wersja PL - Karpackie Niebo

Wschodniokarpackie Stowarzyszenie Ruchu Turystycznego Snina
Strategia rozwoju
produktów turystycznych
związanych z astronomią
na terenie polsko-slovackiego pogranicza
Grudzień 2010
SPIS TREŚCI
Wstęp .................................................................................................................................. 1
1. Określenie zasięgu omawianego terytorium ............................................................... 2
1.1 Podstawowe informacje o omawianym terytorium ............................................................................ 2
1.2 Dostępność terytorium (przejścia graniczne)....................................................................................... 3
2. Analiza omawianego terytorium – część Słowacja .................................................... 4
2.1 Sytuacja społeczno – ekonomiczna ...................................................................................................... 4
2.1.1 Powiat Snina................................................................................................................................. 4
2.1.2 Powiat Svidnik .............................................................................................................................. 5
2.2. Analiza bogactwa historyczno-kulturalnego i przyrodniczego............................................................ 5
2.2.1 Historyczny rozwój terytorium powiatu Snina............................................................................. 5
2.2.2 Rozwój historyczny terytorium powiatu Svidnik .......................................................................... 6
2.2.3 Dziedzictwo kulturowe................................................................................................................. 7
2.2.4 Środowisko naturalne ................................................................................................................ 10
2.2.5 Obszary chronione ..................................................................................................................... 11
2.3 Analiza usług turystycznych ............................................................................................................... 13
2.3.1. Astronomia – sprzęt, usługi, imprezy, miejsca do obserwacji .................................................. 13
2.3.2 Usługi w dziedzinie kultury ........................................................................................................ 20
2.3.3 Usługi w dziedzinie sportu i rekreacji ......................................................................................... 21
2.3.4 Szlaki edukacyjne ....................................................................................................................... 22
2.3.5 Szlaki turystyczne dla turystów pieszych ................................................................................... 23
2.3.6 Trasy rowerowe ......................................................................................................................... 23
2.3.7 Inne ciekawe miejsca w pobliżu powiatów Snina i Svidník ........................................................ 24
2.3.8 Baza noclegowa i gastronomiczna ............................................................................................. 26
2.4 Zasoby instytucjonalne i menedżerskie .............................................................................................. 27
2.5 Analiza SWOT omawianego terytorium na Słowacji ......................................................................... 29
2.5.1 Analiza mocnych i słabych stron ................................................................................................ 29
2.5.2 Analiza szans i zagrożeń ............................................................................................................. 29
3. Analiza przedmiotowego terytorium – część Polska............................................... 30
3.1 Sytuacja społeczno – ekonomiczna ................................................................................................... 30
3.1.1 Powiat Lesko .............................................................................................................................. 30
3.1.2 Powiat Krosno ............................................................................................................................ 31
3.1.3 Powiat Jasielski........................................................................................................................... 31
3.1.4 Gmina Wiśniowa ........................................................................................................................ 31
3.2
Analiza bogactwa kulturalno-historycznego oraz naturalnego................................................. 32
3.2.1 Dzieje historyczne omawianego terytorium .............................................................................. 32
3.2.2 Dziedzictwo kulturalne na omawianym terytorium................................................................... 33
3.2.3 Środowisko naturalne ................................................................................................................ 36
3.2.4 Obszary chronione na omawianym terytorium ......................................................................... 37
3.3 Analiza usług ruchu turystycznego .................................................................................................... 39
3.3.1 Astronomia – sprzęt, usługi, imprezy, miejsca obserwacji ........................................................ 39
3.3.2 Usługi w dziedzinie kultury ........................................................................................................ 42
3.3.3 Usługi w dziedzinie sportu i rekreacji ......................................................................................... 43
3.3.4 Ścieżki edukacyjne ..................................................................................................................... 43
3.3.4 Trasy turystyczne dla pieszych ................................................................................................... 45
3.3.6 Trasy rowerowe ......................................................................................................................... 45
3.3.7 Pozostałe ciekawostki na omawianym polskim terytorium ....................................................... 46
3.4 Zasoby instytucjonalne i menadżerskie.............................................................................................. 49
3.5 SWOT analiza omawianego terytorium w Polsce .............................................................................. 50
3.5.1 Analiza silnych i słabych stron .................................................................................................... 50
3.5.2 Analiza okazji i zagrożeń............................................................................................................. 50
4. Wspólna analiza terytorium polskiego i słowackiego .............................................. 52
4.1 Analiza zanieczyszczenia świetlnego ................................................................................................. 52
4.2 Analiza SWOT..................................................................................................................................... 54
5. Wskazówki strategiczne dla rozwoju astroturystyki ............................................... 55
5.1 Podstawowe definicje ........................................................................................................................ 55
5.2 Podsumowanie punktów wyjścia na omawianym terytorium ........................................................... 55
5.3 Cele strategiczne ................................................................................................................................ 56
Podsumowanie ................................................................................................................. 63
Spis wykorzystanej literatury ........................................................................................ 64
Wstęp
„Karpackie niebo” to projekt, który ma na celu rozwój produktów turystyki w regionie polskosłowackiego pogranicza, których punkt wyjścia stanowi astronomia. Projekt jest
współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju
Regionalnego oraz budżetu państwa w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Polska –
Republika Słowacka 2007 – 2013. Realizację projektu rozpoczęto 01. 09. 2009. Planowany
koniec realizacji projektu wyznaczono na 31. 05. 2012.
Głównym parterem projektu jest Vihorlatskie Planetarium w Humennem, Obserwatorium na
Kolonickim sedle.
Pozostałymi partnerami projektu są:
Fundusz Nieinwestycyjny Teleskop, Snina
Gimnazjum Snina
Podduklańskie Centrum Oświatowe Svidnik, Planetarium Roztoki
Wschodniokarpackie Stowarzyszenie Ruchu Turystycznego
Liceum Ogólnokształcące im. Gen. Władysława Andersa, Lesko
Powiat Leski, Jaslo
Podkarpacka Izba Gospodarcza, Krosno
Gmina Wiśniowa
Jednym z nieinwestycyjnych elementów projektu jest również przygotowanie „Strategii rozwoju
produktów ruchu turystycznego związanych z astronomią”.
W niniejszym dokumencie została opracowana strategia rozwoju produktów turystycznych
związanych z astronomią na terytorium pogranicza polsko-słowackiego. Strategia obejmuje
ogólną aktualną sytuację w ruchu turystycznym na omawianym terytorium oraz wskazuje obecny
stan obiektów astronomicznych w Polsce i na Słowacji. W podsumowaniu przedstawia
strategiczne wskazówki dla rozwoju danych działań w myśl trwale utrzymywanego rozwoju tego
przygranicznego regionu w obydwu krajach.
1
1. Określenie zasięgu omawianego terytorium
1.1 Podstawowe informacje o omawianym terytorium
Republika Słowacka
Po stronie słowackiej do projektu została zakwalifikowana północno-wschodnia część Słowacji –
Województwo Preszowskie, w nim powiaty Snina oraz Svidnik.
Powiat Snina
Powierzchnia: 805,05 km2, liczba mieszkańców: 38 650
Tworzą je 1 miasto (Snina) oraz 33 wsie.
Jest najbardziej na wschód wysuniętym powiatem Słowacji. Przez jego terytorium przechodzi
Karpacki Łuk – Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Wschodnie Karpaty.
Powiat Svidnik
Powierzchnia: 549,84 kn2, liczba mieszkańców: 33 208
Tworzą go 2 miasta (Svidnik, Giraltovce) oraz 66 wsi.
Na jego terytorium znajduje się jedno z najbardziej uczęszczanych przejść w Pogórzu Karpackim
– Przesmyk Dukla.
Polska
Po stronie polskiej została do projektu zakwalifikowana południowo-wschodnia część Polski –
Województwo Podkarpackie (w nim Powiat Lesko, Powiat Krosno, Powiat Jasło) oraz
Województwa Małopolskiego (w nim gmina Wiśniowa przy Krakowie w Powiecie
Myślenickim). W porządku administracyjnym powiat tworzy kilka gmin, gminę zaś tworzą wsie.
Powiat Lesko
Powierzchnia: 111,58 km2, liczba mieszkańców: 26 608
Do powiatu należą: Gmina Baligród, Cisna, Lesko, Olszanica oraz Solina. Gmina Lesko
ma 11 521 mieszkańców. Miasto Lesko ma 5 690 mieszkańców, leży nad rzeką San a
jego mieszkańcy nazywają je nawet bramą Bieszczad. Na terenie powiatu znajduje się
Park Narodowy Bieszczady, który jest częścią Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery
Wschodnie Karpaty.
Powiat Krosno
Powierzchnia: 967,27 km2, liczba mieszkańców: 158 575
Do powiatu należy 9 gmin: Krosno, Dukla, Rymanów, Jedlicze, Miejsce Piastowe,
Chorkówka, Iwonicz Zdrój, Korczyna, Wojaszówka, Krościenko Wyżne, Jaśliska, Miasto
Krosno o powierzchni 43,48 km2 znajduje się u zbiegu rzek Lubatówka i Wisłok w
Kotlinie Krośnieńskiej, a z zachodu ogranicza go Pogórze Jasielskie. Ma około 47 541
mieszkańców. Jest byłym miastem królewskim, nazywanym również „małym
Krakowem”. Znane jest nie tylko ze swoich zabytków historycznych, ale również dzięki
szóstemu miejscu w rankingu polskich miast, w których się najlepiej żyje.
2
Powiat Jasło
Powierzchnia: 830 km2, liczba mieszkańców: 116 00
Do powiatu należy: 10 wsi Brzyska, Dębowiec, Jasło, mesto Jasło, mesto Kołaczyce,
Krempna, Nowy Żmigród, Osiek Jasielski, Skołyszyn oraz Tarnowiec. Samo miasto Jasło
ma 38 000 mieszkańców i obejmuje obszar 37 km2. Powiat Jasielski położony jest w
południowo-wschodniej części województwa Podkarpackiego. Region ten rozpościera się
z północy na południe i obejmuje kilka geograficznych mezoregionów. Na południu
znajdują się Pogórze Ciężkowickie i Strzyżowskie, rozdzielone doliną rzeki Wisłok. Za
nimi rozpościera się Kotlina Jasielsko – Krośnieńska z dolinami rzek Jasiołka i Ropa, na
południu znajduje się Pogórze Jasielskie oraz wzgórza Beskidu Niskiego.
Gmina Wiśniowa
Powierzchnia: 67,3 km2, liczba mieszkańców: 6 781
Gmina Wiśniowa jest częścią Powiatu Myślenice w województwie Małopolskim, jak
również jednym z najbardziej perspektywicznych stref ruchu turystycznego w tym
powiecie. Do gminy należy 7 wsi: Wiśniowa, Wierzbanowa, Poznachowice Dolne,
Węglówka, Klichów, Lipnik i Kobielnik. Gmina Wiśniowa jest położona jedynie 40
kilometrów od Krakowa i Wieliczki. Gmina leży na terytorium Karpat, Pogórzu
Wielickim. Jego południowa część położona jest w Kotlinie Wiśniowa i wraz ze
szczytem Wierzbanowska Góra należy do pogórza Beskid Wyspowy. Zachodnią część
tworzą masywy Beskidu Średniego. Największy ze szczytów to Lubomir (904 m n.p.m).
Wiśniowa położona jest między leśnymi kompleksami Beskidu Średniego oraz Beskidu
Wyspowego. Wiśniowa oddalona jest o 40 kilometrów od Krakowa, który jest stolicą
Województwa Małopolskiego. Leży nad Wisłą. Jest to centrum południowej Polski.
Kraków ma powierzchnię 326,8 km2, mieszka tu 757 500 mieszkańców. Stare miasto
charakteryzuje się niezwykłą ilością budynków historycznych (kompleks
średniowiecznych i renesansowych budynków Starego Miasta, zamek królewski Wawel,
Sukiennice). Bezrobocie według statystyk z roku 2002 wynosi 13,8%.
1.2 Dostępność terytorium (przejścia graniczne)
Powiat Krosno, Lesko – powiaty Svidnik, Snina
Drogowe przejścia graniczne: Vyšný Komárnik - Barwinek (powiat Svidník), Palota - Radoszyce
(powiat Medzilaborce).
Turystyczne przejścia graniczne: Ruske Sedlo – Roztoki Górne oraz Osadne – Balnica (powiat
Snina). Oba są otwarte jedynie sezonowo dla turystów pieszych i rowerowych: Osadne – Balnica
od 01.06 do 30. 09 w godzinach od 09:00 do 18:00 oraz Ruske Sedlo – Roztoki Górne od 01. 04
do 31. 10. w godzinach od 09:00 do 18:00.
Najbliższe kolejowe przejście graniczne to Palota – Łupków (powiat Medzilaborce).
Bliskie przejścia graniczne z Ukrainą, wykorzystywane w ramach międzynarodowej turystyki
rowerowej (R-61 Zielony Rower) znajdują się w powiecie Snina (Ubľa - Malyj Bereznyj) oraz w
Powiecie Bieszczadzkim (Krościenko – Smolnica).
3
Gmina Wiśniowa
Ze Słowacji dostać się do niej można z kilu regionów: Orawa, Tatry.
Drogowe przejścia Graniczne: Trstená - Chyżne (powiat Trstená), Tatranská Javorina - Łysa
Polana, Podspády - Jurgów (powiat Poprad), Lysá nad Dunajcem - Niedzica (powiat Kežmarok)
Turystyczne przejścia graniczne: Babia hora - Babia Góra (powiat Námestovo), Červený Kláštor
- Sromowce Niżne (powiat Kežmarok).
2. Analiza omawianego terytorium – część Słowacja
2.1 Sytuacja społeczno – ekonomiczna
2.1.1 Powiat Snina
Powiat położony jest w najbardziej wysuniętej na północny – wschód części Słowacji, w
Województwie Preszowskim. Z południa sąsiaduje z Polską, ze wschodu z Ukrainą, z południa ze
słowackim powiatem Sobrance zaś z zachodu z powiatem Humenne. Rozpościera się na
powierzchni 805,05 km2. Tworzy go 1 miasto i 33 wsie. W roku 1987 z powodu budowy zalewu
Starina zostało wysiedlonych i zrównanych z ziemią kolejnych 7 wsi. Powiat otaczają: na
północy Wschodnie Karpaty, których częścią są Bukowskie Wierchy (część pogórza – Połoniny),
z zachodu Beskid Niski, z południa Vihorlatske Vrchy.
Najbliższymi centrami gospodarczymi są Humenne (22 km od Sniny, 45 000 mieszkańców),
Preszów (100 km od Sniny, 92 000 mieszkańców) oraz Koszyce (105 km od Sniny, 240 000
mieszkańców), gdzie znajduje się lotnisko międzynarodowe.
Według danych z 31. 12. 2008 na terytorium powiatu Snina mieszkało 38 650 mieszkańców.
Gęstość zaludnienia wynosi 48 mieszkańców na km2, co czyni powiat jednym z najsłabiej
zaludnionych na Słowacji. Najbardziej liczna jest narodowość Rusińska i Ukraińska. Dużą
słabością jest migracja ludzi za pracą oraz wyraźne starzenie się społeczeństwa. Bezrobocie
mieszkańców w powiecie plasuje się między największe na Słowacji. Pod koniec roku 2010 w
Województwie Preszowskim sięgało 17,75 %, w samym powiecie Snina około 23 %.
Produkcja przemysłowa skoncentrowana jest głównie w mieście powiatowym Snina, gdzie
przeważa produkcja z drewna, wyrób maszyn, plastiku, budownictwo. Jednak powszechnie
można mówić o całkowitym stłumieniu produkcji przemysłowej w tym powiecie. Prym zaczynają
wieść stopniowo usługi. Obecnie jest jedynie 11 subiektów, które zatrudniają ponad 100
pracowników. W gminach mieszkańcy znajdują pracę w gospodarstwach leśnych czy rolniczych,
w mniejszym stopniu zajmują się działalnością produkcyjną, handlem czy turystyką.
Ze względu na peryferyjne położenie powiatu brak jest rozwiniętej infrastruktury. Wiele wsi w
powiecie nie jest podłączonych do publicznych wodociągów, woda jest im dostarczana jedynie ze
źródeł powierzchniowych. Kanalizacja jest jedynie w mieście powiatowym i w kilku
największych wsiach powiatu. Całkowicie w powiecie jest 44 kilometry dróg 1 klasy, 30
kilometrów dróg 2 klasy, 133 kilometry dróg 3 klasy i 130 kilometrów dróg miejscowych. Tory
kolejowe z Humennego są w powiecie wybudowane jedynie do Stakčína. Najbliższe lotnisko
międzynarodowe znajduje się w Koszycach (123 km od Sniny). Lotnisko we wsi Kamenica nad
Mirochą (15 km od Sniny) proponowane jako potencjalne lotnisko dla lotów międzynarodowych
4
jest aktualnie zawiadowane przez Ministerstwo Obrony RS i wykorzystywane do lądowania
małych samolotów i helikopterów. Lotnisko na Kolonickim Szczycie przy wsi Kolonica nie jest
aktualnie eksploatowane.
2.1.2 Powiat Svidnik
Powiat Svidnik znajduje się w północnowschodniej części Słowacji, w województwie
Preszowskim. Z północy graniczny z Polską, od wschodu z powiatem Strpkov, z zachodu z
powiatem Bardiów zaś od południa z powiatami Preszów i Vranov nad Topľou. Jego
powierzchnia wynosi 549,84 km2. Tworzą go 2 miasta (Svidnik, Giraltovce) i 66 wsi.
Na terytorium powiatu rozpościera się Pogórze Beskid Niski z dwoma pogórzami: Ondavska i
Laborecka Vrchovina. Północno-wschodnia część powiatu jest częścią Parku Krajobrazowego
Wschodnie Karpaty. Najbliższym miastem wojewódzkim jest Preszów, oddalony od Svidnika o
55 km.
Według danych z dnia 31. 12. 2007 na całym terytorium powiatu Svidnik zamieszkiwało 33 208
mieszkańców, gęstość zaludnienia wynosiła 61 mieszkańców na km2. Liczba mieszkańców spada
w związku z wielką migracją ludności za pracą. Bezrobocie według danych z 31.12.2010
wynosiło około 19%.
Przemysł skupiony jest głównie w mieście Svidnik, przy czym szczególnie ważne są trzy gałęzie
przemysłu: maszynowy, spożywczy i drzewny. Miasto Giraltovce jest centrum produkcji
garbarniczej w całym powiecie. W rolnictwie przeważa hodowla trzody nad produkcją roślinną.
W powiecie nie ma kolei. Jednak dla jak gdyby zrównoważenia została tu wybudowana znaczna
sieć dróg: 67,75 km dróg 1 klasy, 9,69 km dróg drugiej klasy oraz 153,39 km dróg trzeciej klasy.
Najbardziej uczęszczaną jest droga z Preszowa do Polski przez Duklański Przesmyk, w
przyszłości mająca przemienić się w drogę szybkiego ruchu północ – południe. Przechodzi ona
przez jedyne drogowe przejście graniczne w powiecie Vyšný Komárnik - Barwinek. Najbliższe
lotnisko międzynarodowe znajduje się w mieście Koszyce (90 km od Svidnika) oraz Poprad (140
km od Svidnika). Lotnisko w mieście Svidnik, które należy do Ministerstwa Obrony RS,
wykorzystywane jest jedynie do nieregularnych wewnątrzpaństwowe lotów.
Do publicznego wodociągu w powiecie jest podłączonych jedynie 40 wsi. Jeszcze gorsza sytuacja
dotyczy podłączenia do kanalizacji – z całkowitej liczby 68 gospodarstw do publicznej
kanalizacji podłączonych jest jedynie 10.
2.2. Analiza bogactwa historyczno-kulturalnego i przyrodniczego
2.2.1 Historyczny rozwój terytorium powiatu Snina
Terytorium powiatu zostało zasiedlone już w dobie wczesnokamiennej, o czym świadczą
miedziane narzędzia i złote ozdoby znalezione w Ulicu. Z epoki brązu pochodzi znalezisko w
postaci siekiery z brązu z tulejką na południe od Stakčína. Pisemna wzmiana dotyczy zasiedlenia
i to dopiero w XIV wieku (wieś Dlhá nad Cirochou w roku 1333). W XV – XVI wieku nastąpiła
na tym terytorium tzw. kolonizacja wołoska dokonana przez Ruthenów – Rusinów, pasterskorolniczny lud z Ukrainy. W tym czasie terytorium należało do jednostki administracyjnej
Zemplin, który rozpościerał się na terytorium dzisiejszych powiatów Humenné, Medzilaborce,
Snina, Trebišov znacznej części powiatu Vranov nad Topľą, najbardziej na wschód wysuniętej
5
części powiatu Michalovce, dalej na terytorium obecnych Węgier aż po zbieg rzek Bodrog i
Slana z Hornádem. Wtedy już na słowackim Zemplinie znajdowało się 383 osad, z których
niedługo potem powstało 10 miasteczek – Zemplín, Leles, Kráľovský Chlmec, Michalovce,
Sečovce, Humenné, Stropkov, Trebišov, Vranov i Snina.
Od połowy XVII wieku zaczęły pojawiać się pierwsze żydowskie i romskie rodziny. W XIX
wieku przy mieście Snina we wsi Zemplínske Hámre osiedliło się kilka rodzin niemieckich, które
przyniosły podstawy hutnictwa. Na początku XX wieku do wsi Stakčín przeprowadziło się kilka
rodzin polskich, głównie w związku z rozwojem przemysłu drzewnego.
Snina po raz pierwszy wspominana jest jako miasteczko – „oppidum” w roku 1585. Snina jako
samodzielne administracyjnie centrum rozwijała od roku 1630, kiedy powstała tzw. „Snińska
kraina”. W przeszłości prowadziły przez nią 3 drogi handlowe do Polski, przy czym do dziś
zachował się pierwotny kawałek kamiennej drogi tzw. Porta Rusica przy nieistniejącej już wsi
Ruske, która prowadziła z Węgier do polskiej Galicji. Najbardziej znanymi właścicielami Sniny i
okolicznych wsi był ród Drughetów pochodzący z Salermo przy Neapolu, którzy mieszkali tu
ponad 400 lat aż do wymarcia rodu w roku 1684. Kolejnymi właścicielami majątków były
rodziny: Andrassyovców, Mariassyovców, Csakyovców, Lobkowiców, Szirmayovców, ThielleWinklerów czy Wenckenheimów. Wielkie znaczenie dla rozwoju ekonomicznego, jak również
budownictwa na tym terenie, miał ród przedsiębiorców Rhollowców. Jozef Holl odkrył rudy
żelaza pod Sninskim Kamieniem, następnie wybudował w „Józefowej dolinie” (dziś Zemplinskie
Hamre) wysoki piec i odlewnię. Po rodzinie Rhollowców zostało w Sninie najwięcej zabytków
historycznych – budynek kościoła, budynek tzw. małego zamku, obiekty gospodarskie na
podwórzu zamku, żelazny posąg Herkulesa, kalwaria na cmentarzu, kapliczka przy rzece Cirocha
oraz cała dzisiejsza gmina Zemplínske Hámre.
W czasie I Republiki Czechosłowackiej terytorium to zaliczało się do najbardziej zacofanych. W
XX wieku stało się bezpośrednią areną aż 4 wojen, które przyniosły pogorszenie warunków życia
dla mieszkańców. W latach 1914 – 1915 toczyły się tu ciężkie walki w czasie I wojny światowej
między Austro-Węgrami a Rosją. Pozostałością po tej wojnie było wiele pomników i cmentarzy,
z których powstał najwyżej położony cmentarz wojskowy na Słowacji na szczycie Hodošík (851
m n.p.m.) nad nieistniejąca już wsią Veľká Poľana. Walki w czasie II wojny światowej w roku
1944 toczyły się również w okolicy strategicznego Ruského sedla. O tych walkach przypomina
monumentalny pomnik, jak również grób pierwszego poległego żołnierza radzieckiego, który
leży bezpośrednio na granicy słowacko-polskiej nad Nową Sedlicą. Mniej znana jest tzw. Mała
Wojna między Słowacją a Węgrami (23.03.1939). Wynikiem tego konfliktu było odstąpienie 7
słowackich wsi Węgrom. Kolejny mniej znany konflikt wojenny przebiegał w latach 1944 – 1945
z Ukraińską Armią Powstańczą – banderowcami. O ofiarach tego konfliktu dziś przypominają
tablice pamiątkowe w Kolbasovie oraz Ubli. Kolejnym istotnym etapem w życiu mieszkańców
tego terenu było stworzenie zalewu Starina. W związku z jego budową zostało w latach 80-tych
XX wieku wysiedlonych 7 wsi z 3500 mieszkańców przy górnym biegu rzeki Cirochy.
2.2.2 Rozwój historyczny terytorium powiatu Svidnik
Dowodami o zasiedleniu terytorium już w młodszej epoce kamienia, później w epoce brązu i
rzymskiej sa zachowane wschodniosłowackie mogiły (2000 – 1800 r. p.n.e). Ślady po
słowiańskim osiedleniu pochodzą z okresu przed XII – XIII wiekiem. Terytorium dzisiejszego
powiatu należało od XIII wieku do roku 1848 do Šarišskej stolicy, później do Šarišskej Żupy.
Łuk Karpacki od niepamiętnych czasów w naturalny sposób tworzył granicę między dwoma
krajami – Węgrami a Polską. Głównym zajęciem ludności przez wiele lat było rolnictwo, które
6
miało wpływ na zwyczaje i sposób życia tutejszych mieszkańców. Silniejsze osiedlanie
terytorium miało miejsce w drugiej połowie XIV wieku na prawie wołoskim, głównie za
pośrednictwem mieszkańców pochodzenia Rusińskiego. Działanie Rusinów miało wielki wpływ
na wybudowanie wielu drewnianych obiektów sakralnych – cerkwi, które obecnie zaliczają się do
Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Obowiązki poddańcze i złe warunki socjalne były przyczyną niezadowolenia i sprzeciwu
poddanych okazywanego głównie formie ucieczki z roli, jak również przez zakładanie grup
zbójnickich (w XV wieku np. zbójnicka drużyna Fedora Hlavatego, który działał w Sninie oraz w
Svidniku). Niepokoje i powstania w XVII i XVIII wieku prowadziły do wyludnienia pogranicza.
Przesmyk Dukielski od dawna służył jako droga handlowa. W niektórych przypadkach również
wojskowa. Pierwszą taką drogę wojskową przez Duklę, tzw. „Józefinkę” zlecił wybudować
austrowęgierski cesarz Józef II. Później przechodziły nią różne wojska – rosyjskie i austriackie.
W XIX wieku, po długotrwającej cholerze i latach nieurodzaju, doszło do zbiorowej emigracji
mieszkańców na południe i za ocean. Sytuację jeszcze bardziej pogorszyły walki w czasie I i II
wojny światowej (1914, 1944), podczas których Przesmyk Dukielski ponownie służył jako
główna droga wojskowa. Podsumowując należy stwierdzić, że walki w Beskidzie Niskim i
Wschodnich Karpatach były najcięższe i wciąż przypomina o nich wiele żołnierskich cmentarzy,
pojedynczych i zbiorowych mogił.
