Mînâ, Wrocław 2009, s. 37.
12
Ibidem, s. 38.
13
Ibidem, s. 70–76.
14
Ibidem, s. 49.
15
W.T. Woodfin, An Officer and Gentleman: Transformations in the Iconography of a Warrior Saint,
„Dumbraton Oaks Papers” 60 (2006), s. 111.
16
Ibidem.
17
J. Szczepkowska-Naliwajek, Relikwiarze średniowiecznej Europy..., s. 30.
9
101
Centrum – Peryferia – Granice
detalami. Czy jednak usprawiedliwione jest stwierdzenie, że przypisywali świętość
także wizerunkowi? Innymi słowy, czy mamy tu do czynienia z wczesnym przykładem świętego obrazu? Skoro bowiem eulogia stała się święta przez kontakt z ciałem
świętego, to być może wizerunek stał się święty przez kontakt z eulogią. Warto
w tym miejscu wprowadzić nieco systematyki. Zarówno obraz, jak i relikwia przejawiają moc, która nie wypływa z nich samych18. Różnice natomiast zasadzają się na
stosunku „kopii” do wzoru – w pierwszym przypadku mamy do czynienia z „homeopatią” (powinowactwo przez podobieństwo), a w drugim z „sympatią” (relikwia
była częścią swojego świętego wzoru, eulogia pozostawała z nim w kontakcie)19.
Mając to rozróżnienie w pamięci, przyjrzyjmy się funkcjonowaniu wizerunków na
dewocjonaliach w konkretnych przypadkach.
Po pierwsze, wyobrażenie św. Menasa nie było na ampułce konieczne. Często
jego identyfikacyjną funkcję przejmował (lub uzupełniał) napis ! "
"
"
(lub podobny)20. Znamy ampułki z pewnością pochodzące
z Abû Mînâ (wskazuje na to kontekst), które zostały udekorowane krzyżem albo
zupełnie pozbawione dekoracji21. Warto jednak na moment zatrzymać się przy
funkcji krzyża w tym kontekście. Z pewnością miał on poniekąd charakter identyfikacyjny, wskazywał na chrześcijański charakter opatrzonego nim przedmiotu i był deklaracją przynależności jego posiadacza do chrześcijaństwa. Skądinąd
jednak wiemy, że znak krzyża wykorzystywano również apotropaicznie. Jest to
jedna z głównych broni, które św. Antoni stosuje w trakcie swoich słynnych batalii z demonami, ponieważ „gdzie stanie znak krzyża, osłabnie i zniknie magia,
i nie będą działać czary”22. Można postawić tezę, że inne obrazy, które znajdowały
się w takim samym miejscu, niejako przez analogię przejmowały funkcję krzyża,
chociaż zjawisko takie trudno prześledzić w zachowanym materiale źródłowym.
Świętości wizerunku na ampułce należałoby szukać gdzie indziej. Pojawiły się bowiem przypuszczenia, że w samym sanktuarium oprócz ciała świętego
kult odbierał także jego wizerunek, który pojawiał się tam w formie bardziej
G. van der Leeuv, Fenomenologia religii, Warszawa 1978, s. 71–78, 283–287.
M. Tycner-Wolicka, Opowieść o wizerunku z Edessy. Cesarz Konstantyn Porfirogeneta i nieuczyniony ręką ludzką wizerunek Chrystusa, Kraków 2009, s. 49.
20
„Eulogia św. Menasa”. F. Cabrol, Leclercq, Dictionnaire d’archéologie chrétienne et de liturgie, t. 1,
cz. 2, szp. 1726.
21
Z. Kiss, Les ampoules de Saint Ménas découvertes à Kôm el-Dikka (1961-1981), Varsovie 1989,
s. 14.
22
Atanazy z Aleksandrii, Żywot św. Antoniego 78, tł. E. Dąbrowska, [w:] Święty Antoni. Żywot.
Pisma ascetyczne, Kraków 2005, s. 140.
18
19
102
Funkcje wizerunków na wczesnochrześcijańskich dewocjonaliach pielgrzymich...
monumentalnej (na przykład reliefu lub obrazu)23. Zatem wyobrażenie na dewocjonaliach byłoby święte, ale bez związku z faktem, że opatrywano nimi eulogia.
