Untitled - Biblioteka Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku

Rada Programowa Wydawnictwa Wyższej Szkoły Ekonomicznej Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski, Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (Przewodniczący), Grażyna Klamecka‐Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki, Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki Publikację przygotowano w ramach tematu badawczego „UWARUNKOWANIA I MECHANIZMY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU” w Katedrze Gospodarowania Środowiskiem i Turystyki Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku Wydanie dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego recenzent: prof. dr hab. Stanisław Czaja
Copyright © by:
Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Białystok 2009
ISBN 978-83-61247-06-7 redaktor: Janina Demianowicz
tłumacz: Małgorzata Konopko
korektor: Zespół
projekt i skład: Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress
tel./fax: (085) 742 11 03; tel. 601 311 838; e-mail: [email protected]
okładka: wykorzystano grafikę Dietmar Haupfl 123rf.com
druk: Drukarnia MKJ
Białystok
wydawca: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku ul. Choroszczańska 31, 15‐732 Białystok tel./fax (085) 652 09 25, e‐mail: [email protected] www.wse.edu.pl Wyd. I, nakład 300 egz.
SPIS TREŚCI WSTĘP – Edyta Sidorczuk­Pietraszko ............................................................................................... 9
Rozdział 1. Wiedza, informacja i świadomość jako czynniki zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw 1.1. WIESŁAW M. GRUDZEWSKI, IRENA K. HEJDUK, ANNA SANKOWSKA, MONIKA WAŃTUCHOWICZ
Zarządzanie zaufaniem w gospodarce opartej na wiedzy ......................................... 14
1.2. DOMINIKA MARKIEWICZ‐RUDNICKA, KATARZYNA PIOTROWSKA
Innowacje a kapitał intelektualny w organizacji gospodarczej ............................... 35
1.3. DANUTA KOŁODZIEJCZYK
Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw ..................................................... 45
1.4. MARIA URBANIEC
Wpływ innowacji ekologicznych na rozwój zrównoważony .................................... 57
1.5. IRENEUSZ ŻUCHOWSKI
Wpływ świadomości idei zrównoważonego rozwoju
na funkcjonowanie przedsiębiorstw ................................................................................... 66
1.6. AGNIESZKA BECLA
Poziom świadomości ekologicznej konsumentów
w zakresie identyfikacji znaków ekologicznych ............................................................. 77
1.7. DANUTA DZIAWGO
Idea zrównoważonego rozwoju w relacjach inwestorskich ..................................... 91
1.8. JAN ADAMIAK, BOŻENA KOŁOSOWSKA
Odpowiedzialność społeczna w raportach przedsiębiorstw ................................. 102
1.9. MIROSŁAWA KWIECIEŃ, BEATA IWASIECZKO, ANGELIKA KACZMARCZYK
Informacja – wiedza – intelektualizacja rachunkowości ......................................... 110
Rozdział 2. Systemy i narzędzia zarządzania środowiskowego 2.1. LUDMILA BURIMA
Systemy zarządzania środowiskowego w gospodarce światowej ...................... 120
2.2. ALINA MATUSZAK‐FLEJSZMAN
Doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego
według normy ISO 14001. Doświadczenia przedsiębiorstw ................................. 126
2.3. MAGDALENA GRACZYK
Ocena cyklu życia jako dobra praktyka programowania zasad
zrównoważonego rozwoju na poziomie przedsiębiorstw ...................................... 142
5
2.4. JOLANTA BARAN
Możliwości i metody włączania aspektów ekonomicznych
do oceny cyklu życia ................................................................................................................. 160
2.5. EWA MALINOWSKA
Rola aspektów środowiskowych w procesie utrzymania
systemu bezpieczeństwa i higieny żywienia ................................................................. 176
Rozdział 3. Wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwach różnych branż 3.1. IVAN TELEGA
Sektor dóbr i usług środowiskowych czynnikiem
zrównoważonego rozwoju ....................................................................................................
3.2. ELŻBIETA BRONIEWICZ
Sektor wyrobów i usług ochrony środowiska w Polsce ...........................................
3.3. AGATA LULEWICZ, RAFAŁ MIŁASZEWSKI
Wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju w strategiach gospodarki
wodno-ściekowej przedsiębiorstw przemysłowych .................................................
3.4. BARBARA JAROS
Zastosowanie wskaźników zrównoważonego rozwoju
w deklaracjach środowiskowych systemu EMAS publikowanych
przez producentów energii ...................................................................................................
3.5. AGNIESZKA CIECHELSKA
Społeczna odpowiedzialność banków ze szczególnym
uwzględnieniem ryzyka środowiskowego .....................................................................
184
197
208
218
228
Rozdział 4. Finansowe aspekty działań na rzecz zrównoważonego rozwoju 4.1. PIOTR P. MAŁECKI
Opłaty ekologiczne o charakterze sankcji w polskim prawie
ochrony środowiska .................................................................................................................
4.2. BARBARA KRYK
System finansowania ochrony środowiska a działalność
proekologiczna przedsiębiorstw ........................................................................................
4.3. EWA DZIAWGO
Opcje rzeczowe w proekologicznych strategiach przedsiębiorstw ....................
4.4. ADAM RYSZKO
Fundusze i programy Unii Europejskiej
jako wsparcie innowacji ekologicznych ..........................................................................
240
248
261
269
Bibliografia .............................................................................................................................................. 283
6
CONTENTS INTRODUCTION – Edyta Sidorczuk­Pietraszko ......................................................................... 11
Chapter 1. Knowledge, information and awareness as determinants of corporate sustainable development 1.1. WIESŁAW M. GRUDZEWSKI, IRENA K. HEJDUK, ANNA SANKOWSKA, MONIKA WAŃTUCHOWICZ
Trust management in the knowledge-based economy ............................................... 14
1.2. DOMINIKA MARKIEWICZ‐RUDNICKA, KATARZYNA PIOTROWSKA
Innovations versus intellectual capital in an economic organization ................... 35
1.3. DANUTA KOŁODZIEJCZYK
Innovation in small and medium-sized enterprises ..................................................... 45
1.4. MARIA URBANIEC
Impact of eco-innovations on sustainable development ............................................ 57
1.5. IRENEUSZ ŻUCHOWSKI
Awareness of the idea of sustainable development and its impact
on companies functioning ........................................................................................................ 66
1.6. AGNIESZKA BECLA
The level of environmental awareness of consumers – results
of research concerning identification of environmental labels ............................... 77
1.7. DANUTA DZIAWGO
Sustainable development idea in investor relations .................................................... 91
1.8. JAN ADAMIAK, BOŻENA KOŁOSOWSKA
Social responsibility in reports of companies .............................................................. 102
1.9. MIROSŁAWA KWIECIEŃ, BEATA IWASIECZKO, ANGELIKA KACZMARCZYK
Information – knowledge – intelectualization of accounting ................................ 110
Chapter 2. Environmental management systems and tools 2.1. LUDMILA BURIMA
Systemy zarządzania środowiskowego w gospodarce światowej ...................... 120
2.2. ALINA MATUSZAK‐FLEJSZMAN
Improvement of environmental management system ISO 14001 –
experiences of companies ..................................................................................................... 126
2.3. MAGDALENA GRACZYK
Life cycle assessment as good practice of promoting sustainable
development principles at the corporate level ............................................................ 142
7
2.4. JOLANTA BARAN
Possibilities and methods of including economic aspects
into life cycle assessment ....................................................................................................... 160
2.5. EWA MALINOWSKA
The role of environmental aspects in the process of maintaining
food hygiene and safety system .......................................................................................... 176
Chapter 3. Implementation of sustainable development principles by companies in different sectors 3.1. IVAN TELEGA
The sector of environmental products and services as factor
of sustaibable development ................................................................................................... 184
3.2. ELŻBIETA BRONIEWICZ
The sector of environmental products and services in Poland ............................ 197
3.3. AGATA LULEWICZ, RAFAŁ MIŁASZEWSKI
Implementation of sustainable development principles in the water
and waste water management strategies of industrial companies .................... 208
3.4. BARBARA JAROS
Usage of sustainable development indicators in environmental
declarations according to EMAS published by energy producers ....................... 218
3.5. AGNIESZKA CIECHELSKA
Social responsibility of banks with particular consideration
of environmental risk .............................................................................................................. 228
Chapter 4. Financial aspects of actions towards sustainable development 4.1. PIOTR P. MAŁECKI
Environmental fees of sanction type in Polish environmental
protection law .............................................................................................................................
4.2. BARBARA KRYK
System of environmental protection financing and pro-environmental
activity of companies ...............................................................................................................
4.3. EWA DZIAWGO
Real options in pro-environmental strategies of companies .................................
4.4. ADAM RYSZKO
The European Union funds and programmes as support
for eco-innovation .....................................................................................................................
240
248
261
269
Bibliography ........................................................................................................................................... 283
8
WSTĘP Dyskusja na temat odniesienia zasad rozwoju zrównoważonego do poziomu
przedsiębiorstw początkowo miała charakter operacyjny, praktyczny i dotyczyła
głównie minimalizacji zużycia zasobów naturalnych czy emisji do środowiska.
Podejmowane już w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku inicjatywy takie, jak Odpowiedzialność i Troska, Czystsza Produkcja czy sformalizowane
systemy zarządzania środowiskowego w istotny sposób przyczyniły się do upowszechniania bardziej zrównoważonych wzorców prowadzenia działalności gospodarczej. Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad dało się wyraźnie zaobserwować
przejście od ujęcia wąskiego, dotyczącego respektowania ekologicznych ograniczeń
prowadzenia działalności gospodarczej, do ujęcia szerokiego, odnoszącego się do
ekologicznych, społecznych i ekonomicznych efektów funkcjonowania przedsiębiorstw. Nastąpił rozwój koncepcji szeroko pojętej odpowiedzialności społecznej
przedsiębiorstw, wykraczającej daleko poza kwestie stricte środowiskowe, a inicjatywy z zakresu zarządzania, pierwotnie niezależne i niezwiązane z ideą rozwoju
zrównoważonego, zaczęto z tą koncepcją łączyć.
Ten nurt rozważań teoretycznych i działań praktycznych stał się przedmiotem
szczególnego zainteresowania w rozdziale pierwszym. Poświęcono go roli wiedzy
i zaufania, a także świadomości oraz innowacyjności w kreowaniu rozwoju zrównoważonego przedsiębiorstw. Analogicznie do rozpatrywania relacji między gospodarką opartą na wiedzy a rozwojem zrównoważonym na poziomie makroekonomicznym, autorzy analizują związki pomiędzy zarządzaniem wiedzą i zaufaniem, relacjami
z interesariuszami a aktywnością prośrodowiskową i prospołeczną organizacji.
Najwyraźniejszym przejawem wdrażania zasad rozwoju zrównoważonego
w przedsiębiorstwach jest coraz szerszy zakres stosowania systemów i narzędzi zarządzania środowiskowego. W rozdziale drugim przedstawiono wyniki badań dotyczących upowszechnienia tych systemów w skali światowej oraz możliwości ich doskonalenia. Zaprezentowano także interesujące rozważania na temat analizy cyklu
życia produktu, która uznawana jest za narzędzie najbardziej obiecujące w kontekście urzeczywistnienia strategii odmaterializowania produkcji i konsumpcji oraz ekologicznej reformy podatkowej. Podjęto także kwestię relacji między systemami zarządzania bezpieczeństwem żywności a środowiskowymi efektami funkcjonowania
organizacji.
Specyfikę realizacji zasad rozwoju zrównoważonego przedstawiono również
w ujęciu branżowym. W rozdziale trzecim omówiono problemy realizacji zasad rozwoju zrównoważonego w gospodarce wodno-ściekowej przedsiębiorstw przemysłowych, wytwórców energii oraz sektora dóbr i usług środowiskowych. Analizie poddano kwestie identyfikacji tego sektora, pomiaru stopnia rozwoju i potrzeby wsparcia
ze strony państwa. Przedstawiono także wyniki przeprowadzonych w Polsce po raz
pierwszy badań na ten temat.
9
Proces realizacji zasad rozwoju zrównoważonego w przedsiębiorstwach jest
ściśle uzależniony od ekonomicznej efektywności tego typu przedsięwzięć. Przedsiębiorcy są (poza nielicznymi wyjątkami) zainteresowani podejmowaniem działań
z zakresu ochrony środowiska czy odpowiedzialności społecznej, jeśli przyniesie to
bezpośrednie lub pośrednie, krótkookresowe lub długoterminowe korzyści ekonomiczne. W rozdziale czwartym przedstawiono zatem wybrane mechanizmy finansowe służące realizacji tego celu. Omówiono specyficzną kategorię instrumentów ekonomicznych polityki ekologicznej w postaci opłat sankcyjnych, związanych z naruszeniem zasad korzystania ze środowiska i opcje rzeczowe – nowy instrument służący zabezpieczeniu przed ryzykiem związanym z podejmowaniem przedsięwzięć
w dziedzinie ochrony środowiska. Podjęto także kwestię finansowania inwestycji
z zakresu ochrony środowiska, w tym także ze środków Unii Europejskiej.
W książce w szerokim zakresie przedstawiono problematykę rozwoju zrównoważonego na poziomie przedsiębiorstw, zwracając uwagę na nowy kontekst, jaki daje
procesowi jego kreowania gospodarka oparta na wiedzy. Monografia jest skierowana
zarówno do naukowców, doktorantów i studentów zainteresowanych tą tematyką,
jak też do właścicieli i kadr zarządzających przedsiębiorstw. Powinna ona zainspirować nie tylko do ogólnej refleksji, ale również do podejmowania w przedsiębiorstwach inicjatyw służących rozwojowi zrównoważonemu i sprzyjających budowaniu
gospodarki opartej na wiedzy.
Białystok, maj 2009 rok
Edyta Sidorczuk­Pietraszko INTRODUCTION The discussion concerning the relation between sustainable development principles and companies was initially of operational and practical character, and it referred mainly to minimizing the usage of natural resources and emissions to the environment. The initiatives undertaken in the 1980s and 1990s, including Responsible
Care, Cleaner Production or formalized environmental management systems, largely
contributed to popularizing more sustainable models of business activity. Over the
past two decades there has been observed a turn from a narrow perspective, as regards respect for environmental limitations of running business activity, to a wider
perspective, concerning environmental, social and economic effects of companies’
functioning. There has been noticed development of concepts regarding widely understood social responsibility of companies, which is going far beyond the purely environmental issues, and the initiatives from the domain of management, which used
to be autonomous and unrelated with sustainable development idea, were anew associated with the concept.
This trend theoretical reflections and practical activities became the subject of
particular interest in the first chapter. It was devoted to the role of knowledge and
trust as well as to awareness and innovation in creation of sustainable development
within companies. Similarly as the relations between knowledge-based economy and
sustainable development are perceived at macroeconomic level, in this monograph
authors conduct the analysis of the relations between knowledge and trust management, and also of the relations with stakeholders and pro-environmental and prosocial activity of organizations.
The most noticeable indication of implementing sustainable development principles is a considerably wider range of using environmental management systems
and instruments. The second chapter presents the results of the research concerning
popularization of these systems in the entire world and improvement of them. There
are also interesting reflections on the methods of product’s life cycle assessment,
which are considered as the most prospective instrument in the context of realizing
both the dematerialization strategy of production and consumption and environment-related tax reform. This chapter also raises the issue of the relations between
food hygiene management systems and environmental effects of organization’s functioning.
The specific character of realizing sustainable development principles was presented also in the perspective of particular branches. Third chapter focuses on the
specific problems related with realization of sustainable development principles in
industry, including power plants, and in the sector of environmental goods and services. The analysis presented here concerns the problem of its identification, measurement of development and indicates that aid from the state is necessary. Furthermore, third chapter presents the results of unprecedented research on this issue.
11
The process of realizing sustainable development principles in companies is
largely dependent on economic efficiency of such activities. Entrepreneurs are (with
few exceptions) interested in undertaking activities in the sphere of environmental
protection or social responsibility, as long as this will result in direct or indirect longterm or short-term economic benefits. Hence fourth chapter focuses on selected financial mechanisms aiming at realization of this purpose. Emphasis was laid upon the
specific category of economic instruments of environmental policy, i.e. sanction fees
which are related with violations of the rules regarding using the environment. There
has been presented real options – a new instrument of managing the risk related with
investments in the domain of environmental protection. Another issue presented
here concerns financing investments related with environmental protection, among
others using EU funds.
The monograph raises a wide range of issues related with sustainable development at the corporate level. Consequently, it is addressed both at scientists, doctoral
and MA students interested in the subject, and at companies owners and managers.
It ought to inspire one not only to general reflections but also to undertake in companies such initiatives that will be beneficial for sustainable development.
Białystok, May 2009
Edyta Sidorczuk­Pietraszko ROZDZIAŁ I WIEDZA, INFORMACJA I ŚWIADOMOŚĆ JAKO CZYNNIKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW KNOWLEDGE, INFORMATION AND AWARENESS AS DETERMINANTS OF CORPORATE SUSTAINABLE DEVELOPMENT WIESŁAW M. GRUDZEWSKI, IRENA K. HEJDUK, ANNA SANKOWSKA, MONIKA WAŃTUCHOWICZ prof. dr hab. Wiesław M. Grudzewski, prof. dr hab. Irena K. Hejduk – Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „Orgmasz” dr inż. Anna Sankowska – Szkoła Główna Handlowa w Warszawie mgr Monika Wańtuchowicz – Politechnika Warszawska 1•1
Abstract
ZARZĄDZANIE ZAUFANIEM W GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY TRUST MANAGEMENT IN THE KNOWLEDGE‐BASED ECONOMY
Trust management in knowledge‐based economy is a pivotal issue nowadays. International research results indicate that Poland has got a potential to become knowledge‐based econo‐
my. However, it is possible under some condition: trust management needs to be put in prac‐
tice. The efficiency of knowledge management depends upon trust because sharing know‐
ledge requires trust. Therefore organizations in knowledge‐based economy are in the same time trust‐based organizations. Furthermore, knowledge management processes might be improved by trust management. Knowledge culture always goes together with trust culture. Noblista w dziedzinie ekonomii Francis Fukuyama twierdzi, że dobrobyt narodów oraz ich zdolności w zakresie konkurowania zależą od jednej dominującej cechy
kultury narodowej – poziomu zaufania właściwego dla danego społeczeństwa.1 Decyduje ono o konkurencyjności całej gospodarki. Zarządzanie wiedzą nie jest kwestią
dobrowolnego wyboru, lecz współczesnym wymogiem, warunkiem dalszego trwania
i rozwoju organizacji oraz całych gospodarek. Mimo, że gospodarka w Polsce nie należy jeszcze do gospodarek opartych na wiedzy (GOW) to należy podkreślić, że ma
potrzebny do tego potencjał. Gospodarka oparta na wiedzy oznacza generowanie
wiedzy praktycznej (innowacyjnych pomysłów) i jej zamianę na korzyści materialne
lub społeczne. Do realizacji tych celów niezbędne jest zarządzanie wiedzą. Jego skuteczność i efektywność wymagają jednak kultury zaufania.
1 F. Fukuyama, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, Hamish Hamilton, London 1995.
14
1. OCENA POTENCJAŁU PRZEJŚCIA POLSKI DO GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY W ŚWIETLE BADAŃ MIĘDZYNARODOWYCH W świetle międzynarodowych porównań i rankingów konkurencyjności, ocena
polskiej gospodarki w kontekście możliwości przejścia do gospodarki opartej na wiedzy nie przedstawia się korzystnie. Daleka pozycja Polski wynika głównie z niskiej
oceny warunków do prowadzenia działalności biznesowej oraz niskiej efektywności
wydatków publicznych. Oceny te odnoszą się jednak do sytuacji sprzed około dwóch
lat, a w niektórych przypadkach wykorzystują jeszcze starsze dane.
Do ważniejszych rankingów i raportów ukazujących pozycję konkurencyjną polskiej gospodarki na tle innych państw należą między innymi: Raport Banku Światowego Doing business in 2007,2 Raport International Institute for Management Development World Competitiveness Yearbook3 oraz Raport Transparency International Corruption Perception Index 2006.4
Pozycja Polski pod względem warunków prowadzenia działalności gospodarczej nie jest korzystna. Według Raportu Banku Światowego Doing business in 2007
Polska, spośród rozpatrywanych wskaźników, ma najwyższą pozycję w zakresie
ochrony inwestorów wśród państw UE-10 (z wyłączeniem Malty i Cypru) – 33 miejsce ex equo z Estonią. Tak jak w poprzednich latach, najwyżej oceniono takie elementy ładu korporacyjnego, jak łatwość dochodzenia roszczeń przez udziałowców i zakres jawności. Polska pozostaje nadal jednym z najgorzej ocenianych krajów europejskich (112 miejsce w rankingu cząstkowym), jeśli chodzi o czas potrzebny na egzekwowanie należności z umów (980 dni). Przykładowo, na Litwie, która w tej kategorii
zajęła bardzo wysokie 6 miejsce, trwa to 166 dni. Ogólna ocena łatwości prowadzenia
biznesu także nie jest dobra. Spośród państw UE-27 Polska wyprzedza tylko Grecję
i Włochy.
Raport International Institute for Management Development (IMD) World Com­
petitiveness Yearbook5 ocenia konkurencyjność 55 państw w oparciu o 323 kryteria
szczegółowe. W tej ocenie brane są pod uwagę między innymi wyniki gospodarcze
(wzrost gospodarczy, wyniki w handlu zagranicznym, zatrudnienie, poziom cen), finanse publiczne, polityka fiskalna, jakość ustawodawstwa biznesowego, efektywność
przedsiębiorstw (w tym produktywność, finanse przedsiębiorstw, zarządzanie, innowacyjność), infrastruktura (infrastruktura techniczna, technologiczna, naukowa,
zdrowotna, edukacyjna). Podobnie jak w poprzednich edycjach raportu, w aktualnym
rankingu zgodnie z World Competitiveness Yearbook 2007 Polska znalazła się na 52
pozycji, wyprzedzając jedynie Chorwację, Indonezję i Wenezuelę (tabela 1).
Doing business in 2007, World Bank 2008.
World Competitiveness Yearbook 2007, International Institute for Management Development
(IMD) Lausanne, Switzerland 2007.
4 Corruption Perception Index 2006, Transparency International [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2006/cpi_2006__1/cpi_table
[Data wejścia: 01-09-2008].
5 World Competitiveness Yearbook 2006, International Institute for Management Development
(IMD) Lausanne, Switzerland 2006; World Competitiveness Yearbook 2007..., op.cit.
2
3
15
Tabela 1. Ranking konkurencyjności według International Institute for Management Development Kraj Islandia Finlandia Nowa Zelandia Dania Singapur Szwecja Szwajcaria Wielka Brytania Niemcy Norwegia Francja Australia Austria Hiszpania Włochy Estonia Słowenia Węgry Republika Czeska Litwa Słowacja Polska Rumunia Pozycja w rankingu 2006 2007 4
10
21
5
3
14
8
20
25
12
30
6
13
31
48
19
39
35
28
‐
33
50
49
7
17 19 5
2
9
6
20 16 13 28 12 11 30 42 22 40 35 32 31 34 52 44 Źródło: World Competitiveness Yearbook 2006, 2007..., op.cit.
W początkowych dwunastu krajach spośród pięćdziesięciu pięciu ujętych w raporcie IMD z 2007 roku władze uznały za priorytet spójność społeczną. Są to: Singapur (2 miejsce w rankingu konkurencyjności), Dania (5), Luksemburg (4), Austria
(11), Norwegia (13), Holandia (8), Australia (12), Szwajcaria (6), Islandia (7), Malezja
(23), Irlandia (14) i Szwecja (9). Wyjątek stanowi Malezja. Kraje o niższym stopniu
spójności społecznej są jednocześnie mniej konkurencyjne. Wyniki Raportu IMD oraz
Raportu Banku Światowego pozwalają ocenić poziom konkurencyjności oraz spójności społecznej, które mają bezpośredni wpływ na poziom kapitału społecznego, a tym
samym na poziom zaufania.
Polska w rankingu Corruption Perception Index 2006 zajęła dopiero 61 miejsce
na równi z Jamajką, za między innymi Finlandią (1 miejsce), Włochami (45), Czechami i Litwą (46), Kolumbią (59). Przekłada się to bezpośrednio na brak zaufania do
instytucji publicznych i przedstawicieli władzy na wszystkich szczeblach, a także
w świecie biznesu. Niestety, wszystkie sfery życia w Polsce są dotknięte korupcją.
W efekcie Polska jest krajem o niskim poziomie zaufania, co widoczne jest w środowisku biznesowym, politycznym i życiu osobistym. Sztompka trafnie nazwał zaufanie
towarem „tłukliwym”.6
P. Sztompka, Towar tłukliwy. Rozmowa z prof. Piotrem Sztompką o tym, że nie można być szczęśliwym bez zaufania do drugiego człowieka i do władzy, „Polityka” 2007, nr 32/33, s. 32-34.
6
16
Strategia przejścia do gospodarki opartej na wiedzy w Polsce powinna być oparta na promocji i wspieraniu sektorów stanowiących jej nośniki, którymi są edukacja,
nauka i działalność badawczo-rozwojowa, gałęzie przemysłu wysokiej techniki, usługi biznesowe związane z GOW, usługi społeczeństwa informacyjnego.7 Niski poziom
zatrudnienia w tych sektorach (9,3% w 2000 roku) to jeden z czynników determinujących poziom innowacyjności polskiej gospodarki. Ponadto Polskę charakteryzuje
jeden z najniższych w UE wskaźników udziału w PKB wydatków na badania i rozwój,
niewystarczająca współpraca środowisk gospodarczych i naukowych, niska liczba
wdrożeń nowych technologii oraz przedsiębiorstw tworzonych w oparciu o nowe
technologie.
Mimo tych niekorzystnych zjawisk, zgodnie z badaniem European Innovation Scoreboard 2006,8 poziom innowacyjności polskiej gospodarki wzrósł w porównaniu
z poprzednimi latami. Polska awansowała z grupy krajów „tracących grunt” (loosing ground) do „doganiających” (catching up), w której znajdują się między innymi Czechy, Litwa, Łotwa, Portugalia, Grecja, Słowenia i Bułgaria. W grupie tej odnotowano
szczególnie wysoką dynamikę zagregowanego wskaźnika obrazującego poziom innowacyjności – Summary Innovation Index (SII). Dla 16 spośród 25 wskaźników
cząstkowych SII w Polsce zauważono poprawę, między innymi:
•
ponadtrzykrotny wzrost wartości wskaźnika „liczba stałych łączy internetowych (z przepustowością co najmniej 144 Kbit/s) na 100 mieszkańców” – z 0,5
do 1,9;
•
ponadczterokrotny wzrost wartości wskaźnika „udział [%] przedsiębiorstw
otrzymujących pomoc publiczną na innowacje w liczbie przedsiębiorstw ogółem” – z 0,7 do 3,1;
•
ponaddwukrotny wzrost wartości wskaźnika „udział [%] sprzedaży nowych lub
zmodernizowanych wyrobów dla rynku w sprzedaży przedsiębiorstw ogółem” –
z 3,4 do 8,1;
•
trzykrotny wzrost wartości wskaźnika „liczba udzielonych patentów przez US
PTO na milion mieszkańców” – z 0,4 do 1,2;
•
pięciokrotny wzrost wartości wskaźnika „liczba nowych wspólnotowych wzorów przemysłowych na milion mieszkańców” – z 5,2 do 25.
W porównaniu z krajami UE-15 polska gospodarka rozwijała się szybko, ale
wciąż zajmuje pod względem wskaźnika SII przedostatnie miejsce wśród krajów objętych badaniem.9 Na znaczny dystans między poziomami innowacyjności gospodarki
Polski i krajów rozwiniętych wskazują badania Banku Światowego. Metodologia Banku Światowego dotycząca pomiaru poziomu innowacyjności gospodarek w Europie
i Azji Centralnej oparta jest o Knowledge Assessment Methodology. Oceny pokrywają
się w dużej mierze z wynikami otrzymanymi w badaniu przeprowadzonym przez
OECD. Zgodnie z Knowledge Assessment Methodology, Polska zajmuje 26 miejsce na 31
krajów objętych badaniem.
Przedsiębiorczość w Polsce 2007, Ministerstwo Gospodarki, 27 lipca 2007, s. 47.
European Innovation Scoreboard 2006. Comparative Analysis of Innovation Performance. Pro
Inno Europe. Inno Metrics. The Maastricht Economic Research Institute on Innovation and
Technology (MERIT) and the Joint Research Centre (Institute for the Protection and Security of
the Citizen) of the European Commission.
9 Przedsiębiorczość w Polsce 2007, Ministerstwo Gospodarki, 27 lipca 2007, s. 48.
7
8
17
2. WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W OTOCZENIU BIZNESU W sytuacji stale zmieniających się warunków otoczenia zewnętrznego determinowanych przez procesy globalizacyjne i konkurencyjne oraz w obliczu krótkiego
cyklu życia produktów, przedsiębiorstwa powinny w bardziej zdecydowany sposób
skoncentrować się na inwestowaniu w nowe technologie, doskonaleniu procesów
biznesowych i produkcyjnych, przyczyniając się do tworzenia nowoczesnych produktów i usług oraz rozwijania kapitału intelektualnego. Z tego punktu widzenia sytuacja
polskich przedsiębiorstw nie jest zadowalająca.
Możliwości przejścia do gospodarki opartej na wiedzy zależą bezpośrednio od
współczesnych megatrendów (tabela 2).
Tabela 2. Ważne megatrendy gospodarki opartej na wiedzy PRZEJŚCIE OD Społeczeństwa przemysłowego
„Wymuszonej/ciągnionej” technologii
Gospodarki krajowej Krótkiego okresu Centralizacji Wsparcia instytucjonalnego
Demokracji pośredniej (przedstawicielskiej)
Hierarchii Kierunku rozwoju „północ”
Wyboru „ jeden albo drugi / lub”
DO społeczeństwa informacyjnego
wysokiej technologii (High Tech/High Touch) gospodarki światowej
długiego okresu
decentralizacji
braku wsparcia instytucjonalnego
demokracji bezpośredniej
sieciowości
kierunku rozwoju „południe”
wielu możliwości/opcji wyboru
Źródło: J. Naisbitt, Megatrends, Warner Books, New York 1982.
Do najbardziej widocznych współczesnych tendencji w otoczeniu biznesowym
należą:
•
sieciowość oraz sieciowść wiedzy;
•
gospodarka oparta na wiedzy;
•
wiedza jako kluczowy zasób i produkt;
•
wzrost znaczenia pracowników wiedzy oraz organizacji opartej na systemach
zarządzania wiedzą, organizacji inteligentnych, organizacji uczących się.
•
era transparentności;
•
wzrost oczekiwań klientów.
Sieciowość oznacza wzrost roli współpracy – odejście od hierarchii na rzecz
tworzenia sieci współpracy. Wzrasta znaczenie sieciowości wiedzy, która zmierza w
kierunku telenauczania i tworzenia uniwersytetów wirtualnych na szeroką skalę.
Jednocześnie nowoczesne technologie informatyczne umożliwiają dostęp do baz danych, baz wiedzy, zintegrowanych i wirtualnych laboratoriów. Ważne dla ustawicznego kształcenia pozostają najnowsze zdobycze neurofizjologii i psychologii kognitywnej, związane z pojęciem superlearning. Postępująca sieciowość wiedzy, jej do18
stępność w każdym czasie i miejscu stwarza nieznane dotąd możliwości w zakresie
kształcenia i zaopatrywania społeczeństwa w wiedzę, dobra i usługi.10
Gospodarka oparta na wiedzy, według definicji OECD, bazuje wprost na tworzeniu traktowanym jako produkcja, dalszym przekazywaniu, czyli dystrybucji oraz
praktycznym wykorzystaniu wiedzy i informacji. Wyróżnia się trzy etapy będące
podstawą rozwoju gospodarczego w GOW – produkcję, dystrybucję i wdrożenie.
Wiedza jest określonym produktem (niezależnym bytem), który stymuluje rozwój.
Stanowi kluczowy zasób i produkt. Wiedza jest strumieniem doświadczeń, wartości, kontekstowych informacji i fachowego spojrzenia, stwarzającym podstawy do oceny i przyswajania nowych doświadczeń i informacji. Bierze swój początek i rozwija się w ludzkich umysłach. W organizacjach zazwyczaj jest nie tylko zapisana w dokumen­
tach i bazach danych, ale także w organizacyjnych zwyczajach, procesach, praktykach i normach.11
Tofflerowie opierają globalną rewolucję bogactwa na rewolucji wiedzy wskazując, że:
1.
Wiedza z natury nie jest podstawą konkurencji (non­rival). Może być użytkowana powszechnie.
2.
Wiedza jest nieuchwytna.
3.
Wiedza jest nieliniowa.
4.
Wiedza jest relacyjna.
5.
Wiedza współdziała z inną wiedzą.
6.
Wiedza jest bardziej przenośna niż inne produkty.
7.
Wiedza może istnieć w postaci symboli lub obiektów abstrakcyjnych.
8.
Wiedza może być gromadzona w coraz mniejszej przestrzeni.
9.
Wiedza może być wyrażalna lub niewyrażalna, ekspresywna lub nieekspresywna, a także milcząca.
10. Wiedzę trudno zamknąć w butelce. Ona się rozprzestrzenia.12
Wiedza będzie tworzona i wykorzystywana w sposób coraz bardziej rozproszony. Można wyróżnić trzy główne centra wytwarzania wiedzy: badania naukowe
w szkołach wyższych i instytutach, badania i projektowanie innowacyjne w gospodarce oraz sieci społeczne (c­webs); te ostatnie stanowią niezwykle istotne źródła
samowiedzy społecznej.13
Rozwój GOW determinuje zapotrzebowanie na pracowników wiedzy, do których zalicza się między innymi planistów, menedżerów i informatyków. Wszyscy
tworzą i unowocześniają oferowane przez przedsiębiorstwo produkty i usługi. Ich
pomysły, umiejętności i doświadczenie często decydują o sukcesie firmy.14 Pracownicy wiedzy stanowią trzon organizacji inteligentnej oraz organizacji uczącej się.
Można przyjąć, że organizacje inteligentne oraz organizacje uczące się stanowią
szczególne formy organizacji opartej na systemach zarządzania wiedzą. Organizacja
B. Żółtowski, Nowe wyzwania w nauce i technice [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://www.pan-ol.lublin.pl/wydawnictwa/Motrol5/Zoltowski.pdf s. 236 [Data wejścia: 2008-2008].
11 T.H. Davenport, L. Prusak, Working Knowledge. How Organizations Manage What They Know,
Harvard Business School Press, Boston 2000, p. 5.
12 A. Toffler, H. Toffler, Revolutionary Wealth, A. Knopf, New York 2006.
13 B. Żółtowski, Nowe wyzwania..., op.cit. s. 237.
14 T.H. Davenport, Zarządzanie pracownikami wiedzy, Wolters Kluwer, Warszawa 2007.
10
19
inteligentna obejmuje następujące działania: systematyczne rozwiązywanie problemów, eksperymentowanie, uczenie się na podstawie zdobytych wcześniej doświadczeń, uczenie się od innych, przekazywanie wiedzy szybko i efektywnie poprzez organizację.15
Senge jest uznawany za jednego z najważniejszych twórców idei organizacji
uczącej się, ale źródeł należy szukać już u Ch. Argyrisa i D. Schona, a nawet wcześniej
– w koncepcji systemów wspomagania decyzji z lat pięćdziesiątych. Zdaniem P. Senge’a w organizacji uczącej się ludzie poszukują wciąż nowych możliwości osiągania
pożądanych efektów, tworzą nowe wzorce niestereotypowego myślenia, rozwijają się
w pracy zespołowej, stale się uczą. Organizacja ucząca się jest organizacją biegłą
w realizacji zadań tworzenia, pozyskiwania i przekazywania wiedzy oraz w modyfikowaniu swoich zachowań w reakcji na nową wiedzą i doświadczenie.16
Pojęcie era transparentności zostało stworzone i rozpowszechnione przez
D. Tapscotta i D. Ticolla.17 Autorzy wprowadzają wiele odmian transparentności, która ich zdaniem pozostaje w centrum uwagi współczesnej organizacji. Spadek zaufania
spowodowany między innymi skandalem w Enronie wzmocnił zapotrzebowanie na
otwartość, uczciwość i przejrzystość w biznesie. Transparentność pozwala na obniżenie kosztów transakcyjnych, wspomaga współpracę oraz stanowi podstawę budowania otwartego przedsiębiorstwa. Takie przedsiębiorstwo charakteryzuje wysoki
poziom zaufania między pracownikami oraz do pracodawców, co jest źródłem wysokiej innowacyjności, lojalności, wyższej jakości oraz niższych kosztów.
Tabela 3. Nowe versus stare paradygmaty organizacyjne Cechy organizacji Stary paradygmat (industrialny) Nowy paradygmat (ery wiedzy) Pracownicy Technologia Wartości homogeniczni
mechaniczna
stabilizacja
różnorodni
elektroniczna
zmiana, elastyczność
Produkt Koncentracja na Przywództwo Forma pracy Mechanizm koordynacji
Struktura organizacyjna
materialny
zysk
autokratyczne
indywidualna
kontrola hierarchiczna
hierarchiczna
niematerialny (wiedza) zysk, wartości
delegacja uprawnień
zespołowa, networking zaufanie
płaska (projektowa, sieciowa) Źródło: opracowanie własne.
Współcześnie za czynniki kluczowe kreujące wartość przedsiębiorstwa w gospodarce uważa się zdobycie jak największego udziału w rynku oraz zadowolenie
klienta. Podstawowy zasób (kapitał) i miernik efektywności przedsiębiorstw ukieW.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach, Difin, Warszawa
2004, s. 137-138.
16 D.A. Garvin, Building a Learning Organization, in: Harvard Business Review on Knowledge Management, Harvard Business School Press, Boston 1998, p. 51.
17 D. Tapscott, D. Ticoll, The naked corporation: how the age of transparency will revolutionize business, Free Press, New York 2003.
15
20
runkowanych na sukces i wzrost wartości firmy stanowią usatysfakcjonowani i lojalni
klienci. Wyniki badań najlepszych przedsiębiorstw wskazują, że wyższa jakość produktów i krótszy czas wykonania zupełnie tracą na znaczeniu, jeżeli klienci nie są zadowoleni. Powszechną cechą współczesności jest wzrost oczekiwań klientów.
Nowoczesna (postmodernistyczna) organizacja jest oparta na wiedzy i zaufaniu.
Industrialna organizacja oparta na starych paradygmatach ustąpiła miejsca organizacji opartej na nowych paradygmatach (tabela 3).
2.1. Organizacja oparta na zaufaniu Clarke oraz Clegg18 przeprowadzili analizę nowych rodzajów organizacji i zaproponowali ich typologię. Listę nowych typów organizacji wraz z nazwiskami ich
twórców, którzy nierzadko jednocześnie zajmowali się wdrażaniem swoich koncepcji
w praktyce, przedstawiono w tabeli 4.
Tabela 4. Nowe koncepcje organizacji Autor Rok W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz
P. Senge 2007/2008
S.L. Goldman, R.L. Nagel, K. Preiss
1995
J.B. Quinn 1992
J.P. Womack, D.T. Jones, D. Roos 1990
P.F. Drucker 1988
W. Davidow, M. Malone 1992
M. Hammer and J. Champy 1994
D.Q. Mills 1991
P. Keen 1991
R.L. Ackoff 1994
I. Nonaka, H. Takeuchi
1995
T. Peters 1992
Ch. Handy 1989
1992
Typ organizacji Organizacja oparta na zaufaniu The Trust‐based organization
Organizacja ucząca się The Learning Organization
Organizacja zwinna
The Agile Organization
Przedsiębiorstwo inteligentne
The Intelligent Enterprise
Organizacja smukła
The Lean Organization
Organizacja sieciowa
The Networked Organization
Korporacja (organizacja) wirtualna
The Virtual Corporation
Korporacja reinżynieryjna
The Reengineered Corporation
Klaster
The Cluster Organization
Organizacja relacyjna
The Relational Organization
Organizacja demokratyczna
TheDemocratic Organization
Przedsiębiorstwo wiedzy
The Knowledge creating Company
Zwariowana organizacja
The Crazy Organization
Organizacja koniczyna
The Shamrock Organization
18 T. Clarke, S. Clegg, Management paradigm for the new millennium, „International Journal for
Management Reviews” March 2000, Vol. 2, p. 45-64.
21
Autor Rok B. Staw 1977
W. Wildavsky 1972
M. Landau 1973
K.E. Weick 1976
A. de Geus 1997
Typ organizacji Eksperymentująca organizacja
The Experimenting Organization
Samooceniająca się organizacja
The Self‐Evaluating Organization
Samokorygująca się organizacja
The Self‐Correcting Organization
Samoprojektująca się organizacja
The Self‐Designing Organization
Żywe przedsiębiorstwo
The Living Company
Źródło: opracowanie własne oraz T. Clarke, S. Clegg, Management paradigm..., op.cit., p. 52.
Współczesne nowoczesne organizacje oraz organizacje przyszłości są zorientowane na człowieka, pracowników i współpracowników. Sprostanie wyzwaniom w
zakresie wyników i wydajności w nowych organizacjach oznacza, że należy z pracowników wydobyć to, co najlepsze.19 Nie można zbudować organizacji odpowiadającej kluczowym wymogom przyszłości, dopóki nie zbuduje się organizacji przyjaznej
ludziom. Tylko takie, zorientowane na zasoby ludzkie mają szansę wygrać, rozwijać
się i konkurować z innymi. W efekcie zaufanie jako główny element relacji międzyludzkich nabiera szczególnego znaczenia. Organizacją przyszłości jest organizacja
oparta na zaufaniu.
2.2. Nowe rodzaje stanowisk Obecnie powstają nowe stanowiska i kategorie specjalistów: dyrektor do spraw
zarządzania wiedzą, dyrektor do spraw informatyki oraz dyrektor do spraw zaufania
(zarządzania zaufaniem).
