Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Wstęp
Powstanie niniejszego tomu zostało zainspirowane obchodzonym w roku 2012
jubileuszem z okazji 70 urodzin Profesora Jana Mazura1, wybitnego polskiego językoznawcy, nauczyciela wielu pokoleń polonistów, ambasadora polskości w świecie
i współtwórcy polskiej polityki w odniesieniu do Polonii i Polaków za granicą, a także
Inspiratora i Dyrektora Centrum Języka i Kultury Polskiej dla Polonii i Cudzoziemców UMCS w Lublinie. Dla uświetnienia tego wydarzenia w dniach 7–9 września
2012 r. w Kazimierzu Dolnym zorganizowano konferencję naukową „70 lat współczesnej polszczyzny. Zjawiska, procesy, tendencje”. Okrągłe rocznice skłaniają do
podsumowań i refleksji naukowych, związanych tematycznie z tym, co jest bliskie
zainteresowaniom Jubilata, tj. najszerzej pojętemu językoznawstwu polskiemu. Tematem przewodnim sympozjum było przedstawienie panoramy zmian i tendencji we
współczesnej polszczyźnie we wszystkich podsystemach języka, a także opis zjawisk
językowo-kulturowych i aksjologicznych. Pokłosiem obrad jest książka, do której
powstania przyczynili się Koledzy, Przyjaciele i Uczniowie Jubilata. Publikacja stanowi kompendium wiedzy o współczesnej polszczyźnie, pokazuje jej ewolucję, ale
także związki z kulturą narodową i światową, osadzone w zmieniających się systemach wartości. Współczesność jest tu pojmowana w odniesieniu do najnowszych
dziejów polszczyzny, których początek wyznacza przełomowe w historii Polski
wydarzenie, jakim był wybuch II wojny światowej2.
1 Pierwsza publikacja naukowa dedykowana Jubilatowi powstała z okazji 40-lecia pracy naukowej.
Por. W kręgu wiernej mowy, red. M. Wojtak, M. Rzeszutko, Lublin 2004.
2 Podobne traktowanie terminu „współczesny język polski” można znaleźć w innych opracowaniach, np. Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda, Opole 2001, s. 15–16;
J. Mazur, Geschichte der polnischen Sprache, Frankfurt am Main 1993, s. 9. W szerszym znaczeniu termin
ten obejmuje okres od początku XX w. Por. Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001,
14
wstęp
Artykuły zebrane w niniejszym tomie prezentują diachroniczne spojrzenie na
przeobrażenia najnowszej polszczyzny, będące odbiciem przemian polskiej wspólnoty
komunikacyjnej. Okres od II wojny światowej do chwili obecnej to czas stosunkowo
krótki na tle całych dziejów języka polskiego, a jednocześnie wystarczająco długi, aby
zaobserwować w nim zmiany językowe w ich następstwie chronologicznym. Lata te
cechuje ogromna dynamika transformacji kulturowych, społecznych i politycznych,
mających decydujący wpływ na kształt współczesnego języka polskiego zarówno
w jego warstwie systemowej, jak i pragmatycznej.
Tom otwierają opracowania przedstawiające sylwetkę naukową Profesora oraz
bibliografię Jego prac, obrazujące Jego ogromne osiągnięcia, m.in. jako współtwórcy
polskiej tekstologii, autora historii języka polskiego w języku niemieckim, znawcy
gwar Lubelszczyzny, a także znawcy języka polskiego i oświaty polskojęzycznej za
granicą oraz glottodydaktyki polonistycznej.