Istnieją jednak ampułki św. Menasa o nieco odmiennym programie ikonograficznym, przejmującym cechy ikonografii św. Izydora i św. Fokasa, patronów
podróży morskiej. Św. Menas nie jest flankowany przez wielbłądy, ale przez świątynię z jednej strony i kadzielnicę z drugiej. Podobne wizerunki, z tym że zamiast
świątyni jest na nich wyobrażenie okrętu, znajdujemy na eulogiach orędowników
pielgrzymów odbywających podróże statkiem, które miały formę glinianych żetonów24. Gary Vikan podejrzewa, że zależność ta wynika z faktu, że Aleksandria
bardzo często była przystankiem pielgrzymów zmierzających albo wracających
z sanktuariów Izydora i Fokasa na Chersonezie, a później na wyspie Chios25. Taki
obraz nie pełni funkcji tylko dekoracyjnych czy identyfikacyjnych, lecz poniekąd
kreuje funkcję amuletu jako obrony przed niebezpieczeństwami morskich podróży. O ile znajdujemy ampułki bez żadnych wizerunków, o tyle jest on podstawowym i niezbywalnym elementem eulogiów Izydora i Fokasa.
W literaturze pojawiła się także inna hipoteza co do znaczenia przedstawień na
ampułkach z Abû Mînâ. Związana jest ona z faktem, że w sanktuarium znajdowane są także przedmioty zdobione wizerunkiem Tekli, świętej znanej z apokryficznych Akt Tekli i Pawła, która swój główny ośrodek kultu miała w Seleucji w Azji
Mniejszej26. W ikonografii przedstawiana jest jako kobieta ze związanymi z tyłu
rękoma adorowana przez lwa i tygrysa (lub panterę)27. Podobieństwo do wizerunków Menasa jest uderzające i tyleż prowokujące do pytań, że często je ze sobą
zestawiano na zabytkach z Abû Mînâ28. Proponowano różne rozwiązania, tutaj
jednak interesuje mnie przede wszystkim teza, jaką postawiła E. Jastrzębowska.
Mianowicie, ampułki z św. Menasem miały być przeznaczone dla mężczyzn, a te
ze św. Teklą dla kobiet29. Mielibyśmy zatem nieco podobną funkcję przedstawień,
jak na eulogiach Izydora i Fokasa, albowiem i tutaj wskazywałyby one na pewien
K. Weitzmann et al., Age of Spirituality: Late Antique and Early Christian Art, Third to Seven
Century, New York 1979, s. 573–579.
24
Por. brązowy znaczek przechowywany obecnie w Walters Art Gallery w Baltimore. G. Vikan,
Byzantine Piligrimage Art, Washington D.C. 1982, s. 15.
25
Ibidem.
26
Egeria, Pielgrzymka do miejsc świętych... 23.2–23.10.
27
Por. relief wapienny z Teklą między zwierzętami z Egiptu, Nelson Gallery – Atkins Museum
w Kansas City, V w. Za: Age of Spirituality..., s. 574, nr 513.
28
Z. Kiss, Les ampoules de Saint Menas..., s. 15.
29
E. Jastrzębowska, Daniel i Tekla między lwami: antyczne korzenie sceny, [w:] Studia z początków
ikonografii chrześcijańskiej, red. E. Jastrzębowska, Warszawa 1998, s. 40.
23
103
Centrum – Peryferia – Granice
szczególny obszar orędownictwa danego świętego. Niestety teoria ta nie wydaje
mi się wystarczająco mocno udokumentowana źródłowo.
Po pierwsze, fakt, że źródła literackie potwierdzają istnienie kultu św. Tekli
w Abû Mînâ30, wydaje się niwelować potrzebę szukania innych przyczyn, dla których obrazy z tą świętą znajdujemy w egipskim sanktuarium. Po drugie, przekonanie, że św. Tekla była czczona zwłaszcza przez kobiety, opiera się wyłącznie
na rzekomych jej związkach z Kybele31. Nawet jeżeli dawne pogańskie wierzenia
nakładały się w jakiś sposób na chrześcijański kult św. Tekli, to nie można w źródłach, które jej bezpośrednio dotyczą, znaleźć dowodów na postulowane tego
konsekwencje. Spośród opisów czterdziestu sześciu cudów św. Tekli aż dziewiętnaście dotyczy mężczyzn, a tylko dziesięć bezpośrednio kobiet, przy czym nie
zawsze są to typowo kobiece problemy (np. dotyczące płodności)32. Jeśli zatem
zdarzało się tak, że ampułki ozdobione św. Teklą chętniej były nabywane przez
kobiety, to tylko ze względu na psychologiczną skłonność do identyfikowania się
z autorytetem tej samej płci. Nie sposób jednak dowieść tego źródłowo, a wyciąganie na takiej podstawie wniosków dotyczących konkretnych zastosowań pewnych dewocjonaliów wydaje mi się nadużyciem.
Z powyższego wywodu wynika, że źródła pisane nie są zbyt pomocne przy
rozstrzyganiu problematyki obrazów na eulogiach. W rzeczywistości jednak dysponujemy niezwykle interesującym przekazem, a mianowicie Żywotem św. Szymona Słupnika Młodszego. Cud 231 opowiada historię prezbitera z Basilei, którego
syn, zachorowawszy na gorączkę, prosi ojca, żeby zabrać go do św. Szymona,
spędzającego swój ascetyczny żywot na słupie w Kala’at Sem’an33. Ojciec odpowiada jednak: :.96: ±D26, A 7:<:, è ¢06<? B92 : A<= -8525: -:A.=5. 7.