Stanowisko dyrektora do spraw zarządzania wiedzą (ang. Chief knowledge offi­
cer – CKO)20 zaczęto wyodrębniać dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych w dużych firmach branży konsultingowej i produktów powszechnego użytku (Fast Moving Consumer Goods – FMCG). Najczęściej jest to samodzielne, wykonawcze stanowisko,
niezmiernie rzadko włączone w struktury na przykład działu personalnego czy działu
informatyki (IT). Osobie tej pośrednio mogą podlegać wszyscy pracownicy firmy. Początkowo CKO ma za zadanie zaplanować i wprowadzić „system przekazywania wiedzy” wewnątrz i na zewnątrz firmy. Musi zadbać o infrastrukturę informacyjną firmy
zarówno w sensie technicznym (poczta e-mailowa, wewnętrzna poczta pracownicza,
intranet, tematyczne bazy danych), z pogranicza marketingu i PR (biuletyny firmowe
dla pracowników i osób z zewnątrz), jak i socjalnym (ułatwienie nawiązania komunikacji oraz zachęcanie do współpracy między działami i oddziałami firmy – tworzenie
kanałów informacyjnych, wyznaczanie właściwych komórek organizacyjnych i konkretnych ludzi do zajmowania się danymi częściami procesu przekazywania informacji). Następnie jego zadaniem jest współtworzenie strategii firmy, szukanie możliwoG. Hamel, B. Breen, The Future of Management, Harvard Business School Press, Boston 2007.
Chief Knowledge Officer (CKO) [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.mostwanted.pl/ cg,pl,arts, 1,376,0,0,0.htm [Data wejścia: 01-08-2008].
19
20
22
ści usprawnienia procesów między innymi zarządzania relacjami z klientami, promowanie rozwoju pracowników. W przypadku organizacji wielokulturowej CKO powinien być nie tylko „kołem ratunkowym”, lecz tworzyć trwałą platformę porozumienia i umożliwiać ścisłą i efektywną współpracę ponad podziałami geograficznymi,
etnicznymi, językowymi, a także zwiększać wiedzę pracowników o usługach czy produktach firmy, promować wiedzę o firmie, rynku i konkurencji, prowadzić szkolenia
i prezentacje, organizować konferencje, seminaria, zjazdy. CKO musi promować kreatywność pracowników, nagradzać wyróżniających się inicjatywą i zaangażowaniem
na rzecz rozwoju firmy, a także współpracować z zarządem i wszystkimi działami
firmy (szczególnie z działem personalnym i szkoleń, działami informatycznym, rozwoju i badań). Oczekiwane kompetencje to zazwyczaj: wyższe wykształcenie, dyplom
MBA (zwłaszcza uzyskany na renomowanych zagranicznych uczelniach). Dobrze widziana jest wiedza z zakresu systemów informacyjnych, niezbędna – doskonała znajomość angielskiego i przynajmniej dobra drugiego języka obcego. Konieczny jest minimum kilkuletni staż w międzynarodowych korporacjach, doświadczenie w zarządzaniu projektami, cechy przywódcze, zdolności analityczne i planistyczne, bardzo
dobre zdolności organizacyjne, komunikatywność, bardzo dobrze rozwinięte zdolności interpersonalne i inteligencja emocjonalna.
Kierownik/dyrektor do spraw informatyki (ang. Chief information officer –
CIO)21 to stanowisko spotykane najczęściej w dużych firmach międzynarodowych,
przede wszystkim z branży teleinformatycznej (zwłaszcza w firmach internetowych).
Bardzo często osoba na tym stanowisku jest członkiem zarządu, na przykład wiceprezesem do spraw informatyki. Przełożony to zwykle dyrektor firmy w danym kraju
lub bezpośrednio prezes. Podwładni osoby na stanowisku CIO to: cały zespół IT, od
operatorów baz danych, poprzez pomoc techniczną, programistów, analityków, pracowników tak zwanego „help desku” (wsparcia użytkowników końcowych) czy konsultantów do spraw systemów, aż po kierowników baz danych czy danego systemu.
Osoba na tym stanowisku ma również pośrednio kompetencje decyzyjne wobec użytkowników końcowych oraz podwykonawców i dostawców. Zakres obowiązków
obejmuje: planowanie strategii, organizację i implementację systemu informatycznego firmy (WAN, LAN, Intranet, systemy wspomagające zarządzanie), planowanie
i wdrażanie nowych systemów informatycznych, ułatwiających działania operacyjne
i wspomagających zarządzanie przedsiębiorstwem, organizację i bieżące zarządzanie
departamentem informatyki, w tym zatrudnianie jego pracowników, planowanie budżetu i kontrolę procesów decyzyjnych, wybór dostawców sprzętu i innych kooperantów zewnętrznych oraz udział w negocjacjach handlowych, zapewnienie zgodności procedur i innych przepisów wewnętrznych i zewnętrznych w zakresie ochrony
danych i bezpieczeństwa systemu informatycznego danej firmy, przygotowywanie
raportów, współpracę z innymi działami firmy, analizę rynku i konkurencji, udział
w posiedzeniach zarządu, prowadzenie szkoleń. Oczekiwane kompetencje obejmują
zwykle wyższe wykształcenie techniczne, doświadczenie w zarządzaniu projektami
informatycznymi oraz zespołem (cechy przywódcze), dobrą znajomość języka angielskiego, zdolności analityczne i planistyczne.
Do zakresu obowiązków dyrektora do spraw zaufania (ang. Chief trust officer –
CTO lub Chief trust management officer – CTMO) należą sprawy związane z zarządza-
21
Chief Information..., op.cit.
23
niem zaufaniem, dbaniem o utrzymanie i tworzenie relacji opartych na zaufaniu wewnątrz organizacji oraz pomiędzy organizacjami.22
3. ROLA ZAUFANIA W PROCESACH ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Zarządzanie wiedzą oznacza przekształcenie zasobów wiedzy w występujących w przedsiębiorstwie i w jego otoczeniu w trwałą wartość dla klientów, pracowników, akcjonariuszy oraz udziałowców.23 Wśród innych znaczących definicji zarządzania
wiedzą należy wyróżnić następujące:
•
zarządzanie wiedzą to budowanie dynamicznego środowiska pracy i nauki, które sprzyja stałemu generowaniu, gromadzeniu oraz stosowaniu wiedzy indywidualnej i zbiorowej w celu odkrycia dla firmy nowych wartości (Xerox);24
•
zarządzanie wiedzą to proces identyfikowania, zdobywania i wykorzystywania
wiedzy mający na celu poprawę pozycji konkurencyjnej organizacji (Arthur Andersen);25
•
zarządzanie wiedzą to budowanie zbiorowej mądrości w celu zwiększenia adaptycyjności i innowacyjności (Delphi Group).26
Zarządzanie wiedzą stanowi podstawowy warunek uczenia się organizacji,
a organizację uczącą się można uznać za wynik zarządzania wiedzą, które musi:
•
mieć charakter kompleksowy;
•
zamieniać aktywa intelektualne organizacji w wynik ekonomiczny;
•
być wspierane przez przywództwo, kulturę organizacyjną, technologię i system
pomiarowy;
•
łączyć ze sobą ludzi, którzy posiadają wiedzę z tymi, którzy jej potrzebują;
•
być hybrydowym połączeniem ludzi i technologii.27
Teoria zarządzania wiedzą ciągle się rozwija. Artykuł Nonaki28 popularyzujący
pojęcie wiedzy ukrytej i firmy kreującej wiedzę ukazał się w 1991 roku, ale do dzisiaj
zarządzanie wiedzą stanowi duże wyzwanie, któremu potrafi sprostać niewiele
przedsiębiorstw. Głębsza analiza największych barier w zarządzaniu wiedzą w Polsce
pozwala zauważyć, że wiele z nich ma swoje źródło w braku zaufania wynikającym z
kultury organizacyjnej.
Szerzej o zarządzaniu zaufaniem i zakresie obowiązków dyrektora do spraw zaufania: W.M.
Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Trust Management in Virtual Work Environments: A Human Factors Perspective, CRC, New York 2008; idem, Zarządzanie zaufaniem w organizacjach wirtualnych, Difin, Warszawa 2007.
23 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Zarządzanie wiedzą..., op.cit., s. 63.
24 C. Evans, Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2005, s. 33.
25 M. Strojny, Zarządzanie wiedzą w firmach konsultingowych, „Problemy Jakości” 2000, nr 3, s. 20.
26 K. Dalkir, Knowledge Management in Theory and Practice, Elsevier Butterworth Heinemann,
Oxford 2005, p. 5.
27 Ibidem, p. 95.
28 I. Nonaka, The knowledge­creating company, „Harvard Business Review” 1991, NovemberDecember, p. 96-104.
22
24
Rysunek 1. Kluczowe obszary zarządzania wiedząa) a zaufanie a) według Prosta, Raba, Romharda
Źródło: opracowanie własne.
Zaufanie jest fundamentem zarządzania wiedzą i zmienną, która często jest
identyfikowana jako wpływająca na proces nabywania i dzielenia się (rozpowszechniania) wiedzy,29 uznawanym wręcz za pojedynczy najbardziej ważny warunek
wstępny dla wymiany wiedzy.30 W budowaniu systemów zarządzania wiedzą ważne
jest zrozumienie roli czynnika ludzkiego i zapewnienie odpowiednich narzędzi i procesów.
Istnieje pozytywna relacja pomiędzy zaufaniem a informacją: A ufa B i dlatego
przekazuje mu informacje (nawet, jeśli B mógłby jej użyć ze szkodą dla A), co w rezultacie powoduje, że B ufa A i również przekazuje mu informacje.31 Inaczej niż w przypadku kontroli formalnej, wymiana informacji jest dobrowolna. O bezpośrednich
T. Davenport, L. Prusak, Working Knowledge: How Organizations Manage What They Know,
Harvard Business School Press, Boston, MA, 1998; K.E. Sveiby, R. Simons, Collaborative Climate and Effectiveness of Knowledge Work: An Empirical Study, „Journal of Knowledge Management”
2002, No. 6, p. 420-433.
30 N. Rolland, D. Chauvel, Knowledge transfer in strategic alliances, in: Knowledge Horizons: The Present and the Promise of Knowledge Management, eds. C. Despres, D. Chauvel, Butterworth
Heinemann, Boston, MA, 2000, p. 239.
31 B. Nooteboom, Trust: Forms, Foundations, Functions, Failures and Figures, Edaward Elegar,
Northampton 2002.
29
25
związkach zaufania z procesami wymiany wiedzy świadczy definicja zaufania z punktu
widzenia wymiany informacji przedstawiona w ujęciu graficznym na rysunkach 3-6.
Zaufanie obiektu A do obiektu B, jako warstwa graniczna ego obiektu A, ujawniajacą się w trakcie wymiany informacji z obiektem B. Szerokość tej warstwy, obrazująca intensywność przepłwu informacji, jest równoznaczna z wielkością zaufania.32
Rysunek 2. Bariery zarządzania wiedzą [%] Niewystarczające szkolenie pracowników w zakresie obsługi systemu IT
6
Syndrom "Niewynalezione Tutaj" (niechęć do stosowania rozwiązań powstałych gdzie indziej)
6
Kultura "równania żywopłotu" (niechęć do wyróżniających się pracowników wśród pozostałych)
6
Niewiedza pracowników, że ich doświadczenia mogą być przydatne innym
25
Nieprzyjazny dla użytkowników system IT
31
Ograniczone środki na wdrażanie nowych rozwiązań
44
Kultura firmy promująca wyniki jednostki i jej wiedzę nas dzieleniem się doświadczeniami
44
Struktura firmy promująca "efekt silosów" (komunikacja wyłącznie w obrębie działów/pionów)
50
Niewiedza pracowników, kto posiada poszukiwane przez nich informacje
63
Brak czasu na przekazywanie swojej wiedzy pozostałym
69
Niewystarczająca motywacja od strony przełożonych do dzielenia się wiedzą
75
System wynagradzania nienagradzający wysiłków pracowników w zakresie poszukiwania wiedzy i dzielenia …
75
0
10
20
30
40 50 60 70 80 90 100
Odsetek firm, w których występuje dana bariera w zarządzaniu wiedzą [%]
Źródło: P. Markowski, P. Tomczak, Gdybyśmy tylko wiedzieli, co wiemy... Efektywne zarządzanie wiedzą or­
ganizacji, Raport z badań, Bernard Brunhes Polska, Warszawa 2004.
W początkowym momencie obserwacji ludzie kontaktują się ze sobą całkowicie
równomiernie, każdy z każdym, co jakiś czas (rysunek 3). Linie przedstawiają kierunki przepływu informacji.
32
A. Marcisz, Istota zaufania i jego pomiar, „Prakseologia” 2003, nr 143, s. 156.
26
Rysunek 3. Wymiana informacji między obiektami środowiska w sposób równomierny i przypadkowy Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Marcisz, Istota zaufania i jego pomiar, „Prakseologia” 2003, nr
143, s. 154.
Społeczeństwo zobrazowane na rysunku 3 składa się z pojedynczych elementów, którymi są ludzie. Nie ma innych składowych. Można jednak zaobserwować, że
niektóre elementy kontaktują się znacznie częściej z innymi, wybranymi elementami.
Jest to kolejny etap rozwoju społeczeństwa (rysunek 4).
Rysunek 4. Intensywniejsza wymiana informacji między niektórymi obiektami środowiska Źródło: opracowanie własne na podstawie: ibidem, s. 155.
W sytuacji przedstawionej na rysunku 4 pogrubione linie przedstawiają wielokrotnie powtórzone kontakty między elementami społeczeństwa. Dłuższa obserwacja
pozwala wyodrębnić powstające grupy społeczne. W ramach konkretnej grupy wzajemnie kontakty są bardzo zintensyfikowane (rysunek 5).
27
Rysunek 5. Wyodrębniony ze społeczeństwa obiekt – grupa społeczna Źródło: opracowanie własne na podstawie: ibidem, s. 155.
Rysunek 6. Zaufanie jako wielkość warstwy granicznej ego Ego Zaufanie Środowisko Warstwa graniczna Źródło: opracowanie własne na podstawie: ibidem, s. 156-157.
Zaprezentowany sposób informacyjnego grupowania się obiektów dotyczy nie
tylko społeczeństwa, ale także innych obiektów ożywionych i nieożywionych. W ramach wyodrębnionego obiektu, czyli grupy społecznej, wymiana informacji pomiędzy
poszczególnymi elementami jest różna. Struktura grupy społecznej nie jest więc jednolita.
28
Zaufanie rozumiane jest jako łatwość utożsamiania się z innymi obiektami, łatwość wymiany informacji między obiektami.33 Ego obejmuje obiekty charakteryzujące się bardzo silną wymianą informacji. W warstwie granicznej znajdują się obiekty
o mniejszej intensywności wymiany informacji. Warstwa graniczna ego oddziela
obiekt od reszty środowiska. Jej szerokość świadczy o poziomie zaufania ego do reszty środowiska oraz intensywności przepływu informacji. Wąska warstwa oznacza
silne i jednoznaczne odróżnienie wnętrza obiektu od środowiska. Szeroka warstwa to
znak, że obiekt łatwo akceptuje elementy ze środowiska (rysunek 6).
Zaufanie ma decydujące znaczenie w podejmowaniu decyzji o dzieleniu się wiedzą, transferze wiedzy. Brak zaufania bądź jego niewystarczający poziom uniemożliwiają podejmowanie działań w kulturze zorientowanej na wiedzę. Wymiana jest charakteryzowana przez:
•
aktorów – biorących udział w wymianie (jednostki, grupy, systemy); mogą się
znać lub nie;
•
sieć – dwie lub więcej relacji wymiany;
•
zasoby – elementy podlegające wymianie – materialne (produkt, pieniądze) i niematerialne (informacje, zobowiązania społeczne – obowiązek odwzajemnienia);
•
kontekst – zależne związki oraz struktury wspierające wymianę;
•
proces – interakcje wymagane do przeprowadzenia wymiany; zależą zwykle od
aktorów, sieci oraz kontekstu, zawierają na przykład źródła wiedzy, dostępne
sieci osobiste, scalające zasady społeczne.34
Wymiana wiedzy jest specyficznym rodzajem wymiany, może być więc rozpatrywana z perspektywy teorii wymiany społecznej. Wymianę wiedzy można zdefiniować przez parametry: informacja i osoba x, która pozyskuje informację oraz osoba
y, która jest źródłem informacji, kontekst C, w którym dochodzi do wymiany informacji (rysunek 7).
Rysunek 7. Wymiana informacji w teorii wymiany Źródło: opracowanie własne.
Ibidem, s. 157.
B. Hall, Borrowed theory: Applying exchange theories in information science research. „Library
and Information Science Research” 2003, No. 25, p. 287-306.
33
34
29
W przypadku wymiany informacji dochodzi do decyzji ze strony x o przyjęciu
informacji, a od strony y o udostępnieniu informacji. Zanim x podejmie decyzję
o wymianie z y w kontekście C, x jako racjonalny aktor ocenia kompetencje drugiej
strony. Decyzja ta zależy od zaufania x do y. Zawiera w sobie różne rodzaje zaufania:
•
zaufanie do samego siebie: x analizuje swoje zdolności i motywy do wymiany,
x ma przekonanie dotyczące własnych umiejętności określenia wiarygodności
informacji i jej jakości;
•
zaufanie do partnera wymiany: jeżeli x nie ma wystarczających kompetencji, aby
ocenić jakość informacji, dużą rolę odgrywa zaufanie w y zarówno w obszarze
jego kompetencji, jak i dobrych intencji.
W procesie wymiany wiedzy ważne są nie tylko kompetencje, ale również życzliwość drugiej strony (rysunek 8). Zaufanie kompetencyjne jest związane ze skłonnością do postępowania zgodnie z obietnicami. Są to umiejętności partnera handlowego
do aktywnego uczestnictwa w operacjach biznesowych. Zaufanie dobrej woli wyłaniające się z zaangażowania partnerów biznesowych i wzajemnych korzyści z tego
wynikających może zaistnieć tylko wtedy, gdy osiągnięty zostanie konsensus dotyczący zasad uczciwości. Zaufanie takie jest uznawane za wysoce kooperatywne
(sprzyjające współpracy poprzez próby satysfakcjonowania potrzeb partnera) i wysoce asertywne (uwzględniające osiąganie własnej satysfakcji).
Rysunek 8. Kluczowe rodzaje zaufania w procesie wymiany wiedzy Źródło: opracowanie własne.
Zaufanie jako determinanta wymiany wiedzy odgrywa szczególną rolę w odpowiedziach na pytania:
•
czy przekazać wiedzę drugiej stronie?
•
czy zaakceptować wiedzę i wykorzystać jej zawartość?
Czasami, gdy nie jest możliwa ocena wiarygodności drugiej strony, x ocenia bardziej szczegółowo środowisko jej działania. Dodatkowo jako motywatory w dzieleniu
się wiedzą działają takie czynniki, jak postrzegany udział w tworzeniu wyników w
organizacji, nagroda, radość w pomaganiu innym.
30
4. ZARZĄDZANIE WIEDZĄ W OPARCIU O ZARZĄDZANIE ZAUFANIEM Dla efektywności zarządzania wiedzą istotne jest zaufanie – procesy zarządzania
wiedzą można usprawniać poprzez zarządzanie zaufaniem w organizacji. Zaufanie
często jest porównywane do smaru, który ułatwia dokonywanie transakcji ekonomicznych poprzez zmniejszanie stopnia złożoności współczesnego świata gospodarczego.35 Zaufanie jest bardziej efektywne od tradycyjnych metod takich, jak na
przykład: negocjacje, prognozowanie i symulacje oraz jest szczególnie istotne podczas tworzenia silnych związków z dostawcami i odbiorcami, gdyż pozwala zminimalizować ryzyko zachowań oportunistycznych.
4.1. Definicja oraz zasady zarządzania zaufaniem Zarządzanie zaufaniem to zbiór działań kreowania systemów i metod, które po­
zwalają uzależnionym jednostkom dokonywać ocen i decyzji odnoszących się do nieza­
wodności potencjalnych operacji zawierających ryzyko, a także umożliwiających ich uczestnikom i właścicielom systemów wzrost i stosowne reprezentowanie wiarygodno­
ści własnej oraz ich systemów.36 Zarządzanie zaufaniem jest kompleksowym, holistycznym podejściem do problematyki relacji wewnątrz i na zewnątrz przedsiębiorstwa oraz identyfikuje strategiczne obszary, które są za nie odpowiedzialne. Zaufanie jest obecne prawie we
wszystkich aspektach procesów zarządzania, w związku z czym zarządzanie zaufaniem zajmuje centralną rolę wśród innych koncepcji, przede wszystkim zarządzania
wiedzą.
W zarządzaniu zaufaniem w celu usprawnienia procesów zarządzania wiedzą
chodzi przede wszystkim o budowanie i ocenę wiarygodności jednostek, zespołów
czy też źródeł wiedzy (baz wiedzy). W zarządzaniu zaufaniem należy przestrzegać
następujących zasad odnoszących się bezpośrednio do kreowania zaufania:
1.
Samozaufanie jest krytycznym czynnikiem kreującym zaufanie.
2.
Niewystarczające jest czekanie, aż inni udowodnią swoją wiarygodność.
3.
Zaufanie buduje się bardzo długo a może być zniszczone w jednym momencie.
4.
Nie zbuduje się zaufania, jeśli traktuje się je jako środek do celu.
5.
Nie można zbudować zaufania bez respektowania wartości.
6.
Zaufanie jest często niewidoczne.
7.
Zaufanie wymaga zaangażowania.
8.
Zaufanie polega zwykle na odwzajemnionych relacjach.
9.
Zaufanie otwiera możliwości, które w innych przypadkach nie są możliwe.
10. Zaufanie jest zmienne w czasie.
11. Należy unikać substytutów zaufania.
12. Należy unikać gry władzy.
13. Należy budować kulturę wysokiego zaufania w organizacji.
14. Należy unikać ciągłego dławienia konfliktów.
35 W. Powell, Neither Market Nor Hierarchy: Network Forms of Organization, Research on orga­
nizational behavior, Oxford Press, Oxford 1990, p. 295-336.
36 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Zarządzanie zaufaniem..., op.cit., s. 49.
31
15. Należy dbać o zgodność, unikać strategii oszustwa (zafałszowania, ukrycia, duwznaczonści) w procesach komunikacji.
16. Należy redukować niepewność.
17. Należy pamiętać, że zachowania obserwowalne stanowią „wierzchołek góry lodowej”.
18. Należy traktować ludzi uczciwie i równo – sprawiedliwie.37
Zarządzanie zaufaniem powoduje między innymi zmniejszenie fluktuacji kadr,
pozyskiwanie talentów, wzrost atrakcyjności dla zewnętrznych partnerów i polepszenie reputacji, a także ma pozytywny wpływ na procesy uczenia się oraz poziom
innowacyjności.
4.2. Zarządzanie zaufaniem a zarządzanie ryzykiem Ciągłe poszukiwanie możliwości coraz lepszego zarządzania, działania ponad
granicami czasu i przestrzeni oraz wzrastająca globalizacja i hiperkonkurencja determinują wzrost poziomu ryzyka. Wyróżnia się ryzyko:
•
wewnętrzne – wynikające ze zmian organizacyjnych w zakresie struktur, procesów, procedur, kultury organizacyjnej;
•
zewnętrzne – związane z makrootoczeniem, popytem (ryzyko dotyczące kontaktów z klientem, reputacji marki) i podażą (na przykład ryzyko i opóźnienia
dotyczące dostawców, ryzyko dotyczące fabryk, magazynów, związane z logistyką i niestabilnością czasu dostawy, klęski żywiołowe).
Zarządzanie zaufaniem jest w pewnym sensie nowym spojrzeniem na problem
ryzyka w organizacji. Różni się jednak znacznie od zarządzania ryzykiem (tabela 4).
Tabela 4. Zarządzanie zaufaniem a zarządzanie ryzykiem Zarządzanie zaufaniem Zarządzanie ryzykiem Oparte na zaufaniu Optymistyczne podejście do zdarzeń
Podejście aktywne, kreujące rzeczywistość
Oparte na kontroli
Pesymistyczne podejście do zdarzeń
Podejście „obronne”
Źródło: opracowanie własne.
Działanie w warunkach niepewności i ryzyka determinuje potrzebę zaufania.
Zaufanie jest podstawową strategią radzenia sobie z niepewnością i niemożnością kon­
trolowania przyszłości.38
S. Bibb, J. Kourdi, Trust matters, for Organizational and Personal Success, Palgrave Macmillan,
New York 2004, p. 161-167.
38 P. Sztompka, Zaufanie. Fundament Społeczeństwa, Znak, Kraków 2007, s. 69.
37
32
4.3. Związek kultury wiedzy z kulturą zaufania Bezpośredni związek zaufania z powodzeniem zarządzania wiedzą wskazał
V.M. Ribiere,39 który dowiódł, że wzajemne zaufanie ma wpływ na:
•
prawdopodobieństwo odniesienia sukcesu w inicjatywach związanych z zarządzaniem wiedzą;
•
poziom zaangażowania i partycypacji pracowników w tak zwanych wspólnotach
praktyki;
•
wybór źródeł informacji potrzebnych do rozwiązania problemu, a w szczególności preferowanie kontaktu ze współpracownikami jako źródłem pierwszorzędnym.
Wyniki badań na temat znaczenia wzajemnego zaufania dla zarządzania wiedzą,
wynikające z jego związku z innymi ważnymi w tym kontekście postawami i wartościami, przedstawiła szczegółowo A. Glińska-Neweś.40 Badanie korelacji pomiędzy
analizowanymi elementami kultury organizacyjnej pozwoliło wskazać, że wzajemne
zaufanie organizacyjne w istotny sposób koreluje pozytywnie z:
•
postrzeganiem związku własnego interesu z interesem firmy;
•
skłonnością do dzielenia się wiedzą;
•
umiejętnością pracy zespołowej;
•
lojalnością wobec firmy;
•
świadomością misji i strategii firmy;
•
umiejętnościami interpersonalnymi;
•
otwartością na kontakty z otoczeniem;
•
ambicjami i potrzebą osiągnięć;
•
orientacją na klienta;
•
klimatem sprzyjającym twórczości i eksperymentowaniu;
•
klimatem sprzyjającym przyznawaniu się do niewiedzy i popełnionych błędów;
•
postawą dążenia do rozwoju.
Zaufanie wobec poczynań organizacji oraz do współpracowników powodują, że
wypracowane wspólnie dobro organizacji przyniesie korzyści współmierne do włożonego w nie wysiłku. Negatywna korelacja pojawia się jedynie w przypadku wzajemnego zaufania oraz postrzegania współpracowników jako rywali.
***
Wstępna analiza wyników badań międzynarodowych wskazała, że polska gospodarka posiada potencjał w aspekcie przejścia do GOW. Współczesne tendencje
w otoczeniu biznesowym także sprzyjają zarządzaniu wiedzą oraz tworzeniu organizacji uczących się i inteligentnych. Utworzenie stanowiska dyrektora do spraw zarządzania zaufaniem wskazuje na potrzebę podążania w kierunku organizacji opartej na
zaufaniu.
V.M. Ribiere, Building a Knowledge­Centered Culture: a Master of Trust, in: Creating the Discip­
line of Knowledge Management. The Latest in University Research, ed. M. Stankosky, Elsvier Butter-Heinemann, Oxford 2005, p. 92.
40 A. Glińska-Neweś, Kulturowe uwarunkowania zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie,
TNOIK „Dom Organizatora”, Toruń 2007, s. 222-228.
39
33
Zaufanie w kulturze wiedzy musi być wzajemne (ufność organizacji w pracowników oraz pracowników w organizację) i wszechobecne. Powinno zaczynać się na
poziomie zarządu organizacji. Jest ono niezbędne w procesie dzielenia się wiedzą.
Istnieje bezpośredni związek między budowaniem gospodarki opartej na wiedzy
a zarządzaniem zaufaniem. Pierwsze jest niemożliwe bez drugiego. Kulturze wiedzy
musi towarzyszyć kultura zaufania, a organizacje w gospodarce opartej na wiedzy
muszą być oparte na zaufaniu.
34
DOMINIKA MARKIEWICZ‐RUDNICKA, KATARZYNA PIOTROWSKA dr Dominika Markiewicz‐Rudnicka, dr Katarzyna Piotrowska – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 1•2
Abstract
INNOWACJE A KAPITAŁ INTELEKTUALNY W ORGANIZACJI GOSPODARCZEJ
INNOVATIONS VERSUS INTELLECTUAL CAPITAL IN AN ECONOMIC ORGANIZATION Global economy is knowledge economy, i.e. production factors become solely base resources, whereas the driving force for organization’s development becomes its intellectual capital. It constitutes challenge for accounting system – as fundamental information system of every economic organization – as regards creation of universally accepted standards for measure‐
ment, valuation and raporting of the so‐called intellectual capital, which becomes a determi‐
nant of efficient management of economic organization, which in turn is related among others with undertaking innovative activity. Thus, this paper aims to answer the question on how to identify, measure, estimate and report intellectual capital which constitutes the source of innovations in activity of an economic organization. Złożoność, kompleksowość i dynamika zmian na rynku zmusza organizacje gospodarcze do podejmowania działań innowacyjnych, determinujących konieczność
tworzenia, rozwijania, wykorzystywania i chronienia jej kapitału intelektualnego,
czyli zasobów niematerialnych i zasobów wiedzy. Umiejętne zarządzanie kapitałem
intelektualnym staje się istotnym źródłem zdobywania i utrwalania przewagi konkurencyjnej na rynku. Gospodarka oparta na wiedzy staje się dominującym paradygmatem gospodarki światowej, dlatego pomiar posiadanych przez organizacje gospodarcze zasobów wiedzy staje się istotnym warunkiem skutecznego zarządzania.1 Skoro
gospodarka globalna jest gospodarką wiedzy, to czynniki produkcji stają się jedynie
zasobami bazowymi, a motorem wzrostu organizacji jest właśnie kapitał intelektualny, który staje się podstawowym czynnikiem zwiększającym wartość danej organizacji gospodarczej. Stanowi to wyzwanie dla systemu rachunkowości, jako podstawowego systemu informacyjnego każdej organizacji w zakresie tworzenia powszechnie
akceptowanych standardów pomiaru, wyceny i raportowania kapitału intelektualnego. Kapitał intelektualny jest więc determinantą skutecznego zarządzania organizacją
Szerzej: M.J. Stankiewicz, Zarządzanie wiedzą jako kluczowy czynnik międzynarodowej konku­
rencji, Wyd. Dom Organizatora, Toruń 2006.
1
35
gospodarczą, polegającego między innymi na podejmowaniu działalności innowacyjnej, a w efekcie osiąganiu przewagi konkurencyjnej na rynku.
1. ROLA INNOWACJI W ORGANIZACJI GOSPODARCZEJ Od lat zarządzający w organizacjach gospodarczych najwięcej uwagi poświęcają
zdolności organizacji do wprowadzania innowacji, co determinuje dyskusję o kulturze organizacji i znaczeniu potencjału ludzkiego. W tym celu prowadzi się działania
innowacyjne, uznając je za skuteczny sposób przeciwstawiania się konkurencji.2 Działalność gospodarcza wymaga różnych kombinacji techniki, a także zorganizowania
odpowiedniego systemu zarządzania i finansowania, co wymaga stworzenia koncepcji i wprowadzania nowych form działalności, nowych sposobów postępowania, nowych technik wytwarzania czy różnych alternatywnych form nakładów – czyli szeroko rozumianych działań innowacyjnych.3
Czym więc jest innowacja dla organizacji gospodarczej? Pojęcie to nie jest do
końca sprecyzowane. Najprościej definiowane jest jako wprowadzanie czegoś nowego, rzecz nowo wprowadzana, nowość, reforma.4 Najczęściej używa się go w znaczeniu bardzo szerokim, jakie zaproponował na przykład E.M. Rogers, który terminem
tym określał wszystko co spostrzegane jest przez ludzi jako nowe, niezależnie od obiek­
tywnej nowości danej idei czy rzeczy,5 czy też H.G. Burnett stwierdzający, że jest to każda idea, zachowanie się lub rzecz, która jest nowa, ponieważ jest jakościowo od­
mienna od istniejących, znanych form. Innowacja jest więc utożsamiana z nowością.
Innowacje powinny być jednak definiowane w węższym zakresie. Według Pietrusińskiego innowacje to zmiany celowo wprowadzone przez człowieka (...), które polegają na zastępowaniu dotychczasowych stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatnio w świe­
tle określonych kryteriów składających się w sumie na postęp,6 co potwierdza P.F.
Drucker, zdaniem którego innowacja polega na celowym i zorganizowanym poszuki­
waniu zmian i na systematycznej analizie okazji do społecznej lub gospodarczej inno­
wacji, którą taka zmiana mogłaby umożliwić.7 Podobnie definicję formułuje Z. Ratajczak – innowacja to wytwór (idea, metoda, rzecz) spostrzegany przez podmiot przyswa­
jania jako nowy, o którym informacja przekazywana jest za pośrednictwem określonych środków komunikacji. Podmiotem może być zarówno jednostka jak i grupa społeczna.8
Innowacja jest nowym, oryginalnym rozwiązaniem wynikającym z procesu poznawczego, powiększania zasobów wiedzy, znajdującym praktyczne zastosowanie.
Dzięki tym procesom następuje lepsze zaspokojenie dotychczasowych lub kształtowanie nowych potrzeb odbiorców lub innych zainteresowanych. W literaturze
Dylematy przy poszukiwaniu innowacji, „Zarządzanie na Świecie” 1997, nr 8, s. 37.
R. Cibrowski, Międzynarodowy transfer techniki a potencjał innowacyjny Polski, „Optimum –
Studia Ekonomiczne” 2002 nr 4 (16), s. 82.
4 Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, red. W. Kopaliński, Wiedza Powszechna,
Warszawa 1994.
5 E.M. Rogers, Innowacje, w: Encyklopedia biznesu, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacji, Warszawa 1995, s. 355.
6 Z. Pietrasiński, Innowacje, w: ibidem, s. 354.
7 P.F. Drucker, Innowacje i przedsiębiorczość, PWE, Warszawa 1992, s. 42. 8 Z. Ratajczak, Innowacje, w: Encyklopedia..., op.cit., s. 354.
2
3
36
przedmiotu autorzy definiując pojęcie innowacji akcentują zmiany i nowość, nie ma
bowiem innowacji bez zmiany dotychczasowego stanu rzeczy i wprowadzania nowości. Innowacyjność kojarzy się z kreatywnością, oryginalnością rozwiązań oraz z wyższą użytecznością, jaką determinuje ich upowszechnianie w praktyce.9 Innowacyjność
organizacji gospodarczej jest uzależniona od umiejętnego zarządzania wiedzą, zasobami wiedzy, zasobami niematerialnymi, czyli kapitałem intelektualnym.
2. ZARZĄDZANIE KAPITAŁEM INTELEKTUALNYM W ORGANIZACJI GOSPODARCZEJ Zarządzanie wiedzą jest związane z dążeniem do maksymalnego wykorzystania
wiedzy istniejącej w organizacji oraz jej tworzeniem (uzyskiwaniem) i wykorzystywaniem do realizacji celów wynikających z jej wizji i misji. Cele zarządzania wiedzą
odnoszą się do pozyskiwania, gromadzenia i wykorzystywania wiedzy tak, aby osiągnąć sukces, przewagę konkurencyjną oraz zwiększyć wartość i bogactwo organizacji,
co w efekcie powinno prowadzić do zmian zakresu i jakości kapitału intelektualnego.10
Zarządzanie wiedzą, które pełni rolę generatora zmian w zasobach wiedzy, determinuje konieczność tworzenia kapitału intelektualnego organizacji.11 O rozwoju
każdej organizacji decyduje posiadany przez nią i stale powiększany kapitał intelektualny, którego jednym z istotnych elementów jest wiedza podlegająca ochronie.
Na każdym etapie procesów innowacyjnych, począwszy od badań naukowych, przez
prace badawczo-rozwojowe, po procesy wdrożeniowe i dyfuzyjne, tworzona jest własna i wykorzystywana obca wiedza, która w coraz większym zakresie jest chroniona
przez wciąż rozwijające się w skali międzynarodowej systemy prawne.12 Oznacza to,
że szczególnym elementem zarządzania wiedzą jest wiedza chroniona, a więc kontrolowana przez organizację gospodarczą.
Rozszerzający się w szybkim tempie obszar wiedzy chronionej, liczba praw wyłącznych do wiedzy, coraz nowocześniejsze systemy jej ochrony, obrotu nią i dostępu
do informacji o wiedzy chronionej jawnej sprawiają, że kapitał intelektualny organizacji gospodarczych w coraz większym stopniu staje się kapitałem chronionym. Wiedza chroniona ma istotny wpływ na tworzenie i upowszechnianie w świecie szeroko
rozumianych innowacji, gdyż jest ona bezpośrednim czynnikiem decydującym nie
tylko o ich powstawaniu, ale także ma wpływ na zakres ich upowszechniania się.13 W
procesie zarządzania organizacją gospodarczą, polegającym na prowadzeniu działań
innowacyjnych, najistotniejsze staje się zidentyfikowanie, pomiar i wycena, jak również sposób prezentowania informacji o posiadanym i wykorzystywanym kapitale
intelektualnym.
9 Wspólna Europa – innowacyjność w działalności przedsiębiorstw, red. H. Brdulak, T. Gołębiowski, Difin, Warszawa 2003, s. 17.
10 W. Kotarba, Ochrona wiedzy a kapitał intelektualny organizacji, PWE, Warszawa 2006, s. 24. 11 Ibidem, s. 21.
12 Ibidem, s. 8.
13 Ibidem, s. 10. 37
3. IDENTYFIKACJA KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji kapitału intelektualnego. Większość autorów określa go jako wartość dwóch kategorii niematerialnych aktywów
organizacji gospodarczych: kapitału ludzkiego i kapitału organizacyjnego (strukturalnego). Zgodnie z tą definicją kapitał intelektualny organizacji gospodarczej tworzą
utalentowani ludzie zatrudnieni w tej organizacji, lojalność klientów, marka, prawa
autorskie, patenty i inne własności intelektualne. Kapitał intelektualny stanowi wiedzę użyteczną dla organizacji gospodarczej, determinującą jej rozwój, poprzez – między innymi – działalność innowacyjną. Kapitał finansowy oraz intelektualny tworzą
wartość rynkową, a siła kapitału intelektualnego tkwi w integracji jego elementów.14
Pomimo, że coraz powszechniejsze jest przekonanie, że to właśnie zasoby niematerialne w największym stopniu przyczyniają się do kreowania wartości organizacji gospodarczej, nie istnieje jedna ogólnie akceptowana taksonomia dotycząca ich
klasyfikacji czy systematycznej sprawozdawczości.15 Terminologia dotycząca kapitału intelektualnego jest uzależniona w dużym stopniu od dziedziny nauki, w której
termin ten jest używany:
•
w rachunkowości używa się określenia wartości niematerialne i prawne lub kapitał intelektualny;
•
w ekonomii stosuje się pojęcia aktywa wiedzy, kapitał innowacyjny, kapitał kreatywności, kapitał intelektualny;
•
w socjologii nazywa się te zasoby kapitałem społecznym lub etycznym; •
w nauce o zarządzaniu i finansach używa się również określenia kapitał intelektualny.16 Nie ma jednej powszechnie zaakceptowanej definicji kapitału intelektualnego, a
elementy objęte tą kategorią są dyskusyjne. Jednakże we wszystkich przypadkach
kapitał intelektualny traktowany jest jako niefizyczne prawo organizacji do genero­
wania strumienia przyszłych korzyści.17 Problem z identyfikacją kapitału intelektualnego dotyczy zarówno złożoności tej kategorii (składają się na niego między innymi
kapitał ludzki, kapitał strukturalny), jak i trudności w szacowaniu kapitału intelektualnego miarami fizycznymi,18 co obrazuje podział kapitału intelektualnego zaprezentowany w tabeli 1. E. Skrzypek, Kapitał intelektualny jako podstawa sukcesu organizacji w społeczeństwie wiedzy,
w: Wiedza w gospodarce, społeczeństwie i przedsiębiorstwach: pomiary, charakterystyka, zarzą­
dzanie, red. K. Piech, E. Skrzypek, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2007.
15 J. Fijałkowska, Pomiar i prezentacja kapitału intelektualnego w sprawozdawczości wyzwaniem dla rachunkowości, w: Standardy rachunkowości wobec wyzwań współczesnej gospodarki, t. 1,
Koncepcje rachunkowości, red. Z. Messner Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2006, s. 45.
16 M. Wójcik-Jurkiewicz, Propozycja pomiaru kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, w: ibidem, s. 193. 17 D. Dobija, Kapitał intelektualny. O pomiarze i sprawozdawczości niemierzalnego [Dokument
elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.innowacyjnosc.gpw.pl/zalaczniki/6 [Data wejścia:
2008-11-03].
18 Szerzej: D. Markiewicz-Rudnicka, Kapitał intelektualny ujawnianie i prezentacja, w: Rachun­
kowość w teorii i praktyce, t. 3, Sprawozdawczość i analiza finansowa, red. W. Gabrusewicz,
Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2007, s. 241.
14
38
Kapitał strukturalny Kapitał intelektualny Kapitał ludzki Tabela 1. Złożoność pojęcia kapitał intelektualny Wiedza, umiejętności, doświadczenie, kreatywność pracowników, kultura organizacyjna, wartość i filozofia przedsiębiorstwa • oprogramowa‐
nie, sprzęt komputerowy, bazy danych, znaki handlowe, patenty Kapitał Wszelkie relacje z klientami przedsiębiorstwa, wyrażone kliencki
miarami satysfakcji, trwałością tych kontaktów Kapitał • umiejętność odnowy Kapitał • inwestycje w organiza‐ systemy i narzę‐ innowacji i skutki innowacji w formie chronionych cyjny dzia, praw własności intelek‐
• filozofia wspiera‐
tualnej, praw handlo‐
jąca przepływ wych oraz pozostałych wiedzy w organi‐
zacji jak i na ze‐
niematerialnych zaso‐
wnątrz bów używanych w celu stworzenia i wprowa‐
dzenia na rynek nowych produktów i usług Kapitał • procesy organizacyjne, procesów które wspierają efek‐
tywność wytwarzania lub dostaw i usług Źródło: opracowanie na podstawie: D. Dobija, Kapitał intelektualny..., op.cit.
4. POMIAR I WYCENA KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO W RACHUNKOWOŚCI W literaturze przedmiotu i praktyce gospodarczej podkreśla się znaczenie kapitału intelektualnego, ale brak jest standardów pomiaru, wyceny i raportowania tej
kategorii kapitału, a proponowane w literaturze przedmiotu modele wyceny nie są
uniwersalne i możliwe do zaadaptowania przez szerszą grupę organizacji gospodarczych.19 Sytuacja taka wynika z braku jednorodnego podejścia do definiowania i klasyfikacji kapitału intelektualnego.
Prawidłowość wyceny kapitału intelektualnego i jego składowych zdeterminowana jest określeniem przedmiotu i warunków wyceny, czyli standardu, według którego zostaną przeprowadzone obliczenia. Przy ustalaniu przedmiotu wyceny należy
określić, czy dotyczy ona ogólnej wartości zaangażowanego kapitału intelektualnego,
czy też wartości poszczególnych aktywów niematerialnych.