2.2.3 Dziedzictwo kulturowe
Drewniane kościoły obrządku wschodniego
Do najbardziej interesujących zabytków historycznych należą drewniane cerkwie pochodzące
przeważnie z XVIII wieku, które stanowią szczyt ludowo-artystycznej architektury. Są wyrazem
mistrzostwa miejscowych twórców ludowych, ich wyjątkowego artystycznego postrzegania,
kunsztu i zmysłu do osiągania wzajemnej harmonii z otaczającym światem. Dzięki bogactwu
ikon są jednym z najwspanialszych zabytków ludowej kultury o znaczeniu światowym.
W powiecie Snina znajduje się 7 drewnianych cerkwi - Hrabová Roztoka, Kalná Roztoka,
Ruský Potok, Uličské Krivé, Topoľa, Jalová, Šmigovec, z których 6 jest narodowymi zabytkami
kultury (oprócz cerkwi w Jalovej). Inne dwie cerkwie zostały przewiezione do skansenów
(cerkiew z nowej Sedlicy w roku 1971 do skansenu w Hemennem, cerkiew ze Zboja w roku 1967
do skansenu w Bardejovských kúpeľach). Niedaleko omawianego terytorium znajdują się kolejne
dwie drewniane cerkwie we wsiach Inovce i Ruská Bystrá (powiat Sobrance).
W powiecie Svidnik znajduje się 10 drewnianych kościołów obrząku wschodniego - Bodružal,
Dobroslava, Hunkovce, Korejovce, Krajné Čierno, Ladomírová, Miroľa, Nižný Komárnik,
Príkra, Šemetkovce. W Muzeum Szariszskim w Svidniku znajduje się kolejny drewniana cerkiew
z Nowej Polianki. Również w sąsiednim powiecie Bardiów i Strpkov znajdują się kolejne
drewniane cerkwie, ogłoszone narodowymi zabytkami kultury.
Architektura ludowa
W powiecie Snina do dziś nie zachowało się zbyt wiele obiektów ludowej architektury. Proste
domy rolnicze znajdują się we wsiach, Nová Sedlica, Osadné oraz Jalová. Oprócz nich znajdują
się tam również drewniane dzwonnice przy kościołach (Príslop, Berezovec, Ruský Potok,
Topoľa) oraz drewniane kapliczki we wsiach Smolník, Zvala, Veľká Poľana. Niektóre obiekty
ludowej architektury zostały z powiatu Snina przewiezione do skansenu przy Muzeum
Vihorlatskim w Humennem, gdzie w parku została umieszczona ekspozycja architektury ludowej.
Oprócz tego w pomieszczeniach muzeum – kościoła renesansowego z XVII wieku – znajduje się
7
ekspozycja szlacheckiej kultury mieszkalnej z okresu od renesansu do XX wieku. W powiecie
Svidnik znajduje się Muzeum Kultury Ukraińsko-Rusińskiej ze skansenem architektury ludowej,
gdzie umieszczonych jest 50 różnych obiektów – domy mieszkalne, budynki gospodarcze, wodny
i wietrzny młyn, szkoła, karczma, sklep wiejski, kuźnia, targ i wiele innych obiektów
uzupełnionych o ekspozycję z roślin i zwierząt. Skansen jest jednocześnie miejscem gdzie
odbywają się regularne festiwale kultury ukraińskiej i Rusińskiej. Oprócz tego w Muzeum
Dezidera Milly’go w Svidniku (kasztel barokowy z XVIII wieku) prezentowana jest wystawa
ikon z XVI – XVIII wieku, jak również wsytawa dokumentująca rozwój sztuk plastycznych
Rusinów – Ukraińców od wieku XV do dziś.
Zabytki wojskowe, cmentarze, groby
W obu powiatach – Snina i Svidnik, znajduje się wiele cmentarzy żołnierskich z I i II wojny
światowej. W powiecie Svidnik zachowały się we wsiach Osadné, Parihuzovce, Príslop,
Runina, Snina, Stakčín, Topoľa, Ubľa, Ulič, Zboj. Również we wsiach zalanych w związku z
tworzeniem zalewu Starina: Ruské, Smolník, Veľká Poľana. Oddzielne miejsce zajmuje
cmentarz z okresu I wojny światowej na szczycie Predný Hodošík, który jest najwyżej
umieszczonym cmentarzem na Słowacji (855 m n.p.m.). Wiele z tych cmentarzy zostało
odrestaurowanych i cały czas znajdują się pod opieką. W powiecie Svidnik cmentarze wojskowe
z I wojny światowej znajdują się w miejscowościach Bodružal, Huncovce, Kečkovce, Kurinka,
Krajná Porúbka, Ladomírová, Medvedie, Mlynárovce, Svidník, Vyšný Mirošov oraz Vyšný
Orlík. Cmentarze wojskowe z II wojny światowej znajdują się na Dukli, w Svidníku
oraz Hunkovciach, gdzie pochowani są żołnierze niemieccy.
Cała operacja karpacko-dukielska jest szczegółowo udokumentowana w Muzeum Wojskowym
w Svidniku, które zostało zbudowane w roku 1965 i prezentuje różne eksponaty bezpośrednio
wiązane z wojną – znaleziska z miejsc walki, broń, mundury wojskowe, korespondencję,
fotografie, odznaczenia, rzeczy osobiste i inne. Zbiory muzeum w przeważającej mierze związane
są z II wojną światową, mniejsza ilość pochodzi z czasów I wojny. Częścią muzeum jest Pomnik
Armii Czechosłowackiej z roku 1949 oraz cmentarz na Dukli, Pomnik Armi Sowieckiej oraz
cmentarz w Svidniku, Wieża Widokowa na Dukli oraz Muzeum Przyrody na Dukli z elementami
różnego rodzaju sprzętów wykorzystywanych w walkach. Na uwagę zasługuje również „Dolina
śmierci”, gdzie w dniach 25 – 17 października 1944 prowadzone były najcięższe walki jednostek
sowieckich na terenie byłej Czechosłowacji. Przechodząc przez wsie Kapišová, Nižná i Vyšná
Pisaná można zobaczyć oddział czołgów w ataku.
Cmentarze żydowskie
Są historycznym dowodem na istnienie i życie w całej gminie Snina społeczności żydowskiej,
która miała w pierwszej połowie XX wieku w mieście Snina również swoją Synagogę –
„bożnię”. W czasie II wojny światowej naród ten był silnie prześladowany, wywożono całe
żydowskie rodziny. Najlepiej utrzymany jest cmentarz żydowski w Sninie, którego właścicielem
jest związek społeczności żydowskich. Pozostałe cmentarze znajdują się we wsiach Kolbasov,
Topoľa, Runina, Kolonica, Ubľa, Pčoliné, również w nie istniejącej już wsi Veľká Poľana. W
powiecie Svidnik znajduje się cenny cmentarz żydowski we wsi Ladomirová.
Kamienna droga „Porta Rusica”
Przy nieistniejącej już wsi Ruské znajduje się czterokilometrowy odcinek „kamiennej drogi” z
roku 1861 prowadzącej od Sniny do polskiego miasta Cisna. Od roku 1999 drogą tą prowadzi
szlak turystyczny prowadzący przez przejście graniczne Ruské sedlo – Roztoky Górne do Polski.
8
Ta stara droga handlowa wiodła początkowo przez dolinę Cirochy przez Stakčín i dziś już nie
istniejącą wieś Zvala do polskiego miasta Cisna. Myto pobierano we wsi Zvala. Droga w XVIII
wieku zmieniła swoją trasę. Nie przechodziła już przez Zvalę, ale przez wieś Ruské, przy czym
główny grzebień połoniny pokonywała przez Ruské sedlo. W ten sposób trasa została skrócona i
przyspieszona na odcinku między Sniną a Cisną. Od nazwy Ruskégo sedla otrzymała również
swoją nazwę „Porta Rusica”. W połowie XIX wieku droga ta została odrestaurowana, przy czym
od nowa został zbudowany odcinek ze wsi Ruské do wsi Ruské sedlo (1864 – 1865). Obecnie w
pierwotnym stanie zachowany jest jedynie czterokilometrowy odcinek od nieistniejącej już wsi
do przesmyku Ruské sedlo. Na tym zachowanym odcinku jest 16 zakrętów, rynienki
odwadniające i kilka kamiennych śluz. Ciekawe są również dwa wkopane i oryginalne
kilometrownki. W roku 2001 kamienna droga „Porta Rusica” została uznana przez Ministerstwo
Kultury Republiki Słowackiej za zabytek kultury, jako najstarsza konstrukcja drogowa na
Słowacji. Po stronie polskiej ostatni oryginalny odcinek tej drogi, o długości 200 metrów, zostal
zniszczony i pokryty asfaltem w roku 2005.
Budynki murowane
Kasztel w Sninie powstał na polecenie Teresy Van Dernath w roku 1781 w miejscu pierwotnego
drewnianego. W latach 2011 – 2012 czeka go kompleksowe odrestaurowanie w ramach projektu
„Odnowa zabytku historycznego – Kasztel Snina”. Efektem tego będzie stworzenie części
muzealnej poświęconej prezentacji dziedzictwa kulturalnego regionu, galerii, biblioteki miejskiej,
jak również zostanie wykorzystana wyjątkowa akustyka kasztelu w stworzonej specjalnej sali
koncertowej oraz sali ceremonialnej. Na podwórzu kasztelu znajduje się posąg Herkulesa
walczącego ze smokiem, który został odlany z miejscowego żelaza w 1841 roku w Zemplínskych
Hámrach należących do przedsiębiorcy Jozefa Rholla, które niebawem stał się właścicielem
kasztelu. Polecił on również w roku 1842 wybudowanie kapliczki na miejscowym cmentarzu,
która wraz z cmentarzem żydowskim stanowi kolejny zabytek kultury w Sninie. Kasztel
w Stakčínie Pochodzi z XVIII wieku, pierwotnie barkowy, później przebudowany w stylu
pseudogotyckim. Znajduje się on centrum wsi, na środku dobrze zachowanego parku w stylu
angielskim w Hornym Zemplíne, z cennymi gatunkami drzew typu cis i starymi dębami. Kasztel
początkowy był niskim prostokątnym budynkiem, jednak późniejsze dobudowy zmieniły jego
kształt w kwadratowy. Obecnie wykorzystywany jest w celach kulturalnych. Oprócz tego w
gminie Snina znajdują się jeszcze dwa kasztele. Są one jednak wykorzystywane bądź w celach
prywatnych (Dlhé nad Cirochou) bądź też np. jako budynek instytucji państwowej (Dúbrava),
dlatego też nie są wykorzystywane w celach turystycznych.
W gminie Snina oprócz kaszteli znajduje się również kilka cennych murowanych kościołów:
Čukalovce (najstarszy murowany kościół obrządku wschodniego pochodzący z lat 30-tych XVIII
wieku), Klenová (największy murowany kościół obrządku wschodniego pochodzący z roku
1806), Osadné, Stakčín (kościoły w stylu staroruskim, dzieła prawosławnego mnicha architekta
Andreja Kolomackiego). W gminie Svidnik do najcenniejszych barokowych budowli należy
barokowy kasztel w Svidniku pochodzący z XVIII wieku – dziś siedziba Galerii Dezidera
Millego, również późnorenesansowy kasztel w Giraltowcach (XVII wiek) oraz kasztel
Želmanovcach (XVIII wiek). Oprócz tego znajdują się tu kościoły z wyjątkowym zdobieniem –
Giraltovce, Kračúnovce, Vyšný Orlík i inne.
9
2.2.4 Środowisko naturalne
Klimat i wody
Terytorium powiatu Snina znajduje się w średniej strefie klimatycznej, gdzie najniższe
miesięczne temperatury występują w styczniu zaś najwyżse w lipcu. Średnia roczna temperatura
wynosi 8,3 oC. Miejsca położone powyżej 800 m n.p.m. należą do chłodnej strefy klimatycznej
prowadzącej wzdłuż granicy z Polską i sięga aż wyższych części Vihorlatu, gdzie pokrywa
śnieżna zalega od 80 aż do 100 dni. Całe terytorium ma charakter strefy przygórskiej i górskiej,
dlatego wyróżnia się sporą ilością górskich strumieni i potoków. Rzeka Cirocha swoje źródła ma
na południu Zemplina na Bukowskich Wzgórzach, jej najważniejszymi dopływami są potoki:
Brúsny, Pichoňka, Pčolinka, Kuršina, Cichá voda, Veľký Bystrá, Malá Bystrá, Dúbravský, Malý
Tarnovský, Veľký Tarnovský, Daľkovský, Čierny oraz Barnov. Najlepszym źródłem wody pitnej
w regionie jest sztuczny zbiornik wodny Starina, zbudowany w roku 1987 o powierzchni
59 800 000 metrów3. Jego całkowita powierzchnia wynosi 240 ha, wysokość zapory 50m. Ta
woda pitna dostarczana jest do wielu miast i wsi Wschodniej Słowacji, głównie Koszyc,
Preszowa, Vranova nad Topľou, Hemennego i Sniny. W związku z powstaniem zbiornika wobec
mieszkańców okolicznych wsi zostały wprowadzone pewne ograniczenia związane z
zachowaniem niezbędnych zasad higieny.
W gminie Svidnik najwyższym punktem jest szczyt Kačurák w Laboreckej vrchovine na granicy
z Polską (688 m n.p.m.). W miejscu gdzie rzeka Topľa opuszcza powiat, według ksiąg
wieczystych wsi Železník, znajduje się najniższy punkt w gminie – 170 m n.p.m. Teren ten jest
głównie pagórkowaty. Najwyższe szczyty należą do chłodnej strefy klimatycznej. Najniższe
części powiatu należą do ciepłej, wyższe do umiarkowanej trefy klimatycznej. Przez powiat, jak i
miasto powiatowe płynie rzeka Ondava, do której z lewej strony wpływa rzeka Ladomírka. Na
południowym zachodzie terytorium przecina rzeka Topľa.
Roślinność
W gminie Snina na stokach Vihorlatskich Wzgórz spotykają się roślinne strefy: panońska,
wschodniokarpacka oraz zachodniokarpacka. Na wysokości ponad 700 m n.p.m. w pewnych
miejscach pojawia się jodła biała, świerk i sosna. Na Vihorlatskich Wzgórzach pojawiają się
liczne cenne i chronione rośliny: ciemiężyca biała, żywokost sercowaty, śnieżyca karpacka,
lulecznica kraińska, kostrzewa owcza, tawuła średnia, śnieżyca wiosenna, złoć pochwolistna.
Spośród roślin endemicznych znajdują się tu mięsożerna rosiczka okrągłolistna, widłaczek
torfowy, starzec nadrzeczny oraz bobrek trójlistkowy. W Parku Narodowym Połoniny spośród
gatunków roślin znajduje się ponad 1207 gatunków grzybów, 210 porostów, 342 mchów oraz
1010 gatunków roślin, z których ciemiernik czerwonawy, jaskier karpacki, fiołek dacki,
wężymord górski i inne są roślinami endemicznymi Wschodnich Karpat.
W powiecie Svidnik w lasach, przeważnie liściastych, rosną głównie buki. Znajdują się tam
również skupiska sosen. Cenne rośliny można znaleźć w części pogranicznej należącej do
CHKO Wschodnie Karpaty. Przy miejscowości Nižný Komárnik znajduje się najbardziej
rozległy kompleks lasów. Rośnie tam jodła, buk, w mniejszej ilości jesion, jawor i wiąz. Z
cennych roślin odnaleźć tu można czyściec leśny, lepiężnik biały, obrazki plamiste, przenęt
purpurowy, miesięcznica trwała.
10
Zwierzęta
Powiat Snina: W Parku Narodowym Połoniny spośród zwierząt mieszka przede wszytki wilk,
niedźwiedź, żbik i żubr, czasem również łoś. W CHKO Vihorlat zamieszkuje również 100
gatunków ptaków m.in. gadożer, orlik krzykliwy, trzmielojad, bocian czarny. Spośród wielkich
ssaków zamieszkują tam również wilk, ryś oraz niedźwiedź brunatny. Do równie cennych
gatunków można zaliczyć borsuka oraz żyjącą w potokach wydrę rzeczną. Oprócz typowej
zwierzyny stwierdzono również pojawienie się łosia bagiennego, który przychodzi z doliny
Chotinka. W starych bukowych lasach można odnaleźć nadobnicę alpejską i wyjątkową
nadobnicę wschodniokarpacką. Mieszka tu również modliszka zielona, zaś spośród
chronionych gatunków biegacz skórzasty, biegacz fioletowy, kozioróg dębosz, jelonek
rogacz i paź królowej. W rzece Cirocha zamieszkuje minóg dunajski, jedyny
przedstawiciel grupy kręgoustych. Miejscem cieszącym się największym występowaniem
traszki górskiej jest jeziorko Kotlik znajdujące się na początku terenów rekreacyjnych Sninskie
Rybniki. Niezwykle istotnym lęgowiskiem ptaków drapieżnych są półki skalne pod Nežabcem
oraz sam Sninský kameň, na którym lęgnie się sokół wędrowny jak również puchacz zwyczajny.
W okolicznych lasach mieszkają: bocian czarny, puszczyk uralski, dzięcioł czarny, muchołówka
białoszyja oraz wyjątkowa kania ruda. Ciekawą grupę tworzą nietoperze, które mają tu optymalne
warunki do życia w starych opuszczonych sztolniach pod Sninskim Kameniem. Pod Sninskim
Kamieniem pojawia się cenny relikt z epoki lodowcowej nornik bury.
Powiat Svidnik: Przeważają tam przede wszystkim lasy liściaste, pola i łąki, dlatego też
zamieszkują tam dziki, sarny, jelenie karpackie, zające polne, spośród zwierząt chronionych:
wilk, borsuk, wydra, puchacz, traszka karpacka, traszka wielka, salamandra plamista, kania ruda,
myszołów zwyczajny.
Warunki ekologiczne
Terytorium to ze względu na czystość powietrza jest relatywnie równomierne. Wody
powierzchniowe w wielu przypadkach zanieczyszczane są nie tylko przez produkcję
przemysłową czy rolniczą, ale również wylewnymi ściekami z domów w wyniku
niewybudowanej sieci kanalizacyjnej.
Negatywne skutki na środowisko ma również niewybudowana do końca infrastruktura przy
trasach turystycznych, jak również romskie osady, które są lokalnym źródłem zanieczyszczenia
zarówno wodnych potoków, jak również przyrody.
2.2.5 Obszary chronione
Park Krajobrazowy Wschodnie Karpaty o powierzchni całkowitej 253,07 km2 wnika na
terytorium 4 powiatów północnowschodniej Słowacji – Snina, Medzilaborce, Strpkov i Svidnik.
Jest to strefa, w której przenika się granica zachodniokarpacka i wschodniokarpackiej flory
zawierające cenne i zagrożone gatunki np. wilczomlecz, żywokost sercowaty, jaskier karpacki,
lulecznica kraińska, samotrawa okazała i inne. Najcenniejszą częścią CHKO jest rezerwta
przyrody Hostovickie luky (powiat Snina), które są znane z powodu występowania kosaćca
syberyjskiego na Słowacji. Na terenie znajduje się jeszcze 6 rezerwatów: Dranec, Miroľská
slatina, Čertižnianske lúky, Beskydy, Haburské rašelinisko oraz 2 Narodowe Parki: Palotská
jedlina a Komárnická jedlina. CHKO jest jednym z czterech rezerwatów biosfery programu
UNESCO Człowiek i biosfera. Oprócz tego na terenie powiatu Svidnik wyznaczono teren
11
chroniony Radomska Slatina (0,998 ha) – ekosystem uzupełniony działaniem człowieka –
odwiertem hydrogeologicznym.
Park Narodowy Połoniny o całkowitej powierzchni 29 805 ha z pasmem ochronnym 10 973 ha
uznany przez rząd RS dnia 23.09.1997 od dnia 01.10.1997. jest to najmłodszy i najbardziej
wysunięty na wschód park narodowy na Słowacji, który wyróżnia się pierwotnością krajobrazu
karpackiego porośnięty pierwotnymi pralasami. W ramach parku wyróżniono 7 narodowych
rezerwatów przyrody (Narodowy rezerwat Przyrody Stužica, Riaba skala, Pľaša, Rožok,
Havešová, Stinská, Pod Ruským) oraz 12 rezerwatów (Bahno, Borsučiny, Bzaná, Gazdoráň,
Hlboké, Hrúnok, Ruské, Slatina pod Stinskou, Stružnická dolina, Šípková, Udava, Uličská Ostrá)
oraz jeden zabytek przyrody Ulička. Połoniny – górskie łąki nad górną granica lasu, które nadały
temu parku nazwę, najpiękniejsze są w okolicy wzgórz Pľaše, Ďurkovca, Riabej skaly
oraz Kamennej lúky. W roku 1993 został dopisany przez UNESCO do sieci międzynarodowych
rezerwatów biosfery jako Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Wschodnie Karpaty wraz z
przylegającymi parkami na terenie Polski i Ukrainy, łącznie o całkowitej powierzchni 165 000
ha. W roku 1999 został mu udzielony Dyplom Rady Europy. W roku 2007 Karpackie Bukowe
Puszcze, znajdujące się w Parku Narodowym Połoniny oraz CHKO Vihorlat, uznane za wspólne
światowe dziedzictwo Słowacji i Ukrainy.
Park Krajobrazowy Vihorlat o całkowitej powierzchni 25 350 ha i pasmem ochronnym o
powierzchni 4 383 ha. Na terytorium CHKO Vihorlat powstało kilka parków: 4 parki narodowe
Morské oko, Motrogon, Podstavka, Vihorlat, 7 rezerwatów przyrody dla ochrony społeczności
puszczańskich (Baba pod Vihorlatom, Drieň, Ďurova mláka, Jedlinka, Lysá, Lysák, Roztoky)
oraz 3 zabytki przyrody (Čierny potok – formy skalne, Malé Morské oko, Sninský kameň –
polodowcowe formy erozyjne). Dominantą tego pogórza pokrytego w większości lasami
bukowymi, jest je vyvrelinový andezitový útvar Sninský kameň (1005 m. n. m.), składający się z
dwóch części Małego i Wielkiego Kamienia. Szczególny geologiczny rozwój pogórza
uwarunkował powstanie takich zjawisk przyrodniczych jakimi są tamtejsze jeziora oraz
jednoczesne pojawianie się gatunków roślinnych zachodniokarpackich, wschodniokarpackich i
panońskich. Skalné bralá Sninského kameňa dostępne są dzięki żelaznym schodom z poręczą i
zapewnia turystom piękny widok na panoramę okolic Sniny i jednocześnie Park Narodowy
Morske Oko – naturalne jezioro leżace na wysokości 619 m n.p.m., o głębokości 25,1 m o
powierzchni wodnej 13,8 ha, które jest najpiękniejszym z zespołu vihorlatskich jezior
dokumentujących proces ich stopniowego zaniku. Oprócz niego znajdują się tu również inne
jeziora: Malé Morské oko, Kotlík (2 – 3,4 ha), Postavka (1,6 ha) oraz Ďurova mláka. Ich
głębokość jest zmienna ponieważ i one znajdują się w różnych stadiach swojego zaniku przez
nanoszonie i zarastanie. Ten naturalny proces dokumentuje nie istniejące już jezioro Hypkania
(2,3 ha), o pierwotnej głębokości 10,8 m. Te z punktu widzenia turystyki interesujące miejsca
dostępne są ze wsi Zemplínske Hámre, ze Strefy rekreacyjnej Sninské Rybníky pri Snine
oraz z powiatu Remetské Hámre (powiat Sobrance).
12
2.3 Analiza usług turystycznych
2.3.1. Astronomia – sprzęt, usługi, imprezy, miejsca do obserwacji
Instytut Astronomii Słowackiej Akademii Nauk, Tatranská Lomnica
Instytut Astronomii prowadzi trzy obserwatoria znajdujące się Wysokich Tatrach: Skalnaté Pleso,
Lomnický štít, Stará Lesná. Wszystkie 3 obserwatoria zajmują się pracą naukowo-badawczą
skupioną na badaniu Słońca, materii międzyplanetarnej (komety, meteoryty, asteroidy) oraz
astrofizykalnych badaniach zmiennych i osobliwych gwiazd. Działania te prowadzone są w
trzech działach Instytutu Astronomii – dział fizyki Słońca, dział materii międzyplanetarnej oraz
dział stelarny. Oprócz prowadzonych badań ośrodek przygotowuje również imprezy dla fachowej
oraz laickiej publiczności, np. międzynarodowe warsztaty, konferencje (astronomia stelarna,
centrum badań kosmicznych, współczesne trendy w spektroskopii Słońca), różne ekspedycje
związane z obserwacją zaćmienia Słońca, cykliczne ogólnokrajowe seminaria astronomiczne dla
nauczycieli, kongresy dla młodych astronomów, dni czy też nce otwartych drzwi, wystawy
historycznych i meteorologicznych sprzętów, prezentacje na różnego rodzaju tematy („Mapa
synoptyczna i prognoza pogody”, „Co badają meteorolodzy”, „Miary meteorologiczne”, „Woda
w powietrzu”),
Zanieczyszczenie świetlne: średnie
Przeznaczenie: specjalistyczne, częściowo również dla laików
Dostępność: Instytut Astronomii oddalony jest o 20 km od Popradu, ma dobre połączenie
kolejowe, autobusowe i lotnicze. Z Popradu na Tatrzańskiej Łomnicy – tatrzańskiej osady
położonej najbliżej Instytutu Astronomii. Połączenia kolejowe i autobusowe z Popradu do
Tatrzańskiej Łomnicy jeżdżą przez Stary Smokovec lub Veľką Lomnicę. Od stacji kolejowej w
Tatrzańskiej Łomnicy jest Instytut Astronomii oddalony o około 2 km, a dostać do niego można
się również leśną trasą między sanatorium Kremenec a Willą Aleksandra.
Atrakcje turystyczne w okolicy: Wysokie Tatry, miasto Poprad, Tatrzańska Łomnica. W
odległości 50 kilometrów od Tatrzańskiej Łomnicy można odwiedzić inne atrakcyjne
turystycznie miejsca: Spišský hrad, Slovenský raj, Spišská kapitula, Levoča, Poprad, Vyšné
Ružbachy, Kežmarok.
Kontakt: Instytut Astronomii, Słowacka Akademia Nauk, 059 60 Tatranská Lomnica
http://www.ta3.sk, [email protected], tel: +421 52 7879178, 7879177 (Skalnaté Pleso), +421 52
7879171 (Lomnický štít)
Obserwatorium Astronomiczne na Skalnatym Plese
Znajduje się niedaleko Skalnatego Plesa na wysokości 1 786 nad poziomem morza.