W rozdziale I zamieszczono artykuły obrazujące przeobrażenia w systemie języka
polskiego. Tematykę tę rozpoczyna tekst Profesor Jadwigi Puzyniny, będący zapowiedzią
wielu wątków, które znalazły rozwinięcie w kolejnych tekstach. Zawiera on głęboką
analizę aksjologiczną omawianej epoki, od czasów stalinowskich, których wartości
były w istocie antywartościami dla przeważającej większości społeczeństwa polskiego,
poprzez propagandę komunistyczną lat 70., według J. Bralczyka bezpardonowo
narzucającą poglądy partii rządzącej, inaczej zwaną przez M. Głowińskiego „niepodmiotową koncepcją podmiotu”, po czasy współczesne, zmierzające w kierunku
relatywizmu i hedonizmu, zaprezentowane na tle ważnych wydarzeń i zjawisk społecznych tego okresu. Następne rozważania dotyczą kształtu polityki językowej w zmieniającej się rzeczywistości społeczno-kulturowej po II wojnie światowej. Znajdują się
tu także refleksje na temat jej prognozowania do 2050 r. oraz analiza lingwistycznych
konsekwencji, wynikających z transformacji ustrojowej państw słowiańskich. Kolejne
artykuły są uporządkowane od najwyższego piętra analiz lingwistycznych, tj. od tekstu
i dyskursu, poprzez słownictwo, do tradycyjnie ujmowanych poziomów gramatyki:
składni, słowotwórstwa, fleksji i fonetyki z fonologią. Lektura tego rozdziału dostarcza
usystematyzowanej wiedzy na temat procesu krystalizowania się nowej subdyscypliny lingwistycznej i ewolucji koncepcji tekstu od rodzimych początków badań nad
ponadzdaniowymi relacjami nawiązania do najnowszych analiz otwartych na dyskurs. Kolejny artykuł jest poświęcony funkcjonowaniu dyskursu publicznego i kulturowo uwarunkowanym czynnikom kontekstualizacji. Seria artykułów poświęconych
słownictwu stanowi syntetyczne opracowanie rozwoju polszczyzny ogólnej, w tym
frazeologizmów, neosemantyzmów i zapożyczeń angielskich oraz leksyki onimicznej,
s. 9. Najnowsze dzieje polszczyzny według periodyzacji przyjętej przez S. Dubisza dzielą się na trzy
fazy: 1) II wojna światowa i okupacja, 2) lata 1945–1990, 3) lata po 1990 r. Por. S. Dubisz, Język, historia,
kultura (wykłady, rozprawy, rozważania), Warszawa 2012, s. 172.
wstęp
15
z uwzględnieniem zmian jakościowych i ilościowych, a także wzorców nazewniczych,
mechanizmów nominacyjnych oraz kierunków reprodukcji zasobu leksykalnego.
Rozważania nad płaszczyznami języka rozpoczynają artykuły na temat badań składniowych, tj. strukturalnych i komunikacyjnych uwarunkowań szyku oraz ewolucji
wybranych XIX-wiecznych koncepcji składniowo-normatywnych. Kolejne teksty
omawiają tendencje rozwojowe systemu słowotwórczego, fleksyjnego i fonetycznego,
porządkując dynamiczny obraz współczesnej polszczyzny oraz opisując specyficzne
dla tych płaszczyzn problemy metodologiczne.
Rozdział II poświęcono wybranym aspektom stylistycznego, terytorialnego i środowiskowego zróżnicowania współczesnej polszczyzny. Przedmiotem wnikliwych
analiz uczyniono wybrane style, w których zaobserwowano największe przeobrażenia
i zmiany rangi w omawianym okresie. Omówiono styl potoczny, jego gatunki oraz
leksykalne i gramatyczne właściwości, a także styl religijny z uwzględnieniem jego
statusu po II wojnie światowej, językowych wyznaczników i wewnętrznego rozwarstwienia. Przemianom zachodzącym w polszczyźnie po 1989 r. poświęcono artykuł
o wyrazistym i ekspansywnym języku młodzieży, w którym bardzo silnie zaznacza
się proces anglizowania fonetycznego oraz obserwuje się potocyzację i brutalizację
zachowań komunikacyjnych. Przedmiotem analizy uczyniono również socjolekt
narkomanów, stanowiący odmianę języka z pogranicza żargonu i slangu. Szczególną
uwagę skupiono także na współczesnym systemie gwarowym polszczyzny i zachodzących w jego obrębie od czasów II wojny światowej dynamicznych przeobrażeniach,
które omówiono w aspekcie językowym, aksjologicznym i socjolingwistycznym,
a także na odrębności systemowej śląszczyzny i kaszubszczyzny. W rozważaniach nad
najnowszymi dziejami języka polskiego ważne miejsce zajmuje analiza polszczyzny
internetowej, powstałej w wyniku rekonfiguracji oralności, piśmienności i elektroniczności. Nowe medium przyczynia się do powstania nowych typów komunikacji,
w konsekwencji zaś – nowych zachowań językowych. Zmiany zachodzące w społeczeństwie znajdują swoje odzwierciedlenie w każdym aspekcie komunikacji językowej,
w tym także w strukturze i funkcjach nagłówków prasowych, w których obserwuje
się dzisiaj m.in. łamanie zasad etykiety językowej, potocyzację oraz elementy zabawy
językiem i gry słów. Omówienie wybranych aspektów stylu urzędowego prezentuje
artykuł o polskim języku prawnym i prawniczym w ostatnim 70-leciu.