Stosowane metody wyceny dzieli się na te, które określają:
•
globalną wartość kapitału intelektualnego;
•
ogólną wartość kapitału intelektualnego jako sumę wartości jego składowych;
•
indywidualną wartość poszczególnych aktywów niematerialnych;
19 S. Kasiewicz, W. Rogowski, Stan obecny i kierunki badań w zakresie kapitału intelektualnego – studia literaturowe, „E-mentor” 2006, nr 3, s. 10.
39
•
indywidualną wartość poszczególnych aktywów niematerialnych, poprzez alokację ogólnej wartości kapitału intelektualnego na jego składowe.20
Wybór odpowiedniej metody wyceny jest zdeterminowany celem jej przeprowadzenia, a mianowicie:
•
wycena organizacji gospodarczej do celów transakcyjnych – metody pozwalające na wycenę ogólnej wartości kapitału intelektualnego;
•
wycena pojedynczego aktywu, które może być przedmiotem transakcji – metody określające indywidualną wartość aktywu (na przykład marki, patentu, praw
autorskich, technologii);
•
wycena na potrzeby zarządzania aktywami – metody wyceny polegające na alokacji ogólnej wartości kapitału intelektualnego na jego składowe;
•
wycena wartości określonych kompetencji – metoda określającą indywidualną
wartość aktywów.21
Klasyczne teorie wyceny zakładają, że rzeczywista wartość aktywu równa jest
zdyskontowanej wartości przyszłych korzyści, które będą udziałem właściciela tego
aktywu. Przyszłość jest nieznana, dlatego wartość korzyści musi być szacowana przy
wykorzystaniu modeli opartych na następujących miarach:
•
dywidendy;
•
zyski;
•
przepływy gotówkowe.
W praktyce gospodarczej wykorzystywane są różne systemy i modele związane
z wyceną kapitału intelektualnego jako wewnętrzne narzędzia zarządzania organizacją gospodarczą oraz jako źródło informacji dla zewnętrznych interesariuszy tej organizacji.
5. PREZENTACJA KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO W SPRAWOZDANIU FINANSOWYM Do raportowania kapitału intelektualnego w praktyce gospodarczej wykorzystywane były różne modele: Balanced Scorecard, Platforma wartości, Monitor akty­
wów niematerialnych, Nawigator Skandii, Cocpit Communicator, Holistic Company Mo­
del, Company IQ, Mapy strategiczne. Do pomiaru próbowano również wykorzystywać
metody związane z podnoszeniem jakości: European Foundation for Quality Manage­
ment (EFQM), Total Quality Management (TQM). Są to rozwiązania opracowane na
gruncie europejskim. Międzynarodowe korporacje takie, jak Dow Chemical, IBM, CIEC, Ernst & Young stworzyły własne modele mierzenia i prezentacji kapitału intelektualnego. Szeroko stosowane były również miary kapitału intelektualnego typu informator.22
G. Urbanek, Wycena kapitału intelektualnego a wartość rynkowa przedsiębiorstwa, w: Efek­
tywność źródłem bogactwa narodów, Przedsiębiorczość i zarządzanie, t. 7, Łódź – Wrocław
2006, s. 262.
21 Na podstawie: G. Urbanek, Wycena kapitału..., op.cit.
22 T. Dudycz, Finansowe narzędzia zarządzania wartością przedsiębiorstwa, Wyd. Akademii
Ekonomicznej, Wrocław 2002, s. 270.
20
40
Wzrost znaczenia kapitału intelektualnego zarówno w teorii ekonomii, jak
i w praktyce gospodarczej stanowi nowe wyzwanie dla rachunkowości z punktu widzenia prezentacji informacji o kapitale intelektualnym organizacji gospodarczej.
W prowadzonych dyskusjach pojawiają się opinie, że sprawozdanie finansowe powinno zostać uzupełnione o nowy element (część), który prezentowałby pełniejszy
obraz wartości organizacji gospodarczej, ujawniając informacje, które w tradycyjnych
sprawozdaniach były nieoszacowane lub pominięte. Dotychczas sprawozdanie dotyczące kapitału intelektualnego było przygotowywane w formie suplementu do rocznego raportu organizacji gospodarczej, w którym udokumentowano i wyjaśniano
strategię podmiotu związaną z zarządzaniem wiedzą i działaniami dotyczącymi realizacji tej strategii.23
Pomimo, że w literaturze przedmiotu powszechnie podkreślane jest znaczenie
kapitału intelektualnego jako czynnika kształtującego przewagę konkurencyjną organizacji gospodarczej, to brak jest ogólnie przyjętych standardów dotyczących jego
sprawozdawczości. Jak podkreśla L. Edvinsson, sprawozdawczość taka powinna
uwzględniać następujące okoliczności:
•
informacje dotyczące kapitału intelektualnego są dodatkową, uzupełniającą, ale
niepodrzędną informacją w stosunku do informacji finansowych;
•
kapitał intelektualny jest kapitałem niefinansowym, odzwierciedlającym ukrytą
lukę pomiędzy wartością rynkową i księgową;
•
kapitał intelektualny ma charakter zobowiązania, a nie majątku (tabela 2).24
Tabela 2. Prezentacja kapitału intelektualnego w bilansie AKTYWA PASYWA oficjalny bilans Majątek intelektualny Wartość firmy
Technologia Umiejętności
Kapitał intelektualny Ukryte wartości Źródło: L. Edvidson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny, WN PWN, Warszawa 2001, s. 40, cyt. za: B. OnakSzczepanik, Kapitał intelektualny..., op.cit., s. 125.
W nauce polskiej także zaproponowano pewne rozwiązania dotyczące ujawniania informacji o kapitale intelektualnym w sprawozdaniu finansowym. Kapitał intelektualny może być traktowany zarówno jako składnik zasobów niematerialnych, jak
i element pasywów. Ciekawe z punktu widzenia niniejszych rozważań rozwiązanie
zaprezentował M. Dobija (tabela 3 i 4).
J. Fijałkowska, Pomiar i prezentacja..., op.cit., s. 49.
B. Onak-Szczepanik, Kapitał intelektualny w przedsiębiorstwach działających w gospodarce opartej na wiedzy (na przykładzie Grupy Skandia) [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/Zeszyt7/11_Onak-Szczepanik.pdf. [Data wejścia: 0311-2008].
23
24
41
Tabela 3. Schemat bilansu AKTYWA Aktywowane nakłady na rekrutacje i szkolenia
Aktywa społeczne Przyrost wartości aktywów społecznych z upływem czasu Aktywa funduszu socjalnego
PASYWA Finansowanie z części kapitału obrotowego Kapitał ludzki Fundusz z przeszacowania kosztów utrzymania i edukacji Fundusz socjalny
Źródło: M. Dobija, Bilans i sprawozdanie o wartości dodanej w rachunkowości społeczno­ekonomicznej, w:
Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej SKwP nr 40, Warszawa 1997.
Tabela 4. Schemat bilansu uwzględniający kapitał intelektualny AKTYWA Aktywa trwałe Aktywa obrotowe Aktywa intelektualne
PASYWA Kapitał obcy (zobowiązania)
Kapitał własny (wartość księgowa)
Kapitał intelektualny
Źródło: M. Dobija, Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, WSPiZ, Warszawa
2003.
W tym ujęciu poszczególne pozycje oznaczają:
aktywa społeczne – wartość początkowa, która występuje w dniu zatrudnienia
pracownika; kategoria wyrażająca miarę wartości kapitału ludzkiego po stronie
pasywów;
kapitał ludzki i fundusz z przeszacowania kosztów utrzymania i edukacji – przyrost wartości aktywów społecznych poprzez przyrost doświadczenia pracowników oraz zmiany kosztów utrzymania i edukacji;
aktywowane nakłady na rekrutację i szkolenia – obecnie ujmowane wśród wartości niematerialnych prawnych lub odpisywane bezpośrednio w koszty okresu;
są finansowane kapitałem obrotowym;
fundusz socjalny – prezentowany obecnie w bilansie, choć nie są identyfikowane
jego aktywa.25
•
•
•
•
Celem sprawozdawczości finansowej jest dostarczanie informacji o sytuacji finansowej, wynikach organizacji gospodarczej oraz zachodzących zmianach, informacji dotyczących skutków transakcji już zakończonych i tych, których skutki finansowe
ujawnią się w przyszłych okresach sprawozdawczych. W sprawozdaniu finansowym
nie został jednak wyceniony i zaprezentowany kapitał ludzki, kapitał organizacyjny
i kapitał klientów, który kształtuje przyszłe innowacje i wzrost zysków. Tradycyjne
podejście spotykane w rachunkowości w niewystarczającym stopniu ujawnia posiadany przez organizacje gospodarcze kapitał intelektualny. Wydatki na kapitał intelektualny (inwestycje w przyszłe innowacje i wzrost) traktowane są wciąż jako koszt
25
J. Fijałkowska, Pomiar i prezentacja..., op.cit., s. 50.
42
pomniejszający wynik finansowy danego okresu sprawozdawczego,26 a nie w całości
aktywowane zasoby organizacji gospodarczej. Należy zatem poszukiwać innych sposobów prezentowania informacji o kapitale intelektualnym.
Istotne znaczenie dla sprawozdawczości kapitału intelektualnego mają rekomendacje Duńskiej Agencji Handlu i Przemysłu (Danish Agency for Trade and Industry – DATI), programu Meritum Projekt, programu Nordika Projekt oraz International Fe­
deration of Accountants. W ramach duńskiego projektu badawczego (1998-2002)
przyjęto wskazówki dotyczące sprawozdania o kapitale intelektualnym, zgodnie z
którymi powinno ono składać się z czterech elementów, odzwierciedlających sposób
zarządzania wiedzą przez organizację gospodarczą. Elementy te wiążą ze sobą wytwarzane przez organizacje gospodarcze produkty oraz świadczone usługi z ich zapotrzebowaniem na zasoby wiedzy. Są to:
•
wiedza narracyjna, służąca zdefiniowaniu, co zarząd organizacji gospodarczej
powinien wiedzieć, aby odpowiednio dobierać produkty i usługi o najwyższej
wartości dla użytkowników (jaki rodzaj zasobów wiedzy jest niezbędny, aby organizacja gospodarcza stworzyła wartość, którą ma zamiar zaoferować klientom);
•
wyzwania dla zarządzania wskazujące na zasoby wiedzy, które powinny być
wzmocnione poprzez ich rozwój wewnątrz organizacji lub pozyskane z zewnątrz (biznesowy model wiedzy);
•
zestaw inicjatyw, które kierują wyzwaniami (do zarządzania zasobami wiedzy);
•
zestaw wskaźników, które monitorują, czy inicjatywy są wprowadzane w odpowiedni sposób oraz czy realizowane są wyzwania dla zarządzania.27
Trudności w wycenie i prezentacji kapitału intelektualnego wynikają głównie z
faktu, że jego wartość jest subiektywna, a wartość własności intelektualnej wynika ze
sposobu jej użytkowania, a nie z kosztu jej nabycia. Koszt nabycia wiedzy i potencjał
generowania dochodów dzięki tej wiedzy nie są ze sobą powiązane. Ponadto trudności z kapitalizacją nakładów na aktywa niematerialne zdeterminowane są tym, że
wartość wiedzy wraz z upływem czasu nie zmniejsza się, lecz odwrotnie, im dłużej
jest ona w organizacji gospodarczej, tym jest większa.28
***
Dobra intelektualne w odróżnieniu od materialnych nie dają się oszacować miarami fizycznymi, są ściśle zintegrowane z ludźmi, związane z procesami, systemami
oraz kulturą danej organizacji. Strassmann stwierdził, że jeżeli nie możesz tego zmie­
rzyć, to nie istnieje. Kapitał intelektualny jednak istnieje z tym, iż nieodzownym wa­
runkiem jego raportowania jest jego pomiar.29 Pomiar kapitału intelektualnego jest
subiektywny i w dużej mierze zależy od cech osobistych czy uczciwości sporządzającego sprawozdanie finansowe, co nie zawsze zapewnia wiarygodność pomiaru. Nie
oznacza to jednak, że nie należy nie ujawniać informacji o kapitale intelektualnym –
oprócz sprawozdania finansowego – w dodatkowych raportach lub w sprawozdaniu
J. Fijałkowska, Sprawozdawczość kapitału intelektualnego wyzwaniem dla rachunkowości [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.innowacyjnosc.gpw.pl/zalaczniki/12
[Data wejścia: 2008-11-03].
27 Ibidem.
28 Szerzej: ibidem, s. 42-44.
29 D. Markiewicz-Rudnicka, Kapitał intelektualny ujawnianie i prezentacja, w: Rachunkowość w teorii..., op.cit.
26
43
z działalności zarządu. Informacja o podstawowym majątku organizacji gospodarczej
jest niezbędna dla zarządzających i interesariuszy w procesie podejmowania decyzji,
szczególnie w dobie realizacji działań innowacyjnych, stanowiących podstawowe
źródło sukcesu organizacji gospodarczej na zmieniającym się, konkurencyjnym rynku
globalnym.
44
DANUTA KOŁODZIEJCZYK dr hab. Danuta Kołodziejczyk – Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie 1•3
Abstract
INNOWACYJNOŚĆ MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
INNOVATION IN SMALL AND MEDIUM‐SIZED ENTERPRISES
The emphasis of the study at hand is directed towards the degree of innovativeness of small and medium enterprises. In the first part of the study the internal factors and characteristics of a small company leading to innovativeness has been presented. Second part of the study deals with the role of innovativeness in creating the competitive advantage of a particular firm. The empirical evidence based on empirical study on 190 enterprises suggest that there is a direct link between the level of innovativeness within SME and the infrastructural develop‐
ment and the incentives and abilities of a company manager. 1. UWAGI WSTĘPNE Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) odgrywają podstawową rolę w gospodarce wszystkich współczesnych państw. Gospodarka głównie im zawdzięcza swój
wzrost. W Polsce jest zarejestrowanych około 3,4 mln małych i średnich przedsiębiorstw, co stanowi około 99,5% wszystkich zarejestrowanych firm. Zapewniają one
w przybliżeniu 67% miejsc pracy i tworzą blisko 49% PKB.1 Tak duża rola w gospodarce zmusza władze publiczne do stałego rozwijania i doskonalenia warunków ich
działania w celu podnoszenia ich konkurencyjności na jednolitym rynku europejskim.
Najnowsza literatura dotycząca czynników wpływających na zwiększanie zdolności konkurowania przedsiębiorstw podkreśla rolę innowacyjności w zakresie produktów, zdolności zaspokajania indywidualnych potrzeb odbiorców i sposobu docierania do klientów. Na znaczenie innowacji jako źródła przewagi konkurencyjnej
przedsiębiorstw zwracają uwagę między innymi M. Porter i H. Simon. Porter twierdził, że firmy osiągają przewagę konkurencyjną przez działania innowacyjne. Dążą do innowacji w jej najszerszym rozumieniu, zarówno w znaczeniu nowej techniki, jak i no­
wych sposobów postępowania. Dostrzegają nową podstawy konkurowania albo ulep­
1 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2005­2006, red.
S. Pyciński i A. Żołnierski, PARP, Warszawa 2007.
45
szają istniejące już sposoby konkurowania.2 Podobny sposób myślenia prezentuje
H. Simon.3
Mianem innowacyjności przedsiębiorstw określa się zazwyczaj zdolność tworzenia i wdrażania zmian w różnych sferach działalności przedsiębiorstwa. Jej miernikiem staje się więc liczba nowych, produktywnych miejsc pracy w nowoczesnych
branżach. Tworzenie tego typu miejsc pracy jest coraz silniej uwarunkowane lokalnie, chociaż równocześnie wpływ na nie mają czynniki zewnętrzne (źródła finansowania, dyfuzja wiedzy, podmioty działające na rzecz transferu technologii z nauki do
gospodarki).
Potencjał innowacyjności MŚP jest determinowany przez jakość czynnika ludzkiego oraz istnienie woli zarządzających do wprowadzenia zmian (innowacji). Tezę tę
poddano weryfikacji poprzez następujące hipotezy:
•
świadomość kadry zarządzającej przedsiębiorstwa warunkuje potrzebę wprowadzenia rozwiązań innowacyjnych:
•
wprowadzenie innowacji zależy od wyposażenia przedsiębiorstwa w nowoczesną technologię informatyczną:
•
wprowadzenie innowacji zależy od współpracy z instytucjami okołobiznesowymi i jednostkami naukowo-badawczymi.
Weryfikację przedstawionych tez oparto na własnych badaniach przeprowadzonych w 190 małych i średnich przedsiębiorstwach w wybranych powiatach województw mazowieckiego (powiaty: łosicki, ostrołęcki, przysuski i siedlecki), podkarpackiego (brzozowski i leżajski), podlaskiego (białostocki i sokólski), opolskiego
(kluczborski i krapkowicki) oraz wielkopolskiego (pilski, poznański, szamotulski
i złotowski) w 2007 roku.
Tabela 1. Kryteria wyróżnienia MŚP w krajach Unii Europejskiej od 2005 roku Kategoria Średnie przedsiębiorstwa Małe przedsiębiorstwa
Mikroprzedsiębiorstwa
Liczba pracowników średniorocznie < 250
< 50
< 10
Obrót netto [mln euro] ≤ 50
≤ 10
≤ 2
lub Suma bilansowa [mln euro] ≤ 43 ≤ 10 ≤ 2 Źródło: B. Mikołajczyk, Infrastruktura finansowa MŚP w krajach Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2007, s. 16.
Definicję małych i średnich przedsiębiorstw na potrzeby badania przyjęto za
ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie gospodarczej,4 w której wyraźnie określono przedsiębiorstwo mikro, małe i średnie. Podstawowym kryterium wyróżnienia
jest wielkość zatrudnienia i przychody netto jednostki. Podobne kryteria przyjęła od
1 stycznia 2005 roku Komisja Europejska. Definicja Komisji jest wiążąca w przypadku
ubiegania się o pomoc publiczną i korzystania ze środków unijnych. Specyficzne traktowanie MŚP w Unii Europejskiej znajduje odzwierciedlenie w wytycznych Komisji
M. Porter, Porter w konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 202.
H. Simon, Tajemniczy mistrzowie. Studia przypadku, WN PWN, Warszawa 1999, s. 111.
4 (Dz.U. nr 173, poz. 1807 z późn. zm.)
2
3
46
dotyczących pomocy publicznej wspierającej ich innowacyjność. Mają one na celu
przygotowanie przedsiębiorstw do funkcjonowania na jednolitym rynku europejskim.
2. CHARAKTERYSTYKA BADANYCH PRZEDSIĘBIORSTW Według przyjętej przez Unię Europejską klasyfikacji wśród badanych jednostek
najliczniejszą grupą były firmy prowadzone przez osoby fizyczne (87%); pozostałe
działały jako spółki i spółdzielnie. Wielokierunkowa aktywność gospodarcza badanych przedsiębiorstw znajduje odzwierciedlenie w ich strukturze. Ponad 44% przedsiębiorstw działało w sferze handlu, 26,4% w usługach i 29,3% w produkcji. Niestety,
tylko 4,2% badanych przedsiębiorstw działało w sektorze usług, który zaliczyć można do nowoczesnej gospodarki (ubezpieczenia, obsługa nieruchomości). Wśród badanych przedsiębiorstw najwięcej jednostek tego typu było zlokalizowanych w województwach wielkopolskim i podkarpackim, najmniej w podlaskim. Potencjał tych
przedsiębiorstw w znacznym stopniu decydował o dynamice innowacji w regionie.
Około 61% badanych jednostek stanowiły przedsiębiorstwa z obszarów miejskich, z czego 87% działało w miastach liczących do 10 tys. mieszkańców. Uzyskane
wyniki potwierdzają, że podmioty gospodarcze wykazują tendencję do koncentracji
na obszarach o większym stopniu zurbanizowania. Najliczniejszą reprezentację w
badaniach miały przedsiębiorstwa z województw mazowieckiego – 60 i wielkopolskiego – 40, w pozostałych województwach zbadano po 30 przedsiębiorstw.
Większość przedsiębiorstw powstała w latach 1990-2000 (51,2%), a tylko około
3,5% przed 1970 rokiem. Znacznie dłuższy okres działalności miały przedsiębiorstwa
przemysłowe. Średnia liczba zatrudnionych wynosiła do 5 osób. W około 70% firm w
ciągu 3 ostatnich lat dokonano inwestycji (budynki, maszyny, zakup nowych technologii).
Najważniejszą barierą w rozwoju przedsiębiorstw w opinii menedżerów jest
sytuacja makroekonomiczna w kraju, w tym głównie za wysokie i zbyt skomplikowane obciążenia podatkowe. Dużym problemem jest też ograniczony dostęp do źródeł
finansowania, nieprzejrzyste i często zmieniające się przepisy oraz brak wsparcia
władz lokalnych.
3. KONCEPCJA PROCESU INNOWACJI W PRZEDSIĘBIORSTWACH Na potrzeby niniejszej pracy przyjęto założenie, że proces innowacyjności
przedsiębiorstw dzieli się na trzy fazy:
1.
Wzbudzenie aktywności: ważne są okoliczności i charakterystyka nowej sytuacji
tworzącej potrzeby i otwierającej możliwości, nazywa się je impulsami innowacyjności.
2.
Tworzenie innowacji (planowanie zmian): są one odpowiedzią na impulsy nowej sytuacji; weryfikuje się nowe rozwiązania, aby osiągnąć kompromis między
skłonnością a zdolnością do innowacji.
3.
Dyfuzja: włączenie innowacji do praktyki.
47
Faza pierwsza obejmuje zjawiska i procesy, które uruchamiają aktywność innowacyjną przedsiębiorcy, czyli warunkują właściwe poszukiwanie innowacji. Innowa­
cje to twórcze zmiany w systemie społecznym, w strukturze, w technice oraz przyrodzie, które są potrzebne do rozwoju i postępu społeczno­ekonomicznego.5 Wcześniej podobne myśli formułowali między innymi J.A.Schumpeter (1960) i P.F. Drucker (1992),
uważając innowacje za narzędzie przedsiębiorczości nadające zasobom nowe możliwości tworzenia bogactwa, co sprzyja rozwojowi gospodarczemu. Autorzy ci w inny
sposób postrzegali źródła innowacji; na przykład J. A.Schumpeter widział je w przedsiębiorcy, który zechce wdrożyć innowację do produkcji i upowszechnić (innowacje
podażowe). Postrzegał on innowacje bardzo szeroko, uważając, że każda z nich obejmuje przedsięwzięcia techniczne, ekonomiczne oraz organizacyjne.
Rysunek 1. Innowacyjność a wzrost konkurencyjności przedsiębiorstwa Źródło: opracowanie własne.
Zdaniem P.Druckera innowacja polega na celowym i zorganizowanym poszuki­
waniu zmian istniejących produktów oraz na systematycznej analizie możliwości, jakie te zmiany mogą oferować dla innowacji ekonomicznej bądź społecznej.6 Wiąże się zatem z rozpoznaniem potrzeb rynkowych, które stanowią twórcze inspiracje dla procesu innowacyjnego (innowacje popytowe). Podejście Druckera bardzo wyraźnie
podkreśla aktywną rolę przedsiębiorcy w zaspokojeniu potrzeb. To powoduje, że
S. Marciniak, Innowacje i rozwój gospodarczy, Ośrodek Nauk Społecznych Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1998, s. 8.
6 P.F. Drucker, Natchnienie i fakt, czyli innowacje i przedsiębiorczość, Studio EMKA, Warszawa
2004, s. 33.
5
48
przedsiębiorca traktuje innowacje jako ważny element strategii firmy. Aktywność
przedsiębiorcy dotycząca zmian jest determinowana przez odpowiednie mechanizmy. Wśród nich wyróżnia się te, które wynikają z zaspokojenia potrzeb społeczeństwa lokalnego, tak zwane wewnętrzne, oraz te, które są wynikiem rozwoju gospodarczego kraju bądź świata, zwane zewnętrznymi.7 Pierwsze dotyczą reakcji podmiotów gospodarczych (przedsiębiorców) na potrzeby ujawnione przez społeczeństwo
(za pośrednictwem rynku lub z pominięciem go), w których czynnikiem inicjującym
proces zmiany jest diagnoza problemu. W przypadku badanych przedsiębiorstw najważniejszym problemem jest poprawa jakości wyrobów albo redukcja kosztów, a to
wiąże się z podniesieniem konkurencyjności przedsiębiorstwa.
Pozarynkowy mechanizm dotyczy innowacji sugerowanych bądź narzucanych
przez różne organizacje, głównie w sferze działalności publicznej, takiej jak ochrona
zdrowia i środowiska. Zakres podejmowanych przedsięwzięć zależy od możliwości
finansowych podmiotów gospodarczych oraz dostępnych rozwiązań technologicznych. Natomiast wyznaczenie podaży na nowe przedsięwzięcia na podstawie popytu
zgłaszanego przez rynek wiąże się w sposób naturalny z dużym ryzykiem i postawą
obronną. Nie ulega jednak wątpliwości, że rynek i inne elementy otoczenia przez swoją funkcję informacyjną, inspirującą i weryfikacyjną wywierają znaczny wpływ na
aktywność innowacyjną podmiotów gospodarczych. Jednocześnie rodzi to nowe możliwości i szanse dla tych, którzy potrafią twórczo i dynamicznie je dojrzeć, a potem
wykorzystać nową sytuację wcześniej niż inni.
Upowszechnienie w przedsiębiorstwie innowacji jest procesem długotrwałym.
Skutecznie działający przedsiębiorcy, poszukując ciekawego pomysłu na innowacje,
wykorzystują między innymi luki na rynku (nisze rynkowe), a także inne sposoby.
Szczególna jest rola przedsiębiorcy jako inwestora w inwestycjach ryzykownych
(venture capital). Jej istotą jest postawa gotowości do wprowadzenia zmian. Poprzez
innowację przedsiębiorca stwarza nie tylko nowy produkt, ale i nowy podmiot
w układzie gospodarczym.
Jak można spowodować, by przedsiębiorca był chętny do podejmowania innowacji? Przyjmuje się, że o chęci przedsiębiorcy do podejmowania nowych przedsięwzięć decydują dwa podstawowe czynniki: skłonność i zdolność do innowacji.
Skłonność do innowacji jest określana przez motywację podejmowania przedsięwzięć. Istotnym czynnikiem motywującym przedsiębiorcę jest dążenie do osiągnięcia zysku. Już J. Schumpeter podkreślał, że bez rozwoju nie ma zysku, bez zysku nie ma rozwoju.8 Cel ten może być osiągnięty, jeżeli podejmowane przedsięwzięcia zaspokoją ludzkie potrzeby, a produkowane dobra znajdą nabywców. Wśród badanych
przedsiębiorców szczególną rolę w podejmowaniu przedsięwzięć innowacyjnych odgrywają czynniki psychospołeczne, co W. Kozak nazywa „mentalnością ekonomiczną”, wyrażające gotowość do zmiany sytuacji w przedsiębiorstwie.9 Chociaż
w świadomości przedsiębiorców istnieje potrzeba ciągłego wprowadzania innowacji,
to może ona nie znajdować bezpośredniego przełożenia na działania praktyczne.
Potencjalny zakres przedsięwzięć warunkowany jest możliwościami przedsiębiorcy (zdolność przedsiębiorcy) w zakresie środków finansowych, rzeczowych, kaEkonomia innowacji, red. J. Czupiał, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1994.
J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, WN PWN, Warszawa 1960, s. 60.
9 Społeczeństwo wobec wyzwań gospodarki rynkowej, red. W. Kozak, W. Morawski, Instytut Socjologii UW, Warszawa 1991.
7
8
49
drowych i technologicznych. Finansowanie działalności gospodarczej badanych
przedsiębiorstw jest jedną z głównych barier jej rozwoju. Często brak im własnych
środków finansowych, które umożliwiłyby podjęcie działalności, a uzyskanie ich ze
źródeł zewnętrznych, zwłaszcza z kredytów, jest utrudnione z uwagi na niewielką
skalę prowadzonej działalności, małą stabilność, duże ryzyko lub brak poręczeń.
Wiedza o innych niż bankowe możliwości pozyskania środków – takich, jak udziały
kapitałowe, udzielenie poręczeń i gwarancji, pożyczki czy subwencje – jest również
niedostateczna. Tylko 26% badanych przedsiębiorców korzystało z kredytu; 57%
z nich uznało, że kredyty są zbyt drogie. Większą ostrożność w finansowaniu działalności gospodarczej z kredytu przejawiają przedsiębiorcy o niższym stopniu wykształcenia i prowadzący najprostszą działalność gospodarczą (handel, drobne przetwórstwo rolno-spożywcze). Przedsiębiorcom podejmującym działalność w bardziej
ryzykownych dziedzinach potrzebny jest więc taki system podatkowy, który zachęcałby do tworzenia kapitału.
W świetle przedstawionych mechanizmów inspirowania innowacji ważna jest
również dostępność gotowych rozwiązań technologicznych, które spełniałyby kryterium efektywności ekonomicznej. Ze względu na sytuację finansową i kadrową nie
wszyscy przedsiębiorcy mogą sobie pozwolić na finansowanie lub współfinansowanie badań naukowych. W Polsce wciąż dominuje finansowanie badań z budżetu państwa, przy niewielkim udziale, około 30%, udziale finansowania z przedsiębiorstw.
Niestety, sukces finansowy firmy zależy od postępu technicznego, który jest wdrażany w postaci innowacji. W ramach środków przeznaczonych na rozwój sfery B+R
(określanych najczęściej ich udziałem w PKB) powinny być prowadzone prace badawczo-rozwojowe z myślą o wykorzystaniu i dostosowaniu ich efektów (innowacji)
również do małych i średnich przedsiębiorstw.
4. POTENCJAŁ INNOWACYJNY PRZEDSIĘBIORSTW Zapewnienie innowacyjności przedsiębiorstwa wymaga stworzenia warunków
sprzyjających wyzwalaniu inwencji w firmie. Menedżerowie powinni umiejętnie pobudzać kreatywność wszystkich pracowników, gdyż, jak wykazują badania, najbardziej innowacyjne pomysły rodzą się wśród pracowników niższego szczebla. Według
A. Sosnowskiej firma innowacyjna to intelientna organizacja, permanentnie generują­
ca i realizująca innowacje, znajdujące uznanie u odbiorców ze względu na wysoki po­
ziom nowoczesności i konkurencyjności,10 gdzie główny nacisk kładzie się na ludzi.
Sukces pod względem rozwoju innowacji zależy również od klimatu organizacyjnego
sprzyjającego innowacjom, a więc dostępu do informacji, współpracy i współdziałania wewnątrz firmy i z innymi podmiotami.
4.1. Czynnik ludzki w procesie innowacyjnym Przyjęto założenie badawcze, że głównym aktorem procesu innowacyjności
w przedsiębiorstwie jest człowiek, zarówno w roli zarówno menedżera, jak i pracowA. Sosnowska, S. Łobejko, A. Kłopotek, Zarządzanie firmą innowacyjną, Difin, Warszawa 2000,
s. 13.
10
50
nika firmy. Świadomość roli działań innowacyjnych wśród menedżerów jest najbardziej przyszłościowym wskaźnikiem rozwoju przedsiębiorstwa, w szczególności jego
dynamizmu i efektywności. Jego odbiciem jest otwarcie przedsiębiorstwa na potrzeby
zgłaszane przez odbiorców czy dostawców, ale i twórców wiedzy. Działania menedżerów mogą mieć również wpływ na postawy wobec korzystania z pomocy zewnętrznej. W trakcie badań zaobserwowano, że część z menedżerów nie chce, a część
nie potrafi wykorzystać istniejącej sytuacji do wprowadzenia zmian w przedsiębiorstwie. Oznacza to późniejsze zaistnienie na rynku. Można było także zaobserwować,
że poziom świadomości, która jest podstawą aktywności innowacyjnej, zależy od cech
osobowych przedsiębiorcy. Jest on znacznie wyższy w przypadku posiadania wyższych umiejętności i u młodszych menedżerów.
Rola czynnika ludzkiego polega również na większym wykorzystaniu potencjału
tkwiącego w pracownikach. Wiedza stanowi niezaprzeczalną podstawę do rozwoju
i dyfuzji nowych produktów i usług. Rolę wiedzy i kwalifikacji – nie tylko w wymiarze
indywidualnym, traktowanym jak kapitał kulturowy jednostki, umożliwiający uzyskanie pozycji na rynku pracy, lecz także jako siły napędowej rozwoju gospodarczego
– przedstawił R.B. Reich.11 Twierdził on, że w czasach globalizacji gospodarki kapitał
ludzki jest głównym narodowym elementem gospodarki poszczególnych społeczeństw i będzie decydował o ich pozycji w kapitalizmie XXI wieku.
Jak wykazują badania, w ostatnim okresie podstawowym argumentem na rzecz
przyjęcia kandydata do pracy staje się jego wiedza, kondycja fizyczna i psychiczna,
umożliwiająca szybkie dostosowanie się do wymagań stawianych przez firmę. Problem tkwi w tym, że znaczna cześć społeczności lokalnych badanych terenów nie może sprostać tym wymaganiom, a wielu firm nie stać na dodatkowe inwestowanie w
pracownika i jego przyszłość, chyba że jest to zgodne ze strategią firmy. Tylko 8%
badanych przedsiębiorstw z własnej woli prowadzi szkolenia pracowników, chociaż
zdecydowana większość zatrudnionych ma wykształcenie poniżej średniego (65%
ogółu zatrudnionych). Badane przedsiębiorstwa nie dostrzegają więc potencjalnych
możliwości własnych pracowników do generowania innowacji, ani nie są skłonne
w nich inwestować. Nie uwzględniają również „miękkich” czynników w procesie innowacyjnym, szczególnie dotyczy to elementów motywacyjnych dla pracownika.
Większą uwagę przywiązują raczej do efektywności ekonomicznej procesu innowacyjnego.
Efektywność procesu innowacyjnego w przedsiębiorstwie może być zapewniona tylko dzięki inwestowaniu w człowieka, i to przez całe jego życie. Polityka nastawiona na inwestowanie w człowieka nie tylko pełni ważną funkcję społeczną, ale
przez rozwijanie podstawowego czynnika produkcji przyczynia się do postępu gospodarczego. Człowiek jest ze swej istoty nosicielem innowacyjności, a więc zarazem
wszelkich przemian, wyrazicielem działania jej mechanizmów oraz sposobów dokonywania zmian.12
11
12
R.B. Reich, Przygotowanie się do kapitalizmu XXI wieku, Wyd. A.Marszałek, Toruń 1996.
T.W. Schultz, Investment In Human Capital, The Free Press, New York 1976.
51
4.2 Technologie informacyjno‐komunikacyjne Wsparcie procesu innowacyjnego poprzez wykorzystanie Internetu ma istotne
znaczenie w tworzeniu i rozwijaniu pomysłów, ale przede wszystkim w ich wdrażaniu. Siła oddziaływania Internetu na przedsiębiorstwo chcące wprowadzić innowacje
wynika nie z tego, że jest on nowością samą w sobie, lecz przede wszystkim z tego, że
jest narzędziem wspomagającym identyfikację, kreację i wdrożenie innowacji oraz
ogólne zarządzanie wiedzą. To dzięki Internetowi przedsiębiorstwo ma szybki i swobodny dostęp do nowych rynków, możliwości stworzenia popytu na dobra i usługi
dotąd nieznane oraz odkrycia i wdrożenia nowych produktów. Szybka identyfikacja
nowych trendów daje podstawę do uzyskania pozycji innowacyjnej i zdobycia dobrej
pozycji konkurencyjnej. Badania wskazują, że około 87% badanych przedsiębiorstw
posiada komputer, z tego około 70% ma dostęp do Internetu. Ale tylko 4% badanych
przedsiębiorstw wykorzystuje komputer do zarządzania firmą. W większości mikroprzedsiębiorstw narzędzie to służący do gromadzenia informacji. Występuje zależność między wykorzystaniem komputera w działalności przedsiębiorstwa a liczbą
zatrudnionych pracowników. Prawie 55% przedsiębiorstw małych prowadzi bieżącą
księgowość w komputerze; większość przedsiębiorstw średnich zleca to podmiotom
zewnętrznym z branży finansowej.
W badanej grupie największa liczba firm korzystających z komputera z dostępem do Internetu znajdowała się w województwach mazowieckim i wielkopolskim,
najmniejsza zaś w podlaskim i opolskim. Różnice wynikały również z miejsca lokalizacji firmy – przedsiębiorstwa na terenach miejskich korzystały znaczenie częściej
z Internetu niż przedsiębiorstwa zlokalizowane poza nimi.
Przedsiębiorstwa posiadające dostęp do Internetu zazwyczaj mają lepszą pozycję na rynku, charakteryzuje je wyższa wartość obrotów oraz większy zakres funkcjonowania poza lokalnym rynkiem. Wśród badanych przedsiębiorstw około 65% ma
własne strony internetowe, co zdecydowanie ułatwia kontakt z potencjalnymi klientami. Były to głównie przedsiębiorstwa małe i średnie oraz te, w których menedżerowie mieli wyższe wykształcenie.
Wykorzystanie Internetu otwiera przed przedsiębiorstwami rynki zbytu,
usprawnia też prowadzenie operacji gospodarczych i finansowych. Ma to duży wpływ
na obniżenie kosztów transakcyjnych, co wynika z uzyskania szybkiej informacji
o nowych technologiach i możliwościach zbytu produktów. Wszystkie te przedsięwzięcia przyczyniają się do zasadniczych zmian w przedsiębiorstwie.
4.3 Rola instytucji wspierających przedsiębiorstwa Procesy innowacyjne są również w dużym stopniu efektem powiązań przedsiębiorstwa z instytucjami otoczenia biznesu. Współpraca i powiązania zewnętrzne
umożliwiają firmie rozszerzenie jej wewnętrznej bazy zasobów oraz udział w sieciach
kształcenia, co sprzyja wprowadzaniu innowacji opartych na wiedzy. Dotychczasowe
badania wykazują, że rozwojowi przedsiębiorstw na poziomie lokalnym mogą sprzyjać instytucje:
•
realizujące politykę rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności – Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), Krajowy System Usług (KSU), Krajowa
52
•
•
•
•
Sieć Innowacji (KSI), agencje rozwoju regionalnego, Agencja Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR), samorządy terytorialne;
finansowe – ułatwiające dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania: banki
(spółdzielcze, komercyjne), fundusze poręczeń kredytowych, samorządowe
fundusze poręczeń kredytowych;
handlowe – rynki hurtowe, giełdy, spółdzielnie, instytucje prywatne;
podnoszące atrakcyjność inwestycyjną – parki naukowo-technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości, strefy przemysłowe, centra wspierania biznesu, jednostki badawczo-rozwojowe, wyższe uczelnie;
społeczno-zawodowe (samoorganizacja) – umożliwiające dostęp do wiedzy
z zakresu prowadzenia przedsiębiorstwa przez szkolenia i doradztwo; agencje
wspierania przedsiębiorczości, ośrodki przedsiębiorczości, zrzeszenia i związki
branżowe, samorząd gospodarczy.
Analizując strukturę instytucjonalną według wymienionych form działalności
można stwierdzić, że około 85% badanych przedsiębiorstw współpracuje z samorządami terytorialnymi i gospodarczymi oraz agencjami i stowarzyszeniami wspierania
przedsiębiorczości. Są to wszelkiego rodzaju inicjatywy uaktywnienia endogenicznych czynników lokalnego i regionalnego rozwoju. Działają one jako system regulacji
lokalnej, determinowany zwyczajami kulturowymi oraz uwarunkowaniami instytucjonalnymi i przyczyniają się do zwiększenia zakresu ludzkiej aktywności. Motywują
one do postępu technicznego i innowacyjnego oraz przełamania bariery świadomości
wyrażającej się w niedocenianiu i niezrozumieniu roli innowacji w działalności gospodarczej. Niestety, zaledwie co szóste przedsiębiorstwo współpracuje z centrami
transferu technologii, agencją technologii, inkubatorami innowacji czy parkami technologicznymi i tylko 5,6% – z jednostkami badawczo-rozwojowymi i wyższymi
uczelniami, które z racji charakteru swojej działalności są w stanie zagwarantować
przedsiębiorstwu dostęp do najnowszej wiedzy i technologii. Tego rodzaju instytucje
stanowią ważny element w procesie innowacji każdego państwa tworzącego gospodarkę opartą na wiedzy.
Większe przedsiębiorstwa w szerszym zakresie włączają się we współpracę
z instytucjami podnoszącymi atrakcyjność inwestycyjną i działającymi w skali krajowej (PARP, Krajowa Izba Gospodarcza). Najczęściej współpraca dotyczyła wymiany
informacji związanych z realizacją projektów pomocowych. Wśród przedsiębiorstw
współpracujących z tymi instytucjami dominują jednostki kierowane przez osoby
z wyższym wykształceniem (85%). Zdecydowaną większość stanowią firmy mające
siedzibę w miastach lub położone w strefie oddziaływania większych.
Chęć współpracy z instytucjami otoczenia biznesu przedsiębiorcy motywują
możliwością budowy i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej na jednolitym rynku europejskim. Wśród firm współpracujących z tymi instytucjami największy udział odpowiedzi pozytywnych uzyskano w firmach branży przemysłowej. Jako korzyści z tej
współpracy wymieniają one na pierwszym miejscu nie korzyści finansowe, a raczej
wymianę informacji o rynkach zbytu, doradztwo i know-how, specjalistyczne szkolenia oraz zakup sprzętu specjalistycznego.
53
5. DEKLAROWANA INNOWACYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW Badania wykazały, że większość innowacji opiera się na własnych rozwiązaniach i opracowaniach, a ich głównym źródłem są pracownicy. Niewielką rolę odgrywają placówki badawcze. Przyczyną tego są znaczne koszty opracowania takich rozwiązań oraz to, że większość tych placówek raczej świadczy usługi w zakresie specjalistycznych szkoleń niż rozwiązań technicznych. Z rozwiązań placówek badawczych
znacznie częściej korzystają przedsiębiorstwa z województwa wielkopolskiego, gdzie
sieć ośrodków innowacyjności jest dobrze rozwinięta.
Przedsiębiorstwa innowacyjne (wprowadzające i planujące innowacje) zwykle
istniały od kilku lat, a ich rynek działania wykraczał poza sferę lokalną. Właściciele
firm handlowych i usługowych w trakcie badań częściej twierdzili, że rynek jest podstawowym czynnikiem wymuszającym wprowadzenie innowacji, a firm produkcyjnych – wskazywali na branżę wymuszającą innowację. W badanej populacji zauważono również silny związek między poziomem innowacyjności przedsiębiorstw a cechami osobowymi właściciela/menedżera firmy.