-=6@7 E.@5. @2, 7. ß.5 @, 7. 3 @,34. Chłopiec zostaje uzdrowiony dzięki
eulogii, „medalikiem” ulepionym z pyłu (¾ 7 :6?) i z odciśniętym wizerunkiem
Szymona (-: A/ @C>.0516 A<= A =<B ¾9C:), ponieważ dzięki niej święty mógł
się niejako objawić w innym miejscu – a raczej można było dzięki niej wziąć
Ibidem, s. 39.
Ibidem, s. 41.
32
Vie et miracles de sainte Thècle, ed. G. Dagron, Bruxelles 1978. Pozostałe 17 cudów zakwalifikowałam albo jako dotyczące bóstw pogańskich, miast albo większych grup ludzi oraz dzieci. Wśród
nich jest także grupa cudów „karzących” – św. Tekla wymierza karę tym, którzy obrazili ją albo
w ogóle chrześcijaństwo.
33
La vie ancienne de S. Syméon Stylite de Jeune 231, ed. P. Van der Ven, Brussels 1962, s. 204–208.
34
„Dziecko, św. Symeon ma moc, żeby przyjść tutaj i zobaczyć ciebie, i zostaniesz uzdrowiony
i będziesz żył”.
30
31
104
Funkcje wizerunków na wczesnochrześcijańskich dewocjonaliach pielgrzymich...
świętego w dowolne miejsce. Sam Słupnik tłumaczy działanie tego przedmiotu
w bardzo prosty sposób: /8 =F: -725:< /8 =26? ¾9&?35. Wyżej opisane eulogia
przypominają te Izydora i Fokasa, ale w tym przypadku mamy doskonałe źródłowe poświadczenie roli jaką przypisywano wizerunkowi. Widzimy jasno, że moc
przedmiotu posiadanego przez prezbitera z Basilei miała dwa źródła – „sympatię”,
ponieważ pył pochodził z miejsca przebywania świętego, oraz „homeopatię”, gdyż
odciśnięty wizerunek, przypominając Szymona, uzdrawiał. Można zatem bez
większych wątpliwości przyznać, że mamy tu do czynienia ze „świętym obrazem”.
Widać zatem, że funkcja wizerunku, który zdobi specyficzny typ sakralnego
przedmiotu, nie jest rzeczą łatwo uchwytną i zawsze oczywistą. Przede wszystkim z pewnością możemy mówić o roli emblematycznej. Na ampułce umieszcza
się schematyczną figurę świętego Menasa, żeby wskazać na pochodzenie z jego
sanktuarium i na powiązanie dobrodziejstw dzięki niej otrzymanych z orędownictwem tego właśnie świętego. Wiąże się to z faktem, że eulogia uważana była
także za rodzaj pamiątki z podróży, obraz na niej miał przypominać odwiedzone
miejsce, tak samo jak dzisiejszym turystom przypominają o nim pocztówki czy
figurki z najsłynniejszymi zabytkami. Eulogie pełniły jednak dodatkowo funkcje
apotropaiczne i w związku z tym wizerunki stanowiły swoiste wyjaśnienie – na
przykład ampułka z obrazem statku pod żaglami miała być szczególną pomocą
i błogosławieństwem w czasie podróży morskiej. To ścisłe połączenie doprowadzało w praktyce do przejmowania funkcji apotropaicznej przez sam obraz. Inaczej kształtowała się ta sytuacja, gdy obraz nie tylko zdobił opakowanie właściwej
eulogii (jak w przypadku ampułki, gdzie zresztą, jak wykazałam, nie był niezbędny), ale stanowił niezbywalną jej część, jak w przypadku odcisków z gliny. Tym
bardziej, że nie musimy się tutaj podpierać wyłącznie interpretacjami ikonografii,
ale mamy teksty literackie, które wyrażają explicite, że obraz odciśnięty na żetonie
ze świętych pyłów sam czyni cuda.
Artykuł ten jest tylko przyczynkiem do bardziej złożonego problemu, ale sądzę, że skutecznie wskazuje na nowe perspektywy badań ikonograficznych, w które należałoby włączyć przede wszystkim obrazy na relikwiarzach. Wydaje mi się
również, że mogłyby być one pomocne przy podejmowaniu problematyki powstawania i funkcjonowania ikon na wczesnym etapie. Byłoby to tym bardziej
ekscytujące i owocne, że otwiera niezwykle ciekawą przestrzeń dla badań interdyscyplinarnych, których nie uważam za alternatywę dla uczonych zajmujących się
przełomem późnego antyku i średniowiecza, ale za konieczność.
35
„Patrząc na to, patrzysz na nas”.
105