Obserwatorium zostało założone w roku 1943 przez dr. Bečvářa, który prowadził tam swoje
pierwsze obserwacje. 10 lat później zostało włączone do nowopowstałej Słowackiej Akademii
Nauk jako Instytut Astronomii SAN. W budynku Obserwatorium Skalnaté Pleso znajduje się
również stacja meteorologiczna należąca do Instytutu Geofizyki Słowackiej Akademii Nauk
Bratysława.
Działalność: fotometria różnych typów gwiazd zmiennych (gwiazdy symbiotyczne, chemicznie i
magnetycznie osobliwe gwiazdy)
Sprzęt techniczny: telskop – astronomiczny i fotometryczny reflektor o średnicy 0.61 + CCD
kamera, teleskop – fotometryczny reflektor o średnicy o średnicy 0.60m Zeiss Jena Cassegrain
reflektor + fotoelektryczny fotometr OPTEC SSP-5, HAMAMATSU R4457, UBVR & uvby filtr.
13
Obserwatorium astronomiczne i stanowisko meteorologiczne na Łomnickim Szczycie
Realizacja budowy stacji na Łomnickim Szczycie (1957 – 1962) została zainicjowana w wyniku
światowych działań związanych z Międzynarodowym Rokiem Geofizycznym 1957. Na
wysokości 2 632 m n.p.m., został w roku 1964 ustawiony pierwszy 20 cm koronograf, za pomocą
którego rozpoczęto pierwsze obserwacje widm emisyjnych, powstających na koronie słonecznej.
W roku 1970 został oddany do użytku w tej samej kopule taki sam teleskop do obserwacji
protuberancji.
Działalność: regularne obserwacje koronalnych linii spektralnych (jako jedna z niewielu stacji na
całym świecie), monitoring korony słonecznej. Przygotowanie Katalogu protuberacji słonecznych
H alfa. Na szczycie Łomniciego Szczytu znajduje się Monitor Neutronów Wydziału Fizyki
Kosmicznej Instytutu Fizyki Doświadczalnej w Koszycach, który działa bezustannie od grudnia
1981.
Sprzęt techniczny: Podwójny koronograf: o średnicy 0.20 m, odległość ogniskowa 4 m, dyspersja
spektografu = 0.8 nm/mm.
Obserwatorium Astronomiczne Stará Lesná
W latach 1979 rozpoczęła się budowa nowego głównego budynku instytutu na Starolesnianskich
lúkach, około 2 km od Tatrzańskiej Łomnicy. Na koniec zostały dobudowane również nowe
pawilony na teleskopy. Obecnie tworzą kompleks 2 kopuł (G1, G2) i jeden budynek specjalny.
Niedaleko pawilonów do obserwacji znajduje się stacja meteorologiczna należąca do Instytutu
Geofizyki SAN (Bratysława).
Działalność: fotometria gwiazd, spektralne obserwacje powierzchni słonecznej, rysunek plam
słonecznych, również praktyki studenckie oraz testy sprzętu astronomicznego oraz optyki.
Sprzęt techniczny: Horyzontalny Teleskop Słoneczny ze spektrografem, coelostat typu
Jensch z 2 lustrami (średnica 0.60 m), luneta typu Kutter z głównym lustrem sferycznym
(średnica 0.50 m, odległość ogniskowa 35 m). Teleskop Newton reflektor (średnica 0.50
m), CCD kamera SBIG ST10 MXE, UBV(RI)C & filtry uvby. Teleskop Zeiss Jena
Cassegrain reflektor (średnica 0.60 m), fotometr fotoelektryczny EMI 9789 Q, filtr UBV,
CCD kamera FLI, filtr BVRI-Bessel.
Obserwatorium i planetarium w Preszowie
W obiekcie byłych wodociągów przy ulicy Rumanovej zostało 28.10.1948 w Preszowie otwarte
pierwsze Ludowe Obserwatorium na Słowacji. Jego program od początku koncentrował się
wokół obserwacji słonecznej fotosfery, sztucznych satelitów i popularyzacji astronomii. W roku
1972 obserwatorium uzyskało rangę wojewódzkiego. W roku 1978 została zakończona jego
odnowa. Później prowadzone były kolejne prace remontowe, przy czym 04. 10. 1984 otwarto
nowe planetarium. Jednym ze znanych osiągnięć astronomów Leonarda Kornoša i Štefana
Gajdoša było odkrycie małej planety 59419 (1999GE2) w roku 1999. Planecie została 09.11.2003
oficjalnie nadana nazwa Preszów w Minor Planet Centrum, Cambridge USA.
Działalność: Obecnie działalność obserwatorium skupia się na oprowadzaniu wycieczek,
wykładach i obserwacji prowadzonej dla szkół (Muzyka pod gwiazdami: estetyczno-artystycznomuzyczny program audiowizualny, Bajkowo audiowizualne programy dla przedszkolaków), dla
publiczności (programy kształcące audiowizualne oraz filmy dla dorosłych), obserwacji i
seminariów specjalistycznych, wieczorów przy teleskopie, wystaw.
Sprzęt techniczny: projektor, Jenoptik ZKP 2 Coudé refraktor
14
Możliwości obserwacji: Słońce, Księżyc, planety, komety, galaktyki, gwiazdozbiory, meteoryty
Zanieczyszczenie świetlne: wysokie
Inne usługi: sala wykładowa z ilością 68 miejsc, pomieszczenie w formie amfiteatru do
obserwacji.
Wykorzystanie: specjalistyczne, również dla grup laików (turyści, studenci, uczniowie)
Dostępność: w centrum miasta Preszów niedaleko szpitala. Dociera tam komunikacja miejska
oraz samochody osobowe.
Atrakcje turystyczne w okolicy: centrum miasta Preszów
Kontakt: Hvezdáreň a planetárium v Prešove, Dilongova 17, 080 01 Prešov
www.astropresov.sk, [email protected], +421 51 7733218, 7722065
Poddukielskie Centrum Oświatowe Svidnik, Obserwatorium Roztoki
Obserwatorium Roztoki jest Poddukielskiego Centrum Oświaty w Svidniku. Placówka ta
powstała w roku 1982, od końca lat osiemdziesiątych XX wieku ma siedzibę w odnowionym
budynku byłej jednostki celnej w Roztokach, wybudowanej w roku 1928.
Działalność: Obecnie działalność obserwatorium to głównie wycieczki, wykłady i obserwowanie
nieba przez osoby prywatne oraz szkoły, specjalistyczne obserwacje zmiennych gwiazd, Słońca i
innych obiektów, organizacja specjalistycznych oraz szkolnych wycieczek i seminariów,
konkursów astronomicznych i działalność metodologiczna dla szkół oraz astronomów amatorów.
Sprzęt techniczny: Obserwatorium posiada główny teleskop w astronomicznej kopule –
Cassegrain (średnica 0.40 m), służący do fachowych obserwacji za pomocą naukowej CCDkamery, refraktorem (średnica 0.15 m) umieszczonym w wysuwanym obsewatorium, które służy
do obserwacji dla zwiedzających z kilku przenośnych sprzętów.
Możliwości obserwacji: Słońce, Księżyc, planety, komety, galaktyki, gwiazdozbiory, meteoryty
Zanieczyszczenie świetlne: relatywnie niskie
Inne usługi: Obserwatorium oprócz pomieszczeń pracowniczych oraz wykładowych dysponuje
również kwaterami dla uczestników imprez astronomicznych. Niedaleko znajdują się również
inne miejsca z możliwością zakwaterowania w Svidniku oraz Bardejovie. Do dyspozycji jest w
pełni wyposażona kuchnia, która czynna jest jedynie podczas większych imprez.
Wykorzystanie: specjalistyczne, również dla publiczności (turyści, studenci, uczniowie)
Atrakcje turystyczne w okolicy: Zamek Zborów, Bardiów, Bardejovske kúpele, kąpielisko
Svidník, Muzeum Kultury Ukraińsko-Rusińskiej, Muzeum Wojskowe Svidník, skansen Svidník,
szczyt Kalinec, punkt obserwacyjny-wieża widokowa Rohuľa
Dostępność: 16 km od Svidníka (1 km za wsią Roztoky), po średniej jakości drodze. Autobusem
ze Svidníka do Roztok jedynie w dniach pracy, w weekend nie. Ewentulnie autobusem do
Nižného Mirošova (5 km od obserwatorium), stamtąd pieszo.
Kontakt: Hvezdáreň Roztoky, 090 11 Roztoky
http://www.osveta.sk, [email protected], tel./fax: +421 54 7592320
Planetarium Vihorlackie
Planetarium Vihorlackie w Humennem zostało założone w roku 1952 i w ciągu 50 lat istnienia
stało się znanym centrum kształcenia astronomicznego, promocji obserwacji w regionie Horného
Zemplína. Budynek planetarium umieszczony jest w centrum miasta i jest łatwo dostępny dla
odwiedzających. Znajduje się tu sala wykładowa dla 50 osób oraz prowadzone są różne
obserwacje za pomocą teleskopu umieszczonego w 4 metrowej kopule. Działalność fachowa
15
została przesunięta do ośrodka znajdującego się w Obserwatorium Astronomicznym na
Kolonickim Sedle. Podstawowym posłaniem planetarium jest dzięki obserwacjom i badaniom
naukowym gromadzić, naukowo i fachowo oceniać oraz fachowo opracowywać i prezentować
publiczności najnowsze osiągnięcia i uwagi z dziedziny astronomii oraz nauk pokrewnych, w
regionie Horneho Zemplina, głównie na terenie powiatu Humenne, Snina, Medzilaborce oraz
Vranov nad Topľou.
Działalność: działalność fachowa, przede wszystkim rysowanie słonecznej fotosfery metoda
projekcji, jak również obserwacja zaćmień gwiazd przez Księżyc, planety. Dla publiczności
różnego rodzaju wycieczki (słoneczna fotosfera metodą projekcji), wykłady dla uczniów szkół
podstawowych (uzupełnione o rozszerzoną fizykę), wykłady teoretyczne wraz z pokazami
audiowizualnymi, popołudnia filmowe o różnej tematyce, wieczorne wycieczki połączone z
obserwacją Księżyca i planet.
Sprzęt techniczny: teleskop Cassegrain (średnica 0.25 m), słoneczny refraktor Kepler (średnica
0.08 m, teleskop Kepler (średnica 0.10 m)
Możliwości obserwacji: Słońce, Księżyc, planety, komety, galaktyki, gwiazdozbiory, meteoryty,
gwiazdy zmienne, zaćmienia, roje meteorytów
Zanieczyszczenie świetlne: wysokie
Wykorzystanie: dla fachowców, ale i szerokiej publiczności (turyści, studenci, uczniowie)
Dostępność: bezpośrednio w centrum miasta, dostępne za pomocą auta, autobusu i na pieszo. Dla
publiczności dostępne w dniach pracy w godzinach od 07:30 do 15:30, w środę i w piątek
dodatkowo od 18:00 do 22:00. W sobotę i niedzielę zamknięte. Wykłady możliwe przy
minimalnej liczbie zainteresowanych 10 osób. Wieczorne obserwacje bez ograniczeń.
Atrakcje turystyczne w okolicy: Vihorlatskie Muzeum w Humennem
Kontakt: Vihorlatská hvezdáreň, Mierová 4, 06601 Humenné
www.astrokolonica.sk, [email protected], +421 57 7754753
Obserwatorium Astronomiczne na Kolonickim sedle
Obserwatorium Astronomiczne na Kolonickim sedle jest miejscem przeznaczonym do
prowadzenia specjalistycznych obserwacji. W roku 1987 została na początku wybudowana wieża
obserwacyjna, w latach 1998 – 1999 powstał sam budynek obserwatorium. Dominantą
obserwatorium jest od roku 2000 Vihorlatski teleskop narodowy – teleskop typu Cassegrain o
średnicy głównego lustra 1 metr, który jest największym teleskopem na Słowacji. Obserwatorium
prezentuje kompleks służący wykonywaniu fachowych działań w dziedzinie obserwacji
zmiennych gwiazd, meteorów, zaćmień gwiazd przez Księżyc oraz fotosferą Słońca. W ramach
projektu Karpackie Niebo, zostanie w roku 2011 dokończona budowa nowego planetarium. W
latach 2011 – 2012 zostanie w ramach kolejnego projektu „Karpackie centra działań
edukacyjnych” wybudowany astroskansen oraz obiekt z miejscami noclegowymi oraz restauracją.
Działalność: odbywają się tu regularnie organizowane wycieczki połączone ze zwiedzaniem
obserwatorium, wykłady dla uczniów szkół podstawowych (uzupełnione i rozszerzone lekcje
fizyki), specjalistyczne wykłady opracowane do własnych programów audiowizualnych, filmy
edukacyjne popularno-naukowe, wieczorne wycieczki połączone z obserwacją Księżyca, planet z
gwiazdozbioru oraz mgławic i galaktyk, następnie różnego rodzaju praktyki, coroczne
ogólnokrajowe ekspedycje „Variable”, turystyczne przemarsze po Małej i Dużej Drodze Planet
oraz inne imprezy dla zwiedzających. Od grudnia 2010 w Obserwatorium Astronomicznym na
Kolonickim Sedle prowadzona jest obserwacja jasności nocnego nieba celu dokładnego poznania
problematyki ochrony nocnego nieba przed zanieczyszczeniem świetlnym.
16
Sprzęt techniczny: do obserwacji specjalistycznych: Vihorlatski Teleskop Narodowy (średnica 1
m), Celestron 14“ (średnica 0.35 m), Celestron 11“ (średnica 0.28 m), reflektor Púpava (średnica
0.28 m). Dla zwiedzających: teleskop Maksutov-Cassegrain (średnica 0.15 m), słoneczny
refraktor Coronado 60mm, binokular 25x100, Newton Hugo (średnica 0.27 m) i inne.
Możliwości obserwacji: Słońce, Księżyc, planety, gwiazdy binarne, gwiazdozbiory, komety,
galaktyki, mgławice, gwiazdy zmienne, zaćmienia, roje meteorytów
Zanieczyszczenie świetlne: relatywnie niskie
Wykorzystanie: dla fachowców, ale i szerokiej publiczności (turyści, studenci, uczniowie)
Inne usługi: Skromne zakwaterowanie i posiłki dla ograniczonej ilości odwiedzających. Oprócz
tego inne miejsca noclegowe we wsi Kolonica (Private Village Farm, Jozef Chomanič), Stakčín
(Hotel Armales). Wyprawy turystyczne z przewodnikiem (Jozef Chomanič).
Dostepność: 12 km od Sniny, 2 km za wsią Kolonica, przy głównej drodze w kierunku granicy
ukraińskiej.
Atrakcje turystyczne w okolicy: Ośrodek Rekreacyjny Bejvoč, Ośrodek Rekreacyjny Sninské
rybníky, Trasa Edukacyjna Mała i Wielka Droga Planet, ścieżki rowerowe (po śladach kolejki
wąskotorowej na Pogórzu Vihorlatskim, R-61 Zielony Rower), drewniane kościółki w okolicy
(Šmigovec, Hrabová Roztoka, Ruská Bystrá, Kalná Roztoka, Uličské Krivé, Ruský potok,
Topoľa), cmentarze żydowskie (Ulič, Topoľa, Hodošík...), rówżnego rodzaju imprezy kulturalnotowarzyskie (Bejvoč fest w Kolonicy, Rock pod kamieniem na Sninskich rybníkach)
Kontakt: Obserwatorium Astronomiczne na Kolonickim sedle
www.astrokolonica.sk, [email protected], +421 57 7674348
Obserwatorium Astronomiczne i galeria w Gimnazjum w Sninie
W ramach projektu Karpackie Niebo (beneficjent: Planetarium Vihorlatskie Humenne), została
opracowana w Gimnazjum w Sninie, będącym partnerem projektu, w roku 2010 specjalna
dokumentacja projektowa zawierająca plany budowy punktu obserwacyjnego budynku
Gimnazjum w Sninie, z wykorzystaniem nadającej się do tego wieżyczki na dachu budynku
szkoły. W ramach dalszego zwieńczonego sukcesem projektu „Karpackie centra działań
edukacyjnych”, który realizuje Gimnazjum Snina. W ramch niego w latach 2011 – 2012 strych
gimnazjum zostanie przebudowany w celu prowadzenia kolejnych działań edukacyjnych.
Efektem będzie nowe obserwatorium astronomiczne i galeria, wykorzystywana na krótkotrwałe
pobyty edukacyjne.
Działalność: obecnie przede wszystkim w celach kształcenia, również dla pozaszkolnych działań
edukacyjnych w ramach kółek zainteresowań. Potencjalnie dla studentów szkół wyższych,
łącznie z polskimi w ramach wymiany, jak również rodzice uczniów, ewentualnie zainteresowani
odwiedzający.
Sprzęt techniczny: teleskop słoneczny CORONADO SOLAR MAX 60, automatyczny teleskop
MEADE LX200 10'' (średnica 0.25 m), teleskop DOBSON MEADE LIGHTBRIDGE 16''
(średnica 0.40 m), teleskop binokular BINO OBERWERK BT 100x25, CCD kamera z filtrami,
fotoaparat CANON EOS 55OD, obiektyw CANON EF 70-300, multimedialny przewodnik po
niebie – przenośne obserwatorium SKYSCOUT. Sprzęt został przekazany w roku 2010 w ramach
projektu Karpackie Niebo. Po ukończeniu przebudowy dachu budynku gimnazjum na
obserwatorium astronomiczne, będzie do dyspozycji w celu podniesienia jakości nauki fizyki w
gimnazjum, do pracy dla fanów astronomii w ramach kółek zainteresowań, jak również dla
zainteresowanych.
17
Możliwości obserwacji: Słońce, Księżyc, planety, komety, galaktyki, gwiazdozbiory, mgławice,
meteory.
Zanieczyszczenie świetlne: typowe miejskie
Inne usługi: Na razie żadne. Usługi noclegowe i gastronomiczne są dostępne w niewielkiej
odległości w centrum miasta w bardzo szerokiej ofercie.
Atrakcje turystyczne w bliskiej okolicy: Ośrodek Rekreacyjny Sninské Rybníky, Kapliczka
Rhollowców, cmentarze wojskowe, cmentarze żydowskie, Zemplínske Hámre (ośrodek
sportowo-rekreacyjny Barnova Rika).
Wykorzystanie: dla zainteresowanych (uczniowie, rodzice uczniów, turyści)
Dostępność: w centrum miasta Snina, Godziny otwarcia do uzgodnienia.
Kontakt: Gymnázium Snina, Študentská 4, 069 01 Snina
www.gymsnina.sk, [email protected],
+421 57 762 3353, 915 937 113
Zegar Słoneczny w Województwie Proszowskim
Powiat Bardejov
Bardejov – ratusz
Bardejov – szkoła ekonomiczna
Tarnov – kościół
Zborov – kościół
Powiat Kežmarok
Kežmarok – kapliczka
Krížová Ves – kościół
Lendak – kościół gotycki
Slovenská Ves – kościół
Spišská Belá – parafia (3 godziny)
Tvarožná – kościół
Powiat Levoča
Bijacovce – kościół romański
Spišské Podhradie – katedra
Spišské Podhradie – dom księdza
Powiat Prešov
Fričovce – pałac renesansowy
Prešov – kościół parafialny
Prešov – dom prywatny ul. Hollého 13
Široké – kościół barokowy
Široké – dom prywatny ul. Prešovská 112
Powiat Poprad
Batizovce – kościół
Skalanté pleso – budynek AÚ SAV
Spišská Sobota – kościół
Tatranská Lomnica – szkoła J. Jesenského
Tatranská Lomnica – pensjonat Bělín nr 50
Powiat Snina
Kolonica – obserwatorium astronomiczne na
Kolonickim sedle
Powiat Stará Ľubovňa
Červený kláštor – teren klasztoru
Podolínec – kościół barokowy
Powiat Svidník
Belejovce –dom prywatny, niedaleko
planetarium w Roztokach
Powiat Vranov nad Topľou
Vranov nad Topľou – kościół
Nižný Hrušov - kościół
18
Kalendarz regularnych imprez astronomicznych
03.01 Słońce w perygeum, najmniejsza odległość między Ziemią a Słońcem
21.03 wiosenna równonoc, początek astronomicznej wiosny
Marzec – kwiecień: najlepsze warunki do obserwacji światła zodiakalnego wieczorem,
najlepsze warunki na maraton Messiera.
21.04 Maksimum roju meteorytów Lyridy
21.06 Przesilenie letnie, początek astronomicznego lata
06.07 Słońce w apogeum, największa odległość między Ziemią a Słońcem
12.08 Maksimum roju meteorytów Perzeidy
23.09 Jesienna równonoc, początek astronomicznej jesieni
wrzesień – październik: najlepsze warunki na obserwację światła zodiakalnego o poranku
21.10 Maksimum roju meteorytów Orionidy
17.11 Maksimum roju meteorytów Leonidy
14.12 Maksimum roju meteorytów Geminidy
22.12 Zimowe przesilenie, początek astronomicznej zimy
Regularne imprezy astronomiczne w Województwie Preszowskim
Luty - Seminarium o astronomii obserwacyjnej ZIRO organizuje Poddukielskie Centrum
Oświatowe w Svidníku w planetarium w Roztokach
Marzec – Seminarium o metodach detekcji w astronomii KOLOFOTA organizuje
Vihorlatskie Planetarium w Obserwatorium Astronomicznym na Kolonickim sedle.
Lipiec (10 dni około lipcowego nowiu) – ekspedycja VARIABLE, spotkanie obserwatorów
gwiazd zmiennych, organizuje Vihorlatskie Planetarium w Obserwatorium
Astronomicznym Kolonickim sedle.
Lipiec – ASTROBIKERS, spotkanie astronomów amatorów i rowerzystów
Sierpień (około 13.8 ) - ekspedycja PERZEIDY skierowana na obserwację roju
meteorytów Perzeidy.
Grudzień (pierwszy weekend) – Międzynarodowa konferencja na temat badań gwiazd
zmiennych KOLOS organizuje Vihorlatskie Planetarium w obserwatorium
Astronomicznym na Kolonickim sedle.
„Ciemne” miejsca odpowiednie do prowadzenia obserwacji
Powiat Snina: Park Ciemnego Nieba Połoniny powstał 03.12.2010 w celu promowania i
ochrony nieba nocnego, które jest podstawą ochrony środowiska naturalnego przed
zanieczyszczeniem świetlnym. Całkowita powierzchnia parku wynosi 48 519 ha, przy czym
obejmuje teren Parku Narodowego Połoniny (29 805 ha), jego obszar chroniony (10 973 ha) oraz
terytorium 5 wsi poza Pakiem Narodowym Połoniny (Kolonica, Ladomírov, Kalná Roztoka,
Klenová, Ruská Volová, całkowicie 7 741 ha). Przez park przechodzi 49. równoleżnik. Na terenie
parku panują najlepsze warunki do prowadzenia nocnych obserwacji nieba na Słowacji, gdzie
jasność nocnego nieba wobec jasności naturalnego nieba wynosi od 1,11 do 1,33 razy. Na
nocnym niebie wspaniale widoczna jest Droga Mleczna a bez pomocy teleskopu widocznych jest
nawet 2000 innych gwiazd. Dla porównania w miastach gwiazd tych jest 200, zaś dużych
19
miastach jedynie 20 gwiazd. Przy dobrej pogodzie na niebie można zaobserwować również
obiekty i zjawiska, jak np. światło zodiakalne, pas zodiakalny. Na terenie parku powstało
Obserwatorium Astronomiczne na Kolonickim Sedle, które dzięki wyjątkowej jakości nocnego
nieba może uzyskiwać najwyższej jakości dane naukowe, jak również popularyzować astronomię
i astroturystykę. Oprócz obserwatorium astronomicznego znajdują się tu bardzo dobre miejsca do
obserwacji również grzebienia Pogórza Nastaz między Ruską Volovą a Uličem, Poľovnícka chatą
za wsią Osadné, wieś Runina (połaczone wejściem na szczyt Ďurkovec).
Powiat Snidnik: Planetarium Roztoki oraz jego bliska okolica (pogórze Beskidu Niskiego). W
okolicy planetarium oprócz wyjątkowej przyrody są również unikalne warunki do obserwacji
wszechświata.
2.3.2 Usługi w dziedzinie kultury
Działalność kulturalną w powiecie Snina prowadzi przede wszystkim Galeria Andreja Smoláka
w Snine, prezentująca oryginalne dzieła współczesnych słowackich i zagranicznych artystów
oraz mistrzów światowej moderny. Galeria regularnie organizuje Międzynarodowy Festiwal
Plastyczny, w ramach którego co roku we wrześniu odbywają się w Sninie i okolicy liczne
wystawy i imprezy towarzyszce. Inne działania kulturalne, skierowane na prezentację historii i
współczesnej twórczości, organizuje Dom Maticy Słowackiej w Sninie. Folklor i miejscowe
zwyczaje są zachowywane dzięki regularnym imprezom np. „Stawiamy maje” (Snina),
Regionalne Uroczystości Folklorystyczne w Ubli, Wspomnieniowe Obchody Rocznicy Narodzin
Petra Lodija (Zboj), Kiełbasa z Klobasova (Klobasov), Rusiński Festiwal Folklorystyczny
(Pčolinné), Spotkanie Mieszkańców Zatopionych Terenów Starina (Ruské), Festiwal Alexandra
Duchnoviča (Topoľa), Festiwal Kultury i Sportu (Ulič), Hámorská miľa (Zemplínske Hámre),
Regionalne Uroczystości Folklorystyczne Rusinów i Ukraińców (Pichne), Połonińskie Ognisko
(Runina), Podvihorlatski Festiwal Folklorystyczny (Snina), Festiwal Ancja Jaburová (Stakčín),
Dni Miasta Snina (Snina), Večurky pod Nastazem (Stakčínska Roztoka) i inne. Do
najpopularniejszych zespołów folklorystycznych oprócz zespołu Vihorlat należy również znany
zespół Šiňava.
W powiecie Svidnk znajduje się dużo więcej instytucji kulturalnych: Słowackie Muzeum
Narodowe – muzem kultury Ukraińsko-Rusińskiej w Svidnku z ekspozycją kulturalnohistoryczną, Galerią Dezidera Milly’ego wraz ze skansenem – ekspozycja w naturze. Oprócz tego
znajduje się tu Muzem Wojskowe w Svidniku. Bliższe informacje można odnaleźć w punkcie
2.2.3. W powiecie działa również 46 bibliotek publicznych, jak również biblioteka powiatowa z
własnym bibliobusem. Prawie w każdej wsi działa dom kultury, w którym odbywają się
regularnie imprezy kulturalne.
20
2.3.3 Usługi w dziedzinie sportu i rekreacji
Ośrodek Rekreacyjny Sninské rybníky (powiat Snina)
Sninské rybníky, oddalone od Sniny o 3,5 kilometra, zapewniają podmiejską rekreację
mieszkańcom Sniny i dalszych okolic. Uprzednie 3 stawy rybne służące do kąpieli w roku 2010
zostały przebudowane na jeden naturalny basen, którego oczyszczanie zapewnia naturalny biotop
roślin wodnych. Fontanna, która osławiła Snińskie stawy głównie w sezonie zimowym ponownie
została oddana do użytku. Oprócz tego bio-basenu w ośrodku znajduje się inny basen niekryty
przy Dziecięcym Ośrodku Rekreacyjnym Vihorlat oraz basen kryty i sauny w hotelu Kamei.