Tradycyjny podział innowacji na produktowe, procesowe i organizacyjne wynika z rodzaju działalności oraz sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. W badanych
przedsiębiorstwach przeważają innowacje produktowe, czyli tworzenie nowych produktów i usług lub udoskonalanie istniejących (około 50% ogólnie wprowadzonych
innowacji), w dalszej kolejności innowacje procesowe związane ze świadczeniem
nowych usług/dystrybucji (około 30%) i innowacje organizacyjne – zmiany w zakresie struktury lub sposobu działania firm – około 20% (tabela 2). Wprowadzane zmiany są odzwierciedleniem potrzeb głównie lokalnych klientów oraz możliwości
i skłonności przedsiębiorstw działających głównie na lokalnych rynkach. Można prognozować, że wraz z rozwojem potrzeb klientów będzie następował wzrost innowacyjności przedsiębiorstw.
Tabela 2. Wielkość przedsiębiorstwa a deklarowana innowacyjność w latach 2005‐2007 Wielkość przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwa, które wprowadzały innowacje W tym innowacje produktowe procesowe organizacyjne 9,5
10,1
9.3
11,7
8,0 5,9 10,2 7,2 [%] Ogółem Mikro Małe Średnie 26,0
16,4
21,7
39,5
17,1
12,7
15,6
24,8
Źródło: badania ankietowe.
Wyniki badań wskazują na wyraźną rozpiętość stopnia aktywności innowacyjnej przedsiębiorców w zależności od wielkości jednostki. Rozpiętość ta kształtowała
się na poziomie 1:2,4 w przypadku stosunku przedsiębiorstw mikro do średnich
i 1:1,3 w przypadku mikro do małych. Oznacza to, że w gospodarce polskiej innowacyjność dotyczy w większym stopniu przedsiębiorstw większych.
54
Rezultaty badań potwierdzają jednocześnie istnienie wielu barier innowacyjności w polskich przedsiębiorstwach. Występują one zarówno po stronie otoczenia
przedsiębiorstw, jak i wewnątrz nich. Wśród barier zewnętrznych najważniejszą jest
ogólny stan gospodarki, który nie wyzwala mechanizmów uruchamiania innowacji
w przedsiębiorstwach. Bariery tkwią również w ograniczonym popycie na produkty
i usługi ze strony klientów oraz w sytuacji finansowej przedsiębiorstw (wysokie
oprocentowanie kredytów, podatki, niepewność zbytu). Jeśli chodzi o bariery występujące wewnątrz przedsiębiorstwa i w najbliższym otoczeniu, są nimi przede wszystkim kompetencje menedżerów i pracowników, odnoszące się do szybkości i zakresu
wprowadzenia innowacji. Jak wykazują badania, szanse na rozwój mają te przedsiębiorstwa, które są stanie w sposób ciągły wprowadzać zmiany w przedsiębiorstwie.
Tabela 3. Zależność miedzy innowacjami a wybranymi wskaźnikami ekonomicznymi w przedsiębiorstwach Struktura obrotów Zmiany liczby kontrahentów Liczba innowa­
w ciągu 3 lat w ciągu 3 lat cji wzrost pozostałe bez wprowadzonych rynek wzrost wzrost pow. region spadek 0­50% 50­100% latach lokalny tereny zmian 100% 2005­2007 [%] Do 3 Od 3 do 5 Powyżej 5 Średnio 64,2
69,3
48,4
55,8
19,6
6,7
33,5
24,9
16,2
24,0
18,1
20,3
6,9
3,9
3,1
4,2
36,9
28,4
24,3
25,4
40,5
49,4
44,3
48,1
8,9
12,2 12,9 12,7 6,8 6,1 15,4 8,7 Źródło: opracowanie własne.
Zaobserwowano duże zróżnicowanie efektów uzyskanych przez przedsiębiorstwa w wyniku różnego poziomu wprowadzenia innowacji (tabela 3). Znaczenie innowacji na ogół polega na zwiększeniu konkurencyjności badanych przedsiębiorstw,
czego przejawem jest wzrost sprzedaży produktów – ma to duże znaczenie w przypadku przedsiębiorstw działających w skali lokalnej. Konkurencyjne firmy to takie,
w których wzrasta liczba klientów, a wyroby i usługi są sprzedawane poza rynkiem
lokalnym.
Poziom innowacyjności wyraźnie przekłada się na rentowność przedsiębiorstwa. Im większy stopień zaangażowania innowacyjnego, tym większa rentowność
podejmowanej przez przedsiębiorstwo działalności. Dotyczy to szczególnie jednostek, które funkcjonują co najmniej trzy lata.
***
O innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw decyduje infrastruktura
odpowiednia dla dyfuzji innowacji oraz skłonność i zdolność menedżerów do wprowadzania innowacyjnych rozwiązań. Jak wykazały badania, przedsiębiorstwa często
nie mają odpowiedniego potencjału kadrowego nowoczesnej gospodarki, który umiejętnie wykorzystany mógłby stać się atutem w tworzeniu przewagi konkurencyjnej
dzięki innowacjom. Można wysunąć wniosek, że większość menedżerów nie jest
świadoma roli innowacji w rozwoju przedsiębiorstwa. Tylko 10% badanych firm po55
strzega swoje działania w perspektywie dłuższego okresu – ma wizję rozwoju. Działania proinnowacyjne, zwłaszcza w przedsiębiorstwach działających poza obszarami
miejskimi, powinny więc znaleźć zrozumienie i aktywne wsparcie ze strony władz
publicznych i organizacji pozarządowych. Istotne są zwłaszcza działania w zakresie:
•
zwiększenia świadomości potrzeby wprowadzenia innowacji, poprzez szkolenia
menedżerów i pracowników oraz zwiększenie ich motywacji do działania;
•
podnoszenia jakości zasobów ludzkich poprzez edukację, szkolenia i doradztwo;
•
zwiększenia dostępności instrumentów polityki działań innowacyjnych, zarówno w przedsiębiorstwach, jak i jednostkach naukowych i instytucjach otoczenia
biznesu;
•
budowania sieci współpracy z instytucjami otoczenia biznesu i jednostek naukowych w zakresie wykorzystania technologii informatyczno-telekomunikacyjnej;
•
wprowadzania ulg i zwolnień dla przedsiębiorstw wprowadzających rozwiązania innowacyjne;
•
tworzenia narzędzi pomocowych ukierunkowanych na określone regiony i branże.
Wyrazem dbałości o innowacyjność przedsiębiorstw jest tworzenie instrumentów polityki strukturalnej wspierających rozwój sektora MŚP. Innowacyjność staje się
obecnie priorytetem w założeniach strategicznych UE na najbliższe lata. W przypadku
Polski bardzo duże znaczenie mają programy operacyjne: Innowacyjna Gospodarka
i Kapitał Ludzki oraz niektóre działania w ramach 16 regionalnych programów operacyjnych. Program Innowacyjna Gospodarka będzie wspierał tylko rzeczywiście innowacyjne projekty. Obecnie UE rozpoczęła realizację nowego projektu (w ramach
VII Programu Ramowego Badań i Rozwoju), mającego zwiększyć udział MŚP w tworzeniu innowacji poprzez dofinansowanie, głównie w dziedzinie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych.
Utworzona przez Unię Europejską sieć punktów konsultacyjnych (Enterprise Europe Network – EEN) stanowi istotne przedsięwzięcie w ramach zintegrowanej polityki Komisji Europejskiej na rzecz wspierania innowacyjności w przedsiębiorstwach. W Polsce jest już około 30 takich punktów. Z projektów tych skorzystają
przede wszystkim szybko rozwijające się firmy szukające nowych możliwości rozwoju, dostępu do technologii czy też partnerów handlowych kierowanych przez aktywnych menedżerów.
Badania potwierdziły, że osiągnięcia innowacyjne powstają tam, gdzie stworzono ku temu warunki w formie silnych ośrodków naukowych, infrastruktury badawczej, modelu współpracy nauki z przemysłem i gdzie są ludzie skłonni inwestować
w ryzykowne przedsięwzięcia. Szybka poprawa tych warunków powinna stać się
priorytetem dla firm, które dążą do uzyskania pozycji innowacyjnych oraz zdobycia
przewagi nad konkurencją.
56
MARIA URBANIEC dr Maria Urbaniec – Akademia Polonijna w Częstochowie 1•4
Abstract
WPŁYW INNOWACJI EKOLOGICZNYCH NA ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY
IMPACT OF ECO‐INNOVATION ON SUSTAINABLE DEVELOPMENT
Eco‐innovation is an essential instrument having impact on sustainable development, which is the main tendency of international development policy. Support for innovation is a chance for intensifying activities for environmental protection and sustainable development. Eco‐
innovation is dependent on many external and internal factors which are related with tech‐
nological trends, environmental protection policy, market and a company itself. Consequently, of particular importance is widely perceived cooperation which constitutes the basic instru‐
ment supporting processes of environmental changes in a certain company with the purpose to improve innovative character and competitiveness. Od kilku lat wzrasta znaczenie rozwoju zrównoważonego, szczególnie w kontekście kwestii środowiskowych. W wyniku globalnego oddziaływania problemów
środowiskowych, rosnącej świadomości ekologicznej oraz coraz surowszego i kompleksowego ustawodawstwa dotyczącego ochrony środowiska zmieniają się także
uwarunkowania działalności gospodarczej. Potrzeba podejmowania działań w zakresie ochrony środowiska będzie w następnych latach jeszcze bardziej widoczna, co
wynika z obecnych problemów dotyczących globalnych zmian klimatu, ograniczonego dostępu do wody i surowców naturalnych oraz rosnącego zanieczyszczenia środowiska.1
Przedsiębiorstwa dążą do uwzględniania w ramach swojej działalności nie tylko
aspektów środowiskowych, lecz także chcą przyczyniać się do rozwoju zrównoważonego poprzez większe ukierunkowanie na działalność w ramach łańcucha wartości
dodanej. Obejmuje to na przykład optymalizację produktu pod względem ekologicznym aż do jego utylizacji. Firmy muszą także sprostać różnorodnym (technologicznym, konkurencyjnym, społecznym) wyzwaniom. Istnieją zatem różne możliwości
rozwiązywania w sposób innowacyjny kwestii ekologicznych, które są związane
z aspektami ekonomicznymi, technologicznymi i społecznymi.
Por. Wirtschaftsfaktor Umwelt: Innovation, Wachstum und Beschäftigung durch Umweltschutz,
BMU, Berlin 2006, S. 14.
1
57
W wyniku oczekiwanego dalszego zaostrzania przepisów prawa ochrony środowiska, rosnących kosztów środowiskowych (na przykład opłat za korzystanie ze
środowiska) oraz większej wrażliwości opinii publicznej na kwestie środowiskowe
przedsiębiorstwa powinny odpowiednio wcześnie zapoznać się z możliwościami poprawy swojej sytuacji w zakresie oddziaływania na środowisko poprzez realizację
ekoinnowacji, a tym samym osiągnięcia zdolności konkurencyjnej w długim okresie.
1. DEFINICJA INNOWACJI I INNOWACJI EKOLOGICZNYCH Pojęcie innowacji jest stosowane nie tylko w ekonomii, lecz również w socjologii, psychologii pracy lub psychologii organizacji oraz wielu innych dziedzinach naukowych. Termin innowacja pochodzi od łacińskiego słowa innovatio i oznacza
wprowadzenie czegoś nowego, odnowienie lub zmianę. Innowacje można rozpatrywać w aspekcie następujących pytań:
•
z czyjego punktu widzenia dana nowość jest oceniana lub dla kogo coś stanowi
nowość? (wymiar subiektywny);
•
co jest przedmiotem nowości lub jaki jest jej stopień? (wymiar przedmiotowy);
•
kiedy nowość się zaczyna i kiedy się kończy? (wymiar procesowy).2
W naukach ekonomicznych pierwsze użycie tego terminu przypisuje się Schumpeterowi. Według niego innowacje oznaczały wdrożenie nowych kombinacji,3 które
występują w sposób zmienny. Pojęcie innowacji obejmuje, oprócz aspektów technicznych, także zdobywanie nowych rynków zaopatrzenia i zbytu, jak również procesy reorganizacji w przedsiębiorstwie lub wdrażanie nowości jakościowych. Jako innowacje należy rozumieć nowe produkty lub metody produkcji, które są wynikiem
zmian, jak również sam proces zmian. W węższym rozumieniu pojęcie to obejmuje
techniczne nowości, w szerszym tego słowa znaczeniu należy uwzględniać również
komercjalizację.
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju opracowała w tak zwanym
Oslo-Manual (Oslo­Handbuch) obszerniejszą definicję, która obejmuje różnorodne
naukowe, technologiczne, organizacyjne oraz finansowe i komercyjne działania, realizowane w ramach nowych lub ulepszonych produktów i procesów.4 Obecnie termin innowacje uwzględnia nie tylko technologiczne nowości, lecz także aspekty organizacyjne (na przykład nowe strategie marketingowe, innowacje związane z reorganizacją przedsiębiorstwa), instytucjonalne (na przykład zmianę norm i wartości
w społeczeństwie) oraz społeczne i ekonomiczne.5 Ogólnie można stwierdzić, że
w związku z wieloaspektowością tego pojęcia istnieją różne definicje, także w kontekście ekologicznym.
2 Por. A. Wendt, Aspekte eines innovationsorientierten Umweltmanagements in mittelständischen Unternehmen, Karlsruhe 1999, S. 21.
3 Por. J. Schumpeter, Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung. Eine Untersuchung über Unter­
nehmergewinn, Kapital, Kredit, Zins und den Konjunkturzyklus, Duncker & Humblot, Berlin 1952,
S. 100.
4 Por. OECD proposed guidelines for collecting and interpreting technological innovation data – Oslo Manual, OECD, Paris 1992, p. 28.
5 P. Klemmer, U. Lehr, K. Löbbe, Umweltinnovationen. Anreize und Hemmnisse, Bd. 2, Analytica,
Berlin 1999, S. 18.
58
Innowacje ekologiczne były po raz pierwszy przedmiotem badań już pod koniec
lat siedemdziesiątych. Strebel zdefiniował tak zwane ekonomiczne innowacje ochrony środowiska jako innowacje, które są związane ze świadomym wdrożeniem proekologicznej gospodarki, jak również z przyjaznymi dla środowiska produktami
i procesami produkcji w celu zmniejszenia lub prewencji zanieczyszczeń środowiska,
a przez to obniżenia kosztów.6 Bardziej precyzyjna definicja innowacji ekologicznych
została sformułowana w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Zgodnie
z nią pod pojęciem innowacji ekologicznych należy rozumieć wszystkie działania istotnych podmiotów (przedsiębiorstw, polityków, zrzeszeń, kościołów, gospodarstw domowych), dzięki którym są inicjowane, stosowane i wdrażane nowe pomysły i sposo­
by zachowania, produkty i procesy produkcji oraz chronione jest środowisko lub wspo­
magany jest ekologiczny wymiar rozwoju zrównoważonego.7 Dotyczy to innowacji służących zapobieganiu i zmniejszeniu zanieczyszczenia
środowiska w wyniku działalności antropogenicznej, usuwaniu powstałych szkód
oraz identyfikowania i monitorowania zanieczyszczeń środowiska.8 Celem jest dążenie do rzeczywistej poprawy stanu środowiska, a nie do „przesunięcia” danego problemu.9 Pojęcie ekoinnowacji można ograniczyć do tych innowacji, które prowadzą
do efektów zgodnych z polityką ochrony środowiska, to znaczy do oszczędności zużycia surowców, zmniejszenia emisji i przyczyniają się do ograniczenia ryzyka związanego z działalnością człowieka. Ważną kwestią jest ograniczenie korzystania ze środowiska, na przykład poprzez oszczędność energii, redukcję wykorzystywania gleby
lub zmniejszenie emisji i odpadów. W efekcie innowacje ekologiczne mogą się przyczynić nie tylko do efektów w dziedzinie środowiska, lecz także do efektów ekonomicznych i społecznych, będących istotnymi wymiarami rozwoju zrównoważonego.
Innowacje ekologiczne są uzależnione od wielu wzajemnie powiązanych czynników, które są różne w zależności od poziomu rozwoju, pozycji rynkowej czy też
stopnia zaawansowania technologii przedsiębiorstwa. Proekologiczne decyzje przedsiębiorstw odznaczają się wysoką kompleksowością, ponieważ są one uzależnione nie
tylko od technologicznych i rynkowych uwarunkowań, lecz także od ogólnych warunków związanych z polityką i prawem ochrony środowiska.
2. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA REALIZACJĘ INNOWACJI EKOLOGICZNYCH Innowacje ekologiczne są realizowane z reguły wtedy, gdy prowadzą do osiągnięcia nie tylko korzyści ekologicznych, lecz także ekonomicznych, na przykład redukcji kosztów. W badaniach przeprowadzonych na przykładzie przedsiębiorstw
z Badenii Wirttembergii (Niemcy) stwierdzono, że innowacje ekologiczne są kwestią H. Strebel, Innovation und ihre Organisation in der mitteständischen Industrie – Ergebnisse ei­
ner empirischen Untersuchung, Marchal und Metzenbacher Wissenschaftsverlag, Berlin 1979, S. 5.
7 K. Rennings, Bausteine einer Umweltinnovationstheorie und politik – neoklasische und evoluti­
ons­ökonomische Perspektiven, In: Innovation durch Umweltpolitik, Hrsg. K. Rennings, Nomos
Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1999, S. 21.
8 J. Hemmelskamp, Umweltpolitik und technischer Fortschritt. Eine theoretische und empirische Untersuchung der Determinanten von Umweltinnovationen, Physica, Heidelberg 1999, S. 16.
9 K. Macharzina, Unternehmensführung. Gabler, Wiesbaden 1999, S. 553.
6
59
nie świadomości, ale efektywności.10 Ważne jest pytanie nie o to, co jest motywem
przedsiębiorstw do podejmowania wydajnych działań, lecz o to, jak można jeszcze
efektywniej sprostać wymogom dzięki realizacji innowacji ekologicznych.
Złożoność procesu innowacyjnego powoduje, że każdy czynnik może być uzależniony od wielu innych. Nie można zatem poprzestać na analizie pojedynczych
czynników, ale należy uwzględniać możliwie wiele z nich. Różne czynniki mogą mieć
podobne oddziaływanie, jak też te same czynniki mogą odznaczać się różnym oddziaływaniem. Związana z tym tak zwana hipoteza różnorodności czynników stanowi
o tym, że innowacje ekologiczne są zależne nie od pojedynczych, lecz od wielu determinant. Teza ta została potwierdzona przede wszystkim w pracach badawczych dotyczących wpływu instrumentów polityki ochrony środowiska na innowacje ekologiczne, w których stwierdzono, że nie są one podporządkowane ani pojedynczym determinantom, ani poszczególnym instrumentom polityki ochrony środowiska.11
Innowacje ekologiczne mogą powstać nie tylko w wyniku czynników ekonomicznych
i politycznych, lecz także w wyniku kombinacji wielu czynników. Istnieją różne klasyfikacje czynników mających wpływ na powstawanie innowacji.
2.1. Wpływ czynników technologicznych i rynkowych W badaniach dotyczących innowacji rozróżnia się innowacje popytowe, podażowe oraz regulacyjne. Wychodząc z założenia, że innowacje ekologiczne są związane
z kompleksowym wzorcem determinant, to polityka, rynek i społeczeństwo stanowią
pewnego rodzaju system, będący odpowiednią podstawą określenia czynników mających wpływ na innowacje ekologiczne. Dodatkowo należy wspomnieć tu także o
czynnikach specyficznych dla danego przedsiębiorstwa. Ten system wraz z przykładowymi czynnikami obrazuje rysunek 1.
Klasyczne determinanty innowacji dzielą się ogólnie na podażowe i popytowe.12
W przypadku (market pull lub demand pull) chodzi o preferencje konsumentów
w zakresie przyjaznych środowisku metod produkcji lub produktów. W przeciwieństwie do tego, podażowe są związane z trendami technologicznymi (technology push).
Przykładowo, ciągły wzrost wydajności energetycznej jest postrzegany jako ważny
mechanizm napędowy. Według podejścia typu technology­push, zmiany technologiczne warunkują rozwój ekonomiczny, natomiast podejście typu market­pull stanowi
o tym, że działania innowacyjne wynikają przede wszystkim z sił rynkowych, a w
szczególności ze zmian w popycie.13 Jako przykład można tu wymienić rozwój produkcji turbin wiatrowych w Niemczech, który miał miejsce dzięki wsparciu finansowemu użytkowników ze strony rządu, co w efekcie miało wpływ także na producen-
10 B. Blättel-Mink, Innovation towards sustainable economy – the integration of economy and ecology in companies, “Sustainable Development” 1998, No. 6, p. 54.
11 M. Thomzik, P. Nisipeanu, Das deutsche Umweltrecht als Einflussfaktor für Innovationen zum nachhaltigen Wirtschaften – Das Beispiel der Co­Vergärung von biogenen Abfällen in Faulräumen von Abwasserbehandlungsanlagen, „Zeitschrift für Umweltpolitik&Umweltrecht“ 2004, Nr 2,
S. 167-200.
12 J. Hemmelskamp, Umweltpolitik..., op.cit., S. 87.
13 O. Tidelski, Ökonomische Theorien der Innovation, „Wissenschaftliches Studium“ 2002, Nr. 11,
S. 659-663.
60
tów.14 Te dwie determinanty, to jest rozwój technologiczny oraz wpływy rynkowe, są
kluczowymi czynnikami planowania i wdrażania innowacji ekologicznych.15 Między
nimi istnieją wzajemne powiązania, ponieważ sukces przedsiębiorstw zależy nie tylko od rozpoznania i zaspokojenia istniejących potrzeb klientów, lecz także od odpowiednio wczesnego zidentyfikowania trendów rozwoju technologicznego.
Rysunek 1. Determinanty innowacji ekologicznych POLITYKA
paleta produktów
Czynniki
podażowe
jakość produktów
w ydajność materiałów
w ydajność energetyczna
nowe rynki zbytu
udział rynkowy
Czynniki
popytowe
konkurenc ja
RYNEK
I nnowacje
ekologiczne
istnieją ce ustaw y prawne
Uwarunkowania
regulacyjne
planowa ne
usta wy prawne
branża
popyt ze strony
klientów
w izerunek
koszty robocze
bezpie czeństw o
prac y
wielkość/struktura
Czynniki
specyficzne dla
przedsiębiorstw
kultura przedsiębiorstwa
SPOŁECZEŃSTWO
Źródło: opracowanie na podstawie: K. Rennings, Bausteine..., op.cit., s. 34; M. Urbaniec, Umweltinnovationen durch Kooperationen – am Beispiel einer freiwilligen Branchenvereinbarung, Gabler Verlag, Wiesbaden
2008, s. 36.
Ważnym czynnikiem wpływającym na tempo rozwoju i jakość innowacji ekologicznych jest zainteresowanie konsumentów ochroną środowiska. W związku z tym
duże znaczenie ma ekoznakowanie oraz standardy środowiskowe, gdyż wyróżniają
one przyjazne środowisku produkty i metody produkcji oraz wspomagają ekologicznie świadomych konsumentów w ich decyzjach rynkowych. Indywidualne preferencje i wzorce zachowań są równie ważne jak otoczenie społeczne, ekonomiczne i polityczne oraz możliwości technologiczne.16
Na rozwój ekoinnowacji w zakresie technologii środowiskowych wywierają
wpływ następujące czynniki:
•
warunki technologiczne (wiedza, efekty typu spillover, learning by doing, przyrost kapitału ludzkiego, istniejący know­how);
•
mechanizmy ochronne (na przykład możliwości ochrony patentowej);
14 U. Lehr, K. Löbbe, Umweltinnovationen – Anreize und Hemmnisse. Ein Überblick über die inno­
vativen umweltpolitischen Instrumente, „Ökologisches Wirtschaften“ 1999, Nr. 2, S. 14.
15 M. Urbaniec, Umweltinnovationen..., op.cit., S. 36-37.
16 P. Klemmer, U. Lehr, K. Löbbe, Umweltinnovationen..., op.cit., S. 17.
61
•
•
•
•
•
struktura rynkowa i wielkość przedsiębiorstwa (na przykład sytuacja konkurencyjna);
popyt rynkowy (wielkość rynku i potrzeby klientów);
informacje (dostęp do źródeł wewnętrznych i zewnętrznych);
koszty (na przykład koszty reorganizacji);
ryzyko techniczne i ekonomiczne (na przykład awaryjność). 17 Duże znaczenie mają przede wszystkim czynniki związane z kosztami, szczególnie redukcja kosztów usuwania odpadów oraz kosztów materiałów i energii. Z wyników badań wynika, że innowatorzy proekologiczni w porównaniu do innych innowatorów częściej podkreślają znaczenie redukcji kosztów i zarządzania jakością oraz
ochrony środowiska jako głównych celów innowacyjnych.18 Oprócz czynników technicznych i rynkowych, znaczący wpływ na innowacje ekologiczne mają także działania wynikające z polityki ochrony środowiska.
Trzecią konstytutywną determinantą innowacji ekologicznych są uwarunkowania regulacyjne (regulatory pull/push). Empiryczne prace badawcze pokazują wpływ
polityki ochrony środowiska na zachowania innowacyjne19 przedsiębiorstw oraz
efekty innowacyjne instrumentów tej polityki. Prawne i polityczne uregulowania
w zakresie ochrony środowiska mają duży wpływ na innowacje ekologiczne.
2.2. Wpływ polityki ochrony środowiska W oparciu o wyniki badań reprezentatywnych, dotyczących czynników mających wpływ na innowacje w ochronie środowiska, można stwierdzić,20 że ustawodawstwo dla ponad 80% ankietowanych przedsiębiorstw stanowi najważniejszy
czynnik. Ogólnie można przyjąć, że istnieje jednak negatywna zależność pomiędzy
ilością regulacji prawnych a skłonnością do innowacji.21 Planowane, przyszłe (zaostrzone) przepisy są postrzegane przez prawie połowę innowatorów proekologicz-
J. Hemmelskamp, Umweltpolitik..., op.cit., S. 87.
T. Cleff, K. Rennings, Empirische Evidenz zu Besonderheiten und Determinanten von Umwelt­
innovationen, In: Innovation durch Umweltpolitik, Hrsg. K. Rennings, Nomos Verlagsgesellschaft,
Baden-Baden 1999, S. 68; Zur technologischen Leistungsfähigkeit Deutschlands, BMBF, Bonn
2000, S. 100.
19 J. Hemmelskamp, Umweltpolitik..., op.cit., S. 129-166.
20 Przykładowo w ramach konsorcjum badawczego dotyczącego innowacji i polityki ochrony
środowiska Innovative Wirkungen umweltpolitischer Instrumente na zlecenie Federalnego Ministerstwa Edukacji i Badań (BMBF). Por. K. Rennings, Vorwort, in: Innovation durch Umweltpoli­
tik, Hrsg. K. Rennings, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1999, S. 7-12. Innym przykładem są badania empiryczne w ramach tak zwanej Mannheimer Innovationspanel (MIP), prowadzone na reprezentatywnej próbie w celu zidentyfikowania właściwości i determinant technicznych i organizacyjnych innowacji ekologicznych w sektorze przemysłowym w Niemczech.
Por. T. Cleff, K. Rennings, Besonderheiten und Determinanten von Umweltinnovationen – Empiri­
sche Evidenz aus dem Mannheimer Innovationspanel und einer telefonischen Zusatzbefragung, in:
Innovationen und Umwelt: Fallstudien zum Anpassungsverhalten in Wirtschaft und Gesellschaft,
Hrsg. P. Klemmer, Analytica, Berlin 1999, S. 331-347.
21 Zur technologischen..., op.cit., S. 104.
17
18
62
nych.22 Zauważa się coraz większe znaczenie dobrowolnych i kooperacyjnych działań
na rzecz ochrony środowiska podejmowanych przez przedsiębiorstwa.
2.3. Wpływ czynników związanych ze specyfiką przedsiębiorstw Ważnymi cechami przedsiębiorstw wpływającymi na innowacyjność są wielkość, siła finansowa i udział rynkowy. Są to kluczowe czynniki konkurencyjności innowacyjnej, przy czym ich oddziaływanie jest różne dla różnych przedsiębiorstw.23
Sytuacja wyjściowa w każdym przedsiębiorstwie jest inna, co utrudnia określenie
stopnia wpływu danego czynnika oraz efektów innowacji ekologicznych.24 Badania
empiryczne pokazują, że także aspekty związane ze specyfiką danego przedsiębiorstwa mają wpływ na innowacje ekologiczne. Jako przykładowe czynniki specyficzne
dla danego przedsiębiorstwa można wymienić branżę, wielkość przedsiębiorstwa
oraz jego kulturę.
W zależności od branży czy sektora czynniki mające wpływ na innowacje odznaczają się różnym stopniem oddziaływania.25 W niektórych branżach realizuje się
więcej innowacji ekologicznych niż w innych. W ponadprzeciętnej skali są one realizowane w sektorze papierniczym i poligraficznym oraz chemicznym, natomiast
w branżach takich, jak produkty metalowe, środki spożywcze i produkcja maszyn są
rzadkością.26 Warunki ramowe dla innowacji ekologicznych, takie jak struktura lub
rozwój branż są różne w zależności od rodzaju działalności i kraju. Im otoczenie
przedsiębiorstwa jest bardziej innowacyjne, tym efektywniejsze są działania innowacyjne.27
Specyficzna jest sytuacja małych i średnich przedsiębiorstw. Ze względu na
ograniczone możliwości finansowe i organizacyjne charakteryzują się one mniejszym
potencjałem pod względem możliwości wprowadzania innowacji ekologicznych.
Niemniej jednak posiadają one takie cechy jak na przykład elastyczność, która pozwala na przezwyciężenie trudności i barier. W literaturze podkreśla się szczególnie innowacyjność średnich przedsiębiorstw.28 Odgrywają one zasadniczą rolę w rozwoju
gospodarczym, dzięki elastyczności, kreatywności i wysokiej motywacji pracowników. Duże przedsiębiorstwa posiadają natomiast lepsze rozeznanie rynkowe i mocniejszą pozycję finansową.
H. Strebel, Innovation..., op.cit., S. 5.
B. Schwitalla, Messung und Erklärung industrieller Innovationsaktivitäten mit einer empiri­
schen Analyse für die westdeutsche Industrie, Physica Verlag, Heidelberg 1993, S. 97, 266.
24 M. Urbaniec, Umweltinnovationen..., op.cit., S. 39.
25 Ibidem.
26 K. Dieckhoff, T. Hoffmann, M. Schreurs, W. Schröter, B. Millenat, Innovatiosstudie 2000. Kurz­
bericht, TKW (Rationalisierungs- und Innovationszentrum der Deutschen Wirtschaft e. V.),
Eschborn 2000, S. 9 [Elektronisches dokument]. Internet zugang: http://www.rkw.de/02_loesung/02_publikationen/ Arbeit/2000_STUDIE_Arbeitsinnovationen.pdf [Datum: 16-02-2009].
Badania przeprowadzone przez RKW opierają się na próbie 650 przedsiębiorstw sektora
przemysłowego w Niemczech, zatrudniających przynajmniej 50 pracowników.
27 B. Blättel-Mink, Innovation für nachhaltige Wirtschaft – Der Beitrag von Unternehmen, In: Den Gipfel vor Augen [Medienkombination]: unterwegs in eine nachhaltige Zukunft, Hrsg. A. Knaus,
O. Renn, Metropolis, Marburg 1998, S. 280.
28 M. Urbaniec, Umweltinnovationen..., op.cit., S. 40.
22
23
63
Realizacja innowacji ekologicznych dla większości przedsiębiorstw staje się już
codziennością. W Niemczech pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku 80%
wszystkich innowatorów było równocześnie innowatorami proekologicznymi.29 Ponad 60% sukcesu średnich przedsiębiorstw zależy od właściciela, którego zdolność
do innowacyjności jest zawsze przenoszona na przedsiębiorstwo.30 Wraz z wielkością
przedsiębiorstwa zauważa się wzrost gotowości i zdolności do innowacji.31 W literaturze nie ma jednak jednoznacznych wniosków dotyczących pozytywnych zależności
pomiędzy wielkością przedsiębiorstwa a innowacjami.
Niektóre badania empiryczne udowodniły także znaczenie kultury przedsiębiorstw jako czynnika mającego wpływ na zdolność do innowacji i przebieg procesów
innowacyjnych.32 W wielu firmach ochrona środowiska jest postrzegana jako element
kultury, ponieważ w wyniku przyjaznych środowisku procesów i produktów może
poprawić się pozycja rynkowa i wizerunek. Przedsiębiorstwa ponoszą ekologiczną
odpowiedzialność nie tylko ze względu na to, że są źródłami emisji, lecz także ze
względu na to, że są postrzegane jako źródła wiedzy o technicznych, ekonomicznych
i przyrodniczych zależnościach. Dzięki wiedzy i potencjałowi innowacyjnemu mogą
przyczyniać się do ochrony środowiska w kontekście rozwoju zrównoważonego.
Między kulturą przedsiębiorstwa a innowacjami ekologicznymi istnieje ścisła zależność, która została udowodniona między innymi w odniesieniu do ekologicznych innowacji produktowych.33
***
Innowacje ekologiczne są nie tylko częścią aktualnie prowadzonej dyskusji na
temat rozwoju zrównoważonego, lecz także stanowią obszar badań ekonomicznych,
w którym istnieje ciągłe zapotrzebowanie na zintegrowane rozwiązania lub działania
doskonalące dla firm, przed którymi stoją wyzwania ekologiczne, technologiczne
i społeczne. Ekoinnowacje w przedsiębiorstwie mogą być realizowane na różnych
szczeblach: w ramach produktu, procesu lub w sferze organizacyjnej. Ze względu na
kompleksowość i z tym związaną niepewność powstają coraz częściej w procesie interakcyjnym. Ponadto są uzależnione od wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych związanych z trendami technologicznymi, polityką ochrony środowiska, rynkiem oraz z samym przedsiębiorstwem. Ważnym czynnikiem jest nie tylko kontekst
polityczny, społeczny i ekonomiczny, lecz także branża czy sektor, w którym dana
firma działa.
Przedsiębiorstwa są poddane różnym wyzwaniom, które mogą być przezwyciężone tylko wspólnie z jego otoczeniem zewnętrznym. Ze względu na rolę aspektów
środowiskowych oraz ich kompleksowość coraz większe znaczenie dla poprawy innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw ma kooperacja z różnymi podmioT. Cleff, K. Rennings, Besonderheiten..., op.cit., S. 363.
E. Hamer, Der Unternehmer als Innovator, In: Innovationsmanagement in kleinen und mittle­
ren Unternehmen, Hrsg. J.-A. MEYER, Vahlen, München 2001, S. 35.
31 K. Dieckhoff et al., Innovatiosstudie..., op.cit., S. 5; D. M. Hartmann, H. Brentel, H. Rohn, Lern­ und Innovationsfähigkeit von Unternehmen und Organisationen, Wuppertal Papers, 2006, Nr.
156, S. 17.
32 J. Hauschildt, Innovationsmanagement, Vahlen, München 1997.
33 I. Seidl, Ökologie und Innovationen. Die Rolle der Unternehmenskultur in der Agrarchemie,
Haupt, Bern 1993.
29
30
64
tami.34 Badania dotyczące innowacji i rozwoju zrównoważonego odgrywają bardzo
ważną rolę, ponieważ zagadnienia związane z ochroną środowiska odznaczają się
strukturami wzajemnie ze sobą powiązanymi, kompleksowymi i nieliniowymi. Jest to
wyraźnie widoczne nie tylko w polityce ochrony środowiska, lecz także w polityce
gospodarczej, która dostrzega we wspieraniu innowacji szansę zintensyfikowania
działań na rzecz ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego.
W ramach rozwoju zrównoważonego przedsiębiorstwa dążą do współpracy.
Widzą w tym szansę dla innowacji oraz zdobycia nowych rynków.35 Niezbędne jest
wspieranie różnych form współpracy, między innymi w zakresie transferu technologii, tworzenia sieci współpracy w ramach łańcucha produktu, jak na przykład pomiędzy rolnictwem, przetwórstwem środków odżywczych i handlem. Szczególnie ważne
znaczenie dla realizacji innowacji ekologicznych ma współpraca i dialog między
przedstawicielami rządu, władz administracyjnych, sektorem przemysłowym
i przedstawicielami świata nauki. Stanowi to również podstawowy instrument rozwoju zrównoważonego, który wymaga rozwiązań systemowych i zintegrowanych
o charakterze interdyscyplinarnym.
34 M. Urbaniec, M. Kramer, Innovationspotenziale durch umweltorientierte Kooperation, In. „Europejski Przegląd Naukowy”, Hrsg. J. Koperek, R. Kupczyk, M. Wilinski, Educator, Częstochowa
2008, S. 197-222.
35 M. Urbaniec, Umweltinnovationen..., op.cit., S. 245-250.
65
IRENEUSZ ŻUCHOWSKI dr inż. Ireneusz Żuchowski – Wyższa Szkoła Ekonomiczno‐Społeczna w Ostrołęce WPŁYW ŚWIADOMOŚCI 1•5 IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA FUNKCJONOWANIE PRZEDSIĘBIORSTW Abstract
AWARENESS OF THE IDEA OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT AND ITS IMPACT ON COMPANIES FUNCTIONING The paper discusses the meaning of awareness related to sustainable development and shows its influence on companies functioning. Current research indicates that managers understand environmental issues. Some companies take appropriate protective measures. In respondents’ opinion the most effective way to motivate companies to do it are high environmental fees or penalties. Idea rozwoju zrównoważonego pojawiła się jako próba udzielenia odpowiedzi
na zagrożenia, które w latach sześćdziesiątych XX wieku postrzegano w przewidywanym wysokim wzroście demograficznym, wyczerpywaniu zasobów naturalnych, narastającym zanieczyszczeniu środowiska, niezaspokojeniu podstawowych potrzeb
coraz większych grup ludzi oraz głębokiej destabilizacji systemów przyrodniczych
i społeczno-ekonomicznych.1 Koncepcja ta odegrała w drugiej połowie XX wieku olbrzymią rolę w kształtowaniu sposobu myślenia o wzajemnych stosunkach pomiędzy
społeczeństwem, gospodarką i zasobami środowiska przyrodniczego.2
Rozumienie procesów i zasad rozwoju zrównoważonego powinno być współcześnie wymagane szczególnie od przedsiębiorców i osób przygotowujących się do
pełnienia ról kierowniczych. Decydują oni lub będą decydować w przyszłości o istotnych z punktu widzenia ochrony środowiska procesach i sposobach funkcjonowania
przedsiębiorstw. Postawy, codzienne zachowania oraz stan wiedzy mogą być wskaź-
G. Zabłocki. Rozwój zrównoważony, idee, efekty, kontrowersje, rozprawa habilitacyjna, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2002, s. 13.
2 E. Mazur-Wierzbicka, Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako podstawa gospodarowania środowiskiem przyrodniczym, w: Funkcjonowanie gospodarki polskiej w warunkach integracji i globalizacji, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii US, Szczecin 2005, s. 33.
1
66
nikami przygotowania tych osób do wypełniania odpowiedzialnych ról społecznych,
w tym przypadku przedsiębiorcy, kierownika, dyrektora.3
1. KONCEPCJA ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO NA POZIOMIE PRZEDSIĘBIORSTWA Realizacja idei rozwoju zrównoważonego w skali globalnej nie będzie możliwa,
jeśli nie będzie ona wdrażana na poziomie mikroekonomicznym. W praktyce funkcjonowania przedsiębiorstw największe znaczenie z punktu widzenia ochrony środowiska ma ograniczanie i zapobieganie emisji zanieczyszczeń powstających w procesach produkcyjnych.
Rysunek 1. Transformacja koncepcji zrównoważonego rozwoju do poziomu przedsiębiorstwa Źródło: J. Adamczyk, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Kraków 2001, s. 31.
3 I. Żuchowski, Problematyka świadomości ekologicznej i znajomości pojęcia rozwoju zrównowa­
żonego wśród przyszłych kadr menedżerskich, w: Ekonomiczno­społeczne problemy rozwoju zrównoważonego, red. G. Karmowska, Akademia Rolnicza, Szczecin 2007, s. 329-330.
67
Wśród wymienianych korzyści będących konsekwencją wprowadzania systemów zarządzania środowiskowego do najczęściej wymienianych należy spadek kosztów działalności przedsiębiorstwa. Ich obniżenie wynika w pierwszej kolejności
z racjonalizacji zużycia wody i energii oraz surowców. Działania proekologiczne prowadzą również do zmniejszenia szkodliwości i ilości odpadów i ścieków oraz emisji
gazów i pyłów. Przedsiębiorstwo ponosi dzięki temu mniejsze koszty związane
z opłatami za korzystanie ze środowiska albo karami za przekroczenie warunków
korzystania z niego.
Rysunek 2. Korzyści z prowadzenia działań proekologicznych Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ewa Mazur-Wierzbicka, Wpływ zachowań proekologicznych na konkurencyjność przedsiębiorstw, w: Przedsiębiorstwo i państwo – wybrane problemy konkurencyjności, red.
T. Bernat, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007, s. 30-36; E. Mazur-Wierzbicka, Zarządzanie proekolo­
giczne..., op.cit., s. 63. Udział przedsiębiorstwa w programach proekologicznych przyczynia się również do kształtowania jego pozytywnego wizerunku w otoczeniu zewnętrznym
i wśród pracowników. Efekty takie zaobserwowano wśród przedsiębiorstw biorących
udział w programie Odpowiedzialność i Troska.4
2. METODYKA I CEL BADAŃ Badania przeprowadzono metodą osobistego wywiadu standaryzowanego we
wrześniu 2008 roku na terenie powiatów ostrołęckiego, makowskiego i przasnyskiego. Badaniem objęto 106 przedsiębiorstw. W badaniu uczestniczyli właściciele przedsiębiorstw, pełniący funkcję prezesa lub dyrektora względnie kierownika.
4 E. Mazur-Wierzbicka, Proekologiczna działalność przedsiębiorstw sektora chemicznego w: Za­
chowania rynkowe gospodarstw domowych i przedsiębiorstw w okresie transformacji systemowej w Polsce, red. D. Kopycińska, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2006, s. 187-197.