Rozdział III, w ogromie swej różnorodności, zawiera artykuły związane z historią
i kulturą języka. Otwierają go syntetycznie opracowane teksty poświęcone rozwojowi
leksyki od lat wojny i okupacji, kiedy zahamowaniu uległy korzystne dla polszczyzny
procesy językowe i społeczne, poprzez opis okresu PRL i specyficznego wówczas
języka władzy komunistycznej, do analizy dyskursu etycznego i pragmatycznego
po 1989 r. W dalszej kolejności została przedstawiona historia polskiej ortografii
w minionym 70-leciu z uwzględnieniem diagnozy aktualnego stanu polskiej pisowni
i prognoz na przyszłość. Ścisłe związki języka z kulturą i społeczeństwem obrazują
16
wstęp
artykuły dotyczące językowego obrazu świata oraz istoty i ewolucji etykiety językowej,
a także nowego modelu grzeczności, który kształtuje się pod wpływem dominacji
konsumpcjonizmu i medialności we współczesnej komunikacji językowej. Zniesienie cenzury, przemiany w sferze etniczności i absorbowanie trendów z Zachodu
skutkuje – opisanymi w kolejnych artykułach – zmianami w tematyce dowcipów
i powstaniem nowego gatunku, tzw. demotywatorów, a także przemianami wzorca
tekstowego ogłoszeń matrymonialnych. Z wykorzystaniem najnowszej metodologii
badań, nawiązujących do rozważań G. Lakoffa i M. Johnsona, opisano konceptualizację sportu w języku mediów ostatnich lat oraz metafory publicystyczne stanowiące przejawy nieustannych modernizacji poprzez referencję do zmieniającej się
rzeczywistości pozajęzykowej.
Ostatni, IV rozdział, stanowią cztery niezwykle ważne teksty związane tematycznie z funkcjonowaniem języka polskiego poza granicami kraju. Bogate informacyjnie
są artykuły przedstawiające sfery występowania polszczyzny, jej zróżnicowanie stylowe i charakterystyczne cechy języka zbiorowości polonocentrycznej strefy „Wschód”
i „Zachód”, a także problematykę nauczania polszczyzny jako języka obcego i jako
języka drugiego oraz rozwój myśli glottodydaktycznej od jej początków do chwili
obecnej. Znajduje się tu także ciekawe omówienie zapożyczeń angielskich w języku
Polonii amerykańskiej. Artykuły zawarte w tym rozdziale kończy zwięzły opis pracy
szkół polonijnych na terenach wschodniego wybrzeża USA w ostatnim dziesięcioleciu, akcentujący osiągnięcia i nowe potrzeby Polonii amerykańskiej.
Testy zgromadzone w tym tomie wpisują się w nurt badań diachronicznych,
mających na celu uchwycenie głównych kierunków przeobrażeń w najnowszych
dziejach polszczyzny. Prezentują dwojaką perspektywę badawczą. Artykuły, stanowiące holistyczne opracowanie wybranego aspektu (podsystemu, stylu czy odmiany),
zdają relację z rozwoju polszczyzny, kształtowania się nowych metodologii czy subdyscyplin badawczych i stawiają prognozy dotyczące przyszłych zjawisk i tendencji.
Niektóre z tekstów zaś są świadectwem zmian zaobserwowanych w rozwoju języka po
roku 1989, otwierając tym samym nowe perspektywy oglądu dynamicznej komunikacji międzyludzkiej. W przekonaniu redaktorów tomu takie spojrzenie na ewolucję
języka daje dopełniający obraz stanu współczesnej polszczyzny, pokazuje bogactwo
i różnorodność zjawisk, złożoność procesów językowych i kulturowych oraz najnowsze tendencje zachodzące we współczesnej polszczyźnie. Może stanowić przydatne
kompendium wiedzy zarówno dla specjalistów, jak i dla adeptów nauk filologicznych,
a także dla wszystkich, których sercu bliskie są sprawy naszego języka i kultury.
Jubilat i redaktorzy tomu serdecznie dziękują Jego Magnificencji UMCS oraz
Dziekanowi Wydziału Humanistycznego za finansowe wsparcie organizacji konferencji i publikacji tomu.
Anna Dunin-Dudkowska
Agata Małyska