Oprócz kąpieli można również uprawiać inne sporty, jak tenis i siatkówkę. Znajduje się tu plac
zabaw dla dzieci. Jest możliwość łowienia ryb, pływania kajakiem, uprawiania turystyki pieszej
oraz rowerowej. Niedaleko Ośrodka znajduje się cmentarz żydowski z czasu I wojny – Giglovo.
Ośrodek Sportowo-rekreacyjny Barnova rika, Zemplínske Hámre (powiat Snina)
Ośrodek posiada podgrzewany basen o długości 25 metrów oraz basen dla dzieci, saunę, boisko
wielofunkcyjne ze sztuczną trawą, dwa korty tenisowe, boisko do piłki nożnej, plac zabaw dla
dzieci, miejsce do grillowania, oczywiście z bufetami i sanitariatami łącznie z bezbarierowym
WC. Obecnie jest to najchętniej odwiedzane miejsce w powiecie. Dziennie przy dobrej pogodzie
miejsce to odwiedza 1000 osób. Ośrodek znajduje się w pięknej scenerii Pogórza Vihorlatskiego.
Niedaleko ośrodka znajduje się Gazdowski Dwór – restauracja serwująca tradycyjne potrawy,
posiadająca kącik zoologiczny oraz plac zabaw dla dzieci.
Kąpielisko – wodny świat Svidnik (powiat Svidnik)
Posiada jeden basen kryty termalny (34°C), 3 baseny otwarte – pływacki (50x25 m), dziecięcy
(8x4 m) oraaz rekreacyjny (25x12 m) z wodnymi atrakcjami i podgrzewaną wodą oraz jeden
tobogan. Na terenie kąpieliska można uprawiać różnego rodzaju sporty (siatkówkę plażową, tenis
stołowy, piłkę nożną, jeździć na motocyklu, samochodzikach itp.). Znajduje się tam plac zabaw
dla dzieci oraz dostępne są usługi gastronomiczne w formie Fast-foodów.
Ośrodki Narciarskie Parihuzovce oraz Ulič (powiat Snina)
Parihuzovce: trasa zjazdowa 800, 500 i 450 m. Również z możliwością sztucznego zaśnieżania.
Ulič - Čierťaž: trasa zjazdowa 350 m. Bez sztucznego zaśnieżania.
Ośrodki narciarskie Medvedie oraz Šarbov (powiat Svidník)
Medvedie: trasa zjazdowa 600 m i 400 m. Również z możliwością wieczornego zjeżdżania oraz
pożycznai nart.
Šarbov: trasa zjazdowa 600 m i 200 m. Również wożenie turystów na saniach pociągane przez
konie. W obu ośrodkach brak możliwości zaśniżania sztucznego.
21
2.3.4 Szlaki edukacyjne
Powiat Snina:
Niebieski TZCH 2813 – Szlak edukacyjny Sninské Rybníky – Sninský Kameň – Morské oko –
Remetské Hámre, rozpoczyna się na ternei Sninské Rybníky (310 m n. m.) i prowadzi przez
Sninský kameň (1005 m n. m.) oraz Morské oko (609 m n. m.) do wsi Remetské Hámre. Oferuje
informacje o warunkach przyrodniczych na pogórzu Vihorlat, o unikalnych dziełach natury
Sninskiego kameňa oraz jeziora Morské oko, jak również o historii hutnictwa i górnictwa w
Vihorlacie w XIX wieku. Całkowita długość trasy wynosi 24 km, przy czym znajduje się na niej
10 przystanków.
Szlak edukacyjny Miroslava Poliščuka – prowadzi ze wsi Ulič po tzw. Drodze hrabiów na
masyw górski Nastazu. Oferuje informacje o warunkach przyrody Parku Narodowego Połoniny,
tradycjach zbójnickich drużyny Fedora Hlavatego oraz historii wsi Ulič. Szlak ma długość 12 km,
15 przystanków, czas trwania 4 godziny. Dostępny jest latem, w zimie zaś na biegówkach.
Szkolny szlak edukacyjny EKO szlak Ulič – prowadzi ze wsi Ulič od szkoły do Mergancego
Kamienia. Jest odpowiedni głównie dla młodzieży szkolnej, ale również rodzin z dziećmi. Ma 5
km i 8 przystanków: 1. Podstawowe informacje, 2. Z życia drzew, 3. Przy stawie, 4. Świat roślin,
5. Świat zwierząt, 6. Marmaroskie diamenty, 7. Uličská Ostrá – park narodowy, 8. Kamień
Merganców.
Szlak edukacyjny Havešová położona w Rezerwacie Przyrody Havešová w Parku
Narodowym Połoniny, nie został wyznaczony w terenie, ponieważ można go przejść jedynie pod
opieką przewodnika z Parku Połoniny. Na tej długiej na 3 km trasie o 6 przystankach, uczestnik
może zapoznać się z etapami rozwoju puszczy.
Międzynarodowy leśniczy szlak edukacyjny Udava - Solinka prowadzi przez Rezerwat Udava
i wzdłuż grzebienia łączy wieś Osadné w powiecie Snina z końcową stacją polskiej kolejki leśnej
w Balnicy, skąd prowadzi dalej wzdłuż rzeczki Solinka. Na terytorium Słowacji ma długość 2,2
km, około 300 metrowe przewyższenie i przerywa go 10 przystanków, ma tablice informacyjne w
języku słowackim, polskim i angielskim, pierwsza znajduje się we wsi Osadné. Szlak prowadzi
wzdłuż żółtej trasy turystycznej i jest to właściwie były „Szlak Karczmarza“, który kończy się na
grzebieniu Beskidów na granicy państwowej z Polską.
Do tej trasy zostały dołączone 2 polskie odcinki szlaku edukacyjnego o długości 5 km i 2 km.
Nowe odcinki umożliwiają turystom zapoznanie się w pięknem bieszczadzkich lasów, pozwalają
poznać miejsca gdzie zamieszkują bobry i rosną niespotykane kwiaty, jak również poznać
beskidzką leśną wąskotorówkę, która działała za czasów Austro-Węgier (22.1. 1898) a obecnie
jest jedną za najpopularniejszych atrakcji sezonowych.
Powiat Svidník:
Szlak edukacyjny przy Dukli prowadzi po ekspozycjach techniki wojskowej i przez
odrestaurowane bunkry, ziemianki oraz stanowiska wojskowe z czasów operacji Karpacko –
dukielskiej pod koniec II wojny światowej.
Szlak Karpackich Kościołów Krosno - Stropkov łączy najcenniejsze kościoły i miejsca święte
na pogórzu Niskiego Beskidu. Szlak prowadzi przez wsie: Stropkov - Krušinec - Vyškovce Vislava - Olšavka - Bukovce - Staškovce - Vladiča - Gribov - Kožuchovce - Miroľa - Bodružaľ Krajná Poľana - Nižný Komárnik - Vyšný Komárnik - Barwinek - Trzciana - Dukla - Chyrowa Wietrzno - Krosno - Miejsce Piastowe - Iwonicz - Rymanów - Królik Polski – Jaśliska.
22
Droga wina: nawiązuje do dawnych tradycji handlu węgierskim winem na trasie, która prowadzi
z Krosna przez Duklę, Barwinek lub Jaśliska, dalej przez Słowację aż na Węgry.
2.3.5 Szlaki turystyczne dla turystów pieszych
Powiat Snina:
W parku Narodowym Połoniny: Grzebieniem Poloninskich Karpát (Nová Sedlica - Ruské
Sedlo – Balnica), szlak drogą „Porta Rusica“ (Runina - Ruské Sedlo), szlak ikon (Uličské Krivé
- Ruský Potok – Topoľa), szlak Nová Sedlica – Čierťaž, szlak Runina – Komúrny, szlak
Runina – Tri studničky, szlak Doliną Pirackiej Udavy (Osadné – Balnica), szlak
do Mergencowego kamienia (Ulič – sedlo pod Veľkou Ostrou), szlak Doliną Hlbokiego potoku
(Nová Sedlica - Riaba skala).
W CHKO Vihorlat: Kaldera wygasłego wulkanu (Remetské Hámre - Sninský kameň Podhoroď), Dolina Bystrého potoka (Snina - Sninský kameň), Jozefova dolinou (Snina Zemplínske Hámre - Sninský kameň – Morské oko), Strihovskie sedlo (Strihovec – potok Okná).
Powiat Svidnik:
Sieć oznaczonych szlaków turystycznych nawiązuje do Szlaku Wolności (Szlak bohaterów
Słowackiego Powstania Narodowego) – kolor czerwony, który jest częścią Międzynarodowego
Szlaku Turystycznego E8, prowadzącego łukiem Karpat od Devína po Dukielski przesmyk o
długości 705 km. Turyści mogą sobie wybrać szlak w zależności od preferowanej długości i
stopnia trudności: Červená značka (0901/S Kurimka - Svidník 12 km, 0901/t Svidník Dukliansky priesmyk 25 km, 0918/f Kalinov - Čertižné, sedlo 18 km, 0918/g Čertižné Dukliansky priesmyk 14 km, 0918/h Dukliansky priesmyk - Vápeník, sedlo 20 km, 0918/i
Vápeník - Nižná Polianka 12 km), szlak niebieski (2876 Nižný Komárnik - Malá Poľana 19 km,
2871/a Nová Kelča - Tokajík 7 km, 2871/b Tokajík - Brusnica - Stropkov 20 km, 2871/c
Stropkov - Šarišský Štiavnik 9 km, 2875 Šarišské Čierne - Svidník 18 km, Nižná Jedľová Vápeník 11 km), szlak zielony (5784 Vyšná Pisaná - Šarbov 10 km, 5785 Vápeník - Vápeník,
sedlo 3 km, 5786 Krajná Poľana - Miroľa - Krajné Čierno 18 km, 5789/a Svidník - Šandal 18 km,
5789/b Šandal - Valkov 25 km) i szlak żółty (8811 Stropkov - Šandal 5 km, 8812 Bžany Jakubov - Valkov 7 km, 8814 Príkra - Jaruhy - Sed.Javorina 4 km). Do najpopularniejszych
szlaków turystycznych należy szlak ze wsi Nižná Jedľová do punktu widokowego Svidník –
Čierna hora. Innym znanym miejscem jest punkt widokowy Svidník – Rohuľa.
2.3.6 Trasy rowerowe
Powiat Snina:
Międzynarodowy Szlak Rowerowy Zielony rower – Zelený bicykel – Zjelony velosiped R61
(szlak zielony) o całkowitej długości 262 km, prowadzi przez niezwykle malownicze tereny
trzech państw – Polski (85 km), Słowacji (47 km) i Ukrainy (130 km). Trasa rozpoczyna się w
polskim mieście Lesko, po stronie słowackiej prowadzi od Ruského sedla, przez Stakčín,
Kolonické sedlo po Ubľę aż na Ukrainę, gdzie po wyznaczeniu przez ukraińską grupę cyklistów
będzie prowadzić dalej przez Wielkie Berezne, Użocką Przełęcz i Krościenko z powrotem do
punktu wyjściowego w Polsce. Na razie zostały wyznaczone trasy jedynie w Polsce i na
Słowacji. Na słowackim odcinku szlaku R61 można zapoznać się ze sporą częścią historii Sniny:
przy nieistniejącej już wsi Ruské sześciokilometrowy odcinek kamiennej drogi „Porta Rusica“
23
z roku 1861, przy nieistniejącej już wsi Veľká Poľana na szczycie Hodošík (825 m. n. m.)
najwyżej położony cmentarz wojskowy na Słowacji z czasów I wojny światowej, gdzie
pochowanych jest 2200 żołnierzy, zalew Starina, przez towrzenie którego zostało wysiedlonych 7
wsi z 3463 mieszkańcami, w Stakčínie barokowy zamek z historycznym parkiem w stylu
angielskim z cennym cypryśnikiem błotnym, jak również prawosławna cerkiew oraz cmentarz
wojskowy z pochowanymi 959 żołnierzami, w Kalnej Roztoce drewniany kościółek św. Bazyla
z pierwszej połowy XVIII w., w Kolonicy obserwatorium astronomiczne z największym
teleskopem na Słowacji o średnicy głównego zwierciadła 1 m oraz wiele innych atrakcji.
Trasa ikon (szlak niebieski) o całkowitej długości 53 km umożliwia podziwianie piękna
drewnianych kościółków – cerkwi Uličskej doliny: Jalova – kościół św. Juraja z roku 1792,
Topoľa – kościół św. Michała Archanioła z roku 1650, Ruský Potok – kościół św. Michała
Archanioła z roku 1740 oraz Uličské Krivé – kościół św. Michała Archanioła z roku 1718.
Trsa rowerowa śladami snińskiej koleji o całkowitej długości 14,3 km rozpoczyna się w mieście
Snina, prowadzi głównie po starym nasypie kolejowym aż do wsi Zemplínske Hámre, przy czym
daje możliwość podziwiania niezwykle aktrakcyjnego terytorium pod Sninskim kameňem –
Janíčkova skala, Biele Kamene, Daľkovský potok oraz kamieniołomu w byłej hucie.
Trasa rowerowa śladami stakczyńskiej kolejki leśnej o całkowitej długości 8,9 km rozciąga się
od wsi Stakčín prowadzi przez trasę byłej kolejki leśnej aż do Strihovskich vrchov.
Cyklotrasa planet o całkowitej długości 7,1 km rozpoczyna się we wsi Kolonica, prowadzi przez
ośrodek turytyczny Bejvoč aż do obserwatorium astronomicznego na Kolonickim sedle.
Wymienione trasy prowadzą po leśnych i polnych drogach oraz starych nasypach kolejowych,
dlatego są odpowiednie głównie dla rowerów górskich.
Miejska trasa rowerowa o całkowitej długości 3 km łączy miasto Snina z częścią rekreacyjną
Sninské Rybníky – centrum usług noclegowych, gastronomicznych i sportowych.
Powiat Snina, powiat Svidník:
Karpacka trasa rowerowa (szlak czerwony) o długości 87,5 km (odcinek słowacki) prowadząca
z Polski przez Duklę, Preszów, Hostovice, Pčolinné, Sninę, Sninské rybníky, Strihovec, Dúbravę
i Ubľę na Ukrainę a przez Rumunię na Węgry.
2.3.7 Inne ciekawe miejsca w pobliżu powiatów Snina i Svidník
Miasto Humenné
W Humennem pod koniec XIV i na początku XV wieku został zbudowanyw kościół katolicki
wraz z klasztorem stylu gotyckim. W miejscu gdzie poprzednio stał średniowieczny zamek na
wodzie, została w roku 1641 dokończona budowa renesansowego kasztelu, który po wielu
przebudowach uzyskał kształ budynku w stylu barokowym. Kasztel, w którym obecnie znajduje
się Muzeum Vihorlatskie z ekspozycją artystyczno-historyczną, ekspozycją naukową, salą będącą
galerią i salą wystawową jak również stałą wystawą o historii Romów, otoczony jest parkiem w
którym znajduje się kilka cennych i chronionych drzew. Niedaleko muzeum znajduje się skansen
architektury ludowej z drewnianym kościółkiem Michała Archanioła pochodzącym z Novej
Sedlice (powiat Snina) wybudowanym w roku 1754, przewiezionym, zakonserwowanym
oraz ponownie wystawionym w latach 1974 – 1975. W mieście oprócz atrakcyjnie
24
odrestaurowanego rynku znajduje się również basen kryty oraz letnie kąpielisko, niedaleko
Humennégo znajduje się Park Narodowy Humenský Sokol, letni ośrodek rekreacyjny Slovenská
Volová oraz zimowy ośrodek rekreacji Chlm z dwoma wyciągami narciarskimi.
Zamek Brekov
Ruiny zamku górują nad andezytowym cyplem Klokočín nad Laborcom, we wsi Brekov na
drodze między Strážskym a Humennem. Zamek powstał na miejscu poprzedniego
przedwielkomorawskiego i wielkomorawskiego podgrodzia (VIII - IX w.). Pierwsza pisemna
wzmianka pochodzi z 1307 roku, gdzie zamek wymieniany jest pod nazwą Barko. W roku 1446
pod zamkiem doszło do walki między węgierskim królem Maciejem Korwinem a polskim królem
Kazimierzem IV, w której zwyciężył Maciej Korwin. Początkowo zamek należał do króla,
później kolejno jego właścicielami byli Petényiovcy, Drugethovcy i inni. Bronił drogi handlowej
z Potisia do Haličy. Był wielokrotnie niszczony aż do roku 1648, kiedy to zdobyli go i zburzyli
żołnierze Imricha Tökölego. Do dziś zachowała się jedynie potężna wieża wejściowa, kilka
pomieszczeń i resztki murów.
Zamek Jasenov
Ruiny nad wsią Jasenov, dziś część miasta Humenné. Zamek znajduje się na zalesionym,
wysokim 392 m szczycie, prawdopodobnie został wybudowany w XIII wieku po najeździe
tatarskim przez Pečeňovców, strzegł drogi z południa na północ. W XV wieku ufortyfikowany.
W XVI wieku ród Drugethów wybijał w nim fałszywe monety. Głównego mistrza Mikołaja,
który prowadził warsztat fałszowania, stracono w Preszowie. Podczas powstania
antyhabsburskiego J. Rákoczy polecił zburzyć zamek. Na wniosek hrabiego Andrássiego
rozpadająca się ruina został na początku poprzedniego wieku poddana konserwacji, zadaszono
większość obiektów i zabezpieczono część wejściową.
Miasto Medzilaborce
Miasto to znane jest głównie dzięki Muzem Sztuki Współczesnej Andy‘ego Warhola, które jako
jedyne w Europie poświęcone jest dziełom i pochodzeniu jednego z najważniejszych artystów
drugiej połowy XX wieku – Andy Warholowi. Celem miasta jest jego prezentacja w stylu popart. W myśl projektu tzw. „Warhol city“ dzieła Warhola prezentowane są w różny nietradycyjny
sposób, np. na przystankach, fasadach budynków itd.
Miasto Bardiów
Pierwsza pisemna wzmianka o Bardiowie pochodzi z roku 1241. Handel i rozwój produkcji
rzemieślniczej wysławił to miasto w XIV – XV wieku i wzniósł je na szczyty bogactwa. Z tego
okresu zachowały się liczne budynki świeckie i sakralne. Historię miasta przedstawia Miejski
Rezerwat Zabytków, dla którego przybywa tu wiekszość turystów. Miasto Bardiów jest od roku
2000 wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, przez co zaliczany jest do klejnotów
światowej kultury. Bardiów jest społeczno-kulturalnym, turystycznym i gospodarczym centrum
Górnego Szarisza.
Bardejovské kúpele
Bardejovské Kúpele zaliczają się do najpiękniejszych miasteczek uzdrowiskowych na Słowacji.
Sławę zdobyły już w dalekiej przeszłości głównie dzięki swoim wodom mineralnym, które
leczniczo oddziałują na układ trawienny. Dziesięć źródeł mineralnych wykorzystywanych jest
głównie na kuracje pitne.
25
Pierwsza wzmianka o Bardejovskich Kúpeľach pochodzi z roku 1247, kiedy król węgierski Bela
IV podarował miastu Bardiów teren dzisiejszego uzdrowiska wraz ze źródłami. W roku 1895 na
kuracji przebywała tu również cesarzowa Sisi, o której przypomina pomnik przy domu
uzdrowiskowym Alžbeta.
2.3.8 Baza noclegowa i gastronomiczna
Na omawianym terytorium znajdują się różnego rodzaju miejsca noclegowe w zależności od
jakości oraz wyposażenia, począwszy od czterogwiazdkowych hoteli aż po kwatery prywatne,
domki czy kempingi. Wiele z tych miejsc ma w ofercie również usługi gastronomiczne.
Powiat Snina
Hotel Kamei***, Snina, RO Sninské rybníky, Rybnická 2709, tel: +421 905 729 055,
[email protected], www.kamei.sk
Hotel Armales***, Stakčín, Duchnovičova 282/1, tel.: +421 57 767 4247, +421 57 767 4248,
[email protected], www.armales.sk
Eurohotel Vihorlat***, Snina, Strojárska 2206/97, tel.: +421 57 758 10 71, fax: +421 57 758
10 72, [email protected], www.eurohotelvihorlat.sk
Pensjonat Kremenec**, Nová Sedlica, tel.: +421 57 769 4156, [email protected],
www.kremenec.sk
Pensjonat Poloniny, Ulič, Svetlana Chomová - Reflex, Ulič 54, tel.: +421 915 317 172
Pensjonat LUKI, Zemplínske Hámre, Kostolné námestie 17, tel.: +421 57 7686165,
+421 908 323 869, [email protected], http://penzion.luki.szm.com/
Pensjonat Starý mlyn, Belá nad Cirochou, Riečna 37, tel.: +421 57 7683595,
[email protected]
Detské rekreačné zariadenie Vihorlat, Snina, RO Sninské rybníky, tel.: +421 57 76 22 707,
76 82 185, +421 905 349 557, [email protected], www.jurpak.sk
Obecná turistická ubytovňa Ulič, tel.: +421 57 7694132
Ubytovňa Borovka, Osadné 58, tel.: +421 910 181 991, http://www.borovka.sk/
Village Farm Kolonica, Jozef Chomanič, Kolonica 45, tel.: +421 57 76 74 339, +421 910
109 717, [email protected], www.kolonica.eu
Motorest Milka, Ubľa 276, tel.: +421 57 767 3510, 907 038 813
[email protected], www.motorestmilka.sk
Chata Alexander, Snina, RO Sninské rybníky, tel.: +421 905 346 965, [email protected],
http://www.alexandermaria.sk/
Chata RZ Trist, Dlhé nad Cirochou 484, tel.: +421 762 3798
Chata NP Poloniny, Nová Sedlica, tel.: +421 57 768 5615
Chata MARIUS Ing. Burdová, Michajlov, tel: +421 57 768 3115
Chata Grófske chyžky, LPM š. p., Nová Sedlica, tel.: +421 57 769 4138
Chata M. Sisák, Runina, tel.: +421 57 769 8162
Chata UNITUR, Snina, RO Sninské rybníky 684, tel.: +421 57 768 2285, 768 5735,
[email protected]
Chata, Ing. Repka, Ulič 4, tel.: +421 907 958 924
Chata Ubľa, tel.: +421 56 6523 330, +421 918 333 804, fax +421 56 6524 050,
[email protected]
26
Kwatery Snina, Marek Legemza, Komenského 806, Snina, tel.: +421 949 190 090,
http://www.legemza.szm.com/, [email protected]
Kwatery Snina, Daniela Fridrichová, Jesenského 1658/22, tel: +421 577 622 425
+421 918 546 719, [email protected]
Kwatery U Ľubky, Kolbasov 8, Ľuba Janková, tel.: +421 915 569 484
Autocamping, stanový tábor Snina, tel.: +421 905 537 091, +421 905 723 862,
[email protected], http://www.autocampsnina.szm.com/
Internat szkolny przy Združenej strednej škole Snina, Sládkovičova 2723/120, tel.: +421
57 762 2493, [email protected]
Powiat Svidník
Hotel Rubín**, Centrálna 274, Svidník, tel.: +421 54 752 4210, 752 2878,
[email protected], www.hotelrubin.sk
Hotel Hubert*, Svidník, Sovietskych hrdinov 221, tel.: 054/7523388, www.hotel-hubert.sk
Hotel Alfa*, Giraltovce, Duklianska 71, tel.: +421 54 732 2322
RELAX CENTRUM Hrabovčík Drustav spol. s r.o., Hrabovčík 127, Svidník, tel.: +421
904 194 777, [email protected], www.relaxcentrumhrabovcik.sk
Pensjonat Medveď, Medvedie, Tel: +421 905 77 50 30, 905 49 31 81,
[email protected], http://www.penzionmedved.eu/
Pensjonat v údolí Svidník, Kružlová 102, tel.: +421 905 472 489, 902 077 133,
www.penzionvudoli.sk/
Pensjonat Polianka, Nižná Polianka č. 73, tel./fax: +421 54 479 9110,
[email protected]
Family Pension Ladomirová, Ladomirová 104, tel.: +421 915 942 172, 910 672 552
Pensjonat Alexander Habura, Habura 33, tel.: +421 905 567683, www.penzionalexander.sk
Turistická ubytovňa Dalník, Medvedie 22, tel. : +421 908 977 410, 907 078 876
Motel JAMI, Kračúnovce 10, tel.: +421 918 237 995, [email protected],
www.skalnyorol.sk
Motorest Čepcov, Kuková 182, tel. : +421 54 732 28 59
Motel Ranč Krajná Poľana, tel.: +421 54 752 30 60
Motel Poľana Krajná Poľana, +421 905 553 528
Turistická ubytovňa Kračúnovce 10, tel.: +421 54 732 29 22
Internat szkolny przy SOŠ arm. gen. L. Svobodu, Svidník, tel.: +421 54 7882 170, 7882 171,
+421 907 940 406, [email protected], www.sossvidnik.edu.sk
Internat szkolny przy Súkromnej strednej odbornej škole Giraltovce, Dukelská 33, tel.: +421
918 340777, [email protected], http://www.zssgiralt.edu.sk/sluzby.htm
2.4 Zasoby instytucjonalne i menedżerskie
Na omawianym terytorium rozwinięta jest współpraca na poziomie samorządów. Miasto Snina
nawiązało i rozwija współpracę z polskim miastem Lesko oraz ukraińskim miastem Chust.
Svidník aktywnie współpracuje z polskimi miastami Krosno, Świdnik, Strzyżów oraz Dukla, jak
również z czeskim miastem Chrudim i ukraińskim Rachowem. Współpraca podmiotów
gospodarczych i organizacji pozarządowych, czy też stowarzyszeń turystycznych rozwija sie
bardzo powoli. Działania dotyczące planowania czy promocji nie są koordynowane.
27
Poniżej znajduje się przegląd organizacji, które przejawiają aktywność w dziedzinie turystyki:
Wschodniokarpackie Stowarzyszenie Ruchu Turystycznego w Snine, założono w roku
1997. Jego członkami są samorządy oraz podmioty gospodarcze w ruchu turystycznym.
Stowarzyszenie opracowało kilka zakończonych sukcesem projektów, które miały na celu
promocję regionu, dzięki niemu została również opracowana Strategia Rozwoju Turystyki
w powiecie Snina. Obecnie Stowarzyszenie połączone jest z Biurem Informacji
Turystycznej przy biurze podróży UNITUR Snina i nadal zajmuje się inicjatywami
związanymi z turystyką przejazdową oraz oferuje pakiety dla turystów podczas całego
roku. Jest autorem i administratorem strony www.regionsnina.sk
Rada Organizacji Dziecięcej FÉNIX Snina przygotowała i zrealizowała wyznaczenie
słowackiej części miedzynarodowej trasy turystycznej R61 Zielony Rower. Dodatkowo
przygotowuje międzynarodową trasę rowerową R63 „Po śladach Dobrego Wojaka
Szwejka“ prowadzącą do polskiego miasta Sanok oraz trasę rowerową „Po śladach
Herkulesa“ prowadzącą na Ukrainę. Obecnie we współpracy z polskimi organizacjami
partnerskimi przygotowuje projekt nowych produktów ruchu turystycznego – ekomuzeum,
przy czy w powiecie Snina proponowane jest powstanie 3 ekomuzeów: Formu ognia, Po
śladach Duchnoviča, Miejsca ciszy. Jest współautorem strony www.gotocarpathia.eu
Animoterapeutyczno – jeździeckie Centrum Snina, rozwija hipoturystykę w powiecie
Snina, jak również zajmuje się produkcją miejscowych specjałów serowych.