68
Ankieta składała się z dwóch części merytorycznych. Część A dotyczyła codziennych zachowań respondentów (będących właścicielami przedsiębiorstw lub pełniących w nich funkcje kierownicze) oraz znajomości i świadomości pojęcia rozwoju
zrównoważonego. Część B dotyczyła działań podejmowanych przez przedsiębiorstwa
w zakresie ochrony środowiska, postrzegania konieczności działań proekologicznych
oraz wpływu tych działań na przedsiębiorstwo. Narządzie badawcze w postaci kwestionariusza ankiety w części A zostało opracowane na bazie raportu Świadomość ekologiczna Polaków – wyniki badań. To ogólnopolskie badanie przeprowadzone
przez GFK Polonia we współpracy z firmą Bayer posłużyło za punkt odniesienia dla
wyników prezentowanych w niniejszej pracy.5
Wśród respondentów 35,8% stanowiły kobiety, a 64,2% mężczyźni. Zdecydowaną większość respondentów stanowiły osoby w wieku do 45 lat (77,4%) w tym od
18 do 26 lat – 30,2%, od 26 do 35 lat – 17% i od 35 lat do 45 lat – 30,2%. Respondenci
od 45 lat do 55 lat stanowili 20,8% badanych. Pozostała grupa respondentów to osoby w wieku powyżej 55 lat (1,8%). W badaniu uczestniczyły osoby z wykształceniem
wyższym (52,8%), średnim (45,3%) oraz zawodowym (1,9%).
Największą grupę respondentów stanowiły osoby pracujące na stanowisku dyrektora lub kierownika (56,9%). Właściciele przedsiębiorstw stanowili 37,2%, a prezesi – 5,9% respondentów. Spośród badanych przedsiębiorstw jednostki zatrudniające do 9 osób stanowiły 46,2%, 10 do 50 osób – 19,2%, 50 do 250 osób – 19,2% oraz
powyżej 250 osób – 15,4%. Wśród badanych przedsiębiorstw 24,5% stanowiły
przedsiębiorstwa produkcyjne natomiast 75,5% – usługowe. Struktura badanych
przedsiębiorstw z uwzględnieniem liczby lat funkcjonowania na rynku przedstawia
się następująca: do 5 lat – 13,5%, od 5 do 10 lat – 30,8%, od 10 do 15 lat – 19,2%, od
15 do 20 lat – 11,5% i powyżej 20 lat – 25%.
3. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA I ZACHOWANIA PRZEDSTAWICIELI BIZNESU Respondenci to grupa szczególna ze względu na pozycję społeczną, odpowiedzialność oraz fakt kierowania przedsiębiorstwami. Ludzie ci szczególnie powinni
zdawać sobie sprawę z wpływu ich codziennych zachowań na środowisko naturalne.
Ich codzienne zachowania powinny wskazywać na odpowiedni poziom świadomości
ekologicznej.
Respondenci zostali poproszeni o wskazanie czynności związanych z ochroną
środowiska, które są wykonywane w ich gospodarstwach domowych (rysunek 3).
Ponad 90% respondentów wskazało, że w ich gospodarstwach domowych wyłącza
się światło po wyjściu z pomieszczenia. Wynik ten jest nieznacznie wyższy niż wyniki
sondażu ogólnopolskiego, w którym 86% respondentów deklarowało takie zachowanie6 oraz niewiele niższy od wyników badań wśród studentów kierunku zarządzanie,
którzy w trakcie studiów mieli przedmiot zarządzanie rozwojem zrównoważonym,
Raport Badanie świadomości ekologicznej Polaków 2005. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.eduskrypt.pl/ebook-swiadomosc_ekologiczna_polakow_wyniki_badan_prze
prowadzonych_przez_ gfk_polonia_we_wspolpracy_z_firma_bayer-487.html. [Data wejścia 0503-2009].
6 Ibidem.
5
69
gdzie takie zachowania deklarowało 95%.7 Ponad 64% respondentów zadeklarowało, że członkowie ich gospodarstw domowych zakręcają kran w trakcie mycia zębów.
Rysunek 3. Czynności wykonywane w gospodarstwach domowych przedstawicieli przedsiębiorstw [%] 100,0%
90,6%
90,0%
80,0%
64,2%
70,0%
58,5%
60,0%
60,4%
49,1%
50,0%
37,7%
40,0%
43,4%
43,4%
35,8%
41,5%
30,0%
20,0%
10,0%
0,0%
Wyłącza się
Zakręca się
Myje się
Segreguje się Segreguje się Segreguje się Wykorzystuje
światło po
kran z wodą
naczynia w plastik* (butelki, szkło* (butelki,
papier*
się używany/
wyjściu z
podczas mycia zlewie/ misce
inne
słoiki, inne
(gazety, ulotki zadrukowany z
pomieszczenia
zębów
zmieniając
opakowania
opakowania
reklamowe,
jednej strony
wodę po umyciu plastikowe)
szklane)
opakowania
papier do
do opłukania
papierowe)
notatek
Zbiera się
papier na
makulaturę
Segreguje się Segreguje się
aluminium*
baterie/ leki*
(puszki i
opakowania z
folii
aluminiowej,
np. wieczka
jogurtów,
kefirów,
opakowania po
chipsach itp.)
Źródło: badania własne.
Rysunek 4. Segregacja odpadów w gospodarstwach domowych respondentów [%] 50,9%
64,2%
52,8%
64,2%
tworzywa szt.
szkło
aluminium
papier
Źródło: badania własne.
7 I. Żuchowski, Problematyka świadomości ekologicznej i znajomości pojęcia rozwoju zrównowa­
żonego wśród przyszłych kadr menadżerskich, w: Ekonomiczno­społeczne problemy..., op.cit.
70
W ponad połowie gospodarstw domowych segreguje się najważniejsze grupy
odpadów. W ponad 64% zbiera się szkło i tworzywa sztuczne do oddzielnych pojemników. Tak samo postępuje z papierem i aluminium odpowiednio 50,9% i 52,8% gospodarstw domowych. Segregowanie wszystkich odpadów w gospodarstwie domowym zadeklarowało 30,2% respondentów, co jest wynikiem znacznie wyższym niż
rezultaty uzyskane w badaniach ogólnopolskich, gdzie takie zachowanie zadeklarowało tylko 13% respondentów.
Spośród respondentów 77,4% zadeklarowało, że zna pojęcie rozwoju zrównoważonego, natomiast 22,6% przyznało, że tego pojęcia nie zna. Wynik taki wskazuje
na dużo większą znajomość pojęcia rozwoju zrównoważonego wśród przedstawicieli
przedsiębiorstw niż wśród ogółu Polaków. W sondażu ogólnopolskim taką znajomość
zadeklarowało tylko 40% badanych. Natomiast znajomość ta jest niższa w porównaniu do studentów kierunku zarządzanie, wśród których znajomość pojęcia zadeklarowało 85%.
Wśród respondentów deklarujących znajomość pojęcia rozwój zrównoważony
78% wskazało poprawną definicję (rysunek 5). Jest to wynik znacznie lepszy niż uzyskany w badaniach ogólnopolskich, gdzie spośród uczestników badania deklarujących znajomość tego pojęcia tylko 55% respondentów wskazało poprawną definicję.
Rysunek 5. Znajomość pojęcia rozwoju zrównoważonego [%] 90,0%
80,0%
78,0%
70,0%
60,0%
50,0%
41,7%
40,0%
30,0%
25,0%
20,0%
25,0%
12,2%
4,9%
10,0%
8,3%
0,0%
0,0%
4,9%
0,0%
Harmonijny rozwój
człowieka,
gospodarki i
przy rody
Harmonijny rozwój
wszy stkich gałęzi
gospodarki
Brak ingerencji
człowieka w przy rodę
tak, znam pojęcie rozw oju zrów now ażonego
Podporządkowanie
przy rody celom
człowieka
Brak odpowiedzi
nie, nie znam pojęcia rozw oju zrów now azonego
Źródło: badania własne.
Respondenci w większości deklarują, że wiedzieliby, jaką instytucję należy powiadomić w przypadku zagrożenia środowiska naturalnego (81,1%). Tylko niecałe
19% respondentów stwierdziło, że nie wiedziałoby, jaką instytucję należy powiadomić w takim przypadku.
71
Respondenci w zdecydowanej większości są przekonani o wpływie swego codziennego zachowania na środowisko naturalne (rysunek 6). Tylko 1,9% respondentów zadeklarowało, że ich zdaniem codzienne zachowania zdecydowanie nie wpływają na stan środowiska. Również zdecydowana większość respondentów kwalifikuje swoje zachowania jako proekologiczne. Tylko 18,9% respondentów stwierdziło, że
ich zachowania można zdecydowanie uznać za proekologiczne, natomiast 54,7%
określiło swoje zachowania jako raczej proekologiczne.
Rysunek 6. Wpływ zachowań respondentów na środowisko [%] 70,0%
60,0%
54,7%
58,5%
50,0%
40,0%
34,0%
30,0%
10,0%
18,9%
17,0%
20,0%
5,7%
9,4%
1,9%
0,0%
0,0%
0,0%
Nie w iem
Zdecydow anie
nie
Raczej nie
Wpływ codziennego zachow ania na środow isko
Raczej tak
Zdecydow anie
tak
Zachow anie respondenta jako proekologiczne
Źródło: badania własne.
Żaden z respondentów nie odpowiedział na to pytanie „zdecydowanie nie”,
a 17% odpowiedziało, że raczej nie można ich zachowań w życiu codziennym uznać
za proekologiczne. Ponad 9% respondentów nie potrafiło udzielić jednoznacznej odpowiedzi („nie wiem”).
4. DZIAŁALNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA Przedsiębiorstwa podejmują różne działania służące ochronie środowiska. Najczęściej deklarowane było stosowanie recyklingu odpadów – 60,4% badanych przedsiębiorstw (rysunek 7). Prawie 50% firm eliminuje powstawanie zanieczyszczeń
w procesach technologicznych, ponad 24% instaluje urządzenia wychwytujące i neutralizujące zanieczyszczenia, a prawie 21% umieszcza urządzenia, które tylko wychwytują zanieczyszczenia. Ponad 9% respondentów wskazało, że w ich przedsiębiorstwach prowadzi się inne działania proekologiczne, nie podając jednak konkretnych ich rodzajów.
72
Rysunek 7. Działania proekologiczne przedsiębiorstw [%] 70,0%
60,4%
60,0%
50,0%
49,1%
40,0%
30,0%
20,8%
24,5%
20,0%
9,4%
10,0%
0,0%
eliminujemy
tw orzenie
zanieczyszczeń
w procesach
technologicznych
stosujemy
recykling
instalujemy
urządzenia
ochronne
w ychw ytujące
zanieczyszczenia
instalujemy
urządzenia
ochronne
w ychw ytujące i
neutralizujące
zanieczyszczenia
inne jakie?
Źródło: badania własne.
Większość przedstawicieli przedsiębiorstw (61,5%) stwierdziła, że w ich przedsiębiorstwach został wdrożony system zarządzania środowiskowego (SZŚ), (rysunek
8). Około 46% respondentów zadeklarowało, że w ich przedsiębiorstwach prowadzi
się odpowiednią dokumentację. Tylko 7,5% przedsiębiorstw ma określoną politykę
ekologiczną, a w 26,4% ustalono zadania proekologiczne i wyznaczono osoby odpowiedzialne za ich realizację oraz prowadzono pomiary i stały monitoring. Wewnętrzne i zewnętrzne audyty przeprowadzane były w 24,5% przedsiębiorstw, a w 17%
przygotowano programy szkoleniowe i przeprowadzono szkolenia, uświadomiono
wszystkich pracowników w zakresie działań proekologicznych oraz ustalono programy działań środowiskowych i ich cele. Natomiast nieco ponad 20% firm dokonało
wstępnego przeglądu wpływu własnej działalności na środowisko naturalne i przeglądu aspektów środowiskowych.
Przedstawiciele badanych przedsiębiorstw pozytywnie postrzegają konieczność
podejmowania działań proekologicznych. Świadczy o tym niewielki odsetek respondentów, według których działania takie generują tylko zbędne koszty (rysunek 9). Dla
zdecydowanej większości respondentów konieczność podejmowania działań proekologicznych kojarzy się z możliwością uzyskania korzyści marketingowych, czyli polepszenia wizerunku przedsiębiorstwa (67,9%), pozyskania nowych kontrahentów
zwracających uwagę na kwestie ochrony środowiska (32,1%) oraz zwiększeniem
konkurencyjności przedsiębiorstwa (32,1%). Dla 66% firm konieczność działań proekologicznych jest związana z unikaniem płacenia kar. Według prawie 21% badanych
działania takie pozwalają na obniżenie kosztów działalności.
73
Rysunek 8. Działania związane z ochroną środowiska wprowadzone w przedsiębiorstwach [%] 70,0%
62,3%
60,0%
50,0%
45,3%
40,0%
30,0%
26,4%
26,4%
24,5%
20,8%
17,0%
20,0%
10,0%
17,0%
7,5%
0,0%
określono
politykę
proekologiczną
przygotowano
określono
ustalono
dokonano
dokonano
programy i
zadania i
program działań
przeglądu i
wstępnego
dostosowano się środowiskowych i wyznaczono przeprowadzono
przeglądu
szkolenia i
osoby
ich cele,
do wymogów
wpływu i
odpowiedzialne uświadomiono
prawnych,
aspektów
wszystkich
za nie
środowiskowych,
pracowników
prowadzi się
odpowiednią
dokumentacje
prowadzi się
pomiary i stały
monitoring
prowadzi się
wewnętrzne i
zewnętrzne
audyty
Źródło: badania własne.
Rysunek 9. Postrzeganie konieczności podejmowania działań proekologicznych przez przedstawicieli przedsiębiorstw [%] 80,0%
66,0%
70,0%
67,9%
60,0%
50,0%
40,0%
32,1%
32,1%
26,4%
30,0%
20,8%
20,0%
10,0%
5,7%
1,9%
0,0%
generują tylko
zbędne koszty,
umożliwiają i trudno powiedzieć
zwiększają
w sumie
pozwalają unikać
pozwalają
pozwalają
ułatwiają
konkurencyjność pozwalają obniżyć
płacenia kar,
polepszyć
pozyskiwać
ubieganie się do
przedsiębiorstwa,
koszty
wizerunek
nowych
dodatkowe środki
działalności,
przedsiębiorstwa,
kontrahentów dla
(kredyty
których sprawy
preferencyjne,
ochrony
dotacje)
środowiska nie są
obojętne,
Źródło: badania własne.
74
Wśród czynników motywujących do podejmowania działań proekologicznych
największe znaczenie ma groźba płacenia kar i opłat za zanieczyszczanie środowiska
(77,4%), (rysunek 10). Pozytywnie świadczy o przedsiębiorstwach to, że przez ponad
połowa badanych uznała za czynnik motywujący do zachowań proekologicznych konieczność dbania o środowisko naturalne. Mniej motywujące w tym zakresie są dla
przedsiębiorstw potrzeby konsumentów.
Zdecydowana większość badanych uważa, że kary i opłaty za zanieczyszczanie
i korzystanie ze środowiska naturalnego to dobry sposób zachęcania przedsiębiorstw
do podejmowania działań proekologicznych. Świadczy to o dużym zrozumieniu problemu przez kadrę zarządzającą oraz uznaniu takiego sposobu za bardzo skuteczny.
Rysunek 10. Czynniki motywujące przedsiębiorstwa do podejmowania działań proekologicznych [%] 90,0%
80,0%
77,4%
70,0%
60,0%
50,9%
50,0%
40,0%
30,0%
22,6%
20,0%
18,9%
10,0%
1,9%
0,0%
groźba płacenia kar i opłat potrzeby konsumentów,
potrzeby konsumentów,
jesteśmy przekonani, ze
za zanieczyszczanie
którzy poszukują produktów którzy poszukują produktów trzeba dbać o środowisko
środowiska
wytworzonych z
mniej uciążliwych dla
naturalne
poszanowaniem środowiska
środowiska
naturalnego
inne jakie?...
Źródło: badania własne.
Wśród korzyści wynikających z podejmowania działań proekologicznych przedstawiciele przedsiębiorstw wskazywali najczęściej na poprawę wizerunku przedsiębiorstwa (75,5%), a następnie ułatwienie działalności przedsiębiorstwa (43,4%),
(rysunek 11).
Respondenci wskazywali również, że dzięki podejmowaniu działań proekologicznych wzrastało zadowolenie i wydajność pracowników. Jako najmniej ważną korzyść wskazano wzrost rentowności przedsiębiorstwa. Może to wynikać z faktu, że
osiągniecie korzyści wskazanych przez największy odsetek respondentów prowadzi
bezpośrednio do wzrostu rentowności przedsiębiorstwa.
75
Rysunek 11. Korzyści wynikające z podejmowania działań proekologicznych przez przedsiębiorstwo 80,0%
75,5%
70,0%
60,0%
50,0%
43,4%
40,0%
30,0%
22,6%
18,9%
20,0%
13,2%
7,5%
10,0%
0,0%
dbałość o środowisko wzrasta zadowolenie i zwiększa rentowność
ułatwia funkcjonowanie
wydajność
przedsiębiorstwa
przedsiębiorstwa
pracowników
zwiększa się
konkurencyjność
przedsiębiorstwa
poprawia się
wizerunek
przedsiębiorstwa
inne jakie
Źródło: badania własne.
***
Podejmowanie działań proekologicznych przez przedsiębiorstwa wiąże się
z koniecznością znaczących nakładów. Jednocześnie ich brak działań powoduje powstanie szeregu innych kosztów. Oprócz tych związanych z koniecznością płacenia
kar i opłat, ważne w konkurencyjnej gospodarce są koszty marketingowe związane
z utratą zaufania klientów i partnerów handlowych. Zaniechanie tych działań wpływa
również negatywnie na wizerunek przedsiębiorstwa i jego pozycję konkurencyjną.
Niezbędne jest zrozumienie problematyki ochrony środowiska przez kadrę zarządzającą, aby w przedsiębiorstwie podejmowano takie inicjatywy.
Przeprowadzone badania wskazują, że kadra zarządzająca jest grupą dość dobrze rozumiejącą problematykę rozwoju zrównoważonego i ochrony środowiska.
Ludzie ci są przekonani, że ich codzienne zachowania mają wpływ na środowisko naturalne, co przekłada się na zachowania w życiu codziennym oraz działania podejmowane w przedsiębiorstwach, którymi zarządzają. Pozytywnie należy ocenić postrzeganie konieczności podejmowania działań proekologicznych w kontekście marketingowym i jednocześnie dostrzeganie roli i znaczenia percepcji tych działań przez
pracowników. O zrozumieniu problematyki i znaczenia działań proekologicznych
świadczy zwłaszcza akceptacja kar za zanieczyszczanie i opłat za korzystanie ze środowiska naturalnego.
76
AGNIESZKA BECLA dr inż. Agnieszka Becla – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu POZIOM ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ 1•6 KONSUMENTÓW W ZAKRESIE IDENTYFIKACJI ZNAKÓW EKOLOGICZNYCH Abstract
THE LEVEL OF ENVIRONMENTAL AWARENESS OF CONSUMERS –
RESULTS OF RESEARCH CONCERNING IDENTIFICATION OF ENVIRONMENTAL LABELS The paper presents the results of research concerning familiarity with environmental labels and the role they play in choices made by consumers. The study was conducted in 2008 in large chain stores in Głogów, Polkowice, Lubin and Legnica. On the basis of them conclusions were drawn and implementation recommendations were formed. Zrównoważony i trwały rozwój determinuje wiele wyzwań nie tylko ekonomicznych czy ekologicznych, ale również społeczno-etycznych oraz edukacyjnych
i informacyjnych. Jest to widoczne szczególnie w sferze wytwarzania, sprzedaży
i użytkowania produktów. Produkcja zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju
oznacza dla producentów dodatkowe obowiązki w zakresie przestrzegania odpowiednich reżimów technologicznych (jakościowych, ekologicznych) oraz konieczność
uczciwego informowania o cechach wytwarzanych produktów. Jest to warunkowane
zarówno przepisami prawa, jak i zasadami uczciwej konkurencji rynkowej.
Sprzedaż jest przestrzenią spotkania oczekiwań wytwórców i nabywców, które
są ujawniane w trakcie zachowań i negocjacji rynkowych. Wyrażają przy tym nie tylko krótkotrwałe i bieżące korzyści i reguły, ale również bardziej strategiczne systemy
aksjologiczne i zachowania. Użytkowanie odzwierciedla natomiast poziom świadomości ekologicznej i odpowiedzialności społecznej konsumentów. Nabywanie i użytkowanie produktów jest jednocześnie najlepszym testem rzeczywistych postaw proekologicznych lub antyekologicznych. Z ekologicznymi zachowaniami producentów
(oferentów) i nabywców (konsumentów) nie są sprzeczne ekonomiczne aspekty ich
działalności, jak na przykład próba umocnienia pozycji rynkowej, zapewnienia trwalszego dostępu do odpowiednich jakościowo produktów czy korzyści finansowe. Bardzo dobrym wyrazem tych wyzwań jest wykorzystanie ekoznaków i systemów certyfikacji ekologicznej (ecolabelling).
77
1. EKOZNAKOWANIE W EUROPIE I NA ŚWIECIE Znakowanie i certyfikacja ekologiczna jest nowoczesnym instrumentem realizacji celów polityki ekologicznej, a szerzej wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju.
Ekoznakowanie jest jednym ze sposobów kształtowania proekologicznej konsumpcji.
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) definiuje ekoznakowanie
jako dobrowolne nadawanie przez organizacje publiczne bądź prywatne etykiet w celu upowszechniania i promowania wśród konsumentów produktów, które są środowisko­
wo bardziej przyjazne od innych przy porównywalnych parametrach użytkowych i funkcjonalnych.1 Spełnia ono kilka ważnych funkcji:
•
ekologiczną – ograniczanie negatywnych oddziaływań na środowisko przyrodnicze w całym cyklu życia produktu;
•
informacyjną – wyróżnienie pewnej grupy wyrobów spełniających określone
wymagania ekologiczne, spośród innych produktów tej samej kategorii obecnych na rynku;
•
edukacyjną – kształtowanie odpowiedniej wiedzy, świadomości i postaw oferentów i nabywców;
•
marketingową – wzrost sprzedaży produktów proekologicznej;
•
stymulacyjną – wpływ na rozwój i upowszechnianie się proekologicznego postępu naukowo-technicznego i innowacji proekologicznych.
System znakowania ekologicznego najwcześniej został wprowadzony w krajach
skandynawskich. Od 1989 roku Norwegia, Szwecja, Islandia i Finlandia posiadają
wspólny znak ekologiczny „Nordic Swan”, czyli Nordycki Łabędź, którym objętych jest
40 grup produktów. Niemiecki system i znak ekologiczny Błękitny Anioł obejmuje 80
grup produktów (4300 wyrobów z ponad 1000 przedsiębiorstw). Francuski znak
„NF-Environment” istnieje od 1992 roku. Systemem ekoznakowania w tym kraju
zajmuje się Francuskie Stowarzyszenie Normalizacji i Rada Naukowa. Holenderski
znak ekologiczny „Stichting Milieukeur” powstał w 1992 roku z inicjatywy Ministerstwa Środowiska i Gospodarki. Większość ekoznaków w Holandii przyznaje się wyrobom z papieru. Austriacki znak ekologiczny „Umweltzeichen-Baume” został stworzony przez Ministerstwo Ochrony Środowiska w 1991 roku i jest przyznawany na
jeden rok. Funkcjonują również: hiszpańska ekoetykieta „AENOR-Medio Ambiente”,
amerykański program „Green Seal” – Zielona Foka, kanadyjski „Environmental Choice”, japoński „Eco Mark” i wiele innych.
Starania na rzecz ujednolicenia oznakowania ekologicznego podjęła Unia Europejska. W 1991 roku wprowadziła ona pierwszy znak ekologiczny w postaci tak zwanej „Margerytki”. Rok później, 23 marca 1992 roku, Rada EWG ustanowiła Europejski
System Znaku Ekologicznego (The European System of Ecological Label), którego celem było ustanowienie systemu znaków ekologicznych dla krajów Unii Europejskiej.
System ten miał promować wyroby wywierające mniejszy wpływ na środowisko
przyrodnicze na wszystkich etapach produkcji i użytkowania, a także informować
konsumentów o wpływie określonych wyrobów na to środowisko.2
Environmental Labeling in OECD Countries, OECD, Paris 1991, p. 87.
A. Matuszak-Flejszman, Ekolabeling środowiskowy, w: Od zarządzania środowiskowego do zin­
tegrowanego, red. A. Matuszak-Flejszman, Wyd. PZIiTS, Poznań 2002.
1
2
78
Znakowanie ekologiczne w wielu krajach stanowi istotny instrument zarządzania środowiskowego. Znaki wskazujące na ekologiczne aspekty jakości można podzielić na pozytywne, czyli przyznawane wyrobom przyjaznym środowisku, i negatywne
– ostrzegające konsumenta o zagrożeniach środowiskowych związanych z użytkowaniem, a zwłaszcza niewłaściwym obchodzeniem się z wyrobem. Osobną grupę stanowią znaki neutralne, mające znaczenie informacyjne; zwracają one uwagę na związek
z problematyką ekologiczną. Znaki wskazujące na negatywne aspekty ekologiczne są
stosowane na przykład w Belgii dla oznaczenia produktów obciążonych opłatami
i podatkiem ekologicznym. W praktyce stosuje się znaki stanowiące element systemów ekoznakowania lub też znaki zgłoszone w urzędzie patentowym jako towarowe
lub dla wzbogacenia wizerunku produktu.
Podstawowym warunkiem skutecznego działania znaków ekologicznych jest
odpowiednio wysoki poziom edukacji ekologicznej społeczeństwa. Promowanie przyjaznych środowisku wyrobów oraz proekologicznego modelu konsumpcji jest jednym
z najważniejszych elementów koncepcji rozwoju zrównoważonego i Globalnego Programu Działań Agenda 21, a także ważnym (podstawowym) celem ruchu konsumenckiego, określonego jako „zielony konsumeryzm”, który propaguje proekologiczny model stylu życia i przeciwstawia się rosnącej fali konsumpcji.3
Znaki ekologiczne są również instrumentem konkurencji w określonym segmencie rynku towarów. Ich wprowadzenie wiąże z mechanizmami konkurencji i jest
przez producentów traktowane jako jedno z narzędzi ekspansji rynkowej. Z komercyjnego punktu widzenia ekoznakowanie ma na celu zwiększenie sprzedaży produktów przyjaznych środowisku oraz eliminowanie tych, których wytwarzanie lub użytkowanie powoduje znaczne obciążenie dla środowiska przyrodniczego. Dzieje się tak
dzięki identyfikacji przez konsumentów i oferentów korzyści wynikających z kupowania wyrobów przyjaznych środowisku oraz silnego wpływu proekologicznych zachowań producentów na poprawę konkurencyjności firmy i jej wizerunku, wzrost
obrotów i udział w rynku.4 Nie bez znaczenia jest również ekologiczna strategia rozwoju przedsiębiorstw znajdująca swój wyraz między innymi w stosowanych rozwiązaniach techniczno-organizacyjnych oraz systemach zarządzania jakością i środowiskiem przyrodniczym.
Dodatkowo stosowanie znaków ekologicznych pozwala na ochronę interesów
społecznych, polegającą na przeniesieniu na producentów kosztów wytwarzania
i eksploatacji wyrobów, które nie spełniają norm środowiskowych, ochronę konsumentów za pomocą informacji umieszczanych na towarach, opakowaniach i materiałach reklamowych oraz ochronę i promocję firm, dzięki uwzględnieniu preferencji
konsumenta.
Znak ekologiczny musi spełniać wymogi znaku towarowego, zwłaszcza gdy nadaje mu się cechy znaku powszechnie znanego. Przyjmuje się, że znak towarowy powszechnie znany to taki, który jest stosowany na terenie całego kraju i zna go większość, a więc ponad 50% potencjalnych nabywców określonego wyrobu lub grupy
wyrobów. Pozytywny charakter cech wyrobu oznacza, że ekologiczny znak towarowy
nie może zawierać ostrzeżeń o zawartości w wyrobie niebezpiecznych substancji. Ten
S. Zaremba, Ekologia a idee zielonego konsumeryzmu, w: Ekologia wyrobów, Akademia Ekonomiczna, Kraków 1997.
4 J. Leśniak, Ekologiczne znaki towarowe w ochronie środowiska przyrodniczego, „Ekonomia
i Środowisko” 1995, nr 1.
3
79
wymóg pozytywnego oddziaływania wyrobu na środowisko przyrodnicze dotyczy nie
tylko pozytywnych cech pojawiających się w procesie użytkowania, lecz także cech
związanych z ochroną środowiska po zakończeniu okresu eksploatacji (recykling).
Znaki ograniczające się do tej grupy są nazywane informacyjnymi znakami ekologicznymi. Aby uniknąć nieporozumień, na ekoznaku lub obok niego powinna być umieszczona informacja o przyczynie ekoznakowania. Producenci mogą też umieścić na
produkcie własny tekst, pod warunkiem, że nie jest on sprzeczny ze znakiem ekologicznym. Znak ekologiczny powinien być czytelny dla konsumenta, tak aby mógł on,
jeśli zechce, wybrać spośród wielu innych wyrób o minimalnie negatywnym wpływie
na środowisko. Forma plastyczna ekoznaku powinna się kojarzyć ze środowiskiem.
Jest to szczególnie ważne, gdy znak pojawia się na rynku po raz pierwszy.
2. ROZPOZNAWANIE ZNAKÓW EKOLOGICZNYCH W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ W okresie pomiędzy 1998 a 2008 rokiem autorka przeprowadziła trzy cykle
(1998-2003-2008) badań dotyczących rozpoznawania znaków ekologicznych.
W ostatnim badaniu w 2008 roku analizie poddana została reprezentatywna próba
klientów wielkich sieci handlowych w Głogowie, Lubinie, Polkowicach i Legnicy.
Liczba respondentów wynosiła 160 osób, a ich struktura według płci i wieku odpowiadała przekrojom całej populacji klientów tych sklepów, co potwierdziły informacje uzyskane w odpowiednich komórkach marketingowo-promocyjnych tych podmiotów.
Respondenci odpowiedzieli na 13 pytań, z których większość dotyczyła problematyki znaków ekologicznych oraz kilka sprawdzało ich świadomość ekologiczną,
postawy konsumenckie, aktywność życiową. Były to następujące pytania:
1.
Skąd pochodzą Pani/Pana informacje o środowisku przyrodniczym i działaniach
proekologicznych przedsiębiorstw?
2.
Jaki znak ekologiczny Pani/Pan zna?
3.
Czy znaki ekologiczne mają duże znaczenie? (Dlaczego?)
4.
Czy Pani/Pan zwraca uwagę na znaki ekologiczne znajdujące się na opakowaniu?
5.
Który z zaprezentowanych znaków oznacza możliwość ponownego w formie
recyklingu wykorzystania produktu/opakowania?
6.
Czy znaki ekologiczne są dla Pani/Pana ważne i w jakim zakresie?
7.
Czy znaki ekologiczne są, Pani/Pana zdaniem, widoczne i zrozumiałe?
8.
Czy znak ekologiczny wpływa na Pani/Pana wybory produktów?
9.
Czy jest Pani/Pan skłonny zapłacić wyższą cenę za produkt ze znakiem ekologicznym, niż bez niego? (O ile?)
10. Czy informacje zamieszczone na opakowaniu są, według Pani/Pana, wiarygodne?
11. Czy w życiu lubi sobie Pani/Pan stawiać nowe cele i zadania?
12. Czy ulega Pani/Pan wpływom otoczenia i trendom?
13. Jak spędza Pani/Pan wolny czas?
80
Rysunek 1. Struktura odpowiedzi na pytanie: Skąd pochodzą Pani/Pana informacje o środowisku przyrodniczym i działaniach proekologicznych przedsiębiorstw? [%] 14
31
41
14
z rozmów
z relacji w mass‐mediach
z własnych doświadczeń i poszukiwań
z informacji na opakowaniach produktów
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Rysunek 2. Struktura odpowiedzi na pytanie: Jaki znak ekologiczny Pani/Pan zna? (pierwsze skojarzenie) [%] 1
13
25
20
Dbaj o czystość
21
Recykling
Odpowiadający normom UE
20
Nie testowany na zwierzętach
Bezpieczny dla ozonu
Zielone Płuca Polski
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
81
Pytanie pierwsze – Skąd pochodzą Pani/Pana informacje o środowisku przyrodniczym i działaniach proekologicznych przedsiębiorstw? – weryfikowało dominujące źródła informacji kształtujących wiedzę, świadomość ekologiczną i postawy respondentów. Potwierdził się wielokrotnie formułowany wniosek, że decydującą rolę
w kształtowaniu informacyjnym tych elementów odgrywają środki masowego przekazu. Nie bez znaczenia są również cechy produktów. Maleje natomiast rola własnych
poszukiwań i doświadczeń (ograniczenie znaczenia refleksji życiowej) i komunikacji
międzyludzkiej.
Pytanie drugie – Jaki znak ekologiczny Pani/Pan zna? – miało na celu sprawdzenie, jaki element graficzno-informacyjny spośród znaków ekologicznych najsilniej
oddziałuje na zmysły respondentów, klientów dużych sieci handlowych. Najczęściej
wskazywano znak „Dbaj o czystość”, który może kojarzyć się osobom odwiedzającym
supermarkety z pojemnikami na odpady. Co piąty respondent rozpoznawał znak recyklingu, spełniania norm Unii Europejskiej i nietestowania na zwierzętach.
Na pytanie, czy znaki ekologiczne mają duże znaczenie, ponad 30% respondentów odpowiedziało przecząco. Jest to zjawisko niepokojące z punktu widzenia możliwości realizacji strategii zrównoważonego rozwoju oraz kształtowania świadomości
ekologicznej i proekologicznych postaw konsumenckich za pomocą ecolabellingu.
Jednocześnie za istotne uznaje się znaki związane z powtórnym gospodarczym wykorzystaniem surowców (opakowań) i dbaniem o czystość otoczenia. Ocena systemów
recyklingu surowców w Polsce jest dość jednoznaczna. Systemy tego typu albo słabo
funkcjonują, albo nie istnieją w ogóle. Dbanie o czystość otoczenia przyrodniczego
także nie jest mocną stroną zachowania Polaków. Wystarczy tylko wziąć pod uwagę
zjawisko nielegalnych wysypisk czy stan estetyczny miast, wsi i osiedli.
Rysunek 3. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy znaki ekologiczne mają duże znaczenie? [%] 4 2
14
nie
36
tak, znak recyklingu
tak, znak dbaj o czystość
20
tak, znak bezpieczne dla ozonu
24
tak, znak zdrowej żywności
tak, znak Zielone Płuca Polski
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
82
Rysunek 4. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy Pani/Pan zwraca uwagę na znaki ekologiczne znajdujące się na opakowaniu? [%] 7
12
38
30
13
zdecydowanie nie
nie
raczej nie
tak
zdecydowanie tak
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Rysunek 5. Struktura odpowiedzi na pytanie: Który z zaprezentowanych znaków oznacza możliwość ponownego w formie recyklingu wykorzystania produktu‐opakowania? [%] 23
57
20
rozpoznał znak recyklingu
wskazał inny znak
nie wskazał żadnego znaku
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Ważne z punktu widzenia świadomości i postaw ekologicznych jest zjawisko
dostrzegania znaków ekologicznych na opakowaniach produktów. Kilkakrotne badania autorki, a także studia innych autorów potwierdzają fakt słabej identyfikacji tego
83
typu oznakowań. W przypadku prezentowanych badań czterech na pięciu respondentów mniej lub silniej nie zwraca uwagi na takie znaki. Tylko 20% uczestników badań
dostrzega te znaki i uwzględnia je w pewnym zakresie przy zakupie produktów.
Pytanie na temat znajomości znaku recyklingu miało zweryfikować rzeczywistą,
a nie tylko deklarowaną wiedzę i umiejętności w zakresie rozpoznawania znaków
ekologicznych. Trzech na pięciu respondentów poprawnie wskazało ten znak. W każdej piątce uczestników badania jeden mylił znaki, a jeden nie potrafił wskazać żadnego znaku.
Rysunek 6. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy znaki ekologiczne są dla Pani/Pana ważne i w jakim zakresie? [%] 23
37
8
32
ważne
mało ważne
nieważne
nie wiem
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Z testem na rozpoznanie znaków ekologicznych koliduje nieco odpowiedź na
pytanie Czy znaki ekologiczne są dla Pani/Pana ważne? Co trzeci respondent uznał
znaki ekologiczne za ważne dla siebie, chociaż z reguły nie potrafił uzasadnić dlaczego. Podobna część uczestników badań uznała je za mało ważne, także nie odpowiadając na pytanie dlaczego.
Odpowiedź na pytanie, czy znaki ekologiczne są widoczne i zrozumiałe, może
być interesująca dla czterech grup podmiotów – instytucji przyznających znaki ekologiczne i dokonujących odpowiedniej certyfikacji, zainteresowanych propagowaniem
proekologicznych postaw konsumpcyjnych, producentów towarów oznaczonych tymi
symbolami oraz projektantów. Pierwsza grupa zainteresowana jest promocją znaku,
druga – efektami edukacyjnymi, trzecia – efektami marketingowo-popytowymi, natomiast czwarta umiejętnością właściwego dotarcia do odbiorcy (adresata) z przekazem graficznym. Zastanawiającym wnioskiem z badań jest to, że ponad połowa respondentów nie potrafi lub nie chce właściwie odczytywać znaków ekologicznych
i związanej z nimi symboliki.
84
Rysunek 7. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy znaki ekologiczne są, Pani/Pana zdaniem, widoczne i zrozumiałe? [%] 15
44
41
tak
nie
nie wiem
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Rysunek 8. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy znak ekologiczny wpływa na Pani/Pana wybory produktów? [%] 12
27
61
nie wpływa w żaden sposób
wpływa w niewielkim zakresie
wpływa znacząco
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
85
W świetle powyższych sformułowań mniej zaskakująca jest struktura odpowiedzi na pytanie o wpływ znaków ekologicznych na wybory konsumenckie. Około 27%
respondentów nie uwzględnia w żaden sposób znaków ekologicznych w swoich decyzjach zakupu danego produktu, a prawie dwie trzecie bierze je pod uwagę w bardzo niewielkim zakresie. Rzeczywisty rynek „zielonego popytu” i kierujących się proekologicznymi pobudkami klientów obejmuje niewiele ponad dziesięć procent ogólnej liczby osób podejmujących decyzje wyboru nabywanych produktów.
Rysunek 9. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy jest Pani/Pan skłonny zapłacić wyższą cenę za produkt ze znakiem ekologicznym, niż bez niego? (O ile?) [%] 37
40
tak
23
nie
nie wiem
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Około 37% respondentów jest w pewnym zakresie tak silnie zdeterminowane,
że jest skłonna zapłacić wyższą cenę za produkty ekologiczne. Deklaracje te łączą się
z uznawanymi wartościami i głoszonymi poglądami, realizowanymi postawami,
a czasem ze świadomością, że produkcja proekologiczna może być kosztowniejsza niż
tradycyjna. Respondenci nie potrafili jednak najczęściej odpowiedzieć na pytanie, jak
szeroka jest ta deklarowana akceptacja wyższych obciążeń finansowych. Co czwarty
uczestnik badania nie akceptował z żadnych powodów wyższych cen za ekologiczne
cechy produktu. To dość charakterystyczna syndromiczna postawa oczekiwania dodatkowych korzyści bez chęci ponoszenia wyższych kosztów. Niechęć do wyższych
cen za produkty ekologiczne może łączyć się również z brakiem akceptacji do jakichkolwiek wyższych obciążeń finansowych lub brakiem możliwości dochodowych do
ponoszenia takich obciążeń. Symptomatyczny jest natomiast fakt, że czterech z dziesięciu respondentów nie potrafiło udzielić jednoznacznej odpowiedzi na tak postawione pytanie, co świadczy o nieuporządkowanych preferencjach konsumenckich.
86
Rysunek 10. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy informacje zamieszczone na opakowaniu są, według Pani/Pana, wiarygodne? [%] 25
27
48
tak, ufam większości informacji
tak, ufam niektórym informacjom
nie ufam zadnym informacjom
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Problem zaufania do informacji zawartych na opakowaniach jest jeszcze jednym
indykatorem rzeczywistej wiedzy, poziomu świadomości i realizowanych postaw
proekologicznych. Mniej niż 30% respondentów ma zaufanie do tego typu informacji,
chociaż trudno jest im określić, czy wynika ono z zaufania do producenta, posiadanej
wiedzy, czy wręcz przeciwnie – z jej braku, aby dokonać właściwej weryfikacji prawdziwości tych informacji. Prawie połowa uczestników badania ma zaufanie tylko do
niektórych informacji tego typu. Również w tym przypadku trudno określić (metodyka badań na to nie pozwalała), czy są to informacje, które można sprawdzić lub które
są dla danego konsumenta zrozumiałe. Jedna czwarta respondentów zdecydowanie
nie ufa żadnym informacjom zamieszczonym na opakowaniach. Także w tym przypadku nie wiadomo, czy jest to efekt własnych doświadczeń, niedostatku wiedzy,
niemożności lub braku chęci weryfikacji prawdziwości tych informacji, czy też faktu
używania zbyt fachowego, hermetycznego języka, czyniącego tekst niezrozumiałym
dla odbiorcy.
Trzy kolejne pytania były formą weryfikacji postaw życiowych i konsumenckich
respondentów. Chodziło w nich o sprawdzenie, czy są to osoby aktywne życiowo,
otwarte na nowe wyzwania lub wręcz ich szukające, czy też raczej tradycyjne w zachowaniach i postawach. Często bowiem formułuje się pogląd, że przejście ku postawom proekologicznym wymaga aktywności, otwartości, innowacyjności, a czasami
nawet życiowej przedsiębiorczości.
Z analizy odpowiedzi na pytanie, czy w życiu lubi sobie Pani/Pan stawiać nowe
cele i zadania? konserwatywne postawy deklarowało zaledwie 13% respondentów.
Dwie trzecie twierdziło, że bardzo chętnie lub chętnie stawia takie cele i zadania.
87
Metodyka zastosowana w badaniach nie pozwoliła jednak zweryfikować, czy są to
cele i zadania o dużej skali, czy wręcz przeciwnie, wymagające niewielkich działań.
Rysunek 11. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy w życiu lubi sobie Pani/Pan stawiać nowe cele i zadania? [%] 22
37
13
28
zdecydowanie tak
wydaje mi się, że tak
zdecydowanie nie
nie mam zdania
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Rysunek 12. Struktura odpowiedzi na pytanie: Jak spędza Pani/Pan wolny czas? [%] 17
56
27
aktywnie
biernie
trudno powiedzieć
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
88
Większy odsetek respondentów, niż deklarujących tradycyjne podejście do życia, stwierdził, że preferuje bierne formy spędzania czasu wolnego. Podobnie, jak
przy innych pytaniach, zastanawiający jest zawsze relatywnie wysoki odsetek osób,
które nie potrafią jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie.
Pytanie Czy ulega Pani/Pan wpływom otoczenia i trendów? pozwoliło dokonać
weryfikacji udziału dominujących zachowań konsumenckich. W ekonomicznej teorii
konsumenta wyodrębnia się dwie podstawowe grupy takich postaw – konwencjonalne, zgodne z modelem racjonalnego konsumenta oraz niekonwencjonalne (paradoksalne) postawy.5 Respondenci biorący udział w badaniu również należą do tych
dwóch grup – za pierwszą grupą postaw opowiedziało się 61%, a za drugą 21% osób.
Dominacja pierwszego podejścia zmusza do bardziej złożonych działań edukacyjnoinformacyjnych z zakresu znaków i produktów ekologicznych. Daje jednak możliwości ukształtowania znacznie trwalszych i lepiej uzasadnionych proekologicznych postaw konsumenckich. Postawy oparte na modzie i trendach są bardziej labilne i krótkookresowe.
Rysunek 13. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy ulega Pani/Pan wpływom otoczenia i trendom? [%] 8
28
13
18
33
zdecydowanie nie poddaję się
nie poddaję się
nie mam zdania
poddaję się
zdecydowanie poddaję się
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
3. REKOMENDACJE DLA PRAKTYKI I POLITYKI EKOLOGICZNEJ Znaki i znakowanie ekologiczne produktów są ważnym instrumentem realizacji
bieżącej polityki ekologicznej i długookresowych strategii zrównoważonego rozwoju.
Pełnią przy tym kilka istotnych funkcji odnoszących się do pojedynczego człowieka,
społeczeństwa i gospodarki oraz środowiska przyrodniczego. Dotychczasowe do5
Por. A.Becla i in., Elementy mikroekonomii, Wyd.I-BIS, Wrocław 2002, rozdz.3.
89
świadczenia stosowania tych narzędzi pozwoliły zarówno zidentyfikować zalety, ale
także wskazać na niedoskonałości i ograniczenia. Potwierdzają je również badania,
których wyniki były przedmiotem przedstawionego opracowania. Należy zwłaszcza:
•
wzmacniać i doskonalić narzędzia oddziaływania edukacyjno-informacyjnego,
ponieważ one warunkują sukces długookresowych przedsięwzięć proekologicznych, w tym również strategii zrównoważonego rozwoju;
•
zwrócić uwagę na te przedsięwzięcia i formy oddziaływania, które kształtują
pożądane środowiskowo i społecznie postawy ludzkie, poglądy i systemy wartości;
•
skierować intensywne działania do tych grup konsumentów, którzy obojętnie
podchodzą do problemów ochrony i racjonalnego wykorzystania środowiska
przyrodniczego;
upowszechniać wiedzę o negatywnych skutkach oddziaływań antropogenicz•
nych na środowisko przyrodnicze oraz o możliwych (realizowanych i potencjalnych) przedsięwzięciach ograniczających tę antropopresję;
•
rozszerzać zasięg znakowania ekologicznego, w tym na usługi i przedsięwzięcia
oraz zadbać o promocję znaków ekologicznych w celu podniesienia poziomu ich
identyfikowalności;
•
ściślej powiązać działania z zakresu znakowania ekologicznego z rzeczywistymi
wymiarami (cechami) zachowań konsumenckich; umożliwi to likwidację lub
ograniczenie różnych barier rozwoju ekoznakowania i aktywizację czynników
sprzyjających transformacji rzeczywistych postaw i zachowań konsumenckich,
od antyekologicznych do proekologicznych.
•
zwiększyć nakłady i zintensyfikować wysiłki w zakresie badania uwarunkowań
i skutków procesów ekoznakowania, tworzenia przejrzystych systemów certyfikacji w tej sferze oraz korzystania z osiągnięć innych krajów, zwłaszcza Unii
Europejskiej;
zaktywizować współpracę Polski z krajami Unii Europejskiej oraz innymi pań•
stwami europejskimi, także na forum międzynarodowym.
90
DANUTA DZIAWGO dr hab. Danuta Dziawgo, prof. UMK – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 1•7
Abstract
IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W RELACJACH INWESTORSKICH
SUSTAINABLE DEVELOPMENT IDEA IN INVESTOR RELATIONS
The analysis presented in this paper concerns using sustainable development concept in inves‐
tor relations. The analysis was conducted in relation to websites of stock exchange companies of WIG20 index. For comparison purposes there have been presented also results of other research made for American market using the selected group of companies from S&P index. Additionally, the analysis presented here takes into consideration selected reports of compa‐
nies others than WIG20 index. The results of this analysis prove that the issues related with sustainable development are already present in investor relation and take an active part within the frameworks of transpa‐
rency policy of WIG20 companies. However, the group of companies charactertized by their purposeful policy in this aspect, is still insignificant. Niniejsze opracowanie zostało wykonane w ramach projektu badawczego finansowanego ze środków na naukę w latach 2007-2010.
O przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstw decydują w coraz większym
stopniu tak zwane miękkie elementy, jak na przykład zaufanie kontrahentów – czy
nawet szerzej – interesariuszy, etyka prowadzonego biznesu, społeczna odpowiedzialność firmy, zarządzanie zasobami ludzkimi, wiedzą, a także relacje inwestorskie,
które stały się ważnym elementem w procesie komunikacji z otoczeniem firmy,
w tym pozyskiwania kapitału oraz kreowania zróżnicowanych źródeł dostępu do niego.
Relacje inwestorskie (IR) odnoszą się przede wszystkim do spółek giełdowych;
są jednak obecne w każdej firmie, bez względu na jej formę prawną. Inwestorem bowiem jest nie tylko właściciel (akcjonariusz), ale i podmiot użyczający czasowo swojego wolnego kapitału (obligatariusz, kredytodawca, pożyczkodawca, leasingodawca,
kontrahent udzielający kredytu kupieckiego). Te podmioty zwracają szczególną uwagę na bieżącą sytuację finansową firmy oraz możliwości jej rozwoju w przyszłości.
Perspektywy rozwoju firmy powiązane są niewątpliwie ze społeczną odpowiedzialnością biznesu. Interesujące jest zestawienie dwóch elementów, a mianowicie relacji
inwestorskich oraz koncepcji zrównoważonego rozwoju. Są one poddawane obecnie
91
różnorodnym analizom ekonomicznym; są także przedmiotem dyskusji w mediach,
choć zazwyczaj stanowią odrębne tematy.
1. ISTOTA RELACJI INWESTORSKICH Relacje inwestorskie stanowią zespół świadomych, planowych i systematycznych działań podejmowanych przez spółkę w celu ustanowienia i utrzymania komunikacji – w szczególności na poziomie finansowym – pomiędzy spółką a inwestorami
obecnymi i potencjalnymi.1 Działania te powinny przyczyniać się do:
•
prawidłowego wypełniania obowiązków informacyjnych wynikających z odpowiednich regulacji prawnych;
•
rzetelnej wyceny papierów wartościowych;
•
ograniczenia ryzyka inwestycyjnego (specyficznego i systematycznego);
•
kreowania zróżnicowanych źródeł dostępu do kapitału;
•
zapewnienia stabilności finansowania zarówno przedsiębiorstwa, jak i realizowanych przez niego projektów;
•
pozyskania i utrzymania zaufania interesariuszy do podmiotu gospodarczego.
W Polsce IR często mylone są z relacjami publicznymi (public relations – PR), czy
nawet z promocją i reklamą. Tymczasem, pomimo że wszystkie te rodzaje relacji nakierowane są na dostarczanie podmiotom zewnętrznym informacji o spółce, to jednak stanowią one odrębne dziedziny wzajemnych zależności pomiędzy spółką a otoczeniem. Działania PR mają na celu komunikację z szeroko pojętym otoczeniem spółki, kreowaniem i utrzymaniem pożądanego wizerunku podmiotu. Głównym celem IR
jest natomiast kształtowanie wizerunku firmy wśród społeczności inwestorów (nie
tylko obecnych akcjonariuszy, obligatariuszy, ale i potencjalnych inwestorów), prowadzące do utrzymania oraz zwiększenia zainteresowania inwestorów i budowania
w ten sposób ich więzi ze spółką, a także współdziałania w zakresie realizacji celów
spółki i inwestorów.
Obecnie z punktu widzenia potrzeb rynku, niewystarczające jest już jedynie
proste wypełnianie przez spółki nałożonych przez regulacje prawne obowiązków
informacyjnych. Formułowane są oczekiwania interaktywnej komunikacji ze społecznością inwestorów, wykraczającą poza standardowe przestrzeganie przepisów
prawnych. Wzrost świadomości ekonomicznej obywateli skutkuje między innymi
niespotykaną wcześniej ich aktywnością ekonomiczno-społeczną wyrażającą się
w różnych formach, między innymi poprzez aktywność akcjonariuszy mniejszościowych na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy, funkcjonowanie organizacji wzywających do zmiany zachowań firm (w tym bojkotu produktów danych firm), walczących o „wrażliwość społeczną” spółek czy etyczne zachowanie korporacji. Te zjawiska
zachodzące w otoczeniu implikują zmiany w zachowaniu firm, które jako podmioty
1 D. Dziawgo, Ewolucja relacji inwestorskich na międzynarodowym rynku finansowym, w: Współ­
czesne finanse. Stan i perspektywy rozwoju rynku finansowego, red. D. Dziawgo, UMK, Toruń
2008, s. 66.
92
uczące się w sposób trwały dokonują analizy SWOT, aby wykorzystując szanse płynące z otoczenia i mocne strony firmy, niwelować jej słabe strony oraz zagrożenia.2
Relacje inwestorskie wydają się więc naturalnym kanałem komunikacji spółki
z otoczeniem, także w zakresie zagadnień związanych ze zrównoważonym rozwojem.
Jest to uzasadnione tym bardziej, że nie wymaga ponoszenia dodatkowych kosztów
ze strony spółki. Wystarczające jest rozbudowanie sekcji „raportów finansowych” na
stronie internetowej o tak zwane raporty środowiskowe. Równocześnie raporty finansowe mogą łatwo zostać wzbogacone o dodatkowe rozdziały związane z odpowiedzialnym prowadzeniem działalności gospodarczej.
2. KOMUNIKACJA W DZIEDZINIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU JAKO WYZWANIE DLA WSPÓŁCZESNYCH FIRM Wydaje się, że największym wyzwaniem współcześnie działających firm jest
prowadzenie działalności uwzględniającej koegzystencję społeczno-gospodarczą.
Koncepcje environmental­social­governance (ESG)3 wywodzą się z nurtu określonego
jako zrównoważony rozwój i próbują stworzyć uniwersalne narzędzia do realizacji
w praktyce jednego z największych wyzwań XXI wieku, jakim jest prowadzenie działalności sprzyjającej zrównoważonemu rozwojowi.
W rezultacie są formułowane różne zasady, procedury, wskaźniki, indeksy, kryteria, aby ułatwić implementację idei zrównoważonego rozwoju w praktyce działalności firm. Inicjatywą, która wzbudziła na międzynarodowym rynku finansowym olbrzymie w tym względzie zainteresowanie, jest Global Reporting Initiative (GRI). Prace nad tym standardem trwały już w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, ale formę
dokumentu przybrały w 2000 roku. Druga wersja, znana jako G2, została ogłoszona
w 2002 roku stając się de facto globalnym standardem sprawozdawczości w zakresie
zrównoważonego rozwoju. Najnowsza, trzecia generacja standardu, określana
w skrócie jako G3, została wprowadzona w 2006 roku. Wyraźnie widoczna jest przy
tym ewolucja GRI w kierunku upodobnienia do sprawozdania finansowego, chociaż
samo GRI nie jest obligatoryjne.
Jednocześnie inwestorzy postulują wprowadzenie elementów z zakresu zrównoważonego rozwoju do obligatoryjnego sprawozdania finansowego. Postulat taki
inwestorzy zgłosili już do amerykańskiej komisji nadzoru (Security and Exchange Commission – SEC). Uważają, że wymagana lista ujawnień w sprawozdaniu finansowym powinna zostać rozszerzona, w szczególności o ryzyko klimatyczne. Uzasadniają
oni, że informacje takie są niezbędne przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych
w XXI wieku, stąd ich podawanie powinno być wymagane w przepisach prawnych.4
Niezbędnym elementem zaprezentowania firmy jako prowadzącej działalność
gospodarczą w sposób odpowiedzialny jest niewątpliwie sprawozdawczość. W świeD. Dziawgo, Nowa formuła relacji inwestorskich, “Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie” 2007,
nr 1, s. 50.
3 Do tego nurtu należy zaliczyć między innymi: corporate citizenship, corporate social responsi­
bility, socially responsible investment.
4 R. Kropp, Institutional Investors Call on SEC to Require Climate Change Disclosure, „SocialFunds” 2008, 5 november.
2
93
cie międzynarodowych finansów od lat toczy się dyskusja, jak wystandaryzować dane
z raportu środowiskowego na wzór raportu finansowego – a więc przede wszystkim,
jakie elementy powinien zawierać raport na temat społecznej odpowiedzialności, aby
spełniał oczekiwania informacyjne różnych grup interesariuszy.
W świetle przytoczonych faktów oraz dyskusji odbywającej się na rynku międzynarodowym, interesująca wydaje się analiza znaczenia tak zwanej społecznej odpowiedzialności w spółkach, których akcje zaliczane są do indeksu giełdowego
WIG20.
3. SPRAWOZDAWCZOŚĆ Z ZAKRESU ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU SPÓŁEK AMERYKAŃSKICH Spółki, których akcje notowane są na giełdzie w Nowym Jorku, w wyniku aktywności różnych inwestorów i konsumentów, już od dawna wdrażają pewne działania z zakresu „odpowiedzialnego biznesu”. Dlatego też celowe jest przytoczenie wyników badania spółek z indeksu S&P100, jakie od 2005 roku przeprowadza Sustaina­
ble Investment Research Analyst Network (SIRAN). Wynika z nich, że 50% firm z indeksu S&P100 sporządza raporty z zakresu zrównoważonego rozwoju, a 33%
uwzględnia w nich elementy GRI. Wprawdzie rynek amerykański często podaje się za
przykład rynku wiodącego, jednak przytoczone powyżej wyniki trudno uznać za budujące.
Wśród szczegółowych wyników na przytoczenie zasługują następujące:
•
86% badanych firm posiada na swojej stronie internetowej sekcję dotyczącą
zrównoważonego rozwoju w firmie (58% w 2005 roku);
•
49% sporządziło za 2007 rok sustainability report5 (39% w 2005 roku);
•
41% uwzględniło przynajmniej jedno zalecenie zawarte w standardach GRI
(24% w 2005 roku);
•
34% uwzględnia indeks GRI w swoim raporcie (20% w 2005 roku).6
Analizy dotyczące zrównoważonego rozwoju przeprowadzono w oparciu o 6
głównych pytań:
1.
Czy na stronie internetowej firmy znajdują się informacje z zakresu zrównoważonego rozwoju w osobnej sekcji?
2.
Czy w danym roku został opublikowany raport z zakresu równoważonego rozwoju?
3.
Czy firma uwzględnia zalecenia GRI przy sporządzaniu raportu?
4.
Czy raport zawiera indeks bazujący na przewodniku GRI?
5.
Czy raport został sporządzony w oparciu o wytyczne zawarte w G2 czy G3?
6.
Czy w raporcie określono cele do osiągnięcia?7
Na potrzeby tego badania sustainability report został zdefiniowany jako raport, który zawiera
dane dotyczące przynajmniej trzech obszarów: sprawy ochrony środowiska, społeczne i korporacyjne.
6 Sustainability Reporting by S&P 100 Companies made major advances form 2005­2007, SIRAN
[Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: www.siran.org/ [Data wejścia 08-11-2008].
7 [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: www.siran.org [Data wejścia 08-11-2008].
5
94
Na rynku amerykańskim blisko 90% firm indeksu S&P100 posiada na swojej
stronie internetowej część dotyczącą zrównoważonego rozwoju, ale jedynie 50%
sporządziło osobny raport środowiskowy. Co więcej, jedynie 34% raportów środowiskowych można uznać za odpowiednie jakościowo, ponieważ zawierały szeroki przekrój szczegółowych danych. Wynik ten trudno uznać za satysfakcjonujący.
4. SPRAWOZDAWCZOŚĆ ŚRODOWISKOWA POLSKICH SPÓŁEK Z INDEKSU WIG20 Zestawienie spółek wchodzących w skład indeksu WIG20, z uwzględnieniem
poziomu ich sprawozdawczości z zakresu ochrony środowiska, zawarto w tabeli 1.
W analizowanych spółkach wyraźnie widoczne jest relatywnie małe znaczenie raportów pozafinansowych. Spośród 20 firm wyróżnia się 5 podmiotów (25%). Jest to mająca swoją siedzibę w Czechach spółka CEZ SA oraz spółki z centralą w Polsce: BRE
Bank SA, LOTOS SA, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA, Polski Koncern
Naftowy ORLEN SA. W pozostałych spółkach bądź pomija się kwestię zrównoważonego rozwoju w ogóle (9 spółek, czyli 45%), bądź też traktuje się ją bardziej marketingowo (2 spółki, czyli 10%).
Tabela 1. Raporty środowiskowe firm z indeksu WIG 20 Spółka Agora Asseco Poland Bioton BRE BZWBK Osobny raport Wyraźnie wyodrębniona część w finansowym raporcie rocznym Uwagi – – –
–
–
–
– Raport o społecznej odpowiedzialności BRE Banku 2007 –
‐
– –
–
Raport ten na www ujęto w sekcji „O BRE Banku”, zakładka „odpowiedzialność społecz‐
na”; s.24, łącznie s.46 ponieważ raport w wersji drukowanej jest dwujęzyczny – pierw‐
sza część w języku polskim a druga w języku angielskim
Na www zakładka „odpowiedzialność spo‐
łeczna”, ale nie ma w niej raportu –
Zakładka „investors”, w niej część „corporate affairs”, a w niej osobny raport (także w języ‐
ku angielskim i polskim), s.97 Cersanit – CEZ Sprawozdanie w sprawie społecznej odpowiedzialności biznesu grupy CEZ 2007 Genin – Holding GTC – KGHM – –
–
–
–
–
„Jesteśmy częścią tego Struktura wydatków ekologicznych i emisji świata”
zanieczyszczeń 95
Spółka Lotos PBG Osobny raport Raport społecznej odpowiedzialności biznesu za lata 2006‐
2007 Wyraźnie wyodrębniona część w finansowym raporcie rocznym –
Uwagi Umieszczony na stronie startowej, pod rocz‐
nym raportem finansowym. Uwzględnia wy‐
tyczne GRI (GRI 2), s.120. Zwycięzca w kon‐
kursie „Raporty społeczne 2008 – Nagrody za najlepiej sporządzone raporty z zakresu spo‐
łecznej odpowiedzialności biznesu w Polsce” W części „O nas”; s.4.
Raport środowiskowy –
2004‐2007
Pekao SA – „Zasoby ludzkie i kor‐ –
poracyjna działalność społeczna”
PGNiG Raport środowiskowy „Relacje z otocze‐
Raport środowiskowy wyszczególniony przy 2007 niem” rocznym raporcie finansowym, łatwy do zna‐
lezienia, s.30. W raporcie finansowym wyciąg z raportu środowiskowego (11 stron). „Ochrona środowiska” Na stronie www zakładka „odpowiedzialny PKN Raport społecznej biznes”, a w niej część „raporty” w której Orlen odpowiedzialności umieszczono Raport społecznej odpowie‐
2007 dzialności 2007. Raport ekologiczny Raport ekologiczny 2007 jest umieszczony 2007 w zakładce „odpowiedzialny biznes”, w części „ochrona środowiska”. Oba pliki są niemożli‐
we do uruchomienia – komunikat: plik jest uszkodzony.
PKO BP – –
–
Polimpex „Firma społecznie Ochrona środowiska zajmuje 5 linijek tekstu. MS odpowiedzialna”
Polnord – –
–
TP SA – –
Zakładka na www „inicjatywy społeczne” zawiera m.in. części o ochronie środowiska i pracownikach, ale ubogie w treści. TVN – –
–
Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy odpowiednich stron internetowych [Data wejścia 08-112008].
Po zestawieniu spółek z WIG20 z firmami ze S&P100 otrzymano następujące
wyniki:
•
część dotyczącą zrównoważonego rozwoju na stronie internetowej posiada 45%
firm z WIG20 oraz 86% firm ze S&P100;
•
za 2007 rok sustainability report sporządziło 40% firm z WIG20 oraz 49% ze
S&P100;
•
przynajmniej jedno zalecenie zawarte w wytycznych GRI uwzględniło 40% firm
z WIG20 oraz 41% ze S&P100 (ale jedynie 15% firm z WIG20 wyraźnie powołało się na nazwę GRI oraz oznaczenia stosowane w GRI);
•
indeks GRI w swoim raporcie zawarło 5% firm z WIG20 oraz 34% ze S&P100.
96
Ponieważ 30% firm z WIG20 opracowało osobny raport środowiskowy, odpowiednio go nazywając,8 a kolejne 15% ujęło dane z zakresu zrównoważonego rozwoju w wyraźnie wyodrębnionej części finansowego raportu rocznego, to można przyjąć, że 45% firm z indeksu WIG20 monitoruje zagadnienia zrównoważonego rozwoju.
Należy zasygnalizować relatywnie małą przydatność raportów środowiskowych
w sytuacji, kiedy nie są one łatwo dostępne do odszukania na stronie internetowej.
Najkorzystniejsze jest umieszczenie raportów środowiskowych przy finansowym
raporcie rocznym. Tak właśnie uczyniły firmy CEZ, LOTOS oraz PGNiG. Dzięki temu
raporty te są dostrzegane przez inwestorów i szerzej – interesariuszy, ponieważ to
właśnie zakładka „relacje inwestorskie” zawiera najczęściej analizowane dane firmy.
Oczywiście dodatkowo raporty te mogą być umieszczone w odpowiednich zakładkach dotyczących na przykład odpowiedzialnego biznesu bądź informujących o działalności firmy. Analiza obecnego umieszczenia raportów środowiskowych wyraźnie
wskazuje na trudność w ich lokalizacji w przypadku BRE Banku oraz PKN Orlen, ponieważ są one umieszczone w różnych zakładkach. Również mnożenie liczby raportów (jak w przypadku PKN Orlen) utrudnia ich kompleksową analizę.
Raport ekologiczny PKN Orlen jest szablonowy, na 30 stronach zawiera niewiele
danych. Drugi z raportów – Raport społecznej odpowiedzialności zawiera 47 stron
i uszczegóławia dane ujęte w finansowym raporcie rocznym. Mankamentem obu dokumentów jest podejście historyczne, a także brak pewnej syntezy – raporty oparte
są na opisaniu przypadków, wywiadach z pracownikami.
Spośród analizowanych raportów środowiskowych wyróżniają się cztery, przy
czym każdy z nich istotnie różni się od innych. Raport spółki CEZ jako jedyny przedstawia prognozy, cele i zamierzenia – nawet do 2050 roku (przy zadaniach dotyczących rekultywacji terenów). Zawarte są w nim także pewne elementy określone
w standardzie GRI. Raport BRE Banku również zawiera wiele elementów z wytycznych GRI, ujętych w syntetyczny sposób. Raport PGNiG zawiera dane za okres trzech
lat, zaprezentowane w sposób bardzo zwięzły i przystępny, a przy tym atrakcyjny
graficznie, ale bez odwołań do GRI. Natomiast raport spółki LOTOS jako jedyny został
sporządzony zgodnie z wytycznymi GRI.
Raport grupy kapitałowej LOTOS zwyciężył w drugiej edycji konkursu „Raporty
społeczne 2008 – Nagrody za najlepiej sporządzone raporty z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu w Polsce”. Konkurs ten organizują PricewaterhouseCoopers,
Forum Odpowiedzialnego Biznesu oraz CSR Consulting. W pierwszej edycji, spośród
17 firm działających na rynku polskim, wygrała firma Danone.9 Analiza dokonywana
jest w trzech obszarach: kompletność (waga 40%), zaufanie (40%) oraz sposób
przedstawienia raportu odbiorcom (20%). Raport społecznej odpowiedzialności bizne­
su za lata 2006­2007 Grupy LOTOS został doceniony z uwagi na kompleksowe wykorzystanie wytycznych GRI, szeroki zakres zaprezentowanych zagadnień i dobór informacji, a także zastosowanie danych liczbowych i wskaźników. Raport, o objętości
120 stron, został podzielony na 6 części, w których przedstawiono środowiskowe,
społeczne i ekonomiczne aspekty działalności (odniesiono się tu do grup interesariuPominięto kwestię zawartości merytorycznej.
Wyróżnienia w 2007 roku otrzymały firmy: BAT Polska SA, Grupa Żywiec SA, oraz TP S.A.
W edycji z 2008 roku wyróżnienie otrzymał Millennium Bank SA, a w głosowaniu internetowym zwyciężyły raporty firm: Kompania Piwowarska SA oraz PKN Orlen SA [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.raportyspoleczne.pl [Data wejścia: 08-11-2008].
8
9
97
szy). Załącznik zawiera wykaz wskaźników GRI, z podziałem na ujęte w raporcie:
w sposób pełny, częściowy, nieraportowany oraz niedotyczący spółki. Mankamentem
raportu jest ujęcie historyczne – nie sprecyzowano w nim celów i zadań do osiągnięcia w przyszłości. Należy jednak docenić i podkreślić wysiłek firmy związany z przygotowaniem szczegółowej prezentacji, według szablonu stosowanego przez spółki
międzynarodowe.
Z pewnością sporządzenie tego raportu jest ważnym etapem w procesie raportowania, analizy i wypracowywania najlepszych praktyk z zakresu odpowiedzialnego
biznesu w Polsce. Dlatego też zasługuje on na wyróżnienie jako pierwszy w Polsce
raport sporządzony według G2 przez spółkę giełdową, chociaż wypracowano już wytyczne nowej generacji – G3.
Celowe jest wzbogacenie przeprowadzonej analizy spółek z WIG20 o spółki
spoza tego indeksu, a także o te, które nie są spółkami giełdowymi. Analiza taka będzie uzupełniała poprzednie rozważania. W tym celu przeanalizowano raporty zgłoszone do konkursu „Raporty społeczne 2008”. Do konkursu tego zgłoszono łącznie
14 raportów sporządzonych przez 11 podmiotów. Z grupy tej przeanalizowano już
5 raportów: BRE Bank, LOTOS, PGNiG, PKN Orlen (2 raporty). Poniżej pokrótce zostanie opisanych pozostałych 9 raportów.
•
Raport Odpowiedzialności Społecznej 2007 Coca-Cola HBC Polska opracowano na
37 stronach. Zawiera on historyczne informacje dotyczące 2007 roku, ale zużycie niektórych elementów środowiska zaprezentowano od 2001 roku. Nie zawiera on zbyt wielu treści dla inwestorów, ale z pewnością nie jest też prostą
ulotką reklamową. Wyeksponowano w nim na przykład kwestię odpowiedzialnego marketingu oraz wprowadzenie na opakowaniach informacji o wartościach odżywczych.
•
Firma Hewlett-Packard Polska swój raport zatytułowała Globalne obywatelstwo.
Jest to wyciąg w języku polskim (o objętości 20 stron) z obszerniejszego raportu
dostępnego na stronie internetowej firmy w języku angielskim. W raporcie tym
sprecyzowano tak zwane twarde cele do osiągnięcia w 2008 roku, a w przypadku recyklingu do 2010 roku; zawiera wiele cennych informacji uzupełniających
raport finansowy.
•
Kompania Piwowarska opracowała dwa raporty: Raport środowiskowy 2007 (liczący 50 stron) będący bardziej broszurą reklamową (chociaż zawiera pewne
dane od 2003 roku) oraz Odpowiedzialność społeczna (liczący 53 strony), opracowany graficznie bardzo sugestywnie. Zawiera on między innymi „Manifest alkoholowy” oraz „Kodeks Komunikacji Marketingowej”.
•
Firma CPP (Nestle & General Mills Cereal Partners Poland Toruń-Pacific) opracowała raport Omne Trinum Perfectum (o objętości 48 stron). Zawiera on bardzo
dużo zdjęć, ale też omówiono 12 punktów polityki środowiskowej oraz zamierzenia z zakresu ochrony środowiska do zrealizowania w 2008 oraz 2009 roku.
•
Spółka Grupa Nowy Styl opracowała 7-stronicowy raport Przegląd CSR, który
z pewnością wpisuje się w działania marketingowe firmy.
•
Spółka ZF Polpharma SA opracowała dwa raporty: Raport społeczny 2006­2007
(o objętości 37 stron) oraz Program zrównoważonego rozwoju 2007 (o objętości
17 stron). O ile pierwszy z raportów można sklasyfikować jako reklamę, o tyle
drugi prezentuje pewne dane za okres 2003-2007, a także zawiera deklaracje
dotyczące programu „zielona produkcja”.
98
•
Raport Banku Millennium Odpowiedzialny biznes 2007 ma objętość 60 stron
i stanowi uzupełnienie raportu finansowego. Zaznaczono w nim wyraźnie, że nie
jest to raport w rozumieniu standardów GRI, ale bank w przyszłości zamierza
uwzględniać te wytyczne. Zawiera wiele elementów przewidzianych w standardzie GRI i z pewnością stanowi dobrą podstawę do opracowania przyszłego raportu zgodnie z tymi wytycznymi.
W analizowanych raportach wyraźnie widoczny jest element marketingu, który
często dominuje kosztem rzeczowych danych oraz planowanych celów. Raporty te
wykorzystywane są przez firmy do upowszechniania informacji o ich działalności
charytatywnej oraz sponsoringu. Na tym tle wyróżnia się raport Banku Millennium,
który zawiera już pewne elementy międzynarodowego standardu raportowania
w zakresie zrównoważonego rozwoju.
Dodatkowo, dla pewnej równowagi, warto w tym miejscu przywołać negatywny
przykład zarządzania informacją i sporządzonymi raportami w ramach grupy kapitałowej. ING Bank Śląski posiada na swojej stronie internetowej, w zakładce „O banku”,
część dotyczącą społecznej odpowiedzialności, zawierającą informację, że w 2006
roku grupa ING opracowała raport z zakresu CSR, a publikacja taka będzie udostępniona na życzenie. Po wejściu na stronę internetową spółki-matki,10 na stronie głównej znajduje się wyraźny prostokąt „raporty roczne”, a w nim obok rocznego raportu
finansowego jednostkowego i skonsolidowanego także raport grupy kapitałowej ING Corporate Responsibility 2007 o objętości 42 stron. Taki sposób prezentacji informacji
stanowi więc de facto przykład marnotrawienia nakładów na dodatkową sprawozdawczość oraz miernik faktycznej rangi nadawanej raportowi społecznemu w polskiej spółce-córce.
5. WYKORZYSTYWANIE ASPEKTÓW ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W RELACJACH INWESTORSKICH Zagadnienie zrównoważonego rozwoju jest dostrzegane w spółkach, których
akcje notowane są na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie (por. tabela 1).
W ponad połowie (55%) spółek tworzących indeks WIG20 w jakiś sposób w polityce
informacyjnej występują elementy zrównoważonego rozwoju. Tak więc można
stwierdzić istnienie w spółkach świadomości na temat potrzeby kreowania rozwoju
społeczno-gospodarczego zharmonizowanego ze środowiskiem.
Zazwyczaj kwestie dotyczące zrównoważonego rozwoju zamieszczane są w odpowiednim rozdziale bądź punkcie w finansowym raporcie rocznym. Doskonałym
miejscem do zamieszczania tych informacji jest „sprawozdanie zarządu”. Analiza raportów wykazała jednak, że informacje z zakresu raportu środowiskowego zamieszczane są jedynie w tak zwanych kolorowych raportach, nie zaś w tych wersjach, które
przesyłane są do Komisji Nadzoru Finansowego. Oznacza to, że spółki w swoich raportach dość ściśle trzymają się szablonu opracowanego przez instytucje nadzorcze.
Równocześnie dostrzegalny jest już trend sporządzania odrębnego raportu środowiskowego. Oznacza to, że w niektórych spółkach znaczenie sprawozdawczości
10
[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.ing.com [Data wejścia: 09-11-2008].
99
pozafinansowej jest wysokie, skoro decydują się one na ponoszenie nakładów na sporządzenie dodatkowego raportu, o charakterze nieobligatoryjnym.
Pewnym zaskoczeniem jest wyodrębnienie na stronach internetowych spółek
zakładek dotyczących społecznej odpowiedzialności ujętych w strukturze strony na
tym samym poziomie co relacje inwestorskie. Właściwsze byłoby umieszczenie tych
informacji w ramach relacji inwestorskich. Inwestorzy bowiem w coraz większym
zakresie w swoich analizach inwestycyjnych uwzględniają kwestie zrównoważonego
rozwoju, chociażby z uwagi na ryzyko ekologiczne. Układ taki można jednak zaakceptować, o ile jest on wyraźnie wyodrębniony. Niezrozumiałe jest natomiast ukrywanie
raportów środowiskowych w zakładce „o firmie”, którą inwestorzy otwierają relatywnie rzadko.
Inną interesującą inicjatywą na polskim rynku jest konkurs „The Best Annual
Report” na najlepszy finansowy raport roczny opracowany według Międzynarodowych Standardów Rachunkowości i Sprawozdawczości Finansowej. Od trzech lat organizuje go Instytut Rachunkowości i Podatków przy udziale Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie. Jest to konkurs na raport finansowy, ale na podstawie doświadczeń kolejnych edycji można stwierdzić, że poziom raportów systematycznie
rośnie, a w wielu raportach zawarte są informacje z zakresu społecznej odpowiedzialności.11 Podmioty niefinansowe od dwóch edycji uzyskują więcej punktów niż
podmioty finansowe. W 2008 roku najlepsze z przedsiębiorstw – KGHM Polska Miedź
SA za raport roczny sporządzony za 2007 rok uzyskało 85,47 punktu, a najlepszy
bank – BRE Bank SA jedynie 84,88 punktu na 100 możliwych do uzyskania.12
Każdy raport finansowy był oceniany w trzech segmentach: sprawozdanie zarządu z działalności, zastosowanie MSR/MSSF oraz wartość użytkowa, za którą punkty przyznaje się w następujących obszarach:
•
informacja o przyszłości z uwzględnieniem czynników ryzyka;
•
raport ze stosowania zasad ładu korporacyjnego;
•
jakość relacji inwestorskich;
•
kompletność i spójność oraz jasna i logiczna prezentacja danych;
•
raport roczny w Internecie.
Właściwie w każdym z tych obszarów firmy mogą ująć zagadnienia z zakresu
zrównoważonego rozwoju. Jako przykład można wskazać BRE Bank, który do konkursu zgłosił oba przygotowane przez siebie raporty – finansowy oraz o społecznej
odpowiedzialności. Właśnie ten dodatkowy raport był laureatem konkursu. Podobnie
spółka PGNiG do konkursu zgłosiła dwa raporty – finansowy oraz środowiskowy. Została ona wyróżniona za najwyższą wartość użytkową raportu oraz dodatkowo za
prezentację raportu rocznego w Internecie. W tym przypadku kapituła konkursu
również doceniła dodatkowy wysiłek spółki włożony w przygotowanie dodatkowego
raportu. Spółka LOTOS nie zgłosiła akcesu do ostatniej edycji konkursu.
***
Obecnie relacje inwestorskie stanowią jeden z istotnych elementów budowy
zaufania do spółki na nowoczesnym i konkurencyjnym rynku kapitałowym. Spełniająca oczekiwania rynku komunikacja z inwestorami powinna podnieść konkurencyj11
12
Autorka jest członkiem kapituły tego konkursu.
M. Gula, Wzorowy raport KGHM, „Rynek Kapitałowy” 2008, nr 11, s. 12.
100
ność podmiotów w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu, przyczyniając się między innymi do pozyskania potrzebnych środków na finansowanie działalności bieżącej oraz finansowanie projektów inwestycyjnych. W obecnej rzeczywistości gospodarczej sama prezentacja biznesplanów, zamierzeń spółki i osiągniętych wyników
finansowych dotychczasowym oraz potencjalnym inwestorom już nie wystarcza. Rosną oczekiwania wobec spółek, aby dostarczały informacji w różnych przekrojach,
także informacji pozafinansowych. Należy oczekiwać, że kwestie zrównoważonego
rozwoju staną się stałym elementem w kreowaniu relacji inwestorskich.
Raporty z zakresu zrównoważonego rozwoju stanowią pewną odpowiedź spółek na zwiększone zapotrzebowanie informacyjne. Wpisują się one w realizację postulatu zwiększenia transparentności działania podmiotów gospodarczych. Znaczenie
jakości oraz zakresu sprawozdań finansowych i pozafinansowych rośnie szczególnie
w okresach „zawirowań” gospodarczych, a taką właśnie sytuację obserwuje się od
ponad roku. Stąd też, także w Polsce, spółki większą uwagę poświęciły szerszemu
opisywaniu w raportach ich działalności prośrodowiskowej. To „otwarcie” nie wpisuje się na razie wyraźnie jako stały element komunikacji z inwestorami. Spośród analizowanych firm jedynie trzy wydają się prowadzić świadomą i konsekwentną politykę
zwiększania transparentności firmy poprzez bogate w treści ujawnienia nadobowiązkowe (dobrowolne), które nie przybierają formy broszur reklamowych. Nawet
tak niewielka liczba spółek oznacza, że Polska nie jest wyizolowaną częścią rynku
światowego i aktywnie włącza się w przemiany zachodzące na międzynarodowym
rynku finansowym zarówno w zakresie relacji inwestorskich, jak i w zakresie zrównoważonego rozwoju.
101
JAN ADAMIAK, BOŻENA KOŁOSOWSKA dr Jan Adamiak, dr hab. Bożena Kołosowska, prof. UMK – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 1•8
Abstract
ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPOŁECZNA W RAPORTACH PRZEDSIĘBIORSTW
SOCIAL RESPONSIBILITY IN REPORTS OF COMPANIES
The papers presents the issue of information disclosed by companies in their reports which would take into consideration the ideas of socially responsible business. There is continual work on determination of common guidelines that companies ought to apply while preparing reports of their activity. The paper shows what information needs to be included in the social responsibility report. Moreover, attention was drawn to ISO certificates which considerably authenticate activity run by business entities. There is observed systematically increasing in‐
terest of companies in presentation of data concerning activities regarding environmental protection that take into consideration good future of employees and local community. The companies are also aware that social reponsibility is long‐term investment in the future growth of its value. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (corporate social responsibility – CSR) stanowi dobrowolne zobowiązanie do uwzględniania w prowadzonej działalności gospodarczej i kontaktach z interesariuszami aspektów społecznych i środowiskowych. Koncepcja ta zdecydowanie wykracza poza prawne wymagania odnoszące
się do sprawozdawczości nałożone na podmioty gospodarcze. Wiąże się ona także
z uwzględnianiem idei rozwoju zrównoważonego, a więc takiego, który pozwala zaspokajać potrzeby współczesnego i przyszłych pokoleń. Oczekuje się od podmiotów
gospodarczych, że będą kierować się w swojej działalności pełną odpowiedzialnością
za ochronę środowiska, losy swoich pracowników i społeczność lokalną. Zrównoważony rozwój jest więc humanitarną koncepcją rozwoju, pojmowanego jako globalna
strategia mająca na celu poprawę jakości życia i dobrobytu ludzkości, w warunkach
ograniczonych ziemskich zasobów i przy uwzględnianiu dalekosiężnych skutków aktywności gospodarczej. Znajduje ona oparcie w koniecznej współodpowiedzialności
i solidarności żyjących i przyszłych pokoleń, w nowej formie etyki, zwanej etyką środowiska, obejmującej poszanowanie przyrody i ochronę środowiska.1
Raport Komisji Brundtland, Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju (World Com­
mission on Environment and Development). Komisja jest najbardziej znana z wypracowania sze-
1
102
W tekście dokonano analizy istniejących w praktyce gospodarczej wytycznych
dotyczących informacji zawartych w raportach społecznych przedsiębiorstw działających w Polsce. Pomimo, że nie ma obowiązującego układu informacji – stopniowo
wzrasta zainteresowanie podmiotów gospodarczych prezentowaniem swojej działalności operacyjnej ściśle powiązanej z aspektami społecznymi i środowiskowymi.
Wzrasta także ranga uzyskiwania odpowiednich certyfikatów wskazujących na dbałość firm o poziom jakości, ochronę środowiska, losy pracowników i najbliższego otoczenia.
1. KONCEPCJA SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW Działania prośrodowiskowe znajdują odzwierciedlenie w wysokości kosztów
operacyjnych działalności gospodarczej. Może to wynikać z działań minimalizujących
zużycie zasobów i odpadów powstających w procesie produkcji. W ramach koncepcji
odpowiedzialności społecznej powstają kodeksy postępowania i dobrej praktyki, prośrodowiskowe inwestycje, systemy zarządzania środowiskowego, a także systemy
prezentacji i raportowania wpływu przedsiębiorstwa na środowisko oraz społeczność lokalną. Interesariusze oczekują, że przedsiębiorstwa, których działalność finansują będą prowadziły społecznie odpowiedzialną działalność na drodze dobrowolnych porozumień.
W ramach działań związanych z zarządzaniem ryzykiem można uwzględnić
działania odnoszące się do ryzyka ekologicznego. Przykładowo, banki jako instytucje
finansowe mogą w ocenach dotyczących klientów promować systemy zarządzania
środowiskowego oraz prowadzić działalność zgodną z wymaganiami prawnymi.
Powinny one także wspierać rozwój produktów finansowych promujących ochronę
środowiska. Zagadnienie polityki społecznej i środowiskowej staje się szczególnie
istotne w przypadku finansowania elektrowni, zakładów chemicznych, infrastruktury
transportowej i wodno-ściekowej, kopalni.
Organizacje zorientowane na rozwój zrównoważony kierują się nie tylko celami
finansowymi, ale również społecznymi, etycznymi i środowiskowymi. W ten sposób
następuje integracja celów społecznych i środowiskowych z działalnością operacyjną.
Firmy zdają sobie sprawę z konieczności informowania o kwestiach pozafinansowych, ponieważ mają one wpływ na wynik finansowy. Dane dotyczące zrównoważonej działalności integrowane są zatem w pakiet danych operacyjnych. Jak zauważa
przedstawiciel Oracle, firmy szybko przekonują się, że jest to nieomal wersja „tradycyjnego” zarządzania wydajnością. Zdaniem przedstawicieli SAS, adaptowanie systemów Business Intelligence (BI) czy zarządzania wydajnością do kwestii zrównoważonej działalności dokonuje się jednak powoli. Trwa też praca nad porównywalnymi
wskaźnikami.2
Z koncepcją społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw ściśle związana jest
koncepcja społecznie odpowiedzialnego inwestowania, które dotyczy podejmowania
rokiej koncepcji politycznej zrównoważonego rozwoju oraz opublikowania w kwietniu 1987
roku raportu „Nasza Wspólna Przyszłość”. Działalność Komisji przyczyniła się do zwołania
Szczytu Ziemi w 1992 w Rio de Janeiro.