Regionalna Agencja Rozwojowa Svidník jest autorem wielu projektów prezentujących
dziedzictwo kulturalne oraz bogactwo naturalne powiatu Svidník
Euroregion Karpaty (z siedzibą w Koszycach), od roku 1993 zajmuje się koordynacją
wspólnych inicjatyw również z zakresu turystyki, ochrony środowiska i rozwoju kultury w
powiecie Svidník. Członkiem stowarzyszenia jest również miasto Svidník.
Kwestią negatywną dla powiatów Snina i Svidník jest to, że przedstawiane są jako całość –
docelowy kierunek turystyczny. Brakuje zdecydowanych działań koordynujących ruch
turystyczny, głównie związanych z promocją. Powinno to być zadanie miejscowego
Stowarzyszenia Ruchu Turystycznego, pod które spadałyby gminy, podmioty gospodarcze
i pozostałe organziacje mające swój udział w rozwoju ruchu turystycznego. Można by było
czerpać z doświadczeń międzynarodowych i przyjąć model opierajacy się na współpracy
wiekszej ilości organizacji specjalizujących się w znajomości konkretnego „mikroregionu“ czy
też konkretnego rodzaju turystyki (np. turystyka rowerowa, prowincjonalna, turystyka religijna –
dreniane kościółki, cmentarze wojskowe itp.). Przede wszytkim jednak dla rozwoju ruchu
turystycznego niezbędny jest fachowy personel z właściwym zapleczem technicznym oraz
zaakceptowany przez wszystkich zainteresowanych plan marketingowy sygnowany logo regionu
oraz oczywiście wsparcie finansowe na realizację projektu. Logo regionu Snina powstało w roku
2005 w skutek projektu Wschodniokarpackiego Stowarzyszenia Ruchu Turystycznego w Sninie.
Obecnie oprócz WSRT korzysta z niego tylko jenda instytucja – Miasto Snina.
Niezbędna jest ścisła współpraca stowarzyszeń z wszystkimi innymi podmiotami związanymi
z ruchem turystycznym, zarówno bezpośrednio, jak i niebezpośrednio. Przede wszytkim chodzi
o podmioty gospodarcze, wsie i miasta, jak również banki itp. Świetnym wyjściem wydaje się
być również współpraca z podobnymi stowarzyszeniami w pobliskich ośrodkach turytycznych,
by jak najefektywniej wykorzystać wzajemne kontakty przede wszystkim za granicą. Planowanie
współnych marketingowych zabiegów i wskazań stosowanych w celu wzmocnienia pozycji
28
omawianego terytorium jako kierunku turystycznego na rynku słowackim i międzynarodowym
należy przeprowadzić w sposób skoordynowany.
2.5 Analiza SWOT omawianego terytorium na Słowacji
2.5.1 Analiza mocnych i słabych stron
Mocne strony
- Zachowany wyjątkowe zdeidzictwo
historyczne i kulturalne (drewniane kościółki
obrządku wschodniego, cmentarze wojskowe
i pomniki)
- bogactwo naturalne (obszary chronione
włączone do Międzynarodowego Rezerwatu
Biosfery Wschodnie Karpaty, również
miejsca o światowym znaczeniu UNESCO
„Karpackie puszcze bukowe“)
- ciemne niebo o minimalnym zanieczyszczeniu
świetlnym
- zachowane tradycje i folklor
- niezbadane terytorium Połonin
Słabe strony
- peryferyjność położenia
- zła sytuacja demograficzna (starzenie się
mieszkańców, migracja młodych ludzi za
pracą poza region, wzrost populacji romskiej,
wyludnianie się prowincji)
- niewystarczający poziom kształcenia w
dziedzinie turytyki
- niewystarczająca oferta usług dodatkowych
w turystyce
- niska świadomość obywateli na temat
astronomii i jej wykorzystania dla rowoju
ruchu turystycznego
- niewystarczająca promocja i znaczenie w
turystyce obiektów astronomicznych
- niewystarczająca ilość punktów
informacyjnych
- niewystarczająco rozbudowana infrastruktura
drogowa, kanalizacja, wodociągi
- słaba siła nabywcza miejscowych
- niewystarczająca współpraca instytucji
- brak odpowiedniej ilości personelu do opieki
nad turystami w obiektach astronomicznych
- niewystarczająca współpraca między
przedsiębiorcami w ruchu turystycznym a
obiektami astronomicznymi
2.5.2 Analiza szans i zagrożeń
Szanse
- rozwój współpracy transgranicznej ze
Słowacją i Ukrainą
- tworzenie wspólnych produktów z regionami
przygranicznycmi
- stworzenie nowego produktu turystycznego
związanego z astroturystyką
- uzupełnienie i podniesienie jakości
infrastruktury obiektów astronomicznych
- rozwój małych i średnich przedsiębiorstw
Zagrożenia
- niesprzyjająca sytuacja ekonomiczna na
świecie, zwiększenie bezrobocia i brak
nowych miejsc pracy, ciągły odpływ młodych
ludzi do lepiej rozwiniętych rejonów
- niszczenie środowiska
- słaba świadomość ekologiczna
- zwiększanie zanieczyszczenia świetlnego
29
usługowych
- rozwój sieci tras turystycznych, szlaków, tras
rowerowych łączących regiony przygraniczne
- podniesienie jakości wspólnej promocji
regionu
- wsparcie inwestycji w turystyce
- rozwój astroturystyki, powiększenie sieci
obiektów astronomicznych
- rozwój współpracy transgranicznej
- rozwój współpracy między podmiotami
gospodarczymi w turystyce a obiektami
astronomicznymi i ich powiązanie
3. Analiza przedmiotowego terytorium – część Polska
3.1 Sytuacja społeczno – ekonomiczna
3.1.1 Powiat Lesko
Do 31. 12. 2009 roku w powiecie Leskim mieszkało 26 608 obywateli, z czego 64,7% to osoby w
wieku produktywnym. Gęstość zaludnienia wynosi 32 mieszkańców na km2. Strefa Bieszczady i
Tatry Niskie należy do stref o najmniejszą gęstości zaludnienia w Europie. W roku 2009
zarejestrowanych było 2595 bezrobotnych, z czego około 522 w Gminie Lesko. Negatywne jest
to, że najliczniejszą grupą osób bezrobotnych, aż 792, tworzą ludzie w wieku 25 do 34 lat.
Miasto Lesko jest pod względem administracyjnym, ekonomicznym i kulturalnym – centrum
oświatowym powiatu. Cały teren łącznie z gminami Baligród, Cisna, Lesko, Olszanica i Solina
przeżywa dynamiczny rozwój ruchu turystycznego, głównie turystyki pieszej, agroturystyki i
ekoturystki. Ze względu na swoje położeniu w pobliżu granicy jest w dobrej sytuacji, jeśli chodzi
o zainteresowanie inwestorów, jak i kontakty ze strony Ukrainy i Słowacji. Powiat Lesko ma
podpisane umowy o wzajemnej współpracy transgranicznej z powiatami Wielkie Bereznie na
Ukrainie oraz Snina na Słowacji. Doskonałym przykładem międzynarodowej współpracy
transgranicznej jest projekt „Zielony rower”, dzięki któremu powstało w Bieszczadach 900
kilometrowa sieć ścieżek rowerowych. Trasy rowerowe, które ukazują przyrodniczo – kulturalne
dziedzictwo obszarów przygranicznych, powstały w myśl idei Greenways i mają na celu
uatrakcyjnienie turystycznych możliwości pogranicza polsko-słowacko-ukraińskiego również w
ramach Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Wschodnie Karpaty”.
Jeśli chodzi o przemysł to rozwija się głównie przemysł drzewny. W rolnictwie dominuje uprawa
ziemniaków, zboża i głównie produktów ekologicznych. W przypadku pozostałych gałęzi
gospodarki rozwinięty jest przede wszystkim handel i usługi (usługi hotelarskie i
gastronomiczne). 24% z 2502 firm związanych jest z handlem i usługami, 13% rolnictwem, 10%
hotelarstwem i gastronomią, 10% przemysłem, 7% budownictwem, 7% transportem.
30
Lesko ma całkiem dobrze rozwiniętą infrastrukturę transportową, w której dominuje główna
droga Sanok – Lesko – Krosno. Istnieje również międzynarodowe połączenie kolejowe z
Ukrainą, kolejowe i autobusowe połączenie z Krakowem, Warszawą i Katowicami oraz oddalone
o 100 km lotnisko w Rzeszowie.
3.1.2 Powiat Krosno
Powiat krośnieński liczy ponad 158 575 mieszkańców, z czego ponad 60% tworzą osoby w
wieku produktywnym. Powiat zajmuje obszar 967,27 km2.
Miasto Krosno tworzy samodzielną ekonomiczną całość w Powiecie Krośnieńskim. Zamieszkuje
go 47 541 mieszkańców, z czego 65,9% tworzą ludzie w wieku produktywnym. Gęstość
zaludnienia miasta Krosno wynosi 1093 ludzi na 1 km2. 31.12.2009 było zarejestrowanych 2230
bezrobotnych.
Krosno jest znanym średniowiecznym warownym miastem i byłym miastem królewskim. Jest
centrum handlu płótnem, tkaninami oraz winem węgierskim, którego lata największego rozwoju
przypadają na okres przed II wojną światową. Miasto to było wówczas centrum przemysłu
tkackiego, zostały w nim zbudowane huty szklarskie, rafineria i założony przemysł naftowy oraz
kopalnie, które w regionie mają długą tradycję. Obecnie Krosno jest największym centrum
przemysłu szklarskiego, gdzie działa ponad 20 firm, które zajmują się produkcją i zdobieniem
szkła zarówno użytkowego, jak i przemysłowego. Okolice Krosna są kołyską światowego
przemysłu naftowego. 14 km od Krosna w miejscowości Bóbrka została w roku 1854 otwarta
pierwsza na świecie kopalnia ropy naftowej. Dodatkowo w Krośnie działa prężnie rozwinięty
przemysł meblarski, lotniczy i budowlany. W mieście jest zarejestrowany około 5276 obiektów
przemysłowych, z czego 99% tworzą firmy prywatne. W latach 90-tych zaczął się w Krośnie
rozwijać również przemysł samochodowy, który dostarcza katalizatory oraz inne części dla
światowych marek samochodowych. Miasto regularnie organizuje imprezy kulturalno-sportowe o
charakterze regionalnym i międzynarodowym.
3.1.3 Powiat Jasielski
Powiat Jasielski liczy 114 657 mieszkańców, z czego w wieku produktywnym jest 72 770 osób.
Gęstość zaludnienia w powiecie wynosi 139 osób na 1 km2. Powiat zajmuje obszar 831 km2 i
składa się z 10 gmin i w tym 1 miasta. Bezrobocie sięga 15,9%, co stanowi 8003 osób. Miasto
Jasło ma 37 249 mieszkańców. Powierzchnia miasta wynosi 37 km2.
Podczas II wojny światowej zniszczonych zostało 97% budynków w mieście. Po wojnie Jasło
stało się istotnym centrum przemysłowym i kulturalnym. Obecnie jest tam silnie reprezentowany
przemysł naftowy z rafinerią naftową znanej spółki Lotos S.A. Równie dobrze rozwinięty jest
przemysł chemiczny oraz produkcja mebli biurowych. Przemysł spożywczy i drzewny jest
domeną małych firm i przedsiębiorców. Pod względem turystycznym Jasło jest świetnym
punktem wypadowym do Magurskiego Parku Narodowego.
3.1.4 Gmina Wiśniowa
Gmina Wiśniowa wraz ze swoimi 6989 obywatelami należy do powiatu Myślenice, który liczy
120 462 mieszkańców i zajmuje powierzchnię 673,3 km2. Ilość mieszkańców w wieku
produktywnym wynosi 4303, z czego jedynie 215 osób jest bezrobotnych. Mieszkańcy zajmują
się głównie rolnictwem jednak w wiekszości jedynie na własne potrzeby, na większą skalę
wymagałoby to większego stopnia intensyfikacji produkcji rolniczej a dotyczyłoby głównie
31
ziemniaków i zboża. Położenie i klimat terenów górskch sprawiają, że miejsce to jest idealne do
rozwoju agroturystyki. Wyjątkowe warunki dla turystyki pieszej tworzą między innymi
atrakcyjnie położone wśród gór osady. Wiśniowa należy do województwa Małopolskiego, które
w roku 1999 odnotowało odwiedziny 1,7 miliona turystów krajowych i zagranicznych, co
uplasowało region na 4 miejscu w Polsce.
Głównym węzłem komunikacyjnym jest droga z Krakowa przez Wieliczkę, Dobczyce, Wiśniową
aż do Muszyny Dolnej. Główna droga E4, która prowadzi przez Kraków aż do Przemyśla, jest
częścią międzynarodowej trasy z Niemiec na Ukrainę. Główną atrakcją turystyczną jest
środowisko naturalne z czystym powietrzem i wodą, ludowe i kulturowe tradycje oraz wygodne
połączenie komunikacyjne związane z zapewnieniem usług hotelowych i gastronomicznych.
Województwo Małopolskie należy do silnych regionów gospodarczych Polski. PKB wynosi
53 300 mln. złotych, co sytuuje je na 5 miejscu w kraju. Z uwagi na to najważniejszą rolę pełni
trzeci sektor z 66,4%-wym udziałem w PKB. Przemysł stanowi 23,4%, budownictwo 7,8%, zaś
najmniejszy udział w PKB ma wiodący sektor (rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo) – około
2,4%. Przemysł to przede wszystkim: elektrotechniczny, energetyczny, chemiczny, produkcja
koksu. Kraków znajduje się na skrzyżowaniu ważnych dróg łączących Drezno (Niemcy) z
Kijowem (Ukraina) oraz Gdańsk z Budapesztem. W Krakowie znajduje się drugie co do
wielkości lotnisko w Polsce.
3.2
Analiza bogactwa kulturalno-historycznego oraz naturalnego
3.2.1 Dzieje historyczne omawianego terytorium
Województwo Podkarpackie z pasmem Bieszczady i Beskid NiskiNiskie Tatry już od setek lat
stanowi pogranicze państw, kultur i narodów. Na ich historię i współczesność od zawsze wpływ
miało ich odległe położenie w stosunku do centralnych stref państwa, jak również możliwość
swobodnego przenikania zwyczajów, kultur i języków. Tego typu terytoria przygraniczne nie
bywają spokojne. Z jednej strony w przeszłości dochodziło tu do częstych walk i wojen, z drugiej
zaś strony cechą charakterystyczną tych przygranicznych terenów jest multikulturowość i
wzajemna tolerancja dla odmiennych kultur.
Na terytorium Powiatu Jasielskiego znajduje się jedna z najstarszych twierdz obronnych z
początków epoki brązu (2000 – 3500 p.n.e.), co wskazuje na pierwsze ślady wpływu cywilizacji
anatolijsko – bałkańskiej na terenie Polski. W roku 1650 p.n.e. terytorium to zasiedliła ludność
kultury Otomani - Füzesabony, która przybyła na te tereny z terenów dzisiejszych Węgier,
Rumunii i Słowacji.
Przed tysiącami lat było to pograniczne terytorium Polski, Rosji i Węgier. Król Polski Kazimierz
Wielki przyłączył Ruś Halicką w roku 1340 do Korony Polskiej i w ten sposób na stałe związał
południowe pogórze Karpat z Polską. W tym czasie pojawiły się pierwsze pisemne wzmianki o
miastach Krosno i Jasło. Oznaczało to również konieczność ciągłej ochrony terytorium
przygranicznego, co doprowadziło do wybudowania grodów w Odrzykoniu, Bieczu, na szczycie
Sobień, w Sanoku, Lesku i Rymanowie. Miasto Krosno było nawet ogrodzone podwójnym
murem.
Lesko otrzymało prawa miejskie w roku 1470 i stopniowo stało się gospodarczym centrum
gminy, która związana jest z imieniem wojewody Piotra Kmity. Lata świetności miasta
przypadają na 2 połowę XVII wieku, kiedy to kwitł handel winem. Wiek XVII i XVIII oznaczały
32
dla Jasła i okolic stagnację, ale ta częśc pogranicza zawsze charakteryzowała się handlem
wymiennym różnymi prduktami, jak i wzmozoną migracją ludności. Karpackie przesmyki przez
setki lat były drogami handlarzy z całej Europy. Zyski czerpane z ponadgranicznego handlu były
podstawą ekonomicznej siły m.in. Krosna, Sanoku, Jasła, Biecza, Dukli i innych. Terytoria te
przez setki lat zamieszkiwane były przez ludność różnych narodowości, jakimi byli Polacy,
Rusini, Żydzi, którzy żyli obok siebie bez większych nieporozumień, każdy wierny swoim
tradycjom i religii. Świadczą o tym zachowane zabytki sakralne m.in. drewniane prawosławne
cerkiewki, katolickie kościoły, jak i jedna zachowana synagoga w Lesku. W XIX wieku
terytorium Galicji było peryferyjną częścią Austro – Węgier, co oznaczało stagnację nie tylko w
sferze ekonomicznej, ale i całkowicie w rozwoju terytorium. Sytuacja ta zmieniła się wraz z
odkryciem i eksploatacją złóż ropy w Bóbrce niedalekoprzy Krosna, gdzie rozpoczęła działalność
pierwsza kopalnia ropy naftowej na świecie. Przyniosło to ożywienie ekonomiczne tego regionu,
które utrzymało się aż do II wojny światowej. Po II wojnie światowej 90% przemysłu i
budynków było zniszczonych a region ponownie przez kilka lat podnosił się z upadku. Po drugiej
wojnie światowej przyszedł wprawdzie okres pokoju, jednak górskie terytoria Bieszczad były
wyludnione i dopiero po pewnym czasie stopniowo zaczęły ożywać pod względem
ekonomicznym. Brak wielkiego przemysłu sprawił, że terytorium to ma prawie nienaruszoną pod
względem ekologicznym przyrodę, czyste powietrze i wodę, co obecnie stanowi największe
bogactwo tej części Polski.
Gmina Wiśniowa znajduje się w Województwie Małopolskim a rozwój historyczny tej części jest
związany z historyczną stolicą Polski Krakowem. Miasto Kraków powstało około roku 800 jako
gród obronny Wiślan na skrzyżowaniu dróg handlowych. Pod koniec IX wieku miasto stanowiło
część Wielkich Moraw. W X wieku został wybudowany zamek Wawel i miasto stało się częścią
Polski (około 999). Od roku 1038 Kraków był stolicą Polski. Miasto kwito w XIV – XVI wieku,
kiedy to było członkiem hanzy, i od 1320 stolicą oraz miastem koronacyjnym z pierwszym w
Poslce uniwersytetem, założonym w roku 1364. Znane jest również z produkcji sukna. W roku
1596 stolicą została Warszawa, ale Kraków nadal pozostał miastem koronacyjnym. W XVII –
XVIII wieku nastąpił jego upadek. Od roku 1795 miasto należało do Austrii, jedynie w latach
1809 – 1815 było częścią Księstwa Warszawskiego i w latach 1815 – 1846 stolicą Republiki
Krakowskiej. Po stłumieniu Powstania Krakowskiego ponownie zostało włączone do Austro –
Węgier. W roku 1914 organizowano tu Polskie Legiony. W roku 1918 Kraków ponownie wrócił
do Polski. Po drugiej wojnie światowej stał się istotnym ośrodkiem przemysłowym w Polsce.
3.2.2
Dziedzictwo kulturalne na omawianym terytorium
Lesko
Urbanistyczna struktura miasta – stary targ (XV wiek) i nowy (XVI wiek)
Ratusz, murowany, wybudowany w 1896.
Kościół Parafialny Nawiedzenia NMP, murowany, wybudowany około roku 1530, jako dar
Piotra Kmity, późnogotycki, odrestaurowany w połowie XVIII wieku, barokowe wnętrze
Dzwonnica kościelna, murowana, zbudowana 1725 – 1939, późnobarokowa
Synagoga, murowana, początkowo obronna z XVI – XVII wieku, odrestaurowana w połowie
XVIII wieku oraz po 1838, obecnie Galeria Beskidzkich Twórców
33
Kompleks zamkowy: zamek Kmitów, murowany przeważnie z piaskowca, wybudowany w latach
1538 – 1580 dzięki staraniom Piotra Kmity, odrestaurowany około roku 1656, odrestaurowany
1836 – 1843 według projektu Wincentego Pola, obecnie centrum rekreacyjne, murowana
oranżeria wybudowana około 1835 – 1838; mur wybudowany 1835 – 1838 w miejsce muru
obronnego; pozostałości parku zamkowego (początkowo w stylu włoskim).
Cmentarz Żydowski – największy na Podkarpaciu (około 2000 żydowskich nagrobków).
Krosno
Urbanistyczna struktura miasta – historyczna zabudowa wokół targu – kamienice z
renesansowymi dachami i piwnicami, z XVI – XVIII wieku.
Kościół Parafialny – bazylika mniejsza św. Trójcy, murowany, wybudowany w XV wieku z
wykorzystaniem pozostałości poprzedniego, gotycki, poszerzony na przełomie XV i XVI wieku –
dobudowane dwie boczne kapliczki, odrestaurowany w 1641 – 1646 jako manierystyczny w
latach 1899 – 1910 odrestaurowanie i regotyzacja bloków kościoła (według projektu Tadeusza
Stryjewskiego); obok murowana dzwonnica wybudowana w latach 1637 – 1651, (wewnątrz obok
innego dzwon „Urban” z 1639); murowana fara, wybudowana 1634 – 1635, połączona z
zachodnią dzwonnicą, od podstaw przebudowana w 1896.
Kompleks klasztoru Franciszkanów: kościół murowany z XV wieku, gotycki, wielokrotnie
rekonstruowany i poszerzany (m.in. w połowie XVII wieku dobudowana barokowa nagrobna
kapliczka Oświęcimów ze zdobieniem G. B. Falconiego), 1899 – 1904 odrestaurowana od
podstaw według projektu arch. Tadeusza Stryjewskiego; murowany klasztor wybudowany w roku
1591 z darowizny Jerzego Mniszcha, w miejsce poprzedniego, zrekonstruowany około XVIII
wieku; murowane ogrodzenie z roku około 1904
Kompleks klasztorny Kapucynów: Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, murowany,
wybudowany w latach 1771 – 1811 według projektów Innocentego Bartha, późnobarokowy,
klasztor murowany, wybudowany w latach 1771 – 1811; murowane ogrodzenie z XIX wieku
Kościół Parafialny św. Wojciecha, drewniany wybudowany w XV wieku, wyświęcony w roku
1460, odrestaurowany według projektu Tadeusza Stryjeńskiego w 1903 roku
Pałac Biskupów, murowany wybudowany przez biskupa Stanisława Tarłę pod koniec XVI wieku,
renesansowy, wielokrotnie restaurowany i poszerzany (m.in. w XVII wieku – Zofia Skotnicka),
obecnie Muzeum Podkarpackie
Skansen Przemysłu Naftowego – najstarsza kopalnia nafty na świecie
Na ożywienie życia ekonomicznego w Krośnie w drugiej połowie XIX wieku miało niezwykły
wpływ odkrycie i rozpoczęcie wydobywania złóż ropy. W Bóbrce przy Krośnie w roku 1854
powstała pierwsza ręcznie wyżłobiona kopalnia nafty na świecie. Dziś w tym miejscu znajduje
się muzeum, które zajmuje około 16 ha, na których zobaczyc można pierwsze obiekty związane z
wydobywaniem ropy, sprzęt naftowy, sondy, warsztat kowala, sprzęt od odwiertów, były
budynek administracyjny. W dzisiejszej kopalni rocznie wydobywa się 400 t. ropy. Muzeum
posiada również największą kolekcję lamp naftowych w Europie (1860 – 1940).
34
Jasło
Urbanistyczny system miejski z XIV – XIX wieku
Kościół Parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, murowany z kamienia,
wybudowany w 1446, kilkakrotnie przebudowywany (dobudowa kapliczki – św. Anny,
Wniebowzięcia Panny Maryi, werandy – 1793), 1883 odrestaurowany, 1947 – 1956
odrestaurowany po zniszczeniu w roku 1944. W dzwonnicy dzwon „Urban” (z roku 1613),
podobno z byłego kościoła Karmelitów.
Kościół Serca Pana Jezusa i Nawiedzenia Maryi Panny oraz Klasztor Sióstr Nawiedzenia Maryi
Panny w klasztornym ogrodzie murowana kapliczka ze starej poaustriackiej prochowni z 1857.
Kapliczka gimnazjalna św. Stanisława, murowana z końca XIX wieku (1893).
Pałac Sroczyńskich w Gorajowicach (miejska cześć), murowany, wybudowany w 1858 z
wykorzystaniem starszej rezydencji, 1896 – 1901, przebudowany według planów arch. Tadeusza
Stryjewskiego, neogotycki w angielskim stylu, po II wojnie światowej miejski szpital, od 1966
siedziba szkoły medycznej
Rzeźba św. Jana Nepomucena na słupie z roku 1770, znajduje się na miejskim rynku.
„Glorietka” – powstała pod koniec XIX wieku w miejskim parku.
Pomnik Tadeusza Kościuszki, autorstwa Tadeusza Błotnickiego, powstał w roku 1879 w
miejskim parku.
Skansen Archeologiczny „Karpacka Troja” w Trzcinicy. Lokalizacja ta wzbudzała zaciekawienie
badaczy już w XIX wieku. Kilkakrotnie odbywały się tu badania archeologiczne. Znaleziono tu
pozostałości jednej z najstarszych osad obronnych w Polsce z początku epoki brązu (2000-1350
p.n.e.). Wyjątkowa historyczna i kulturalna wartość tego miejsca sprawia, że zyskało nazwę
„Karpacka Troja”. Odnaleziono tu około 160 000 znalezisk, z czego wiele jest unikatowych, np.
prehistoryczne wyroby artystyczne z brązu, żelaza, kości, bursztynu, srebra i złota. W roku 2011
zostanie otwarto skansen archeologiczny, w którego skład wchodzi teren zamku „Królewskie
wały” oraz teren parku archeologicznego. Będzie tam można podziwiać zrekonstruowaną wieś z
okresu kultury otomańskiej sprzed 3,5 tysiąca lat oraz słowiańską wieś z IX wieku.
Wiśniowa
Kościół św. Marcina z roku 1730, z XVII wieku z Obrazem Matki Bożej
Kościół Matki Bożej Anielskiej z XIX wieku w Węglówce
Ruiny obserwatorium na Lubomirze z okresu międzywojennego
Kompleks kapliczek przydrożnych z XIX wieku
Sanok
Średniowieczna Struktura Miejska
Kamienice czynszowe przy targu XVIII – XIX wiek
Ratusz Miejski, murowany XVIII wiek
Kościół Parafialny Przemienienia Pańskiego, murowany, wybudowany w roku 1886.
35
Przemyśl
Twierdza Przemyśl jest wyjątkowym przykładem sztuki fortyfikacji z przełomu XIX i XX wieku,
która po Antwerpii i Verdun jest trzecią co do wielkości europejską twierdzą. Składa się z dwóch
kręgów 8 – 12 km od miasta oraz z 42 fortów.
Krasiczyn
Kompleks zamkowy z parkiem w Krasiczynie jest jedną z najpiękniejszych późnorenesansowych
budowli w Polsce. Jest to kwadratowy budynek z wewnętrznym podwórkiem i arkadami. W
przyległym parku znajduje się hotel w obiekcie z XIX wieku. W parku odnaleść można unikalne
gatunki drzew i krzewów.
Kraków – historyczna stolica Polski
Zabytkowa staromiejska zabudowa została wraz z zamkiem Wawel wpisana na Listę
Światowego Dziedzictwa UNESCO. Często odwiedzana przez turystów jest żydowska dzielnica
Kazimierz z zabytkami kultury żydowskiej i cmentarzem.
Wieliczka
Kopalnia Soli w Wieliczce jest jedną z najstarszych kopalni na świecie, działająca od XIII wieku
do dziś. Jest wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
3.2.3 Środowisko naturalne
Klimat i opady
Polska charakteryzuje się klimatem umiarkowanym. Południowy wschód kraju, do którego
należy omawiane terytorium posiada bardziej kontynentalny klimat z gorącymi i deszczowymi
latami i mroźnymi i suchymi zimami. W górach pada rocznie ponad 600 mm opadów, najwięcej
w Wysokich Tatrach – 1500 mm.
Całkowite przechylenie powierzchni kraju w kierunku na północ wyznacza również kierunek
płynięcia większości rzek. Największą rzeką Polski jest Wisła, która odwadnia około 60%
terytorium Polski. Większość rzek trafia do niej z prawej strony a największe z nich Dunajec,
Poprad i San znajdują się właśnie na omawianym terytorium.
Na rzece San znajduje się największa wybudowana zapora w Polsce – Jezioro Solińskie. Do jej
budowy została wykorzystana taka ilość betonu, która wystarczyłaby na budowę muru o
wielkości 1 m x 1m wzdłuż granicy całej Polski.
Kolejnymi znaczącymi polskimi rzekami znajdującymi się na omawianym terytorium są Raba,
Wisłoka i Wisłok.
Roślinność i zwierzęta
Terytorium Podkarpacia jest niezwykle malowniczym regionem, do którego zaliczają się
Bieszczady, Niskie Beskidy i Pogórze Karpackie. Najniżej położoną północną częścią
Województwa Podkarpackiego jest Pogórze Karpackie. Terytorium to znajduje się na poziomie
300 do 600 m n.p.m. Resztę tworzą obszary górskie, niewysokie wzgórza, niewielkie zbocza i
doliny rzek, które ciągną się już od 1080 m n.p.m. Jest to terytorium o niezwykłych walorach
estetycznych i przyrodniczych. W okolicy jest mało dużych aglomeracji i regionów
36
przemysłowych. Słabe zagęszczenie zaludnienia umożliwiło zachowanie prawie nietkniętego
krajobrazu, z czego 50% tworzą lasy. Powstały tu dwa parki narodowe: Bieszczadzki Park
Narodowy oraz Magurski Park Narodowy, 5 parków krajobrazowych oraz kilka rezerwatów
przyrody.
Dominującą florą tego terenu są gatunki leśne z czego znaczna część to gatunki górskie. Ważną
grupę roślin stanowią gatunki chronione, przy czym 49 gatunków zaliczanych jest do ściśle
chronionych, np. parzydło leśne, podrzeń żebrowiec, obrazki plamiste, skrzyp olbrzymi,
śnieżyczka przebiśnieg, języcznik zwyczajny i inne.
Niezwykle bogato reprezentowana jest karpacka fauna leśna. Do charakterystycznych gatunków
należą: niedźwiedź brunatny, wilk, ryś i żbik. Zamieszkuje tu wiele gatunków ptaków, gadów,
płazów, ryb i stawonogów.
Wiśniowa znajduje się w dolinie źródła Krzyworzeka i otoczona jest od wschodu górskim
grzebieniem Cieceń (?829 m n.p.m.), zaś ze wschodu pogórzem Lysina i Lubomir. Z grzbietów
można obserwować panoramę pogórza Beskidu Wyspowego i Gorców. Przy dobrej widoczności
można obserwować wierzchołki Tatr.
Zanieczyszczenie świetlne
Część omawianego terytorium na pograniczu polsko – słowackim, charakteryzuje się niskim
świetlnym zanieczyszczeniem i odpowiednimi warunkami do obserwacji astronomicznych.
Gorsze warunki są w gminie Wiśniowa, która znajduje się w rejonie z większą gęstością
zaludnienia oraz większym uprzemysłowieniem.
3.2.4 Obszary chronione na omawianym terytorium
Bieszczadzki Park Narodowy
Jest częścią Bieszczad wraz z ich największym szczytem Tarnicą (1346 m). Typowym
elementem pogórza są łąki grzebieniowe na wysokości 1100 m. Jest trzecim co do wielkości
parkiem w Polsce. Powstał w roku 1973 a obecnie zajmuje obszar 29 000 ha. Park jest częścią
Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”, stworzonego pod patronatem
UNESCO. Teren ten ma wspaniale zachowaną pierwotną florę i faunę. Lasy tworzą ponad 80%
parku. Najczęściej są to naturalne bukowe i jodłowo – bukowe kompleksy a niektóre mają nawet
zachowany pierwotny charakter lasu. Pozostałą część parku tworzą charakterystyczne połoniny i
trawiasta roślinność dolin rzecznych. Bieszczady tworzą inny zbiór pasm roślinnych niż pozostałe
części Karpat. Rozróżniamy 3 piętra roślinne:
Piętro pogórza - rosną tu mieszane lasy liściaste z udziałem dębów, grabów, jodły i lipy. Piętro
regla dolnego – lasy liściaste rozdzielają się na górną część (mieszane lasy z jodłą, bukiem i
świerkiem) oraz część dolną (lasy bukowe z jaworem). Połoniny – wysokogórskie łąki położone
na wysokości 1200 m n.p.m., gdzie dominuje trawa i niskie krzaki.
Nietypowym elementem flory polskich Bieszczad jest brak piętra regla górnego i kosodrzewiny.
Górną granicę lasu tworzą niskie, nierozwinięte buki. Roślinność jest charakterystyczna dla
rejonów wysokogórskich. Na wysokości 675 do 750 m na piętrze regla dolnego można odnaleźć
alpejskie i podalpejskie gatunki roślin – aż 76 gatunków. Najliczniejsze są zimowit jesienny,
złocień okrągłolistny, ostrożeń wschodniokarpacki. We wschodniej części połonin znajdują się
głównie wschodniokarpackie gatunki roślin – 27 gatunków. Dwa z nich, wilczomlecz karpacki i
lulecznica kraińska, są gatunkami endemicznymi, które nie pojawiają się nigdzie poza terytorium
Wschodnich Karpat. Charakterystyczną cechą Bieszczad jest występowanie torfowisk wysokich,
37
które występują w postaci okrągłych wyboji o powierzchni 0,5 do 9 ha. Wiekszośc z nich to
Rezerwaty Przyrody.
Bieszczadzki Park Narodowy jest domem ponad 200 gatunków kręgowców. Znajdują się tu
również rzadkie gatunki ssaków jak niedźwiedź, wilk, ryś, żubr czy bóbr. Z ptaków pojawiają się
tu orzeł skalny, orlik krzykliwy, bocian czarny, dzięcioł białogrzbiety, puchacz, sowa zwyczajna.
Unikalnym gatunkiem, który się tu pojawia jest wąż Eskulapa.
Magurski Park Narodowy
Park został założony w roku 1995 i zajmuje obszar 19 962 ha. Na terytorium parku bierze swój
początek rzeka Wisłoka, na uwagę zasługują również dobrze zachowane naturalne skupiska jodeł
i starych buków, bogata fauna leśna i liczne kompleksy skalne. Lasy zajmują 93% terytorium.
Roślinność jest charakterystyczna dla typów przechodnich między Wschodnimi a Zachodnimi
Karpatami. Znajdują się tu typowe górskie, podgórskie i kserotermiczne gatunki. Występuje tu
dwa piętra roślinne: Piętro pogórza – do 530 m n.p.m. ze skupiskami grabu, olchy karpackiej i
bagiennej. Piętro regla dolnego – ponad 530 m n.p.m. z przeważającą buczyną karpacką. W obu
piętrach sporo miejsca zajmują lasy jodłowe, świerkowo-jodłowe oraz sztucznie stworzone lasy z
przeważającą sosną i brzozą. Największymi lasami, które zajmują sporą powierzchnię jest
zdrowa i lekko odnawiająca się buczyna, pośród której odnaleźć można nawet 110 do 140 drzew
rocznie. W lasach mieszanych sporo jest sosen z zalesiania w latach 1945 – 1950.
W parku znajduje się najwięcej roślin leśnych. Spośród górskich pojawiają się dwa podalpejskie
gatunki ciemięrzyca zielona, modrzyk górski oraz kozłek trójlistkowy. Florę pięter i górską
tworzą zwyczajne gatunki typu olcha szara, żywiec gruczołowaty, tojeść gajowa, żywokost
sercowaty, szałwia lepka, śledzionka skalna. Przechodni charakter roślinności przejawia się
obecnością wschodniokarpackich gatunków m.in. sałatnica, cebulica dwulistna, kostrzewa
górska, smotrawa okazała oraz przedstawiciele zachodniokarpackiej flory jak przytulia oraz
ciemięrzyca zielona.
Terytorium parku należy do najbogatszych pod względem leśnej fauny w Beskidzie Niskim.
Zamieszkuje tu niedźwiedź brunatny, wilk, ryś, żbik, lis, jeleń europejski, sarna, dzik oraz szop
pracz. Można tu spotkać również zagrożone i rzadkie gatunki ptaków typu orzeł skalny, orzeł
krzykliwy, puchacz, trzmielojad, bocian czarny, dzięcioł białogrzbiety, puszczyk uralski. Na
terenie parku mieszka również wiele gatunków płazów, ryb oraz bezkręgowców jak np.
salamandra plamista, żmija, zaskroniec, kumak górski.
Na terenie Magurskiego Parku Narodowego znajduje się wiele często odwiedzanych przez
turystów miejsc. Do najpopularniejszych należą: Diabli Kamień oraz Rezerwat Skalny
„Kornuty”. Zespół skał, które przedstawiają geologiczny zabytek przyrody, nazwaną „Diabli
Kamień” znajduje się na skraju Magurskiego Parku Narodowego zboczu góry Kosma. Obiekt jest
umieszczony w księgach miejscowości Folusz i prowadzi do niego czarny szlak turystyczny
około 25-50 min. drogi wzdłuż potoku Kłopotnica. Diabli Kamień to w rzeczywistości dosyć
liczna grupa dużych głazów z gruboziarnistego piaskowca magurskiego, z których najwyższy ma
ponad 10 metrów. Bloki skalne są bardzo oryginalnie ukształtowane z licznymi szczelinami.
Zespół Karpackich Parków Krajobrazowych
Sieć Karpackich Obszarów Chronionych powstała w roku 1995 w Krośnie a tworzy ją 5
chronionych obszarów o całkowitej powierzchni 184 939 ha.
38
Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy o powierzchni 51 146 ha chroni wartości
przyrodniczych i krajobrazowych Zachodnich Bieszczad. Rozpościera się między rzeką Osławą a
zachodnią granicą Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Obszar chroniony jest w 83% zalesiony.
Wśród roślin dominuje karpacka buczyna (buk, jodła, jawor, świerk). Wielkie kompleksy leśne
tworzą świetne miejsca kryjówek dla zwierzyny. O wyjątkowości tego miejsca świadczą skalne
uskoki, progi i piaskowce. Wiele z nich jest chronionych w ramach rezerwatu przyrody.
Czarnorzecko – Strzyżowski Park Krajobrazowy o powierzchni 25 784 ha obejmuje część
Pogórza Strzyżowskiego i Dynowskiego. Najwyżej położone strefy chronionego obszaru
porośnięte są lasami bukowo – jodłowymi, które są charakterystyczne dla regla dolnego.
Ciekawostką tego regionu są wychodnie piaskowców, np. „Prządki”.
Park Krajobrazowy Doliny Sanu o powierzchni 35 635 ha chroni malowniczą dolinę rzeki San
już od jej źródeł aż po Jezioro Solińskie. Bogactwo przyrodnicze parku wynika z dużej lesistości
około 80%. W parku dominuje piętro regla dolnego. Z fauny ciekawostką są wielkie ssaki:
niedźwiedź, żubr, wilk, ryś oraz wąż Eskulapa, który osiąga długość nawet 2 metrów.
Jaśliski Park Krajobrazowy o powierzchni 19 520 ha chroni wschodnią część Beskidu Niskiego,
gdzie znajdują się źródła rzek Jasiołka i Wisłoka. Stanowi od wschodu otulinę dla Magurskiego
Parku Narodowego. Obszary leśne parku to głównie naturalne zbiorowiska buczyny karpackiej.
Charakterystycznym elementem parku są łąkowo – pastwiskowe zespoły już nieistniejących wsi.
Obszary te są wspaniałym siedliskiem dla ptaków drapieżnych jak orzeł przedni, orlik krzykliwy,
myszołów zwyczajny i jastrząb.
Park Krajobrazowy Gór Słonnych o powierzchni 51 392 ha obejmuje północną część Gór
Sanocko – Turczańskich oraz południowe pasmo Pogórza Przemyskiego. Na terenie tym
przeważają obszary leśne, które zajmują około 62%. Na terytorium tym 32% stanowią gleby
rolnicze. Roślinność jest typowa dla charakterystycznych pięter. Do 500 m n.p.m. znajduje się
piętro pogórza ze wschodniokarpackim grabem, wyżej pojawiają się lasy bukowe i bukowo –
jodłowe. Słabo zurbanizowany i niezamieszkany obszar jest siedzibą ssaków jak niedźwiedź,
wilk, ryś oraz rzadkich ptaków jak orzeł biały, bocian czarny i puchacz.
3.3 Analiza usług ruchu turystycznego
3.3.1 Astronomia – sprzęt, usługi, imprezy, miejsca obserwacji
Obserwatorium w Krośnie
Obserwatorium znajduje się w Liceum Ogólnokształcącym w Krośnie, a służy przede wszystkim
dla jego uczniów. Kolejne obserwatorium znajduje się we wsi Brzozów około 20 km od Krosna.
Jest to była letnia siedziba biskupów, gdzie znajduje się teleskop.
Świetlne zanieczyszczenie w samym mieście jest średnio wysokie, jednak poza miastem jest kilka
miejsc, z których można obserwować typowe zjawisk astronomiczne.
Regularne imprezy związane z astronomią:
„Świetlne miasto Krosno” – odbywa się co roku pod koniec lipca. Nawiązuje do tradycji
zapalenia pierwszej lampy gazowej w regionie.
„Gwiazda Betlejemska” – odbywa się zawsze w okolicy Bożego Narodzenia i związana jest ze
świętem upamiętnienia narodzin Syna Bożego.
Kontakt: PIG Krosno, ul. Lewakovskiego 14, 38 400 Krosno, Tel.: +48 134323447,
e-mail: [email protected]
39
Obserwatorium w Lesku
Obserwatorium służy gównie dla uczniów Liceum Ogólnokształcącego im. gen. Władysława
Andersa w Lesku, w którego budynku się znajduje.
Sprzęt techniczny: Teleskop Celestron CGEM 1100 HD XLT - Aplanatic Schmidt-Cassegrain
(priemer 0.08 m) z systemem GoTo, teleskop Coronado Solar Max 60 - do obserwowania słońca,
teleskop Meade LXD 75 z systemem GoTo Schmidt – Newton (priemer 0.25 m).
Zanieczyszczenie świetlne: Podczas obserwowania w Obserwatorium w Liceum w Lesku można
zgasić światło i w ten sposób poprawić warunki obserwacji. Baszta Lesko – ma dobre warunki do
obserwacji. Pozostałe miejsca (lotnisko, szczyt Gruszka, Roztoki Górne) przedstawiają bardzo
dobre warunki do obserwacji.
Planowany sposób wykorzystania obserwatorium: Szkolenia i obserwacja nieba przez kółka
zainteresowań uczniów szkół w Lesku, wykłady z dziedziny astronomii oraz prowadzenie
obserwacji przez specjalne grupy turystów, organizacja Dnia Astronomii – wykłady i wystawy,
organizowanie spotkań, wykładów i wystaw dla specjalistów oraz naukowców – astronomów z
Polski i ze Słowacji, astrofotografia.
Potencjalni odwiedzający: uczniowie ze szkół w Lesku, mieszańcy miasta i gminy, turyści z
Polski i ze Słowacji
Kontakt: Sekretariat szkoły: +48 13 469 6518, Dyrektor: +48 13 469 6618, Fax: +48 13 469
9016, e-mail: [email protected], www.lo.lesko.pl
Obserwatorium astronomiczne przy Liceu im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle
Obserwatorium znajduje się w budynku szkoły i zostało wyposazone w ramach projektu
Karpackie Niebo. Obserwatorium będzie służyć głównie w celu oferowania usług dla młodzieży
szkolnej. Juz funkcijonuje kółka dla uczniów, organizowanie obserwacji zjawisk, które zachodzą
na Słońcu, w pasie ekliptyki, obserwacja Księżyca oraz planet, opracowanie astrofotografii oraz
archiwizacja obserwacji.
Sprzęt techniczny:
- teleskop Coronado Solarmax 60 z filtrem Halfa, który umożliwia szczegółową obserwację
powierzchni słońca w paśmie wodoru. Dzięki specjalnemu zestawowi filtrów umożliwia
obserwację protuberancji oraz granulacji.
- teleskop Sky-Watcher 120ED, można dzięki niemu obserwować Księżyc w całości. W ciągu
dnia dzięki użyciu dodatkowego filtra możliwe jest obserwowanie Słońca w całym spektrum
widzialnego światła.
- refraktor ED APO, planetarny teleskop, długoogniskowy, przeznaczony do obserwacji
najjaśniejszych planet Układu Słonecznego.
- obserwacja dla turystów można by było przeprowadzać pod kopułą na stacjonarnym teleskopie
z systemem GoTo o średnicy obiektywu 280 mm.
Zanieczyszczenie świetlne: Warunki do prowadzenia obserwacji są dobre, ale mają one bardziej
dydaktyczny charakter niż naukowy. Wspierają przede wszystkim proces nauczania fizyki i
astronomii przy pomocy nowych technologii. Centrum miasta nie jest zbytnio zanieczyszczone
spalinami, więc i tam jest stosunkowo niskie zanieczyszczenie świetlne.
40
Potencjalni zwiedzający: obserwatorium ma charakter edukacyjny i jak na razie będą z niego
korzystać głównie uczniowie Liceum w Jaśle podczas nauki fizyki i astronomii, jak również
uczęszczający do Kółka Astronomicznego, którzy chcą poszerzyć wiedzę w celu uczestniczenia
w różnego rodzaju konkursach wiedzy lub olimpiadach, gdzie niezbędne jest wykonanie
praktycznych obserwacji astronomicznych na profesjonalnym sprzęcie.
Kontakt: Liceum Ogólnokształcące, Jasło, ul. Czackiego 4, 38-200 Jasło, Tel. +48 -13 446 3464.
Obserwatorium na Lubomirze, w Węglówce, Gmina Wiśniowa
Obserwatorium to zostało zbudowane w miejscu, gdzie przed wojną był wybudowany punkt
obserwacyjny - filia Krakowskiego Obserwatorium. Krakowskie Obserwatorium od roku 1791
miało swoją siedzibę w Krakowie przy ul. Kopernika. N początku XX wieku w związku z
rozwojem miasta zwiększyło się również zanieczyszczenie środowiska, w tym świetlne
zanieczyszczenie, co utrudniło a następnie uniemożliwiło obserwację. Na pomysł stworzenia
pierwszego znajdującego się poza miastem punktu obserwacyjnego wpadł prof. Banachiewicz
wkrótce po tym, jak został dyrektorem Krakowskiego Obserwatorium. Spośród różnych
propozycji wybrano ostatecznie miejsce zwane Lysine (pierwotna nazwa Lubomira), które od
Krakowa oddalone było o 33 km. Występowały tam jedynie słabe mgły zaś w okolicy nie było
żadnego przemysłu ani zanieczyszczenia świetlnego. Przy dobrej widoczności można było
zobaczyć nawet Kraków. Stanowiło to dobre warunki do komunikacji z macierzystą stacją.
Przekazywanie informacji między ośrodkami dokonywano alfabetem Morsa. Innym sposobem
komunikacji był telegraf na dworcu kolejowym w Kasinie Wielkiej, 9 km od obserwatorium.
Sprzęt techniczny: Celestron 1400 CGEPro, Celestron 800 CG5 GoTo, Orion EON 120,
Coronado SolarMax60, triédre 8x56, 9x63, 20x80, 25x100, teleskop Schmidta-Cassegraina
30/35cm, niedawno zamontowany 60cm reflektor. Ostatnie dwa teleskopy są przeznaczone do
badań, nie dla turystów.
Zanieczyszczenie świetlne: niskie
Zakres obserwacji: galaktyki, planety, Księżyc, Słońce
Kalendarz regularnych pokazów astronomicznych z możliwością obserwowania:
Pokazy na niebie dla indywidualnych turystów 1 w miesiącu w czasie pierwszej fazy Księżyca
Pokazy na Słońcu dla indywidualnych turystów w każdy weekend a podczas wakacji od wtorku
do niedzieli
Pokazy na niebie dla grup turystów we wtorki i środy
Pokazy na Słońcu dla grup zorganizowanych we wtorki i środy
Sporadyczne pokazy na niebie, zaćmienia, meteor, komety.
Cel: spopularyzowanie astronomii między zainteresowanymi i turystami, organizowanie nauki
dla szkół. Obserwowanie gwiazd zmiennych – prace naukowe.
Kontakt: Obserwatorium Astronomiczne im. T. Banachiewicza w Lubomirze
Węglówka 400, 32-412 Wiśniowa, www.obserwatorium.lubomir.weglowka.pl
„Ciemnie” miejsca odpowiednie do prowadzenia obserwacji
Lesko – Baszta Leska, Lotnisko w Bezmiechowej Górnej, Szczyt „Gruszka”
Jasło – kilka kilometrów od centrum miasta znajduje się kilka budynków, które są odpowiednie
do prowadzenia obserwacji np. Folusz, około 2 km od Gorajowic. Wiśniowa – wszystkie polany
na grzebieniu górskim w pobliżu Obserwatorium na Lubomirze.
41
3.3.2 Usługi w dziedzinie kultury
Kulturę promują główne muzea, które prezentują kulturalno – historyczne dziedzictwo danego
regionu i które współpracują z konkretnymi lokalnymi przedstawicielami administracji,
samorządu i sektorem prywatnym podczas organizowania konkretnych imprez kulturalnych.
Lista muzeów i skansenów
Muzeum Budownictwa Ludowego
ul. Traugutta 3, 38-500 Sanok
tel. (013) 463-09-04, 463-09-34, tel/fax. 463-53-81
Park Etnograficzny
ul. Rybickiego 3, 38-500 Sanok
tel. (013) 463-16-72, http://www.skansen.sanok.pl/index.html
Muzeum Historyczne Pałac w Dukli
ul. Trakt Węgierski 5, 38-450 Dukla
tel. (0-13) 43 30 085, fax (0-13) 43 30 236,
http://www.muzeumdukla.pl/, [email protected]
Muzeum Podkarpackie w Krośnie
ul. Piłsudskiego 16, 38-400 Krosno
tel. +48 13 4321376, fax +48 13 4324301, http://www.muzeum.krosno.pl/
Muzeum Rzemiosła w Krośnie
ul. Piłsudskiego 19, 38-400 Krosno
tel./fax: (+48) 13 432 41 88
http://www.muzeumrzemiosla.pl/index.php, [email protected]
Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego
im. Ignacego Łukasiewicza, Bóbrka, 38-458 Chorkówka
tel./fax (013) 4333478; (013) 4333489
http://www.bobrka.pl/pl/o_muzeum/, e-mail: [email protected]
Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej
Zyndranowa 1, 38-454 Tylawa
tel. +48 13 4330712
http://www.zyndranowa.org/pl/muzeum/, [email protected]
Działalność kulturalna – cykliczne imprezy kulturalne organizowane w regionie
Krosno
Górskie Zawody Balonowe – konkurs w puszczaniu balonów (początek maja)
Świetlne Miasto w Krośnie (koniec lipca)
Lesko
Agrobieszczady (początek sierpnia)
Festiwal Kultur Karpackich i Euroregionalny Jarmark Karpacki (lipiec), również udział z UA i
SK
Inne muzyczne i plastyczne festiwale: www.mojebieszczady.org
42
Jasło
Dni Wina w Jaśle (ostatni weekend sierpnia)
3.3.3 Usługi w dziedzinie sportu i rekreacji
Jezioro Solińskie
Nazywane jest też „bieszczadzkim morzem” i ma największą zaporę w Polsce, o wysokości 82 m
i długości 664 m. Wybudowana jest na rzece San. W okolicy jeziora znajduje się wiele ośrodków
rekreacyjnych i sportowych z atrakcjami związanymi z turystyką wodną. Można udać się w trasę
wokół jeziora i odwiedzić różne atrakcje turystyczne łącznie z drewnianymi kościółkami. Trasa
wokół jeziora: Solina – Wyspa Energetyka – Wołkowyja – Czarna – Równia – Bóbrka.
3.3.4 Ścieżki edukacyjne
Ścieżki edukacyjne w Parku Rekreacji i Edukacji Ekologicznej w Foluszu
Park znajduje się na lewym brzegu potoku Kłopotnica i zajmuje powierzchnię około 2,5 ha. Na
terytorium parku znajduje się ścieżka edukacji ekologicznej dla dzieci i młodzieży „Dolina
Kłopotnica”. Wzdłuż ścieżki rosną róznego rodzaju rośliny, obok których znajdują się małe
tablice informujące o florze i faunie tej części Karpat, jak również wskazują na ekosystemy
Pogórza Karpackiego. Ścieżka Edukacyjna umożliwia nauczanie bezpośrednio w środowisku
naturalnym. Długość ścieżki wynosi 1 km.