2 Sz. Augustyniak, Raportowanie ważniejsze od raportu, [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.idg.pl [Data wejścia: 25-01-2009].
103
decyzji inwestycyjnych uwzględniających kryteria środowiskowe, społeczne, etyczne.
W ten nurt można włączyć również ład korporacyjny. Stosowane są odpowiednie wytyczne, którymi należy się kierować podczas budowania portfeli społecznie odpowiedzialnych inwestycji. Wprowadzane są także kryteria etycznego wyboru dokonywanego w oparciu o pożądane standardy i kodeksy dobrych praktyk. Obserwuje się także działania inwestorów wykorzystujących swoje prawa własności w kierunku
wpływania na działalność i rozwój podmiotu z uwzględnieniem kryteriów etycznych,
społecznych, środowiskowych. Dużą aktywność w tym zakresie wykazują stowarzyszenia indywidualnych inwestorów oraz kluby inwestycyjne.3
Dostrzega się także podmioty, które zarządzając portfelami aktywów zobowiązują się nie tylko do uwzględniania kryteriów społecznych, środowiskowych i ładu
korporacyjnego w analizach i decyzjach inwestycyjnych, ale dodatkowo zobowiązują
się do aktywnego zaangażowania w podnoszenie społecznej odpowiedzialności podmiotów uzyskujących prawa własności. Pojawia się także problem raportowania
przez spółki aspektów etyczno-ekologicznych w ich działalności. Instytucją powołaną
w celu stworzenia standardu sprawozdawczości podmiotów w zakresie ich społecznej odpowiedzialności jest Global Reporting Initiative (GRI). Tworzone są także
wskaźniki odzwierciedlające aspekty środowiskowe funkcjonowania odpowiednich
podmiotów, na przykład instytucji finansowych.
2. RAPORTOWANIE SPOŁECZNE W PODMIOTACH GOSPODARCZYCH Debata na temat raportowania z zakresu odpowiedzialności społecznej rozpoczęła się w USA i Europie już w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Spowodowała ją rosnąca świadomość, że powinnością biznesu jest informowanie o swojej
działalności społecznej. Wymogi związane z raportowaniem społecznym wprowadzono po raz pierwszy w Holandii i we Francji właśnie w latach sześćdziesiątych.
W latach osiemdziesiątych etyczne fundusze inwestycyjne w USA i Wielkiej Brytanii
zaczęły sprawdzać firmy pod kątem ich społecznego i etycznego działania. W latach
dziewięćdziesiątych koncepcje te rozwijały się w szczególności po „Szczycie Ziemi”
w Rio de Janeiro w 1992 roku. Jednym z pierwszych raportów społecznych był raport
firmy Body Shop International (Values Report, 1995), która w swoim opracowaniu
przedstawiła aspekty środowiskowe, dotyczące ochrony zwierząt i kwestie społeczne. W 1997 roku została zapoczątkowana światowa inicjatywa sprawozdawcza, polegająca na wypracowaniu wskazówek dla raportowania aspektów ekonomicznych,
środowiskowych i społecznych (triple bottom line). Idea całościowego raportu społecznego narodziła się właśnie w latach dziewięćdziesiątych, kiedy po serii spektakularnych skandali i upadków spółek szczególnie ważna stała się przejrzystość raportowania na temat wszelkich działań firm.4
Obecnie wiele jednostek stara się połączyć proces raportowania jako narzędzia
zarządczego, które wspomagałoby działalność biznesową pod kątem CSR i zrównoważonego rozwoju. Trwa dyskusja, jak powinien wyglądać prawidłowy raport spoD. Dziawgo, Stowarzyszenie indywidualnych inwestorów i kluby inwestycyjne na rynku papie­
rów wartościowych, UMK, Toruń 2004, s. 190-197.
4 M. Thompson, I. Piccola, Raport społeczny – reklama czy pożyteczne narzędzie, „Harvard Business Review Polska” 2007, nr 52. 3
104
łeczny i jak najlepiej wykorzystać go do poprawy jakości odpowiedzialnego zarządzania.
Wypracowano już wiele wytycznych dla raportowania z zakresu CSR, obowiązujących
zarówno w skali międzynarodowej, jak i na poszczególnych rynkach. Niektóre z nich
mają charakter obligatoryjny, inne są dobrowolne. Są to między innymi:
•
Światowa Inicjatywa Sprawozdawcza. Ma na celu opracowywanie i wspólne
użytkowanie jednolitych wytycznych, mających zastosowanie do sprawozdawczości na temat wyników gospodarczych, środowiskowych i społecznych na całym świecie, w sposób pozwalający na dokonywanie porównań. W październiku
2006 roku ogłoszono wytyczne w wersji G 3. Uzupełniono je między innymi
o wskaźniki sektorowe dla turystyki, telekomunikacji, zakładów użyteczności
publicznej oraz dla branży finansowej, wydobywczej i logistycznej. Opracowano
dodatkowo wskaźniki nawiązujące do strategii i analizy, które podkreślają
główne wyzwania, szanse, zagrożenia. Niektóre wskaźniki zostały uproszczone
w celu uzyskania jeszcze lepszej porównywalności danych, nastąpiła harmonizacja z zasadami Global Compact.
•
AA1000 – wytyczne przygotowane przez organizację AccountAbility. Zawierają
wskazówki ułatwiające określenie celów strategicznych, pomiar postępów w ich
osiąganiu, przeprowadzanie audytu organizacji, opracowywanie sposobu
przedstawiania wyników i ich wykorzystywania w procesie dokonywania bilansu strategicznego.
•
ISO – serie standardów ISO 9000 (zarządzanie jakością) oraz ISO 14000 (zarządzanie środowiskowe) poruszają wiele kwestii zarządczych. System zarządzania
środowiskowego jest elementem systemu zarządzania organizacji zorientowanym na osiąganie celów polityki środowiskowej tej organizacji. Powszechnie
uznany standard systemu zarządzania środowiskowego wyznacza norma ISO
14001. Komisja Europejska zachęca do rozszerzania zakresu tego standardu
i budowy systemu według wymagań rozporządzenia EMAS. Obecnie opracowywany jest standard dotyczący CSR – ISO 26000. Zwraca się uwagę, że wytyczne
dotyczące komunikacji w ramach tego standardu mogą mieć w przyszłości duży
wpływ na raportowanie społeczne na świecie.
•
SA8000 – certyfikat wypracowany przez Social Accountability International
(SAI) jest pierwszym globalnym systemem weryfikacji standardów pracy w łańcuchu dostaw. Był on opracowywany przy bliskiej współpracy z International Labour Organization (ILO), jest zintegrowany z GRI i spójny z normami ONZ
w tym zakresie. 5
Są to jedynie wybrane standardy postępowania o zasięgu międzynarodowym,
z których mogą korzystać firmy. Ważne stają się porównywalność prezentacji
i uwzględnienie elementów istotnych z punktu widzenia danego podmiotu i interesariuszy.
5
Ibidem.
105
3. RAPORT SPOŁECZNY JAKO SPRAWOZDANIE Z REALIZACJI STRATEGII SPOŁECZNEJ FIRMY Prezentowany przez organizację raport społeczny powinien pełnić rolę sprawozdania z realizacji strategii odpowiedzialności społecznej. Tworzony jest więc system oceny działań przedsiębiorstwa, zgodny z oczekiwaniami interesariuszy, który
pozwoli realizować strategie odpowiedzialnego biznesu. Zarządzanie społecznie odpowiedzialne jest systemem działań mających wymierne efekty, przekładające się na
zmiany w otoczeniu firm i samych firmach. Niezbędne staje się więc opracowanie
wspólnych kryteriów oceny działalności firm w tym zakresie. Można wskazać następujące elementy, z których powinien składać się raport społeczny:
•
prezentacja spółki i informacji o jej działalności z uwzględnieniem danych ilościowych, wskaźników i mierników;
•
określenie, co dla spółki oznacza odpowiedzialne gospodarowanie, w jaki sposób zarządza się kwestiami odpowiedzialności i jak spółka monitoruje swoje
wyniki;
•
prezentacja struktury zarządzania i mechanizmów kontroli procesów związanych z odpowiedzialnością firmy;
•
określenie ryzyk, możliwości i zagrożeń związanych z prowadzoną polityką odpowiedzialnego biznesu;
•
przedstawienie integracji strategii odpowiedzialności biznesu ze strategią biznesową firmy;
•
ustalenie kwestii ważnych z punktu widzenia interesariuszy, a także umożliwienie uzyskania od nich informacji zwrotnych;
•
przedstawienie informacji dobrych i złych, a także dotyczących poglądów interesariuszy;
•
prezentacja celów na kolejny rok;
•
potwierdzenie wiarygodności informacji zawartych w raporcie;
•
uwzględnienie międzynarodowych standardów raportowania, na przykład GRI.6
Jednym z elementów prośrodowiskowego nastawienia danego podmiotu jest
dążenie do budowy przewagi konkurencyjnej poprzez wykreowanie wizerunku
podmiotu, któremu nie jest obojętna problematyka ochrony środowiska i sprawy
społeczne. Rosnąca konkurencja powoduje konieczność stworzenia wyrazistej marki,
a z drugiej strony dostrzegalne jest coraz większe zainteresowanie klientów zagadnieniami polityki ekologicznej, zachowaniami etycznymi i społecznymi przedsiębiorstw. To ich zachowanie wymusza tworzenie wyrazistych marek wyróżniających
się odpowiednimi działaniami i tworzeniem produktów o cechach prośrodowiskowych, uznawanych przez klientów za ważne. Takie działania mogą stać się źródłem
trwałej przewagi konkurencyjnej.
Dobór i stosowanie wskaźników efektywności działań środowiskowych może
także pomóc organizacjom w lepszym zrozumieniu i doskonaleniu ich własnego sys-
6 M. Greszta, CSR Consulting, Dylematy związane z raportowaniem społecznym, „Harvard Business Review Polska” 2007, nr 52. Wciąż niewielka grupa firm (około 2000 na całym świecie)
w pełni zaadaptowała koncepcję triple bottom line.
106
temu zarządzania środowiskowego, a także poprawie wyników działań środowiskowych.7
Głównie giełdy papierów wartościowych wymuszają na spółkach publikowanie
coraz większej ilości informacji, także z zakresu zrównoważonego rozwoju. Dzieje się
tak w Australii, Kanadzie, Japonii, Afryce Południowej, Wielkiej Brytanii, Francji, ale
także w Brazylii czy Hongkongu. W Polsce pewne wymogi związane z przejrzystością
i raportowaniem narzucają wprowadzone na giełdzie zasady ładu korporacyjnego.8
Potencjalni inwestorzy czy konsumenci podejmują decyzje dotyczące zakupu papierów wartościowych lub produktów przede wszystkim na podstawie ogólnodostępnych informacji o przedsiębiorstwie i jego sytuacji. Polityka informacyjna spółek
giełdowych jest więc jednym z kluczowych elementów oceny przedsiębiorstwa
i wpływa pośrednio na jego wycenę na rynku giełdowym.
W 2003 roku Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową prowadził badania dotyczące ujawniania przez spółki giełdowe informacji na temat realizacji idei społecznej odpowiedzialności. Analiza przeprowadzona była pod kątem dostępu odpowiednich informacji dla inwestorów, społeczności lokalnych, potencjalnych partnerów
biznesowych w zakresie sytuacji finansowej spółek, strategii działania. Badania opierały się na informacjach przekazywanych i podawanych na stronach internetowych
oraz w raportach rocznych analizowanych spółek i dotyczyły raportowania:
•
przyjętych przez przedsiębiorstwo zasad corporate governance, w tym odnośnie
do przeprowadzania audytu;
•
polityki ochrony środowiska;
•
raportowania w zakresie polityki prospołecznej.9
Wyniki badań potwierdzają, że do 2003 roku poziom raportowania na temat
wdrażania koncepcji społecznie odpowiedzialnego przedsiębiorstwa w krajowych
spółkach giełdowych należy uznać za relatywnie niski. Obserwuje się, że rodzime
przedsiębiorstwa znacznie częściej włączają niektóre z elementów idei społecznej
odpowiedzialności do swoich strategii biznesowych niż wdrażają koncepcję jako całość.
W Polsce jedynie nieliczne podmioty gospodarcze zaprezentowały raporty społeczne.10 W większości z nich w profesjonalny sposób pokazano społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstwa za sprawy ekologiczne, społeczne i etyczne.
7 Zalecenia Komisji Europejskiej z dnia 10 lipca 2003 r. w sprawie wytycznych wdrażania rozporządzenia Rady i Parlamentu Unii Europejskiej Nr 761/2001 z dnia 19 marca 2001 r.
w sprawie umożliwienia dobrowolnego uczestnictwa organizacji w Systemie Eko-Zarządzania
i Audytu Wspólnoty (EMAS) w zakresie doboru i stosowania wskaźników efektywności działań
środowiskowych (2003/532/WE), (Dz.Urz. WE L 114 z 24.4.2001).
8 Raportowanie w zakresie przestrzegania zasad corporate governance zostało sformalizowane
poprzez wprowadzenie uchwałą Rady Giełdy w dniu 16 października 2002 roku „Dobrych
praktyk w spółkach publicznych” (58/952/2002). Zgodnie z powyższym dokumentem spółki
zostały zobowiązane do opublikowania i przekazania do 1 lipca 2003 roku pierwszego oświadczenia w zakresie woli przestrzegania przez przedsiębiorstwo wprowadzonych zasad.
9 M. Penczar, Biznes społecznie odpowiedzialny (CSR) w krajowym sektorze przedsiębiorstw gieł­
dowych, w: Biznes społecznie odpowiedzialny w Polsce. Raport z badań, IBnGR, Gdańsk 2003.
10 Są to: Bank Millenium S.A. – Odpowiedzialny Biznes 07, BRE Bank S.A. – Raport o Społecznej Odpowiedzialności BRE Banku 2007, Cereal Partners Poland Toruń – Omne trinum perfectum. W trosce o zrównoważony rozwój, Coca Cola HBC Polska – Raport Odpowiedzialności Społecznej 2007, Grupa LOTOS S.A. – Raport społecznej odpowiedzialności Grupy Kapitałowej Grupy LOTOS 107
4. CERTYFIKACJA SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA ZGODNIE Z NORMAMI ISO Certyfikaty ISO uwiarygodniają jednostki, które je posiadają. System zarządzania według normy ISO 9001 stanowi podstawę wysokiej jakości zarządzania przedsiębiorstwem. Pozostałe certyfikaty, na przykład zarządzania środowiskowego
(PN-EN ISO 14001:2005) i zarządzania BHP (PN-N 18001:2004) są z tym systemem
komplementarne. W ramach obowiązujących programów operacyjnych Narodowej
Strategii Spójności 2007-2013 przedsiębiorstwa starające się o unijne dotacje mogą
otrzymywać dodatkowe punkty z tytułu posiadania powyższych certyfikatów.
Norma ISO/IEC 17021:2006, Ocena zgodności – Wymagania dla jednostek przeprowadzających audyty i certyfikujących systemy zarządzania nakłada rygorystyczne
wymagania w zakresie kompetencji i niezależności jednostek świadczących usługi
audytowe i certyfikacyjne na zgodność z normami ISO 9001:2000 (zarządzanie jakością) i ISO 14001:2004 (zarządzanie środowiskowe). Norma wprowadza pewien wybór dla jednostek certyfikujących – muszą one posiadać wdrożony system zarządzania jakością ISO 9001:2000 albo być ocenione przez wybraną jednostkę akredytowaną.
Norma ISO/PAS 28003:2006 określa wymagania dla audytowania i certyfikacji
systemów zarządzania bezpieczeństwem łańcucha dostaw, a kolejne dokumenty z tej
serii zawierają wymagania, które mają zapewnić kompetentność i niezależności jednostkom certyfikujących system.
Celem norm jest zapewnienie określonego poziomu zaufania sektorowi prywatnemu i publicznemu, który będzie mógł wymagać od dostawców transportujących
towary drogą wodną, powietrzną, transportem drogowym i kolejowym certyfikatu
bezpieczeństwa.
***
Opinia Polaków o społecznie odpowiedzialnym zachowaniu firm była przedmiotem badania między innymi Fundacji Komunikacji Społecznej. Zgodnie z raportem
Postawy wobec społecznej odpowiedzialności biznesu w Polsce11 tylko około 30% ankietowanych uważa, że ich wiedza o postępowaniu firm w kwestiach społecznych,
etycznych i ekologicznych jest wystarczająca. Aż 80% respondentów uważa, że
w większości przypadków nie wiadomo, czy firma dba o interes społeczny, czy nie.
Wiarygodność tych informacji jest w pełni wystarczająca tylko dla niespełna 15%
respondentów. Jednocześnie 70% ankietowanych jest zdania, że większe firmy powinny publikować roczne sprawozdania na temat swojej działalności na rzecz społe-
S.A. 2006­2007, Grupa Nowy Styl – Przegląd CSR – Grupa Nowy Styl wobec świata i człowieka,
Hewlett-Packard Polska – Cykl Życia, Kompania Piwowarska S.A. – Odpowiedzialność Społeczna. Raport 2008, Kompania Piwowarska S.A. – Raport Środowiskowy, Polskie Górnictwo Naftowe
i Gazownictwo S.A. – Raport środowiskowy 2007, Polski Koncern Naftowy ORLEN S.A. – Raport Ekologiczny 2007, Polski Koncern Naftowy ORLEN S.A. – Raport Społecznej Odpowiedzialności 2007, ZF Polpharma S.A. – Ludzie Pomagają Ludziom Raport Społeczny 2006­2007, ZF Polpharma S.A. Starogard Gdański – Program Zrównoważonego Rozwoju – Raport 2007 (raport środo­
wiskowy), Danone Sp. z o.o, PKP Cargo SA.
11 S. Augustyniak, CSR przeczuwane na poły uświadomione, [Dokument elektroniczny]. Tryb
dostępu: http://ceo.cxo.pl [Data wejścia: 25-01-2009].
108
czeństwa i środowiska, tak jak publikują sprawozdania finansowe, a 40% respondentów uważa, że tego typu publikacje powinny być wymagane przez prawo.
Porter i Kramer wyrażają opinię, że do chwili obecnej dominujące podejście do
CSR jest nadal tak niespójne i oderwane od rzeczywistości biznesowej oraz interesów
i strategii firm, że niweczy wiele szans, by działać w sposób nieszkodliwy. ... Cóż za strata! Gdyby zamiast takiego podejścia korporacje analizowały swoje możliwości na polu odpowiedzialności społecznej, stosując te same metody analizy i oceny, które odno­
szą do podejmowania najważniejszych decyzji biznesowych, odkryłyby, że CSR może być źródłem szans, innowacji i przewagi konkurencyjnej.12
12 M.E. Porter, M.R. Kramer, Strategia a społeczeństwo: społeczna odpowiedzialność biznesu – pożyteczna moda czy nowy element strategii konkurencyjnej? „Harvard Business Review Polska”
2007, nr 52.
109
MIROSŁAWA KWIECIEŃ, BEATA IWASIECZKO, ANGELIKA KACZMARCZYK dr hab. Mirosława Kwiecień, prof. UE, dr Beata Iwasieczko, dr Angelika Kaczmarczyk – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 1•9
Abstract
INFORMACJA – WIEDZA – INTELEKTUALIZACJA RACHUNKOWOŚCI INFORMATION – KNOWLEDGE – INTELECTUALIZATION OF ACCOUNTING
Both complexity and dynamics of changes in the sphere of economic organization determine the necessity to transform and use greater amount of information and knowledge in conti‐
nually shortened period of time. Thus, the ability to create, develop and use information and knowledge resources within an organization and efficient management of them is an essential source of obtaining/gaining and reinforcing competitive advantage on the market. In this con‐
text, importance is attached to the so‐called intellectualization of accountancy. Złożoność otoczenia każdej organizacji gospodarczej, poszerzanie się jego granic
otoczenia i coraz większy wpływ na losy organizacji determinuje konieczność zdobywania, przetwarzania i wykorzystywania zasobów informacji i wiedzy organizacji.
Duża zmienność otoczenia wymusza działania związane z osiąganiem przewagi konkurencyjnej, dzięki zastosowaniu niekonwencjonalnych działań i zachowań oraz
wdrażaniu innowacyjnych, twórczych przedsięwzięć, które wymagają wiedzy.1
W społeczeństwie informacyjnym, będącym podstawą społeczeństwa wiedzy informacja, traktowana jako szczególnego rodzaju dobro niematerialne, jest towarem.2 Należy zgodzić się z opinią, że traktowanie wiedzy jako kluczowego zasobu organizacji gospodarczej determinuje konieczność efektywnego nią zarządzania. Niezbędny
jest w związku z tym pomiar wiedzy, w tym doświadczenia i umiejętności, czyli pomiar kapitału intelektualnego.3 Wiąże się to ze stawianymi przed rachunkowością
W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Systemy zarządzania wiedzą warunkiem wzrostu wartości firmy, w: Współczesne źródła wartości przedsiębiorstwa, red. B. Dobiegała-Korona, A. Herman, Difin,
Warszawa 2006, s. 243.
2 E. Skrzypek, Kapitał intelektualny jako podstawa sukcesu organizacji w społeczeństwie wiedzy [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.instytut.info/III konf/refferaty/3c/Skrzypek.
pdf [Data wejścia: 03-01-2009].
3 M. Kwiecień, Współczesne społeczeństwo wiedzy – (tezy do dyskusji), [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.instytut.info/IIIkonf/referaty/3c/Kwiecien.pdf [Data wejścia: 20-032009].
1
110
wymaganiami dotyczącymi jakości informacji sprawozdawczej i determinuje stosowanie standardów rachunkowości.
Wzrastająca elastyczność interpretacji i prezentacji zdarzeń gospodarczych wynikająca z rozwiązań standardów rachunkowości powoduje wzrost wymagań dotyczących umiejętności, kwalifikacji i doświadczenia osób prowadzących księgi rachunkowe i biegłych rewidentów. Praktycy i teoretycy rachunkowości powinni więc posługiwać się, poza wiedzą z rachunkowości, interdyscyplinarną wiedzą dotyczącą organizacji gospodarczej, wiedzą z zakresu prawa cywilnego, handlowego, finansowego
oraz znajomością systemów informacyjnych i informatycznych.4
1. PRÓBA ZDEFINIOWANIA INFORMACJI Informacja jest jednym z podstawowych pojęć we współczesnym świecie, a mimo to nie została jednoznacznie zdefiniowana. Etymologicznie termin informacja pochodzi od łacińskiego ‘informatio’, co oznacza wyobrażenie, wyjaśnienie, zawiadomienie. Pojęcie ‘informatio’ w starożytnej łacinie oznaczało nadawanie formy, kształtowanie, ale także instruowanie, nauczanie, formowanie umysłu.5 Od czasów sformułowania teorii informacji powstało wiele jej definicji, chociaż wielu autorów, zdając
sobie sprawę z trudności w wyjaśnieniu tego terminu, unika w swych rozważaniach
definiowania tego terminu.
Drücker uważa, że zarządzanie współczesnym przedsiębiorstwem musi oznaczać zarządzanie przyszłością, a żeby w ten sposób działać należy zarządzać informacją, która umożliwi podejmowanie decyzji.6 Świderska definiuje informację jako uporząd­
kowaną i przeanalizowaną wiadomość, sygnał, który otrzymuje odbiorca, przekazany mu w odpowiedniej (zrozumiałej) postaci, a na który on zgłasza zapotrzebowanie, w związku z realizacją określonych celów.7
Reprezentanci nauki o rachunkowości oraz nauki o zarządzaniu są w tej kwestii
zgodni – każda informacja jest daną, nie każda dana stanie się informacją. Pojęcie informacji jest zatem dużo węższe.8 Można zaryzykować stwierdzenie, że dane stają się
informacjami, jeśli są zrozumiałe dla odbiorcy i zmieniają jego stan wiedzy o opisywanym obiekcie. Muszą być przetworzone tak, by miały realną wartość dla odbiorcy.
Określenia informacji spotykane w literaturze przedmiotu nauki o rachunkowości,
zarządzaniu oraz informatyki przedstawiono w tabeli 1.
Informacja często utożsamiana jest z zasobem przedsiębiorstwa, głównym skład­
nikiem procesu decyzyjnego. Posiadanie wiarygodnych informacji redukuje niepewność oraz pozwala oszacować wielkość towarzyszącego nam ryzyka.9 Informacja musi posiadać „odpowiednie” cechy, by spełniała swoje funkcje. Zła informacja może doproA. Kamela-Sowińska, Rachunkowość na zakręcie, „Rachunkowość” 2007, nr 5, s. 7.
C. Berman, Informacja i aspekty komunikacji, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1991, nr 3-4, s. 429.
6 P. Drücker, Skuteczne zarządzanie, PWE, Warszawa 1976, s. 39.
7 Informacja zarządcza w procesie formułowania i realizacji strategii firmy, red. G. Świderska,
Difin, Warszawa 2003, s. 52.
8 M. Kwiecień, Rachunkowość jako narzędzie zarządzania. System z bazą wiedzy, Prace Naukowe
Akademii Ekonomicznej nr 566, seria: Monografie i opracowania, nr 83, Wrocław 1991, s. 22.
9 J. Goliszewski, Koordynacja systemu zasilania w informacje, „Przegląd Organizacji” 1990, nr 11,
s. 22.
4
5
111
wadzić do podjęcia niekorzystnych decyzji, jest niebezpieczna tym bardziej, im więcej
decydentów z niej korzysta. Dobra informacja oznacza jej przydatność w procesie
decyzyjnym. Należy zatem zastanowić się: jakie cechy powinna posiadać informacja,
by spełniać istotną funkcję w procesie decyzyjnym?
Tabela 1. Określenia informacji Autorzy Określenie informacji Główne funkcje informacji Treść zaczerpnięta ze świata zewnętrznego w proce‐ • Odwzorowanie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości sie naszego dostosowywania się do niego i przysto‐
• Tworzenie i zmiana rzeczywi‐
sowania się do niego naszych zmysłów stości
H. Greniewski Wiadomość uzyskiwana przez człowieka poprzez • Odwzorowanie przeszłości, obserwację lub czynność umysłową, polegającą teraźniejszości i przyszłości przekazowi w układzie nadawca (człowiek) – odbior‐
Tworzenie i zmiana rzeczywi‐
ca (człowiek)
stości
Z. Gackowski Właściwości sygnału lub wiadomości polegające na • Odwzorowanie przeszłości, zmniejszeniu nieokreśloności sytuacji lub jej dalszego teraźniejszości i przyszłości Tworzenie i zmiana rzeczywi‐
rozwoju stości
• Odwzorowanie przeszłości, T. Wierzbicki Treść zaczerpnięta ze świata zewnętrznego, która teraźniejszości i przyszłości zwiększa wiedzę lub zmniejsz niewiedzę decydujące‐
Tworzenie i zmiana rzeczywi‐
go, niepewność i nieokreśloność sytuacji decyzyjnej stości
J. Lyons Treść o określonym znaczeniu o czymś, dla kogoś i ze • Prezentacja zdarzeń, stanów rzeczy, obiektów Z punktu wi‐
względu na coś, wyrażona za pomocą znaków języ‐
dzenia przeszłości, teraźniejszo‐
kowych lub/i pozajęzykowych ści i przyszłości
T. Kasprzak Odbicie tego, co istnieje w rozumieniu materialnym • Identyfikacja i antycypacja (tak zwana relacja odbicia), oraz czynnik określający Zmniejszenie stopnia nieokre‐
w pewnym stopniu formę (postać) przyszłych rzeczy i śloności zjawisk (tak zwana relacja realizacji) • Określenie stopnia zorganizo‐
wania systemów
Z. Messner Dane o procesach i zjawiskach gospodarczych, wyko‐ • Identyfikacja i rozwiązywanie rzystywane w procesie podejmowania decyzji
problemów
N. Wiener Źródło: J. Czekaj, Metody zarządzania informacją w przedsiębiorstwie, Zeszyty Naukowe: Monografie Akademii Ekonomicznej nr 142, Kraków 2000, s.17.
Przekonywujące jest stwierdzenie J. Kisielnickiego, że problem cech informacji wiąże się ściśle z potrzebami użytkowników (decydentów), a więc ilościowym i jako­
ściowym popytem na informacje.10 Informacje muszą ułatwiać odbiorcy rozwiązanie
określonego problemu, zmniejszyć stan jego niepewności. Istotą informacji jest jej
przydatność.11 Cecha użyteczności (przydatności) jest stawiana na pierwszym miejscu zarówno w odniesieniu do systemów informacyjnych w ogóle, jak i do rachunkowości, która jest szczególnym systemem informacyjnym. Informacja przydatna za-
10 J. Kisielnicki, Metody badania zapotrzebowania na informacje, w: Informacyjne problemy pla­
nowania. Wybrane zagadnienia, red. W. Maciejewski, WN PWN, Warszawa 1982, s. 111.
11 M. Kwiecień, Rachunkowość jako narzędzie..., op.cit., s. 28.
112
spokaja potrzeby użytkowników. Użyteczność jest więc cechą nadrzędną w stosunku
do określającego ją zbioru właściwości.
Próby związane z pomiarem wartości informacji miały miejsce już w początkach
rozwoju teorii informacji. Twórca teorii informacji C. Shannon (druga połowa XX
wieku) rozpatrywał ten problem z punktu widzenia technicznych warunków zwiększających wartość informacji, na przykład doboru kanałów jej przesyłania, usuwania
szumów informacyjnych. Po raz pierwszy na ekonomiczne aspekty wartości informacji zwrócił uwagę J. Marschak, który odwoływał się między innymi do użyteczności.12
Należy zgodzić się ze stwierdzeniem że poziom jakościowy informacji finansowej podlega pewnym racjonalnym ograniczeniom. Najważniejszym z nich jest zachowanie właściwej relacji między kosztem generowania informacji i potencjalnymi korzyściami (...) Nie należy dążyć do generowania informacji, których koszt pozyskania przewyż­
szałby korzyści, jakie można osiągnąć w wyniku decyzji podjętych na ich podstawie.13
Inną kategorią związaną z informacją jest jej jakość. Według autorów różnych
dyscyplin naukowych jakość informacji stanowi zbiór wszystkich właściwości obiektu, które czynią go zdolnym do zaspokojenia stwierdzonych bądź przewidywanych (zasad­
nie domniemanych) potrzeb osób (użytkowników obiektu).14 Pojęcie jakości może odnosić się do urządzeń, procesów, systemów, informacji. Charakterystyki jakościowe
informacji stanowią zbiór cech, które powinny być brane pod uwagę w celu lepszego
dostosowania tworzonych informacji do potrzeb decyzyjnych. Cechy jakościowe informacji są atrybutami, które przyczyniają się do zwiększania jej użyteczności. W ujęciu ekonomicznym pojęcie informacji jest łączone z pojęciem wiedzy, będącej obecnie
najistotniejszym zasobem organizacji gospodarczej.
2. WIEDZA JAKO ISTOTNY ZASÓB ORGANIZACJI GOSPODARCZEJ Istnieje wiele definicji wiedzy, które zazwyczaj odnoszą się do pojęcia informacji,15 przykładowo:
•
wiedza to informacja w działaniu;16
•
wiedza jest tym, co zdobywamy poprzez doświadczenie, komunikację i wnioskowanie, by móc uwierzyć i ocenić coś na bazie posiadanych informacji;17
•
wiedza jest istotną, umieszczoną w kontekście i umożliwiającą działanie informacją;18
por. J. Ilczuk, M. Jerczyńska, Efektywność systemów informatycznych zarządzania, PWE, Warszawa 1977, s. 111.
13 E. Walińska, Międzynarodowe standardy rachunkowości. Ogólne zasady pomiaru i prezentacji pozycji bilansu i rachunku wyników, Wyd. Oficyna Wydawnicza, Kraków 2005, s. 109.
14 G. Idzikowska, Wiarygodność danych a bezpieczeństwo zasobów w środowisku informatycz­
nym rachunkowości, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002, s. 55.
15 W.M. Grudzewski, I. K. Hejduk, Systemy zarządzania wiedzą..., op.cit., s. 253.
16 S. Elliott, C. O'Dell, Sharing knowledge and best practices, „Health Forum Journal” 1999, No.
42 (3), p. 34.
17 M.H. Zack, Managing codified knowledge, „MIT Sloan Management Review” 1999, No. 40 (3),
p. 46.
18 E. Turban, J.E. Aronson, Decision Support Systems and Intelligent Systems, Prentice-Hall, Inc.,
New Jersey 2005.
12
113
•
wiedza jest narzędziem biznesu w procesach podejmowania decyzji, planowania, ocen i prognozowania.19
Inne podejście prezentuje A. Brooking. Rozróżnia dane jako liczby, znaki, obrazy
i fakty, które są pozbawione kontekstu.20 Dane umieszczone w kontekście określa
jako informację, a wiedzę nazywa umiejętnością użycia informacji. Może być ona traktowana jako płynne połączenie doświadczenia, wartości, informacji o kontekście oraz eksperckiego wglądu w jakieś zagadnienie, które zapewnia ramy dla oceny i włączania nowych doświadczeń i informacji 21, wiedza jest zastosowaniem informacji w praktyce.22
Jako cechy wiedzy podaje się:
•
charakter dominujący – czyli wiedza jest zasobem nadrzędnym w stosunku do
innych zasobów organizacji i głównym czynnikiem jej sukcesu;
•
niewyczerpywalność – co oznacza, że z upływem czasu suma wiedzy wzrasta,
a nie zmniejsza się;
•
niematerialność – czyli nieuchwytność, trudność w pomiarze i prezentacji,
szczególnie przy użyciu tradycyjnych wskaźników finansowych;
•
symultaniczność występowania – w przeciwieństwie do aktywów materialnych
wiedza może być używana jednocześnie w wielu zastosowaniach, bez utraty
wartości.23
Dodatkowo wiedzę charakteryzują takie cechy, jak nieliniowość, złożoność,
przyswajalność, stosowalność i możliwość ochrony.24
Sposób tworzenia wiedzy jawnej i ukrytej oraz jej wykorzystanie jest zróżnicowane, w zależności od umiejętności kadry kierowniczej, specyfiki działania organizacji, jej tradycji, kultury, organizacji i metod zarządzania, a także od tego, w jakim otoczeniu ta jednostka się znajduje.25
Wiedza jawna jest skodyfikowana, sformalizowana, zwerbalizowana w organizacji i przekazywana za pomocą ogólnie przyjętych form przekazu, a wiedza ukryta
stanowi zasób indywidualnych umiejętności, doświadczeń, przekonań, intuicji; ma
charakter pragmatyczny – może być traktowana jako wspólny niepisany kodeks war­
tości, wizji, zwyczajów, wzorców postępowania, postaw i opinii rządzących poczyna­
niami grupy.26
Proces ciągłego przekształcania wiedzy ukrytej w jawną i upowszechniania jej
w organizacji jest określany jako uczenie się organizacji. Z tego powodu wzrasta rola
19 A. Tiwana, The Knowledge Management Toolkit: Orchestrating IT, Strategy, and Knowledge Platforms, ed. 2, Upper S River, Prentice Hall, New Jersey 2002. 20 A. Brooking, Corporate Memory. Strategies for Knowledge Memory, International Thompson
Business Press, London 1999, p. 4-5.
21 T.H. Davenport, L. Prusak, Working knowledge: how organizations manage what they know, Harvard Business Schol Press, Boston 1998, p. 5.
22 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Systemy zarządzania wiedzą..., op.cit., s. 253.
23 A. Kamela-Sowińska, Wprowadzenie, w: P. Gut, Kreatywna rachunkowość a fałszowanie spra­
wozdań finansowych, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2006 [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu:
http://ksiegarniaprawnicza.pl/files/c/e/f_83-7483-365-3.pdf [Data wejścia: 20-03-2009].
24 E. Skrzypek, Zarządzanie wiedzą i kapitałem intelektualnym w warunkach globalizacji [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.instytut.info/pliki/Book1/7-Skrzypek.pdf
[Data wejścia: 20-03-2009].
25 W.M. Grudzewski, I. K. Hejduk, Systemy zarządzania wiedzą..., op.cit., s. 255.
26 Ibidem, s. 255.
114
kapitału intelektualnego, będącego głównym źródłem wiedzy, mającego decydujący
wpływ na sytuację finansową organizacji gospodarczej oraz będącego istotnym czynnikiem sukcesu gospodarczego.
Kapitał intelektualny to posiadana wiedza, odpowiednie doświadczenie, technolo­
gia organizacyjna, dobre stosunki z klientami oraz wszelkie umiejętności, które pozwa­
lają firmie osiągnąć przewagę konkurencyjną na rynku, to także tworzenie wiedzy i innowacji dla wyznaczonych celów, transfer wiedzy i najlepszych praktyk oraz zarzą­
dzanie wiedzą zorientowane na klienta.27 Rozwój rachunkowości jako dziedziny nauk społecznych jest zdeterminowany
rozwojem koncepcji społeczeństwa informacyjnego, społeczeństwa wiedzy, co z kolei
implikuje zmiany regulacji Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej. Tworzenie społeczeństwa wiedzy stawia przed rachunkowością nowe
wymagania, związane z jakością informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych organizacji. Stąd wynika potrzeba stosowania standardów rachunkowości (krajowych, międzynarodowych) dostosowanych do specyfiki prowadzonej przez organizację działalności i potrzeb informacyjnych jej wszystkich interesariuszy.28
3. STANDARDY RACHUNKOWOŚCI Rola rachunkowości jest zdeterminowana jej elastyczności, w zakresie asymilacji norm i rozwiązań globalnych, ponadnarodowych,29 a podstawową jej funkcją jest do­
starczanie inwestorom i innym grupom użytkowników informacji potrzebnych do okre­
ślania kwot, terminowości i stopnia niepewności wystąpienia przyszłych przepływów pieniężnych (...); są one przydatne do oszacowania rynkowej wartości zobowiązań fi­
nansowych, kapitału i innych instrumentów wyemitowanych przez przedsiębiorstwo.30
Wynika to z faktu, że dokonują się zmiany tradycyjnej rachunkowości retrospektywnej – opartej na koszcie historycznym w rachunkowość prospektywną, która wykorzystuje wartość godziwą i wartości szacunkowe, a jednocześnie rachunkowość mie­
rzy efektywność gospodarowania kapitałem, chroni interesy fiskusa, kontroluje powie­
rzony kapitał, wspomaga w podejmowaniu decyzji, szacuje ryzyko gospodarcze, infor­
muje inwestorów o spodziewanych w przyszłości stopach zwrotu z kapitału.31 W ten
sposób rachunkowość przestaje być nauką i praktyką rzetelnego pomiaru, a staje się – nauką starannego działania.32
Przyjmując, że celem rachunkowości jest komunikowanie – dostarczanie nie­
zbędnej informacji służącej zapewnieniu ładu społecznego w otoczeniu gospodarczym i finansowym, to rachunkowość pełni funkcję opisową (bierną i monitorującą), ale
jednocześnie posiada moc sprawczą, gdyż odwzorowuje relacje społeczne, na które
E. Skrzypek, Kapitał intelektualny jako podstawa..., op.cit.
R. Ignatowski, Dokąd zmierzamy, czyli wizja rozwoju rachunkowości jako nauki i zawodu, w:
Rachunkowość wczoraj, dziś i jutro, SKwP, Warszawa 2007.
29 M. Gmytrasiewicz, Teoria rachunkowości a MSSF, w: Rachunkowość wczoraj, dziś i jutro,
SKwP, Warszawa 2007.
30 Stanowisko FASB, za: E.A. Hendriksen, M.F. Van Breda, Teoria rachunkowości, WN PWN,
Warszawa 2002, s. 313.
31 M. Gmytrasiewicz, Teoria rachunkowości..., op.cit., s. 112.
32 Ibidem, s. 119.
27
28
115
wpływa, tworząc, doskonaląc i zmieniając zasady komunikowania, nadając tym samym nowe wzorce zachowań i przez to ustanawiając normy.33 Regulacje międzynarodowe
sprawozdawczości finansowej służą między innymi do tworzenia podstaw prezentacji informacji finansowych dotyczących działalności organizacji, zapewnienia porównywalności danych i informacji zarówno wewnątrz organizacji w kolejnych okresach
jej funkcjonowania, jak również w stosunku do innych organizacji istniejących w jej
otoczeniu.
W kontekście powstawania społeczeństwa informacyjnego i społeczeństwa
wiedzy raporty roczne organizacji gospodarczych poddawane są transformacji w różnych płaszczyznach:
•
informacje finansowe są uzupełniane niefinansowymi; •
informacjom liczbowym towarzyszą informacje opisowe (kwalitatywne); •
spółki ujawniają nie tylko informacje wymagane prawem, lecz także dokonują tak zwanych ujawnień dobrowolnych; •
raport oprócz wyników historycznych dostarcza również wiedzy pozwalającej na ocenę kształtowania się sytuacji spółki w przyszłości.34
Podstawowy zakres informacji, który powinien znaleźć się w raporcie dotyczy:
•
informacji na temat źródeł wartości organizacji, a zwłaszcza informacji o niematerialnych (niefinansowych) zasobach majątkowych tworzących tak zwaną wewnętrznie generowaną wartość firmy (będącą elementem kapitału intelektualnego organizacji);
•
informacji o głównych obszarach ryzyka i podstawowych zagrożeniach, które
występują wewnątrz organizacji i w jej otoczeniu.35
Stosowanie standardów rachunkowości powoduje zwiększenie elastyczności
interpretacji i prezentacji zdarzeń gospodarczych i determinuje zwiększenie wymagań dotyczących umiejętności, kwalifikacji i doświadczenia prowadzących księgi rachunkowe i biegłych rewidentów, co prowadzi do intelektualizacji rachunkowości.
4. INTELEKTUALIZACJA RACHUNKOWOŚCI Słuszne jest stwierdzenie A. Kameli-Sowińskiej, że intelektualizacja rachunkowości polega na konieczności legitymowania się przez praktyków rachunkowości
interdyscyplinarną wiedzą o organizacji gospodarczej, co wymaga znajomości przepisów prawnych na przykład kodeksu spółek handlowych, kodeksu cywilnego, procedur postępowania cywilnego i administracyjnego, prawa podatkowego i jego pochodnych, a także znajomością systemów informacyjnych i informatycznych oraz rozległą wiedzą z rachunkowości.36
33 R. Ignatowski, Dokąd zmierzamy, czyli wizja rozwoju rachunkowości jako nauki i zawodu, w:
Rachunkowość..., op.cit., s. 510. 34 M. Marcinkowska, Roczny raport z działań i wyników przedsiębiorstwa. Nowe tendencje w sprawozdawczości biznesowej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004.