Biorąc pod uwagę potrzeby rekreacyjne turystów zostały w parku wyznaczone trasy spacerowe
dla turystów, wybudowane oczko wodne z wodospadem skalnym i amfiteatr. Na terenie parku
znajduje się również plac zabaw dla dzieci, boisko do siatkówki, bardzo dużo ławek przy trasach,
jak również zadaszenia na piknik i grillowanie.
Ścieżka edukacyjna Magurskiego Parku Narodowego – Kiczera
Ścieżka przyrodnicza Kiczera rozpoczyna się w pobliżu miejscowości Żydowskie, prowadzi obok
szczytu Kiczera Żydowska i kończy się na leśnej drodze Krempna – Grab. Ścieżka prowadzi
przez łąki i lasy Magurskiego Parku Narodowego. Długość trasy wynosi 2,5 km.
Ścieżka edukacyjna „Droga naftowa”
Ścieżka ta łączy miejsca, które związane są z początkami i historią przemysłu naftowego.
Prowadzi przez Jasło – Krosno – Sanok – Lesko – Ustrzyki Dolne – Sambor – Borysław –
Drohobycz – Lwów i zapoznaje turystów we starymi drogami, które stworzyli pierwsi handlarze
naftą jak też z miastami, gdzie działał Ignacy Łukaszewicz – wynalazca lampy naftowej.
Ścieżka edukacyjna „Droga ikon”
Ścieżka ta prowadzi od Sanoka (Muzeum Ikon) przez naturalny skansen Muzeum Budownictwa
Ludowego do Ulucza, gdzie znajduje się najstarszy przykład drewnianej architektury sakralnej w
Polsce – drewniana cerkiew prawosławna z roku 1510, typu bojkowskiego. Ścieżka umożliwia
zapoznanie się z rdzenną materialną i duchową kulturą mieszkańców Bieszczad w połączeniu w
przyrodą górką. Ścieżkę można przemierzyć pieszo, rowerem górskim lub konno. W zależności
od stopnia trudności można wybrać takie trasy:
43
Sanok – Chryszczata (trasa niebieska), długość 40 km, trwa około 10 godzin. Trasa: Sanok –
Poraz – Mokre – Turzańsk – Chryszczata.
Lesko – (możliwość lotu na paralotni - wznoszenie 668 (kolor żółty), długość 15 km, trwa około
3 godzin. Trasa: Lesko – Jankowce – Bezmiechowa – latanie.
Sanok – Orli Kamień (trasa żółta), 7 km długi spacer. Trasa Sanok – zachodnia część Olchowiec
– Pod Krzyżem – Orli Kamień.
Lesko – Wolkowyja (trasa zielona), długość 23 km. Trasa: Lesko – Leski Kamień – Zwierzyn –
góra Grodzisko – Myczków – góra Wierchy – Wołkowyja.
Sanok – Przemyśl (trasa czerwona), długość 72 km. Trasa: Sanok – Olchowski potok –
Olchowiec – góra Słonna – góra Przysłup – Rakowa – Zawadka – Roztoka – góra Kiczerka –
Bricza – Brylince – Przemyśl.
Ścieżka edukacyjna „Ścieżka drewnianej architektury”
Ścieżka ta ma całkowitą długość 3037 km i prowadzi przez trzy polskie województwa:
Podkarpackie, Małopolskie i Śląskie. Na tej ścieżce turyści mogą obserwować cenne obiekty
historyczne łącznie z prawosławnymi, katolickimi kościółkami, drewnianymi budynkami
wiejskimi i miejskimi, uzdrowiskami i naturalnymi muzeami. Obiekty te są naocznymi
świadkami wielokulturowego historycznego rozwoju tego regionu. Niestety drewniane kościółki
w przeszłości bardzo liczne w południowo wschodnich krańcach Polski, obecnie prezentują
jedynie ułamek tego, co było kiedyś. Teren Regionu Jasielskiego przecinają dwie trasy ścieżki:
Trasa pierwsza (nr IV) prowadzi przez terytoria zamieszkałe niegdyś przez Łemków (etniczna
grupa Rusinów) i pokazuje piękno drewnianych kościółków w Kotani, Krempnej, Pielgrzymce i
Świątkowej Małej. Trasa druga (nr VIII) prowadzi do kościółków we wsiach Osiek Jasielski,
Trzcinica, Załęże, Szebnie i Święcany.
Ścieżka edukacyjna Dziedzictwa Kulturalnego Miasta Krosno
Jest to ścieżka turystyczna, która prowadzi przez miasto Krosno i obejmuje 30 obiektów, które
turyści mogą obejrzeć: budynki historyczne, zabytki kultury aż po atrakcje turystyczne. Trasa
rozpoczyna się na Rynku zaś wszystkie obiekty oznaczone są za pomocą tablic informacyjnych.
Ścieżka edukacyjna „Droga karpackich świątyń”
To polsko – słowacka trasa turystyczna wiodące ze Srpkova do Krosna przez przejście graniczne
w Barwinku. Prezentuje 35 najcenniejszych zabytków sakralnych z pogranicza polskosłowackiego. Wzdłuż drogi umieszczone są tablice informacyjne.
Ścieżka edukacyjna na Lubomirze „Wielcy astronomowie znani i mniej znani”
Trasa prowadzi z miasta Jaworzyna do Obserwatorium na Lubomirze.
Ścieżka Papieska w Beskidzie Niskim: Ścieżka jest przedłużeniem Ścieżek Papieskich w
regionie Małopolski. Została wyznaczona na podstawie dokumentów i informacji uczestników
wypraw Karola Wojtyły w latach 50-tych minionego wieku. Pomaga zrozumieć słowa Jana
Pawła II: „tym oto górom dużo zawdzięczam”. Prowadzi południowymi granicami gmin: Jasło,
Krosno, Sanok, z Magury Wątkowskiej do Komańczy. W gminie Dukla prowadzi przez trasę
czerwoną od zachodu przez Chórową do Pustelni św. Jana z Dukli (Trzciana), stąd na szczyt
Góra Cergowa przez Nową Wieś. Z Pustelni św. Jana prowadzi również po drodze E 371 do
kościoła św. Jana Z Dukli. Z kościoła prowadzi przez most na Jesionce, Cergową, CergowąZakulczyn do „Złotej studzienki” na szczycie Góry Cergowa i łączy się z trasą czerwoną.
44
3.3.4 Trasy turystyczne dla pieszych
Górskie obszary Bieszczad, Beskidu Niskiego i Pogórza Karpackiego tworzą wyśmienite warunki
dla pieszej turystyki. Poniżej wyszczególniono najbardziej znane oznakowane piesze ścieżki
turystyczne w Bieszczadach:
Główna trasa beskidzka (czerwona): Ustronie Śląskie – Wołosate
Trasa graniczna – Ścieżka Pułaski (niebieska): Grybov – Ustrzyki Górne
Trasa Ustrzyki Dolne - Ustrzyki Górne (niebieska), Baligród – Lopiennki (niebieska), Besko –
Komancza (zelená), Krosno – Strzyžov (zelená), Folusz – Vapenné, Zatvarnica – Riaba skała
(żółta), Mrukowa – Krempna w ramach Magurskiego Parku Narodowego (żółta), długość 16 km,
Jabłonica – Liwocz (zielona), długość 3,5 km, Dąbrówka – Liwocz (562 m) – Rezerwat Liwocz,
długość 8,5 km, Folusz – Barwinek (czarna), długość 7 km.
Ścieżki turystycznie w Gminie Wiśniowa
Trasa Jaworzyce (576 m) - Wierzbanowska Góra (778 m) - Dzielec (649 m) - Kasinka Wielka,
czas trwania około 2,30 h.
Trasa Lubomir (904 m) - Lipnik-Granice-Dzidkówka (470 m) – Wiśniowa, czas trwania około
1,45 h.
Trasa Lipnik-Granice –Sucha Polana (708 m), czas trwania około 1 h
3.3.6 Trasy rowerowe
Międzynarodowa ścieżka rowerowa Zielony rower – Zelený bicykel – Zjelony velosiped R61
(trasa zielona) o całkowitej długości 262 km, prowadzi przez bardzo atrakcyjne tereny trzech
państw - Polski (85 km), Słowacji (47 km) i Ukrainy (130 km). Trasa rowerowa zaczyna się w
polskim Lesku, następnie prowadzi przez Słowację od Ruského sedla, przez Stakčín, Kolonické
sedlo aż po Ublę na Ukrajinie, gdzie będzie po wyznaczeniu jej przez ukraińską grupę
rowerzystów przebiegać dalej przez Veľké Berezne, Użockyj Pereval i Krościenko spowrotem
do punktu wyjścia w Polsce. Na razie wyznaczone są trasy w Polsce i na Słowacji. Na polskim
odcinku ścieżki R61. W Polsce trasa rowerowa ma 85 km. Trasa: Roztoki Górne – Cisna – Solina
– Myczkowce – Lesko – Olszanica – Brzegi Dolni – Krosienko.
Trasy rowerowe w powiecie Jasielskim
Trasa czerwona prowadzi przez Jasło – Debowiec – Wola Dębowiecka – Zależe – Osiek
Jasielski – Nowy Zimigród – Brzezowa – wzgórze Walik – Jaworze – Desznica – Świątkowa
Wielka – Świątkowa Mała – Rozstajne – Grab – Ozenna – granica państwa, długość wynosi 52
km. Trasa niebieska prowadzi przez Dębowiec – Folusz, długość wynosi 9,5 km. Trasa żółta
prowadzi przez Krempna – Myscowa – Pańska Góra – Polany – Huta Polańska, długość wynosi
16,5 km. Trasa zielona prowadzi przez Krempna – Kolomyja – Huta Krempska – Krempna,
długość wynosi 9,7 km.
Trasy rowerowe czerwone w Bieszczadach
Lesko – Uherce Mineralne (18,5 km), Glinne – Solina (15 km), Strednia Wieś – Baligrod (21
km), Lukowe – Postołów (26,8 km), Uherce Mineralne – Bobrka (12,5 km), Lodyna – Brelików
(7,5 km), Ustrzyki Dolne – Ustjanowa Górna (11,5 km), Ustjanowa Górna – Zadworze (18 km),
45
Hoszowczyk – Ustrzyki Dolne (6 km), Czarna – Daszówka – Chrewt (28,5 km), Muczne –
Tarnawa – Muczne (16 km), Nasiczne – Berezki (7,5 km).
Rodzinna trasa rowerowa – Rymanowa Zdrój, długość wynosi 3,5 km. Rozpoczyna się za
parkingiem w Rymanowym i prowadzi wzdłuż uzdrowiska. Różnica wysokości wynosi od 380 m
n.p.m. do 440 m n.p.m. a trasa jest odpowiednia dla rodzin z dziećmi.
Trasa rowerowa Dukla, długość 37 km, (trasa czerwona), trasa prowadzi z Dukli przez
Teodorówkę – Ivla Chyrova – Mšana križovatka – Tzlava – Trzciana – Nová Ves – Lipovica Dukla
Graniczna trasa rowerowa – Muzeum Beskidzkie
To polsko – słowacka trasa, która przechodzi przez Beskid Niski i Pogórze i zawiera 21 obiektów
muzealnych o znaczeniu światowym i lokalnym. Prowadzi przez lokalne, słabo odnowione drogi.
3.3.7 Pozostałe ciekawostki na omawianym polskim terytorium
Uzdrowisko Rymanów Zdrój
Uzdrowisko powstało w roku 1872, kiedy właściciel okolicznych lasów odkrył źródła wody
mineralnej. Dziś Rymanów Zdrój jest jednym z najważniejszych miejsc słynących z leczenia
chorób dziecięcych (drogi oddechowe, drogi moczowe, system nerwowy i kostny).
Zainteresowanie wzbudza ciekawa architektura w parku zdrojowym. W parku znajdują się ścieżki
zdrowia, boiska sportowe i place zabaw dla dzieci.
Bieszczadzka kolejka leśna „Ciuchcia”
Bieszczadzka „Ciuchcia” jest symbolem turystyki w Bieszczadach. Jej początki sięgają przełomu
XIX i XX wieku, okresu szybkiego wzrostu popytu na drewno. W tym okresie na terenie
Wschodnich Karpat powstały liczne wąskotorowe kolejki leśne. Oprócz przewozu drewna były
one również środkiem lokomocji dla pracowników lasu i mieszkańców. Dziś kolejka jest znaną
atrakcją turystyczną, dostępną również dla turystów ze Słowacji za pośrednictwem słowacko –
polskiej ścieżki Osadne-Balnica. Jeździ między Majdanem a Wolą Mnichovą. Informacji udziela
Fundacja Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej w Cisnej-Majdanie.
Usługi hotelarskie i gastronomiczne
Na omawianym terytorium znajdują się różne miejsca noclegowe, które reprezentują standardy
wyposażenia według odpowiedniej kategoryzacji. Znajdują się tu hotele (4-, 3-, 2- gwiazdkowe),
pensjonaty, bazy turystyczne, kwatery, miejsca w prywatnych domach itp. Poniżej prezentujemy
listę niektórych wybranych miejsc noclegowych w poszczególnych miejscach omawianego
terytorium. Większość tych miejsc oferuje również posiłki. Oprócz tego usługi gastronomiczne
świadczą liczne restauracje, pizzerie, bary czy luksusowe restauracje.
Lesko i okolice
Hotel „Szelców“, 38-600 Lesko, ul.Piłsudskiego 37, tel. 13 469 6080, 695651999, fax
134697057, e-mail: [email protected], www.szelc.eu
46
Pensjonat „Zamek“, 38-600 Lesko, ul.Piłsudskiego 7, tel. 13 469 6268, fax: 134696878, email: [email protected], www.gat.pl
Pensjonat „Ratuszowa“, 38-600 Lesko, ul.Rynek12, tel. 13 469 8632, fax: 134691114,
www.ratuszowa-lesko.pl
Schronisko PTSM „Bieszczadnik“, 38-600 Lesko, al.Jana Pawła II, tel. 13 469 6269, e-mail:
[email protected], [email protected], www.bieszczady.net.pl/ptsmlesko
Bursa Szkolna, 38-600 Lesko, ul.Piłsudskiego 31, tel. 13 469 6273, e-mail:
[email protected], www.bursalesko.republika.pl
Camping nad Sanem, 38-600 Lesko, ul. Turystyczna 1, tel. 13 469 6689,
Zajazd „U Kmity“, 38-600 Lesko, Postołów, tel. 13 469 8176
Ośrodek Lesko-Ski, 38-600 Lesko, Weremień, tel. 13 469 9345, te/fax: 134699355, e-mail:
[email protected], www.lesko-ski.pl
Pensjonat „Gawra“, 38-600 Lesko, Łączki 80, tel. 13 469 6655, tel/fax: 134696600,
888959959, e-mail: [email protected] , www.gawra.bieszczady.pl
Chata „Sanna“, 38-600 Lesko, Łączki, tel.798994133, e-mail: [email protected]
Pensjonat „W starym Piecu“, 38-604 Hoczew, tel. 13 468 9880, fax: 134689881
Hotel „Salamandra“, 38-604 Hoczew 155, tel. 13 469 4378, fax: 13 469 4518, e-mail:
[email protected], www.salamandra-hotel.pl
Karczma „U Nica“, 38-600 Lesko, Bezmiechowa Górna, tel. 603950862
Jasło i okolice
HOTEL „IMPERIAL”, Jasło, ul. Św. Jana z Dukli 26, tel./fax: (013) 445 21 18, www.hotelimperial.pl
HOTEL „MAŁOPOLSKA” ***, Jasło, ul. W. Polskiego 13a, tel. (0 13) 448 14 88, fax: (0
13) 443 67 16, www.hotel-malopolska.pl
HOTEL „KRAKUS”, Warzyce 479, tel. tel./fax: (0 13) 448 53 99, (0 13) 446 86 71, 0 509
770 887, www.hotelkrakus.cba.pl
HOTEL „RÓŻANA”, Skołyszyn 451, tel. (0 13) 449 14 10, www.restauracjarozana.pl
HOTEL ''VENUS'', Moderówka 317, 38-200 Jasło, tel. (0 13) 431 25 45, 431 25 81, fax. (0
13) 431 25 45, www.venus.rze.pl
„MINI – HOTEL”, Jasło, ul. Sikorskiego 15, tel. (0 13) 446 42 39, wew. 41, www.mosirjaslo.pl
HOTELIK „AMIGO”, Jasło, ul. Staszica 20, tel. (0 13) 448 23 00, www.hotelamigo.pl
MOTEL „GROSAR", Jasło, ul. Bieszczadzka, tel. (0 13) 446 80 86, www.grosar.pl
MOTEL „ENERGOPAL” **, Jasło, ul. 3 Maja 60, tel. (0 13) 448 61 51, fax: (0 13) 448 61
51, www.energopal.pl
HOTEL „GAMRAT”, Jasło, ul. Mickiewicza 108, tel. (0 13) 446 56 56, 446 20 21
MINI - HOTEL „BIESZCZADY”, Jasło, ul. Franciszkańska 4, tel. (0 13) 446 26 61, fax: (0
13) 448 30 45
APARTAMENTY W „BERLINIE”, Rafineria Lotos Jasło S.A., Jasło, ul. 3 Maja 101, tel. (0
13) 446 64 13
PENSJONAT „WICHROWE WZGÓRZE”, Nowy Żmigród, Rynek 33, tel. (0 13) 441 56 65,
0 606 832 150, www.wichrowewzgorze.com
ZAJAZD „POD SKAŁĄ”, Krajowice 68, tel. (0 13) 491 54 65, fax: (0 13) 491 54 35,
www.zajazdpodskala.pl
ZAJAZD „POD GOLESZEM”, Jasło, ul. Krakowska 112, tel./fax: (0 13) 445 70 87, 0 608
732 602, www.zajazdpodgoleszem.pl
47
SZKOLNE SCHRONISKO MŁODZIEŻOWE, BURSA MIĘDZYSZKOLNA (v mesiacoch
VII – VIII), Jasło, ul. Szkolna 21 b, tel./fax: (0 13) 448 10 07
Krosno i okolice
Bengol ***, 38-400 Krosno, ul. Długa 15 d, tel./fax 13 436 04 78, e-mail:
[email protected] www.bengol.rze.pl
Game Sport ***, 38-400 Krosno, ul. Bursaki 45, tel. 13 420 26 15, fax 13 420 26 12, e-mail:
[email protected] www.gamesport.com.pl
Krosno Nafta ***, 38-400 Krosno, ul. Lwowska 21, tel. 13 436 62 12, fax 13 436 87 31, email: [email protected] www.nafta.pl
Portius ***, 38-400 Krosno, ul. Bursaki 29a, tel. 13 474 80 80, fax 13 434 80 82, e-mail:
[email protected] www.hotelportius.pl
Śnieżka **, 38-400 Krosno, ul. Lewakowskiego 22, tel./fax 13 432 34 49, e-mail:
[email protected] www.hotelsniezka.pl
Twist**, 38-400 Krosno, ul. Pużaka 37, tel. 13 436 23 89, tel./fax 13 432 07 08, e-mail:
[email protected] www.twistkrosno.pl
Zajazd u Suskich**, 38-400 Krosno, ul. Bema 68a, tel. 13 42 216 80, fax 13 422 16 90, email: [email protected] www.zajazdususkich.pl
Miły *, 38-400 Krosno, ul. Balkonowa 19, tel./fax 13 432 10 57, e-mail:
[email protected] www.milyhotelik.ovh.org
Apartamenty Millenium, 38-400 Krosno, ul. Żółkiewskiego 142, tel./fax 13 436 14 54, 13
436 14 55, e-mail: [email protected] www.apartamentymillenium.pl
Pensjonacik Buda, 38-400 Krosno, ul. Jagiellońska 4, tel. 13 432 00 53, fax 13 436 52 80, email: [email protected] www.buda.krosno.pl
Hotelik Miły, 38-400 Krosno, ul. Kletówki 14, tel./fax 13 43 636 76,
e-mail: [email protected] www.mily-hotelik.w.interia.pl
Holelik-Zajazd Elenai, 38-400 Krosno, ul. Łukasiewicza 3, tel. 13 436 43 34,
Zajazd Elwit, 38-400 Krosno, ul. Zręcińska 82, tel. 13 43 236 04,
e-mail: [email protected] www.restauracjaelwit.pl
Zajazd Wodnik, 38-400 Krosno, ul. Bieszczadzka 65, tel. 13 436 61 87,
e-mail: [email protected]
Motelik Skorpion, 38-400 Krosno, ul. Podkarpacka 38, tel. 13 43 239 90 w. 13, e-mail:
[email protected] www.skorpion.krosno.pl
Noclegi, 38-400 Krosno, ul. Popiełuszki 45, tel. tel. 605 406 243, 607 479 133, e-mail:
[email protected] www.noclegi-krosno.pl
Schronisko PTSM, 38-400 Krosno, ul. Boh. Westerplatte 20a, tel. 13 432 17 83, 45 m.s. (v
prevádzke VII-VIII), www.ptsmkrosno.republika.pl
Wiśniowa
Janina Wilk – WADERA, Lipnik 335 32-412 Wiśniowa, tel. : 012 27-14-055 , 510710914
Twardosz Krzysztof, Wiśniowa 483, 32-412 Wiśniowa, tel. : 012-2714-183, 509-197-735, email: [email protected]
Danuta Pazdur - Cichy Kącik, Wierzbanowa 119, 32-412 Wiśniowa, tel.: 012 271-43-37
Pensjonat „ANNA”, Wierzbanowa 149,32-412 Wiśniowa, tel. : 012 271-45-88, e-mail:
[email protected] , www: www.pensjonat-anna.isg.pl
Dom POD SOSNAMI, 32-412 Wiśniowa 286, tel. : (012) 271 41 00 lub tel. kom. 691
303 170, www.dompodsosnami.webpark.pl
48
3.4 Zasoby instytucjonalne i menadżerskie
Na omawianym terytorium działa przede wszystkim współpraca na poziomie samorządów, a
znajdujące się tam miasta Lesko i Krosno są relatywnie aktywne. Lesko współpracuje z miastem
Snina, zaś Krosno aktywnie współpracuje z miastem Svidnik. Pozostałe organizacje jak np.
konkretne agencje turystyczne, organizacje pozarządowe i sfera przedsiębiorcza współpracują ze
sobą raczej sporadycznie albo nawet wcale.
Poniżej wymieniamy niektóre stowarzyszenia, które prowadzą działalność w dziedzinie turystyki,
nie są jednak wzajemnie koordynowane:
Lokalna Organizacja Turystyczna „Beskid Niski”
Celem tej organizacji jest promowanie obszaru „Beskid Niski” jako atrakcyjnej turystycznie
lokalizacji, która posiada ciekawe atrakcje historyczne, jak i przyrodnicze niezbędne do rozwoju
turystyki.
Ich atrakcje to m.in.:
- Międzynarodowa trasa turystyczna „Śladami Aleksandra Fredry” – długość trasy to 350 km
- Szlak Naftowy – prowadzi z Harklowej przez Jasło do Lwowa. Mogą z niego korzystać turyści
piesi jak i ci na rowerach. Produkt ten został wyróżniony certyfikatem „Turystyczny produkt roku
2005”, który przyznaje Polski Związek Turystyki.
- „Trasa papieska” – długość 100 km
- „Beskidzkie muzea” – przygraniczna trasa rowerowa
Organizacja ta posiada kompleksową ofertę produktów tego regionu dla jednostek, zarówno w
ramach targów, jak i wystaw. Organizuje szkolenia dla reprezentantów biur turystycznych oraz
prezentuje Beskid Niski na konferencjach i seminariach.
Kontakt:
Lokalna Organizacja Turystyczna "Beskid Niski", ul. Rynek 5, 38-400 Krosno
tel/fax0134327707,e-mail: [email protected] http://www.beskidniski.org.pl/index.php
Lokalna Organizacja Turystyczna „Beskid Zielony“
Kontakt: LOKALNA ORGANIZACJA TURYSTYCZNA „BESKID ZIELONY”
ul. Legionów 3, 38-300 Gorlice, Tel. 0-18 354 64 11, [email protected],
www.beskidzielony.pl
Informacja Kulturalno - Turystyczna w Krośnie
Kontakt: PUNKT INFORMACJI KULTURALNO – TURYSTYCZNEJ w Krośnie, Rynek 5,
38-400 Krosno, tel./fax:0134327707, e-mail: [email protected]
49
3.5 SWOT analiza omawianego terytorium w Polsce
3.5.1 Analiza silnych i słabych stron
Silne strony
- dobrze zachowane wyjątkowe dziedzictwo
kulturalne i historyczne
- tradycyjne miejscowe festiwale i imprezy
- bogactwo naturalne (Park Narodowy i kilka
parków krajobrazowych)
- wspaniałe środowisko ze słabo zaludnionymi
terenami Bieszczad, Beskidu Niskiego oraz
Pogórza Karpackiego
- ciemne niebo, niskie zanieczyszczenie
świetlne (głównie w rejonie Bieszczad)
- dobra infrastruktura techniczna (drogi, noclegi,
restauracje, szlaki turystyczne i trasy)
- wysoki poziom uświadomienia
przedsiębiorczego u miejscowej ludności oraz
zróżnicowanie w prowadzeniu biznesu
- miejscowa tradycja rzemieślnicza oraz typowe
miejscowe produkty
- dobra siła nabywcza obywateli
- relatywnie dobrze rozwinięta współpraca
przygraniczna ze Słowacją i Ukrainą
- wystarczająca ilość przejść granicznych
Słabe strony
- peryferyjne położenie regionu (miasta
Lesko, Krosno, Jasło) w stosunku do reszty
Polski
- migracja młodych ludzi za pracą
- powszechny brak możliwości dla turystów
do wydawania pieniędzy
- zacofanie mieszkańców peryferii
- ograniczona ilość ośrodków kulturalnych
- niewystarczający poziom szkolnictwa i
kształcenia na poziomie regionalnym
- niska aktywność kulturalna i sportowa
miejscowej ludności dotycząca
organizowania imprez, które miałyby
zasięg szerszy od lokalnego
- niewystarczająca sieć komunikacyjna w
regionie (drogi i połączenia)
- słaby poziom wiedzy na temat urządzeń
astronomicznych w regionie
- niska świadomość obywateli o astronomii i
jej połączeniu z organizacją czasu wolnego
- niewystarczająco oznaczone punkty
astronomiczne
- niewystarczająca ilość personelu w
punktach informacji turystycznej
3.5.2 Analiza okazji i zagrożeń
Szanse
- potencjał siły pracowniczej, najwięcej
bezrobotnych w wieku produktywnym
- potencjalne wyższe możliwości ludzi
mieszkających w miastach
- region Wiśniowa został uznany za najbardziej
perspektywiczny pod względem rozwoju rejon
turystyczny w Województwie Małopolskim
- rozwój współpracy transgranicznej ze
Słowacją i Ukrainą
- tworzenie wspólnych produktów w rejonach
przygranicznych
- stworzenie nowego produktu CR w związku
Zagrożenia
- niesprzyjający rozwój ekonomiczny na
poziomie światowym
- niszczenie środowiska naturalnego
- niewystarczająca świadomość ekologiczna
- wzrost zanieczyszczenia świetlnego
- kontynuowanie zabudowy i w ten sposób
niekorzystny wpływ na środowisko
naturalne
- odpływ młodych ludzi do stref
uprzemysłowionych
- zwiększanie bezrobocia i niewystarczająca
ilość nowych miejsc pracy
50
astroturystyką
- wsparcie miejscowych przedsiębiorców w ich
działaniach handlowych podczas promocji
atrakcji regionu
- sieć obserwatoriów astronomicznych, rozwój
sieci tras turystycznych, szlaków, tras
rowerowych łączących regiony przygraniczne
- ulepszenie promocji regionu w formie
wspólnych działań konkretnych organizacji
CR
- Sparcie inwestycji do CR
51
4. Wspólna analiza terytorium polskiego i słowackiego
4.1 Analiza zanieczyszczenia świetlnego
Zanieczyszczenie świetlne to określenie nadmiernego oświetlenia nocnego mające negatywny
wpływ na faunę i florę oraz utrudniające obserwację astronomiczną nieba. Jest efektem działań
człowieka sztucznie uzupełniającym pejzaż nocny. Zanieczyszczenie świetlne, jako efekt
niegospodarnego korzystania ze światła narusza naturalną ciemność i biorytmy wszystkich
żywych organizmów, łącznie z człowiekiem, które potrzebują ciemności do efektownego snu i
komfortu życia.
Mapa widoczności gwiazd gołym okiem w Europie.
Autorzy fotografii: P. Cinzano, F. Falchi, C. D. Elvidge, Royal Astronomical Society
52
Mapa jasności nocnego nieba na omawianym terytorium Słowacji i Polski.
Autorzy fotografii: P. Cinzano, F. Falchi, C. D. Elvidge, Royal Astronomical Society
Dnia 03.12.2010 w gminie Snina został wyznaczony Park Ciemnego Nieba „Połoniny” o
powierzchni 48 519, który jako pierwsza strefa ciemnego nieba na Słowacji powstał w celu
informowania ludności o wyjątkowo zachowanym nocnym środowisku na tym terenie,
promowania i ochrony nocnego nieba, które jest podstawą ochrony środowiska przed
zanieczyszczeniem świetlnym.
53
4.2 Analiza SWOT
Analiza wspólnych mocnych i słabych stron Słowacji i Polski
Mocne strony
Słabe strony
- Wyjątkowe dziedzictwo kulturalne i
- peryferyjne położenie terenu
historyczne (drewniane kościoły prawosławne, - zacofanie mieszkańców wsi, wyludnianie
cmentarze wojskowe i pomniki)
prowincji
- Zachowane bogactwo przyrodnicze
- niewystarczająca oferta usług dodatkowych
(Międzynarodowy Rezerwat Biosfery
w turystyce
Wschodnie Karpaty)
- niewystarczająca ilość miejsc pracy
- Wspaniałe możliwości na obserwowanie
- niewystarczający poziom nauczania i
nieba, wystarczająca ilość ciemnym miejsc o
możliwości językowych pracowników
minimalnym świetlnym zanieczyszczeniu
sektora turystycznego
(region Połoniny – Bieszczady)
- niska świadomość społeczeństwa o
- żywe tradycje i folklor
astronomii i jej wykorzystaniu do rozwoju
- wystarczająca ilość przejść granicznych
turystyki
umożliwiających rozwój różnego rodzaju form - słaba promocja i znaczenie turystyczne
turystyki
sieci obserwatoriów astronomicznych
- tradycja organizowania wielu wspólnych
- brak współpracy instytucjonalnej
polsko-słowackich imprez dotyczących
różnych sfer życia
Analiza wspólnych szans i zagrożeń Słowacji i Polski
Szanse
- tworzenie wspólnych produktów wraz z
terenami przygranicznymi w celu zwiększenia
ilości odwiedzających, przedłużenia pobytu
turystów oraz ulepszenia promocji
astroturystyki
- rozwój transgraniczej współpracy Słowacji,
Polski i Ukrainy
- rozszerzenie Parku Ciemnego Nieba również
na terytorium Polski i Ukrainy
- rozwój astroturystyki, poszerzenie sieci i
podniesienie jakości infrastruktury
obserwatoriów astronomicznych
- rozwój sieci tras turystycznych, szlaków, tras
rowerowych łączących regiony przygraniczne
- rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w
dziedzinie turystyki i usług, stworzenie
nowych miejsc pracy
- ulepszenie wspólnej promocji regionu
Zagrożenia
- znaczne zwiększenie ilości turystów
(niszczenie środowiska)
54
5. Wskazówki strategiczne dla rozwoju astroturystyki
5.1 Podstawowe definicje
Do celów strategicznych niezbędne jest zdefiniowanie nowych pojęć astroturystyka oraz
astroobiekty.
Astroturystyka reprezentuje na Słowacji relatywnie nową formę turystyki, która może być,
głównie dla prowincji, potencjalnym źródłem dochodów, nowych możliwości pracy oraz
inicjatorem ogólnego rozwoju. Można ją scharakteryzować jako planowaną czynność, której
efektem jest podróżowanie ludzi w celu obserwowania nieba, planet, zjawisk astronomicznych,
odwiedzania obserwatoriów astronomicznych i innych działań poszerzających wiedzę z zakresu
astronomii.
Astroobiekty są to wszelkiego rodzaju obiekty, które oferują usługi związane z obserwacją
gwiazd (obserwatoria, punkty obserwacyjne…). Ich wyposażenie musi zapewnić możliwość
atrakcyjnego ukazania obiektów znajdujących się na nocnym niebie.
5.2 Podsumowanie punktów wyjścia na omawianym terytorium
Omawiane terytorium pogranicza polsko-słowackiego ma wyjątkowy potencjał służący
zwiększeniu ruchu turystów krajowych i zagranicznych, a w ten sposób również wsparcie
krajowych przedsiębiorstw. Peryferyjność omawianego terytorium po obu stronach granicy
przedstawia z jednej strony ograniczone możliwości rozwoju ekonomicznego, z drugiej strony
stanowi główny powód odwiedzin turystów – wiele parków narodowych również o znaczeniu
europejskim, bogata historia, karpacka kultura reprezentowana wyjątkową architekturą drewnianą
i wciąż żywymi tradycjami.
Większość omawianego terytorium charakteryzuje się koncentracją endemicznych i zagrożonych
gatunków roślin, grzybów i zwierząt. Zachowanie ich istnienia do dzisiejszych czasów ściśle
związane jest z faktem, że na terytorium tym występuje minimalne zanieczyszczenie świetlne,
naturalna nocna ciemność i a co za tym idzie minimalne naruszenie nocnych biorytmów
wszystkich żywych organizmów. Do części omawianego polsko- słowackiego terytorium należy
Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Wschodnie Karpaty, który w roku 1993 został wyznaczony
przez UNESCO i do dziś jest jedynym na świecie, który rozpościera się na terytoriach trzech
państw Słowacji – Polski – Ukrainy, o całkowitej powierzchni 164 190 ha. Częścią
Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Wschodnie Karpaty jest Park Narodowy „Połoniny”,
który dzięki swemu położeniu zaliczany jest do najmniejszych parków narodowych na Słowacji,
przy czym gęstość jego zaludnienia wynosi 9 mieszkańców na km. Właśnie w Parku Narodowym
„Połoniny”, który na Słowacji jest miejscem o minimalnym zanieczyszczeniu świetlnym, został
pod koniec roku 2010 wyznaczony Park Ciemnego Nieba „Połoniny”. Naturalna ciemność nocna
na całym terenie Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie jest wielkim
potencjałem sprzyjającym poszerzeniu Parku Ciemnego Nieba w przyszłości również na
terytorium Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Polsce oraz Użańskiego Parku Narodowego
Na Ukrainie, z czym związany jest dalszy rozwój części omawianego terytorium.
Kluczem do sukcesu rozwoju przygranicznych regionalnych gospodarek jest wykorzystanie ich
wyjątkowego położenia na granicy Polski z Ukrainą. Współpraca transgraniczna i wspólne
55
działania w sferze turystyki połączonej z astronomią mogą zmniejszyć koszta, wkład pracy i
ryzyko oraz jednocześnie umożliwią poszerzenie rynku zbytu za pomocą produktów
marketingowych założonych na astronomii. Astroturystyka w połączeniu z już istniejącymi
rodzajami turystyki, umożliwi lepsze wykorzystanie potencjału omawianego terytorium, który do
tej pory nie jest jeszcze właściwie wykorzystany.
Poprzednia analiza SWOT polskiego i słowackiego terytorium wskazywała kluczowe fakty, które
wypływają z obecnego stanu omawianego terytorium:
- peryferyjne położenie terytorium w ramach Republiki Słowackiej i Polski, które powoduje
odpływ młodych ludzi do większych centrów przemysłowych
- niewystarczająca infrastruktura drogowa i słabe połączenia z centralnymi częściami kraju
- niewystarczająca oferta dodatkowych usług turystycznych
- skazanie na pojedynczych zwiedzających oraz wysoki stopień sezonowości
- niewystarczający poziom wykształcenia specjalistycznego i umiejętności językowych
pracowników sektora turystyki
- słaba oferta produktów turystyki i brak oferty produktów astroturystyki
Wykorzystanie okazji, które oferuje połączenie astronomii z turystyką jako nowa formą turystyki,
przynosi nowe możliwości rozwoju danego terytorium. Jednocześnie pomaga w rozwoju małych i
średnich przedsiębiorstw w dziedzinie turystyki oraz usług, czym tworzy warunki do
powstawania nowych miejsc pracy.
W czasie, kiedy ludzie mają okazję zobaczyć w telewizji i prasie kolorowe ujęcia z wielkich
teleskopów, jest to dosyć trudne zadanie. Z pomocą nowoczesnej optyki, ciemnego nieba i
dowcipnego komentarza jest jednak możliwe przygotowanie ciekawego programu. Dla znacznej
części astroturystów nie jest najważniejsze by popatrzeć przez lunetę w przestrzeń kosmiczną, ale
są zainteresowaniu badaniami prowadzonymi w danym obserwatorium oraz astronomią w sensie
ogólnym. Dlatego też specjalistyczne obserwacje astronomiczne nie mogą być eliminowane na
korzyść dostępu publiczności. Specjalistyczny i popularyzatorski element muszą istnieć w
każdym obserwatorium w symbiozie.
5.3 Cele strategiczne
W celu rozwoju i utrzymania turystyki skierowanej na astronomię polecane są następujące cele:
Cel strategiczny 1:
Ulepszenie i uzupełnienie infrastruktury niezbędnej do rozwoju astroturystyki i turystyki
Podstawową dla rozwoju astroturystyki są porządne obiekty astronomiczne (obserwatoria, punkty
obserwacyjne itd.) i inne obiekty turystyczne, które spełniają wymagania i standardy jakości
oferowanych usług.
56
Wszystkie astroobiekty muszą oferować konkretny zakres usług z gwarancją jakości. Do
osiągnięcia tego celu niezbędne jest:
modernizacja i uzupełnienie o wysokiej klasy sprzęt do obserwacji
wybudowanie edukacyjnych astroszlaków łączących miejsca odpowiednie do
obserwacji gołym okiem
połączenie astroszlaków z innymi szlakami istniejącymi już w pobliżu
wybudowanie centrów astroturystyki na Słowacji i w Polsce z bogatszym
wyposażeniem
opracowanie standardów jakości oferowanych usług w astroobiektach
renowacja istniejącej już infrastruktury bazy noclegowej i budowa nowych obiektów
rozwój bazy noclegowej na kwaterach prywatnych, kempingów i obozów
podniesienie jakości usług gastronomicznych
podniesienie jakości i rozszerzenie oferty usług dodatkowych: kompleksy sportowe
(baseny, boiska…), place zabaw
połączenie już wybudowanej infrastruktury i jej rozszerzenie w celu całorocznego
wykorzystania nie tylko do celów astroturystyki
Cel strategiczny 2:
Podniesienie jakości szerzenia informacji i prezentacji obiektów astroturystycznych, wspólna
promocja i marketing
Marketing jest w przedsiębiorstwie turystycznym jednym z najważniejszych elementów
postępowania. Jego siła zależy przede wszystkim od takich elementów jak oryginalność i
atrakcyjność terytorium, wystarczająca ilość środków finansowych, wykwalifikowany personel,
konkretny plan marketingowy. W celu osiągnięcia sukcesu niezbędne jest dokładne poznanie
klientów (ich narodowość, struktura wiekowa, zainteresowania i oczekiwania), na podstawie
uzyskanym obserwacji zdefiniowanie wybranej grupy, do której za pomocą działań
marketingowych należy dotrzeć. Bez koordynacji tych działań z innymi subiektami turystyki,
zachodzi ryzyko porażki.
W praktyce istnieją różne formy działań marketingowych, przede wszystkim za pośrednictwem
promocji i reklamy lub dzięki bezpośredniej komunikacji. Bardzo ważne jest, aby zwiększyć
świadomość o astroturystyce również u okolicznych mieszkańców, których późniejsze działania,
reakcje i funkcjonowanie mogą należeć do kluczowych wyznaczników sukcesu bądź porażki.
W celu zapewnienia rozwoju astroturystyki i jej popularyzacji wśród społeczeństwa niezbędne
jest kompleksowe podejście do marketingu:
stworzenie wielojęzycznej strony internetowej www.astrokarpaty.net z ofertą
astroturystyki
wirtualny karpacki teleskop – dostępność na odległość do większości teleskopów w
obserwatoriach na omawianym terytorium
różne materiały promocyjne (prospekty, katalogi, ulotki, mapy itp.) w różnych
wersjach językowych – prezentacja obiektów, oferta usług, atrakcji
targi turystyczne – współpraca z regionalnym i miejscowym samorządem w celu
wspólnej prezentacji usług
organizowanie imprez – zapraszanie reprezentantów mediów i biur turystycznych na
przygotowane imprezy w celu szerzenia pozytywnych doświadczeń
57
działalność publikacyjna – promocja działań za pośrednictwem artykułów w prasie
fachowej
założenie informacyjnych astrocentrów w różnych miejscach (instytucjach
kulturalnych, prywatnych kwaterach i restauracjach itd.) oferujących podstawowe
informacje o astroturystyce i jej możliwościach w okolicy
rozwój corporate identity (nazwa, logo) w połączeniu z odpowiednim hasłem
marketingowym, które skupione byłoby na astroturystyce
prezentacja astroobiektów, usług, atrakcji danego regionu z nową nazwą i logo
prezentacja wśród miejscowej społeczności efektów badań prowadzonych przez
astroobiekty w regionie
rozmieszczenie tablic informacyjnych również w szerokiej okolicy astroobiektów
współpraca ze społecznością lokalną – w tym z przedsiębiorcami
wykorzystanie lokalnych imprez na prezentację astronomii i astroproduktów
regularne szerzenie informacji o astronomii w regionalnych mediach
Cel strategiczny 3:
Podniesienie jakości kształcenia w sferze turystyki
Niezastąpioną rolę odgrywają wchodzący w kontakt z turystą pracownicy, od których oprócz
fachowej pomocy oczekuje się również elastyczności, znajomości języków, chęci, uwagi itd. Do
osiągnięcia tego celu niezbędne jest:
powszechne kształcenie pracowników w dziedzinie turystyki i astronomii (zdolności
przedsiębiorcze, opieka nad zwiedzającymi, znajomość regionu itp.)
specjalistyczne wykształcenie pracowników astroobiektów (astronomia)
podnoszenie kwalifikacji językowych pracowników kontaktowych
kształcenie osób zainteresowanych prowadzeniem przedsiębiorczości w turystyce
Cel strategiczny 4:
Rozwój wspólnych działań i współpracy transgranicznej
wspieranie wspólnych inicjatyw z sąsiednimi regionami za pomocą unikatowych
atrakcji w każdym z regionów
rozwój współpracy ponadgranicznej między astroobiektami, centrami turystycznymi i
ich partnerami w sąsiednich krajach
rozwój wspólnego programu marketingowego promującego dane terytorium jako
część Euroregionu Karpaty
58
Cel strategiczny 5:
Oferta ciekawych i różnorodnych programów
Same produkty, jak również ich połączenia należy tworzyć w taki sposób, by w zgodzie z
ochroną środowiska i dziedzictwa kulturowego tworzyły zamkniętą prezentację oraz ofertę nauki
i rekreacji. Niezbędne jest skupienie się na zwiększeniu atrakcyjności omawianego terytorium za
pośrednictwem zarówno tradycyjnych, jak i nietradycyjnych pomysłów, które wyrastają z
warunków omawianego terytorium. Nie należy tworzyć dużej ilości produktów, jedynie skupić
się na podniesieniu jakości kilku z nich.
Doskonalenie jakości dotyczy również już istniejących produktów, przy czym niezwykle
progresywnym elementem rozwoju jest przede wszystkim konkurencja. Zapewnia ona zarówno
podnoszenie jakości usług, jak i zwiększenie atrakcyjności środowiska, w niektórych
przypadkach nawet obniżanie cen. Kompleksową ofertę usług najlepiej jest planować w postaci
pakietów usług – gotowych produktów o jasnym programie. Jądro usług jest tworzone przez
część teoretyczną (symulacja) i część praktyczną (obserwacja).
Podczas tworzenia programów niezbędne jest łączenie oferty astroobiektów (obserwacja gwiazd i
nieba), z ofertą innych możliwości odpoczynku, relaksu i atrakcji w danym regionie, np. z
poznawaniem dziedzictwa kulturalno-historycznego regionu, z obserwacją zwierząt i ptactwa w
przyrodzie, turystyką rowerową, pieszą turystyką, sportem (pływanie, wspinaczka górska, jazda
konna), turystyką kongresową itp.
Ważne jest również łączenie różnych imprez kulturalnych z astronomicznymi (Dni Miasta,
festiwale, Ikony i Gwiazdy, Gwiazda Betlejemska itp.), wykorzystanie tradycji ludowych w
połączeniu z astronomią (organizowanie życia według gwiazd, astronomia jako część rozwoju
etnograficznego), nawiązanie współpracy ze skansenami, instytucjami kulturalnymi, jak również
innymi subiektami.
Podczas tworzenia produktów turystycznych skierowanych na astronomię niezbędne jest wzięcie
pod uwagę również segmentu rynku, ewentualnie grupy klientów, dla których produkt jest
przygotowywany.
Podział segmentu rynku potencjalnych klientów:
- młodzież szkolna (szkoły podstawowe)
- uczniowie (szkoły średnie) i studenci
- specjaliści
- astronomowie amatorzy
- rodziny z dziećmi
- różne grupy zainteresowań (firmy, rowerzyści, emeryci, fotografowie…)
Przegląd proponowanych produktów turystycznych założonych na astronomii:
Program 1:
Karpacka tęcza
Program:
Zwiedzanie punktów obserwacyjnych i wzajemne pobyty wymienne między 7
miastami według 7 kolorów tęczy
Segment:
Młodzież szkolna, uczniowie
Lokalizacja:
Obserwatoria w konkretnych miastach (AO na Kolonickim sedle, Snina, Roztoki,
Lesko, Jasło, Krosno, Humenné)
4 dni
Ilość dni:
59
Program 2:
Witajcie w Parku Ciemnego Nieba
Program:
Specjalistyczne nocne obserwowanie
Segment:
specjaliści, amatorzy
Lokalizacja:
Obserwatoria w konkretnych miejscach „Ciemnego nieba“ (Kolonica, Snina,
Roztoki, Lesko, Jasło, Krosno)
Ilość dni:
2 dni
Program 3:
Gwiezdny Kraków
Program:
Pobyt w Krakowie połączony z wycieczką do Obserwatorium na Lubomirze
Segment:
Młodzież szkolna, uczniowie, grupy zainteresowań
Lokalizacja:
Kraków, Lubomir
Ilość dni:
3 dni
Program 4:
Gwiezdne Karpaty
Program:
Segment:
Pobyt poznawczy w Karpatach oraz odwiedziny Obserwatorium Roztoky w
Słowacji
Młodzież szkolna, uczniowie, grupy zainteresowań
Lokalizacja:
Roztoki, Karpaty, Bardejov i okolice, Karpacka Troja, Jasło
Ilość dni:
3 dni
Program 5:
Park Narodowy we dnie i w nocy „Połoniny – Bieszczady“
Program:
Pobyt poznawczy w przyrodzie połączony z obserwowaniem zwierząt i gwiazd
Segment:
Młodzież szkolna, uczniowie, grupy zainteresowań
Lokalizacja:
Ilość dni:
Kolonica, Roztoki
2 dni
Program 6:
Kurs astronomii
Program:
Wycieczka szkolna w Karpatach połączona z krótkim kursem astronomii
Segment:
Młodzież szkolna, uczniowie
lokalizacja:
AO na Kolonickim sedle, Obserwatorium Roztoky, Obserwatorium w Lesku i w
Jaśle
3 dni
Ilość dni:
60
Program 7:
Za gwiazdami na rowerze
Program:
Segment:
astro - cyklistyka, organizowanie rajdów rowerowych w Połoninach oraz
Vihorlackich Wierchach połączone z obserwowaniem nieba
Młodzież szkolna, uczniowie
Lokalizacja:
Park Narodowy Połoniny, Park Krajobrazowy Vihorlat
Ilość dni:
5 dni
Program 8:
Na biegówkach za gwiazdami
Program:
W ciągu dnia biegówki, w nocy obserwacja gwiazd
Segment:
Młodzież szkolna, uczniowie, amatorzy, grupy zainteresowań
Lokalizacja:
Obserwatorium Roztoky, AO na Kolonickim sedle
Ilość dni:
2 dni
Program 9:
Ekspedycja „Mleczna droga“ – obóz młodych astronomów
Program:
Segment:
Obserwowanie nieba pod okiem specjalistów, zajęcia portowe, wycieczki po
okolicy
Młodzież szkolna, uczniowie
Lokalizacja:
Obserwatorium Roztoky, AO na Kolonickim sedle
Ilość dni:
7 dni
Program 10:
Dzień otwartej kopuły / Dni astronomii
Program:
Połączone z imprezami dla dzieci i młodzieży (Dzień Dziecka, Dni Miasta,
festiwale, imprezy kulturalno-sportowe) i z obserwacją dla zgromadzonych
Segment:
Młodzież szkolna, uczniowie, rodziny z dziećmi
Lokalizacja:
Snina, Lesko, Jasło, Krosno, Kolonica, Roztoki, Wiśniowa - Lubomir
Ilość dni:
1 dzień
Program 11:
Dni Firmowe
Program:
Uzupełnienie szkoleń firmowych i dni sportowych o obserwowanie nieba
Segment:
Firmy
Lokalizacja:
Krosno, AO na Kolonickim sedle, Roztoky, AO na Lubomirze
Ilość dni:
1 dzień/1noc
61
Program 12:
Śladami astronomii
Program:
Segment:
Wyznaczenie trasy według zegara słonecznego, punktów obserwacyjnych,
obserwatoriów, planetariów, skansenów
Szkolna młodzież, uczniowie, rodziny z dziećmi
Lokalizacja:
Słowacja , Polska
Ilość dni:
3 dni
Program 13:
Obserwowanie Słońca – Słońce dla każdej szkoły
Program:
Obserwacja słońca z wykładem naukowym
Segment:
Szkolna młodzież, studenci i grupy
Lokalizacja:
Słowacja, Polska
Ilość dni:
1 dzień
Program 14:
Kurs astrofotografii
Program:
Segment:
Część teoretyczna – wykład o astronomii oraz podstawy fotografowania
Część praktyczna – obserwowanie gwiazd i fotografowanie
młodzież szkolna, uczniowie, grupy
Lokalizacja:
Słowacja, Polska
Ilość dni:
2 dni
Program 15:
Astroćwiczenia – podstawy astrofizyki
Program:
Nauczanie podstaw astrofizyki połączone z praktyczną obserwacją dla szkół
Segment:
Lokalizacja:
młodzież szkolna, uczniowie
Słowacja, Polska
Ilość dni:
3 dni
Program 16:
Astrobus
Program:
Obserwowanie gwiazd wraz z wykładem naukowym
Segment:
rodziny z dziećmi, turyście odwiedzający region, ludność miejscowa
Lokalizacja:
Słowacja, Polska
Ilość dni:
1 dzień
62
Podsumowanie
Region pogranicza polsko-słowackiego ma bardzo duży potencjał do tworzenia konkurencyjnych
produktów turystycznych, których podstawą jest astronomia. Nie tylko dzięki wyjątkowemu
dziedzictwu kulturowemu i historycznemu oraz zachowanemu bogactwu przyrody Wschodnich
Karpat, ale również dzięki niskiemu skażeniu świetlnemu, które umożliwia wykorzystanie świetnych
warunków będących podstawą istnienia obiektów astronomicznych na tym terytorium. Ten
przygraniczny region ma już wypracowaną tradycję wielu wspólnych polsko- słowackich imprez z
różnych dziedzin życia społeczności, które dzięki włączeniu do realizacji niniejszej strategii mogą
poszerzyć się o astronomię i związaną a nią astroturystyke.
Do zakończonego sukcesem włączenia strategicznych punktów niezbędna jest współpraca nie tylko
partnerów projektu, ale głównie niezbędne jest włączenie całej miejscowej społeczności łącznie z
administracją miejską, samorządem w obu krajach i od strony marketingowej wspomóc projekt na
poziomie międzynarodowym.
63
Spis wykorzystanej literatury
Buraľ, M. - Piwka, D. a kol.: Snina / Krosno Východné Karpaty bez hraníc. Michalovce: Media Group
v.o.s., rok. 96 s. ISBN 80-88835-07-0
Galandová, D. – Buraľ, M.: Región Snina. Prešov: Vydavateľstvo Michala Vaška, 2008. 35 s.
Regionálna rozvojová agentúra Svidnk: Informačná databáza okres Svidnik. 2010. [online]. [s.a.]. [cit.
2010-08-09]. Dostępne w internecie: http://www.rrasvidnik.sk/databaza2.pdf
Powiat
Snina
[online].
[s.a.].
[cit.
2010-08-09].
Dostępne
w
internecie:
http://sk.wikipedia.org/wiki/Okres_Snina
Miasta i gminy powiatu Snina [online]. [s.a.]. [cit. 2010-08-09]. Dostępne w internecie:
http://portal.gov.sk/Portal/sk/Default.aspx?CatID=104&parent=709
Powiat
Svidnik
[online].
[s.a.].
[cit.
2010-08-09].
Dostępne
w
internecie:
http://sk.wikipedia.org/wiki/Okres_Svidn%C3%ADk
Ruch
turystyczny
[online].
[s.a.].
[cit.
2010-08-11].
Dostępne
w
internecie:
http://www.regionsnina.sk/index.php?id=24
Opracował:
Wschodnio-Karpackie Stowarzyszenie Turystyczne Snina
2010
64