35 Ibidem, s. 76.
36 A. Kamela-Sowińska, Rachunkowość na zakręcie,..., op.cit., s 7.
116
Wynika to z faktu, że Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej:
•
mają postać wzorców decyzyjnych, a nie ewidencyjnych; •
służą do podejmowania decyzji na podstawie wiedzy, nie tylko rachunkowości;
•
nie są instrukcjami do ewidencji zdarzeń gospodarczych mających miejsce
w organizacji, ale są przepisami dla inteligentnych księgowych i audytorów.37
Te ponadnarodowe rozwiązania dają księgowym i zarządom ogólne, elastyczne, ale i dowolne podstawy prowadzenia ewidencji, ponieważ są to zbiory wskazań, o roz­
mytym znaczeniu których przestrzeganie daje raczej pozór, a nie rzetelny wynik finan­
sowy.38 To determinuje konieczność rozwoju systemu nadzoru nad jakością sprawozdań finansowych, czego potwierdzeniem są na przykład zmiany w polskim prawie
bilansowym dotyczące rozszerzenia odpowiedzialności za sprawozdawczość finansową na radę nadzorczą.
Rozpoznanie źródeł wartości organizacji gospodarczej, czyli określenie, które
aktywa tworzą wartość rynkową, stanowi sukces rynkowy – ekonomiczny. Wartość
rynkową organizacji determinują aktywa niematerialne (pracownicy i ich wiedza,
zawodowe kwalifikacje, marka, strategie i modele biznesowe, czyli zarządzanie wiedzą), co stanowi wyzwanie dla rachunkowości odnośnie ich ujęcia, pomiaru, ujawniania i prezentacji.39
Istotą rachunkowości (przez wiele stuleci) był precyzyjny, wiarygodny pomiar i wycena między innymi stanu zasobów majątkowych, efektów przedsięwzięć gospodar­
czych (między innymi B+R),40 lecz powstawanie społeczeństwa informacyjnego, społeczeństwa wiedzy, a przede wszystkim globalizacja, sprawiły, że rachunkowość jako
język biznesu została poddana standaryzacji, a praktyka rachunkowości – harmonizacji. Harmonizacja rachunkowości rozumiana jest jako ograniczenie ilości stosowanych praktyk rachunkowości, a standaryzacja rachunkowości jako stosowanie przez
organizacje gospodarcze takich samych lub zbliżonych praktyk rachunkowości.
Rezultatem standaryzacji rachunkowości jest ujednolicenie zasad rachunkowości sto­
sowanych w różnych krajach (między innymi konieczność wyceny zasobów niemate­
rialnych – wiedzy) przez wszystkie organizacje gospodarcze, natomiast harmonizacja oznacza proces zwiększenia porównywalności praktyk rachunkowości przez ustalenie granic co do stopnia ich zróżnicowania.41
Jest to związane z nowym paradygmatem praktyki rachunkowości – paradyg­
matem starannego działania, wynikającego z procedury dochodzenia do wyniku finan­
sowego (straty, zysku) – wartości B+R, ustalonym w Międzynarodowych Standardach
Rachunkowości (MSR) i Międzynarodowych Standardach Sprawozdawczości Finansowej (MSSF). Obecnie MSR, MSSF radzą – zrób jak chcesz, ale uważam, że powinno być tak, a tak, masz możliwość wyboru – wykorzystaj to zgodnie ze swoją: wiedzą umie­
A. Kamela-Sowińska, Polityka rachunkowości – Ile można na niej zarobić [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.bcc.org.pl/pliki/dzialalnosc/lobbing/2008-11-05_Seminarium_Sowinska.ppt [Data wejścia 20-03-2009].
38 Ibidem.
39 M. Kwiecień, Współczesne społeczeństwo wiedzy a rachunkowość, w: Wiedza w gospodarce, społeczeństwie i przedsiębiorstwach: pomiary, charakterystyka, zarządzanie, Instytut Wiedzy
i Innowacji, Warszawa 2007, s. 105.
40 Ibidem.
41 Ibidem.
37
117
jętnościami oraz etyką zawodową tak aby organizacja gospodarcza odniosła sukces rynkowy – sukces finansowy.42 Zgodnie z tym, dzisiejszy księgowy powinien posiadać
wiedzę z zakresu makroekonomii, finansów, zarządzania, zarządzania finansowego, statystyki i ekonometrii, logiki, teorii informacji i jej przekazu, szeroko rozumianego prawa handlowego i finansowego, w tym podatkowego, (...) wiedzę i doświadczenie me­
diacyjne, wiedzę z zakresu psychologii społecznej i socjologii.43 ***
Tworzenie społeczeństwa informacyjnego, społeczeństwa wiedzy determinuje
zmiany w standardach rachunkowości stosowanych w organizacjach gospodarczych.
Te ponadnarodowe regulacje służą między innymi do stworzenia podstaw prezentacji informacji finansowych dotyczących działalności organizacji, a także zapewnienia
porównywalności danych i informacji dotyczących organizacji w kolejnych okresach
jej funkcjonowania oraz w odniesieniu do innych organizacji z jej otoczenia.
Zwiększenie elastyczności interpretowania i prezentacji zdarzeń gospodarczych
determinuje wysokie wymagania dotyczące umiejętności, kwalifikacji i doświadczenia prowadzących księgi rachunkowe i biegłych rewidentów, czyli intelektualizację
rachunkowości. Posiadanie informacji i wiedzy pozwala organizacji gospodarczej na
osiągnięcie przewagi konkurencyjnej i jest podstawą tworzenia jej wartości. Stanowi
to wyzwanie dla systemu rachunkowości jako podstawowego systemu informacyjnego organizacji, w zakresie ujęcia tego rodzaju zasobów majątkowych, które są elementem kapitału intelektualnego.
42
43
Ibidem.
R. Ignatowski, Dokąd zmierzamy, czyli..., op.cit., s. 510.
118
ROZDZIAŁ II SYSTEMY I NARZĘDZIA ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO ENVIRONMENTAL MANAGEMENT SYSTEMS AND TOOLS LUDMILA BURIMA Ludmila Burima – PIN Instytut Ekonomii Państwowej Akademii Nauk Republiki Białoruś, Mińsk SYSTEMY ZARZĄDZANIA 2•1 ŚRODOWISKOWEGO W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ
Abstract
ENVIRONMENTAL MANAGEMENT SYSTEMS IN WORLD’S ECONOMY
In this article are presented separate results of the research in the questions of spreading of standardized systems of management of environment protection based on the international standard ISO 14000 in the world’s economy. Modern geography of sertificated systems of ecological management is shown here. In the article are offered approaches to the compara‐
tive appreciation of the intensity of processes of the certification of systems of ecological management in the world’s economy. Zarządzanie środowiskowe upowszechniło się dzięki Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (ISO) jako sposób realizacji na poziomie przedsiębiorstw koncepcji zrównoważonego rozwoju, wypracowanej przez Międzynarodową Komisję
ONZ do spraw Środowiska i Rozwoju i przyjętej przez wspólnotę światową podczas
Konferencji ONZ w Rio de Janeiro w 1992 roku jako podstawowa koncepcja w obszarze ochrony środowiska.
Potrzeby środowisk biznesu dotyczące godzenia realizacji celów ekonomicznych oraz kształtowania korzystnego wizerunku ekologicznego wpłynęły na celowość przygotowania norm międzynarodowych serii (ISO 14000), zakładających uniwersalne procedury zarządzania środowiskiem. Za podstawę zarządzania środowiskowego jako znormalizowanego systemu zarządzania, który może być niezależnie
oceniany i weryfikowany w celu potwierdzenia zgodności z określonymi normami
(ISO 14001:1996 Environmental management system – System zarządzania środowiskowego), zostały przyjęte opracowane wcześniej procedury systemów zarządzania
jakością, szeroko przyjęte w świecie.
Biorąc pod uwagę pozaekonomiczny charakter priorytetów ekologicznych,
w normie ISO 14001 znajduje odzwierciedlenie zasadniczy wymóg przestrzegania
prawa narodowego w sferze ochrony środowiska tego państwa, na terenie którego
znajduje się przedsiębiorstwo, wdrażające system zarządzania środowiskowego.
To powinno realnie sprzyjać zachowaniu narodowych interesów ekologicznych.
120
Tabela 1. Dynamika certyfikacji systemów zarządzania środowiskowego w latach 1996–2001 Region Ogółem na świecie Europa Zachodnia Austria Wielka Brytania Węgry Niemcy Dania Irlandia Hiszpania Włochy Niderlandy Norwegia Polska Francja Finlandia Szwajcaria Szwecja Azja Indie Chiny i Hongkong Korea Malezja Singapur Tajwan Tajlandia Japonia Rosja Afryka RPA Ameryka Północna USA Kanada Meksyk Ameryka Południowa
Argentyna Brazylia Australia i Oceania Liczba przedsiębiorstw z certyfikatem zgodności ISO 14001 Liczba państw posiadających przedsiębiorstwa z certyfikatem zgodności ISO 14001 1996 2001 1996 2001 1491
942
56
322
3
166
96
8
13
27
119
13
0
23
41
18
25
433
1
16
57
7
37
42
58
198
0
2
0
43
34
7
2
15
5
6
56
36765
18135
23
2722
340
3380
620
247
2064
1295
9442
298
294
1092
687
762
2070
13504
400
1250
880
367
2988
999
483
8123
12
311
169
2700
645
801
254
681
175
350
1422
44
19
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
14
–
–
–
–
–
–
–
–
–
2
–
3
–
–
–
4
–
–
2
112 37 – – – – – – – – – – – – – – – 34 – – – – – – – – – 12 – 3 – – – 22 – – 2 Źródło: The ISO Survey of ISO 9000 and ISO 14000 Certificates, ISO, 2002-2007.
Mimo dość krótkiego okresu wdrażania systemów zarządzania środowiskowego
liczba przedsiębiorstw posiadających certyfikat zgodności z normą ISO 14001 w gospodarce światowej jest znaczna. W 1996 roku, gdy norma ta została przyjęta, liczba
przedsiębiorstw z certyfikatem wynosiła 1500, w ciągu następnych pięciu latach po121
większyła się niemal dwudziestopięciokrotnie. Na koniec 2001 roku wyniosła 37 tysięcy, a w 2003 roku przekroczyła 50 tysięcy.1
Natężenie wdrażania systemów zarządzania środowiskowego mierzy się na
podstawie rożnych wskaźników, na przykład liczby certyfikatów zgodności z wymogami ISO 14001 na jednostkę Produktu Krajowego Brutto (PKB). Średnio w gospodarce światowej wskaźnik ten kształtuje się na poziomie 1 certyfikat na 1 mld dolarów krajowego PKB, a w poszczególnych krajach jest znacznie zróżnicowany (tabela 1).
W regionalnej strukturze certyfikowanych przedsiębiorstw przoduje Europa,
która była inicjatorem normalizacji systemów zarządzania środowiskowego i ich certyfikacji. Jest to wynikiem wysokiej świadomości ekologicznej oraz specyfiki regulacji
środowiskowych w krajach europejskich. Zanim jeszcze zostały przyjęte normy ISO
14001, Europa wprowadziła system zarządzania środowiskowego i audytów ekologicznych (Eco­Management and Audit Scheme – ЕМАS). Schemat ten został zatwierdzony przez Radę Unii Europejskiej rozporządzeniem 1836/93/EWG dopuszczającym dobrowolny w nim udział przedsiębiorstw sektora przemysłowego.
Dzięki aktywizacji społecznych ruchów ekologicznych, obecności regionalnych
i narodowych standardów, certyfikacja systemów ekozarządzania w Europie zaczęła
się wcześniej niż przyjęcie norm międzynarodowych ISO 14001:1996. Na koniec
1995 roku w 10 krajach europejskich były już 223 certyfikowane przedsiębiorstwa.
Mimo pewnych różnic pomiędzy wymogami ЕМАS i ISO 14001:1996 okazało się, że
kraje europejskie były najlepiej przygotowane do wdrażania norm międzynarodowych ISO serii 14000.
W procesie wdrażania systemów ekozarządzania wielkie znaczenie ma uwzględnienie ekologicznych potrzeb mieszkańców oraz otwartość na przemiany w zarządzaniu z uwzględnieniem organizacyjnych priorytetów zarządzania środowiskowego.
Prawdopodobnie właśnie to warunkuje dynamiczny wzrost liczby certyfikowanych
przedsiębiorstw europejskich, w tym przedsiębiorstw małych i średnich.
Obecnie w Europie znajduje się około jedna trzecia wszystkich państw świata,
mających na swoim terenie przedsiębiorstwa certyfikowane na zgodność z wymogami ISO 14001. Są to prawie wszystkie państwa europejskie oprócz Albanii, SanMarino, Mołdawii i Watykanu. W wielu krajach Europy takich przedsiębiorstw są już
setki, a nawet tysiące (tabela 1). Państwa europejskie wyróżniają się największymi
wartościami wskaźnika natężenia certyfikacji systemów zarządzania środowiskowego. W większości krajów Europy wskaźnik ten przewyższa średni światowy i wynosi
2-6 certyfikatów na 1 mld dolarów PKB. Na pierwszej pozycji znajduje się Lichtenstein – 31 certyfikatów na 1 mld dolarów. Wśród dużych europejskich państw według
wskaźnika certyfikacji ISO 14001 przoduje Szwecja (10,1 certyfikatów na 1 mld dolarów PKB), co jest wynikiem tradycyjnie wysokiego poziomu świadomości ekologicznej mieszkańców tego kraju.
W analizowanym okresie, jak wskazują wszystkie wskaźniki, maleje udział krajów europejskich w ogólnej liczbie przedsiębiorstw certyfikowanych na zgodność
z normą ISO 14001. W latach 1996-2001 zmniejszył się on z 63 do 49%. Światowym
liderem w rankingu certyfikacji systemów zarządzania środowiskowego jest obecnie
Japonia. Wśród innych państw azjatyckich najbardziej aktywne w certyfikacji ISO
14001 są Chiny, Tajwan, Korea, Tajlandia, Indie, Malezja, Singapur.
1
The ISO Survey of ISO 9000 and ISO 14000 Certificates, ISO, 2002-2007.
122
W USA poziom wdrażania norm ISO 14000 pozostaje stosunkowo niski. Mimo,
że USA są największym producentem świata, kraj ten zajmował dopiero 6 pozycję w
rankingu liczby certyfikowanych przedsiębiorstw na koniec 2001 roku, posiadając
tylko 0,17 certyfikatów na 1 mld dolarów PKB (1/6 średniej światowej).
Poza Eurazją, wysoką liczbą certyfikowanych przedsiębiorstw wyróżniają się
Australia, Kanada, Brazylia, Meksyk, Argentyna i RPA. W pozostałych krajach świata
certyfikacja systemów zarządzania środowiskowego jest mało rozpowszechniona lub
jej nie ma.
Lokalizacja certyfikowanych systemów zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwach i instytucjach poszczególnych krajów jest różna, co podyktowane jest
różnorodnymi czynnikami obiektywnymi i subiektywnymi. Oceniając ich ważność
warto wykorzystać analizę korelacji, która pokazuje powiązanie zmian intensywności
wdrażania systemów zarządzania środowiskowego ze zmianą wskaźników, ilościowo
charakteryzujących sytuację ekologiczną i zjawiska ekonomiczne.
W celu dokonania ogólnej ilościowej charakterystyki sytuacji ekologicznej zwykle wykorzystuje się indeksy dobrobytu ekosystemowego (Ecosystem Wellbeing Index
– EWI) jako niezależne indeksy wykorzystania zasobów: gleby, wody, powietrza
i ekosystemów naturalnych. Analiza korelacyjna, przeprowadzona na podstawie danych z ograniczonej liczby krajów pokazuje, że praktycznie nie ma zależności korelacyjnej pomiędzy indeksem dobrobytu ekosystemowego (podobnie jak pomiędzy indeksem poszczególnych elementów środowiska naturalnego) a ilością otrzymanych
certyfikatów na 1 mld dolarów PKB, a współczynnik korelacji wynosi około 0,2.2
Bardziej zauważalna jest zależność zmiany liczby przedsiębiorstw certyfikowanych na zgodność z normami ISO 14001 od zmian indeksu sektora zasobów, odzwierciedlającego poziom zużycia materiałów i energii w poszczególnych krajach oraz od
indeksu EWI.
Bardziej przekonywującym dowodem zależności pomiędzy wykorzystaniem
zasobów a rozpowszechnieniem systemów zarządzania środowiskowego jest analiza
korelacyjna z wykorzystaniem wskaźnika zużycia energii, pochodzącego z oficjalnych
statystyk poszczególnych krajów.3 Celowość wykorzystania tego wskaźnika jest podyktowana nie tylko jego względną dokładnością, a również tym, że zużycie energii
jest globalnym czynnikiem, mającym wpływ na wyczerpanie zasobów planety.
Porównanie danych pokazało, że systemy zarządzania środowiskowego są
wdrażane najbardziej intensywnie w tych krajach, gdzie obserwuje się wysoki poziom zużycia energii, innymi słowy odnotowano ścisłą korelacyjną zależność (ze
wskaźnikiem korelacji 0,5) pomiędzy wskaźnikiem zużycia energii wyrażonym
w ekwiwalencie ropy naftowej na mieszkańca a liczbą certyfikatów zgodności systemów zarządzania na 1 mld dolarów PKB. Można więc przypuszczać, że istotny wpływ
na intensyfikację procesów certyfikacji systemów zarządzania środowiskowego mają
czynniki czysto ekonomiczne.
Analiza porównawcza rozpowszechnienia systemów zarządzania środowiskowego w poszczególnych krajach świata wskazuje, że istotnym bodźcem ich wdrażania
jest zainteresowanie współpracą z partnerami zagranicznymi. Najbardziej intensywny proces certyfikacji odbywa się w krajach, gdzie handel zagraniczny stanowi
The wellbeing of nations: a country­by­country index of quality оf life and the environment, Robert Prescoft-Allen, Washington-Covelo-London: Island Press, 2001.
3 The ISO Survey..., op.cit.
2
123
znaczną część gospodarki narodowej. Ujawniona została istotna korelacyjna zależność (ze wskaźnikiem korelacji 0,5) pomiędzy relacją obrotów handlu zagranicznego
do PKB, jako wskaźnikiem znaczenia handlu zagranicznego w gospodarce a liczbą
certyfikowanych systemów zarządzania środowiskowego na 1 mld dolarów PKB, jako
wskaźnikiem intensywności procesów certyfikacji.
W krajach, gdzie udział handlu zagranicznego w PKB wynosi 60-80% i więcej,
liczba certyfikatów na zgodność z ISO 14000 osiąga poziom 6-10 na 1 mld dolarów
PKB. W krajach bardziej samowystarczalnych, gdzie obroty handlu zagranicznego
w stosunku do PKB kształtują się na poziomie 10-20%, liczba certyfikowanych systemów zarządzania środowiskowego nie przekracza 0,5 na 1 mld dolarów PKB lub
takich systemów brak.
Biorąc pod uwagę, że wdrażanie i certyfikacja systemów zarządzania środowiskowego są bardzo kosztowne, intensywność tych procesów w znacznej mierze wyznaczają środki finansowe przeznaczone na zarządzanie środowiskowe. Przeprowadzona analiza pokazuje korelacyjną zależność (wskaźnik korelacji powyżej 0,5) pomiędzy intensywnością procesów certyfikacji przedsiębiorstw na zgodność z normami ISO 14001 a oceną ogólnego stanu gospodarki według wskaźnika PKB na
1 mieszkańca.
Jednocześnie intensywność procesów certyfikacji systemów zarządzania środowiskowego nie zawsze tłumaczy się zmianami omówionych czynników, a w wielu
dużych krajach występują odstępstwa od ogólnych tendencji. Na przykład w Japonii
i USA przy niemal równym stosunku obrotu handlu zagranicznego do PKB (około
20%) i porównywalnych wskaźnikach PKB na 1 mieszkańca, liczba certyfikowanych
systemów zarządzania środowiskowego na 1 mld dolarów PKB różni się trzynastokrotnie (odpowiednio 2,6 i 0,2).
Wysokie wskaźniki rozpowszechnienia systemów zarządzania środowiskowego
ma Australia. Według stanu na grudzień 2001 roku certyfikowano tam tyle samo systemów – 1370, co w USA, przy dwudziestokrotnie mniejszej wartości PKB i nieznacznie większym stosunku obrotów handlu zagranicznego do PKB (około 30%). Znaczny
wpływ na rozwój systemów zarządzania środowiskowego mają czynniki subiektywne, związane z poziomem świadomości ekologicznej. W innych państwach, przede
wszystkim azjatyckich, aktywizacja procesów certyfikacji systemów zarządzania środowiskowego wyznaczona jest dążeniami rządów poszczególnych krajów do demonstrowania ekologicznych priorytetów swoich przedsiębiorstw przed partnerami zagranicznymi.
Na Białorusi stworzenie Podsystemu certyfikacji ekologicznej w ramach Narodowego systemu certyfikacji odbywało się na podstawie rozporządzenia Ministerstwa Przyrody i Gosstandarta (Państwowej Komisji Norm) z dnia 15 czerwca 1998 r.
w sprawie zatwierdzenia głównych regulaminów ekologicznej certyfikacji produkcji
i przemysłu Republiki Białoruś.
Pierwsze normy ISO serii 14000 zostały na Białorusi przyjęte w latach 19992000. Faktycznie jednak certyfikacja na zgodność z wymaganiami STB ISO 14001 na
warunkach dobrowolności zaczęła się w 2001 roku. Zgodnie z danymi z grudnia 2004
roku, na Białorusi zostały wdrożone i certyfikowane 42 systemy zarządzania środowiskowego. Wskaźnik intensywności certyfikacji systemów zarządzania środowiskowego wyniósł 0,96 certyfikatu na 1 mld dolarów PKB, a więc był bliski średniej
światowej. Do 1 stycznia 2008 roku na Białorusi systemy zgodne z normą ISO 14001
zostały wdrożone w ponad 150 przedsiębiorstwach.
124
***
Szybko rozwijający się proces wdrażania i certyfikacji systemów zarządzania
środowiskowego jest wynikiem przesłanek ekonomicznych. W krajach europejskich i
niektórych z innych kontynentów istotne znaczenie mają uwarunkowania prawne
oraz międzynarodowe zaufanie do przedsiębiorstw – producentów towarów. Charakterystyki ekologiczne w zasadzie nie wpływają na intensywność wdrażania systemów
zarządzania środowiskowego. Tendencje wdrażania tych systemów odpowiadają potrzebom unifikacji postępowania w sferze zarządzania i poprzez realizację specyficznych założeń norm ISO serii 14000 są skierowane na rozwiązywanie narodowych
problemów ekologicznych w stopniu będącym przedmiotem narodowych aktów
prawnych.
Zasady wdrażania zarządzania środowiskowego w krajach byłego ZSRR (w tym
Białorusi) są proponowane krajowym przedsiębiorstwom jako konkretny sposób
realizacji zasad zrównoważonego rozwoju na poziomie przedsiębiorstw, które bez
wątpienia sprzyjają bardziej racjonalnemu wykorzystaniu zasobów i lepszemu gospodarowaniu odpadami. Zapewnienie odpowiedniego zarządzania procesami produkcji i ścisła kontrola ekologiczna przyczyniają się do zapobiegania poważnym ekologicznym incydentom.
Jak pokazuje praktyka, obecność (lub nieobecność) certyfikowanego systemu
zarządzania środowiskowego istotnie wpływa na warunki otrzymywania zagranicznych inwestycji, kredytów, licencji. Aktywizacja gospodarczych kontaktów kraju
z zagranicą i włączenie do nich coraz większej liczby przedsiębiorstw wyznacza konieczność podporządkowania się światowym tendencjom dotyczącym wdrażania systemów zarządzania środowiskowego. Oznacza to w pierwszej kolejności masowe
uświadomienie kierowników i specjalistów w przedsiębiorstwach na temat zarządzania środowiskowego i przewag, jaką daje ono w sytuacji prowadzenia działalności
na skalę międzynarodową, jak również dostępności wsparcia państwa w tym zakresie.
125
ALINA MATUSZAK‐FLEJSZMAN dr inż. Alina Matuszak‐Flejszman – Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu DOSKONALENIE SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO 2•2
WEDŁUG NORMY ISO 14001. DOŚWIADCZENIA PRZEDSIĘBIORSTW Abstract
IMPROVEMENT OF ENVIRONMENTAL MANAGEMENT SYSTEM ISO 14001 –
EXPERIENCES OF COMPANIES The paper includes analysis of basic factors having impact on improvement of environmental management system and on elements of ISO 14001 standard which are subject to improve‐
ment within an organization. Furthermore, they were subject to assessment by analyzed com‐
panies functioning in the entire Poland and having certified environmental management sys‐
tem consistent with the requirements of international standard ISO 14001. Tekst powstał w ramach projektu badawczego habilitacyjnego finansowanego
ze środków MNiSW, nr N N115 265536.
System zarządzania środowiskowego (SZŚ) zgodny z wymaganiami międzynarodowej normy ISO 14001 wdrażany jest na świecie od kilkunastu lat w różnych organizacjach od mikroprzedsiębiorstw do dużych organizacji zatrudniających nawet
kilka tysięcy pracowników. Ich wpływ na środowisko jest różny w zależności nie tylko od wielkości, ale przede wszystkim od rodzaju prowadzonej działalności. Przedsiębiorstwa dążąc do realizacji strategii zrównoważonego rozwoju bardzo często wykorzystują narzędzie zarządzania środowiskowego, jakim jest norma ISO 14001
i w oparciu o jej wymagania wdrażają i utrzymują system zarządzania środowiskowego. Samo jego wdrożenie nie jest oczywiście wystarczające. Organizacja powinna
zapewnić skuteczne funkcjonowanie tego systemu zarządzania. Osiągane w jego wyniku efekty działalności środowiskowej stanowią wyznacznik doskonalenia SZŚ, stanowiącego jedno z najważniejszych założeń zawartych w normie ISO 14001.
Dotychczas w literaturze przedmiotu nie spotkano się z kompleksowymi opracowaniami dotyczącymi doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego zawierającymi informacje na temat identyfikacji i oceny czynników wpływających na do126
skonalenie systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy
ISO 14001. Opisy indywidualnych przypadków najczęściej ograniczają się do wskazania korzyści wynikających z jego certyfikacji na zgodność z wymaganiami normy
ISO 14001, czy najczęściej spotykanych barier związanych z wdrażaniem tego systemu zarządzania. Natomiast kwestia samego doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego, jak również kompleksowego podejścia do identyfikacji i weryfikacji
czynników na nie wpływających nie była omawiana w literaturze krajowej ani zagranicznej.
1. DOSKONALENIE SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Do najważniejszych elementów systemu zarządzania środowiskowego, na jakie
kładziony jest nacisk w ramach wymagań normy ISO 14001, należą:
•
zobowiązanie do ciągłego doskonalenia;
•
zobowiązanie do zgodności z obowiązującym ustawodawstwem (przepisy, kodeksy postępowania oraz zarządzenia wewnętrzne dotyczące ochrony środowiska);
•
zapobieganie zanieczyszczeniom1 we wszystkich możliwych elementach środowiska naturalnego takich, jak: emisja do powietrza, zrzuty ścieków do wody, gospodarka odpadami, zanieczyszczenie podłoża gruntowego, oddziaływanie na
społeczeństwo, wykorzystanie surowców i zasobów naturalnych, a także inne
lokalne kwestie środowiskowe.
Ciągłe doskonalenie definiowane jest jako powtarzający się proces usprawniania systemu zarządzania środowiskowego, który ma na celu poprawę ogólnych efektów działalności środowiskowej, zgodnie z polityką środowiskową organizacji.2 Należy również podkreślić, że ciągłe doskonalenie jest cechą skutecznego systemu zarządzania środowiskowego. Jest ono osiągane poprzez:
•
realizację ustalonych celów i zadań środowiskowych wyrażonych za pomocą
wskaźników;
•
wyznaczanie nowych ambitnych celów i zadań środowiskowych;
•
poprawę funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego lub jego elementów dzięki podejmowaniu stosownych działań korygujących i zapobiegawczych, po uprzednim zbadaniu przyczyn lub potencjalnych problemów środowiskowych;
•
wprowadzanie innowacji.
Biorąc pod uwagę fakt, że ciągłe doskonalenie przyczynia się do usprawniania
systemu zarządzania środowiskowego należy zidentyfikować obszary, które organizacja planuje usprawniać i doskonalić. Możliwości ciągłej poprawy można identyfikować poprzez analizę:
1 Zapobieganie zanieczyszczeniom oznacza stosowanie procesów, sposobów postępowania,
materiałów lub wyrobów, usług i energii, które przyczyniają się do zredukowania lub nadzorowania (osobno lub łącznie) tworzenia, emisji i wydalania wszelkiego typu zanieczyszczeń lub
odpadów, aby zredukować niekorzystne aspekty środowiskowe. Zapobieganie zanieczyszczeniom może obejmować: redukcję lub eliminację źródeł zanieczyszczeń, zmiany w produktach
lub usługach, efektywne wykorzystanie zasobów, stosowanie zastępczych materiałów i energii,
recykling, przetwarzanie, regenerację i obróbkę (PN EN ISO 14001:2005, pkt. 3.18).
2 PN EN ISO 14001:2005, pkt. 3.2.
127
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
wyników audytów wewnętrznych;
wyników audytów drugiej i trzeciej strony;
wyników oceny zgodności z wymaganiami prawnymi i innymi;
wyników monitorowania kluczowych parametrów procesów i działań środowiskowych;
zapisów z awarii;
ocen postępu w osiąganiu celów i zadań środowiskowych,
zamierzonych lub zaproponowanych zmian w odpowiednich wymaganiach
prawnych i innych wymaganiach dotyczących organizacji;
obserwacji dokonywanych przez pracowników;
uwag dostawców, klientów, skarg klientów, sąsiadów;
danych z badania rynku, obserwacji konkurentów;
wymiany doświadczeń z innymi firmami;
doświadczeń zdobytych z przeprowadzonych działań korygujących i zapobiegawczych;
porównań (benchmarking) z najlepszymi praktykami.3
Przykładem obszaru doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego, który
po upływie pewnego czasu powinien przynieść osiąganie efektów działalności środowiskowej związanych z działalnością firmy jest także podnoszenie świadomości
pracowników poprzez szkolenia, na przykład w zakresie potrzeby segregacji odpadów, czy optymalizacji procesów w celu zmniejszenia ilości generowanych odpadów.
Niezbędne jest zaangażowanie najwyższego kierownictwa w ocenę efektów
działalności środowiskowej poprzez kierowanie działaniami, zapewnienie możliwości realizacji polityki środowiskowej i niezbędnych zasobów, przekazanie „w głąb”
organizacji informacji o tym, w jaki sposób wpływa ona na środowisko i jakie działania należy prowadzić, aby zminimalizować negatywny wpływ, a także wspomagać
aktywne uczestnictwo w przeglądach zarządzania.4 W wyniku tych działań organizacja może podejmować decyzje dotyczące doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego.
Doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego może mieć miejsce tylko
wówczas, gdy organizacja jest świadoma obszarów, które chciałaby doskonalić, czyli
będą:
•
znane słabe miejsca, błędy i ich przyczyny;
•
dostrzeżone ryzyka, na przykład wystąpienia awarii czy braku zgodności z wymaganiami przepisów prawnych i innych;
•
zidentyfikowane możliwości efektywniejszego działania, na przykład lepszego
wykorzystania zasobów wody, energii, surowców;
•
dostrzeżone możliwości zmniejszenia uciążliwości dla środowiska wynikającego
z funkcjonowania przedsiębiorstwa, i wyrobów wprowadzanych na rynek. 5
Znając przyczyny powstających lub powtarzających się nieprawidłowości można określić sposób rozwiązania problemu, zakres i ramy czasowe wdrożenia niezbędnych działań, uwzględniając możliwości techniczne i finansowe firmy. Oczywi3 L. Piper, S.O. Ryding, C.Henricson, Continual improvement with ISO 14001, IOS Press, Amsterdam 2004.
4 A.J. Edwards, ISO 14001 Environmental Certification Step by Step, Elsevier 2004.
5 Norma ISO 14004, pkt. 4.5.
128
ście w tym celu można wykorzystać różnego rodzaju techniki i narzędzia dotyczące
rozwiązywania problemów.6
Udoskonalenia mogą być dokonane zarówno w lub poza procesem określania
i oceny realizacji celów i zadań środowiskowych. Należą do nich między innymi:
•
ustanowienie procesu oceny nowych materiałów;
•
polepszenie procesu identyfikacji wymagań prawnych;
•
polepszenie szkoleń dla pracowników z zakresu materiałów;
•
budowa oczyszczalni ścieków, wprowadzanie zamkniętych obiegów wody;
•
wdrożenie zmian w domyślnych ustawieniach kserokopiarek, aby drukowały
obustronnie,
•
ponowne zaprojektowanie tras dostaw w celu redukcji zużycia paliw;
•
określenie celów i zadań w zakresie substytucji źródeł energii w procesach kotłowniczych w celu zmniejszenia poszczególnych emisji.7
2. METODYKA BADAŃ Badania empiryczne prowadzone były w trzech etapach w Katedrze Znormalizowanych Systemów Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu w latach
2006-2009. W ramach pierwszego etapu badań prowadzonego w latach 2006-2007
przy zastosowaniu metody delfickiej zidentyfikowano czynniki wpływające na doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego. W efekcie tego etapu badania uzyskano odpowiedź na pytanie, od czego zależy doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego. Należy również podkreślić, że udało się określić granicę pomiędzy
utrzymaniem a doskonaleniem systemu zarządzania środowiskowego, ponieważ
w wielu przypadkach trudno jest jednoznacznie powiedzieć, czy organizacja tylko
utrzymuje swój system zarządzania środowiskowego, czy jednak go doskonali.
Ponadto trudno jest wprost udowodnić, że system zarządzania środowiskowego jest
doskonalony, a nie utrzymywany. Na podstawie uzyskanej wiedzy, przy wykorzystaniu metody delfickiej skonstruowano kwestionariusz ankietowy (pierwsza połowa
2007 roku), który został następnie wysłany do kilkudziesięciu przedsiębiorstw
w ramach badań pilotażowych. Analiza wyników badań pozwoliła udoskonalić kwestionariusz ankietowy, który został rozesłany do całej populacji organizacji posiadających certyfikowany system zarządzania środowiskowego zgodny z ISO 14001.
W efekcie drugiego etapu badań realizowanego w drugiej połowie 2007 roku
uzyskano odpowiedzi dotyczące poszczególnych czynników wpływających na doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001 w zależności
od branży, wielkości organizacji, czy na przykład długości okresu funkcjonowania
systemu zarządzania środowiskowego w organizacji. Uzyskano odpowiedź w jakich
obszarach organizacje przede wszystkim doskonalą swoje systemy zarządzania środowiskowego, a jakie obszary najczęściej są pomijane. Dzięki temu można wnioskować jakiego rodzaju przedsiębiorstwa ukierunkowane są na doskonalenie SZŚ, a jakie
tylko na utrzymanie. Ponadto w wyniku przeprowadzonych badań zweryfikowano,
Szerzej na ten temat: J. Łuczak, A. Matuszak-Flejszman, Metody i techniki zarządzania jakością – kompendium wiedzy, Wyd. Quality Progress, Poznań 2008.
7 Norma ISO 14004, pkt. 4.6.2.
6
129
jaką rolę odgrywają audyty i audytorzy (wewnętrzni i zewnętrzni), jak również działania korygujące i zapobiegawcze w doskonaleniu SZŚ. W badaniu zwrócono również
uwagę na rolę szkoleń w doskonaleniu SZŚ oraz procesu komunikacji wewnątrz organizacji oraz z zewnętrznymi zainteresowanymi stronami. Oceniono też, jakie mogą
być kierunki doskonalenia SZŚ oraz jaki wpływ może mieć posiadanie innego systemu zarządzania na doskonalenie SZŚ. To z kolei pozwoliło określić czy łatwiej jest
doskonalić odrębnie funkcjonujący SZŚ, czy też zintegrowany z innymi systemami
zarządzania. W wyniku realizacji drugiego etapu badań uzyskano również informacje
dotyczące możliwości wykorzystania różnych form monitorowania w celu zweryfikowania i udowodnienia, że system zarządzania środowiskowego jest doskonalony.
Wyniki badań pozwoliły ponadto wyciągnąć wnioski dotyczące zależności pomiędzy
skutecznością i efektywnością systemu zarządzania środowiskowego, jak również
oceny efektów (ekologicznych, ekonomicznych, zarządczych, społecznych) działalności środowiskowej wynikających z doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego.
W drugim kwartale 2009 roku przeprowadzono trzeci etap badań skierowanych
wyłącznie do grupy respondentów, która uczestniczyła w etapie drugim. Celem tych
badań była ocena efektów działalności środowiskowej w perspektywie kolejnych kilkunastu miesięcy funkcjonowania i doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego oraz ocena zależności pomiędzy skutecznością a efektywnością systemu zarządzania środowiskowego w bardziej dojrzałym i udoskonalonym systemie zarządzania
środowiskowego funkcjonującym w badanych organizacjach.
Do badania ankietowego prowadzonego w ramach drugiego etapu dobrano całą
zbiorowość 1360 przedsiębiorstw działających na terenie Polski, które do końca
czerwca 2007 roku uzyskały certyfikat ISO 14001 potwierdzający zgodność funkcjonującego systemu zarządzania środowiskowego z wymaganiami międzynarodowej
normy ISO 14001.8 Wyniki analizowano w oparciu o 318 prawidłowo wypełnionych
kwestionariuszy ankietowych. Uzyskano zwrot ankiet na poziomie 23%. Następnie
w kwietniu 2009 roku drogą internetową rozesłano do 318 organizacji kolejny kwestionariusz ankietowy w celu oceny efektów działalności środowiskowej organizacji.
Zwrot ankiet wyniósł 68%.
3. CHARAKTERYSTYKA PRÓBY BADAWCZEJ Jak wynika z analizy prawidłowo wypełnionych ankiet, wdrożony i certyfikowany system zarządzania środowiskowego posiadają przede wszystkim przedsiębiorstwa produkcyjne (71%) – rysunek 1. Zainteresowanie tym systemem zarządzania było i jest duże głównie w tej grupie przedsiębiorstw z uwagi na skalę negatywnego wpływu na środowisko wynikającą z rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej. Ponad 41% stanowią przedsiębiorstwa usługowe, a 17,2% – handlowe. Niewiele, bo 2,1% to jednostki administracji samorządowej, zwłaszcza w odniesieniu do
wrażania systemu ekozarządzania i audytu EMAS.
Stan na 31 lipca 2007 roku Dane na podstawie: [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
www.eco-net.pl [Data wejścia: 12-03-2009] oraz wymiany informacji z jednostkami certyfikującymi działającymi na terenie Polski.
8
130
Rysu
unek 1. Badaane organizacje wed
dług rodzaju działalności [%] 2,1
41,4 71,0
17,,2
Produkcja
Han
ndel
Usługi
Inne
Źródłło: badania własne.
Analizując stru
ukturę zatrudniienia badanych przedsiębiorstw
w należy zwróccić
nowią organizacje należące do grrupy dużych, zattrudniające pow
wyuwaagę, że 50% stan
żej 250
2 osób. Na drrugim miejscu znajdują
z
się orgaanizacje średniee (35%). Najmniiej
liczn
ną grupę stanow
wią organizacje zaliczane
z
do małłych przedsiębio
orstw (17%) – ryr
suneek 2.
Rysu
unek 2. Wielkość organizacji weedług liczby zatrudn
nionych wielkość organiza
acji
do 10
1
pow 1001
21
251 ‐ 1000
34
11 ‐ 50
11
51 ‐ 250
333
brak odp
powiedzi
0
Źródłło: badania własne.
13
31
Biorąc pod uw
wagę pochodzenie kapitału należży stwierdzić, że największy odsses
badanych stanowią przedsiębiorstwa z przewagą kapitaału polskiego; jeest
tek spośród
ich ponad
p
51% (ryssunek 3). Reprezzentują one grup
pę dużych przedsiębiorstw. Ponaad
30%
% przedsiębiorsttw posiada przew
wagę kapitału zaagranicznego, a około 14% jednostek
k reprezentuje ad
dministrację pub
bliczną; 5% badaanych przedsiębiiorstw nie udzieliło od
dpowiedzi na to pytanie.
Rysu
unek 3. Poch
hodzenie kapitału [%
%] pochodzenie kapitału
inne
14
przewaga zaagranicznego 30
brak odpowiedzi
5
przewaga polskiego
51
Źródłło: badania własne.
Uniwersalnośćć normy ISO 140
001 znajduje pottwierdzenie w sttrukturze badan
nej
orowości. Organiizacje reprezentu
ują różne dziedziny działalności. Największy odssezbio
tek stanowią przedssiębiorstwa zajm
mujące się odpro
owadzaniem i occzyszczaniem ściiew (7,6%). Na dru
ugim miejscu znaajdują się organizacje zajmujące się produkcją poków
jazd
dów samochodow
wych, przyczep i naczep oraz prrzedsiębiorstwa z branży budow
wlaneej (7,2%). Kolejna branża reprezentowana w znaaczącym odsetku
u (6,9%) to przedsięb
biorstwa zajmująące się wytwarzzaniem i zaopatrrywaniem w energię elektryczn
ną,
gaz i wodę. Przedsiębiorstwa zajmu
ujące się produk
kcją maszyn i ap
paratury gdzie inwaną stanowiły 6,7%.
6
Ponadto po
o kilka badanych
h jednostek zajmudzieej niesklasyfikow
je się produkcją:
wyrobów z pozzostałych surow
wców niemetaliczznych;
•
metalowych wyrobów gotowycch z wyłączeniem
m maszyn i urząd
dzeń;
•
dzeń gdzie indzieej nie sklasyfikow
waną;
maszyn i urząd
•
wyrobów chem
micznych oraz
•
handlem hurto
owym i komisow
wym z wyłączen
niem handlu pojjazdami samocho•
dowymi i moto
ocyklami.
Duże zainteressowanie wdrażan
niem systemu zaarządzania środo
owiskowego zwiiąs
rozwoju przedsiębiorsttw zajmujących się
s oczyszczanieem
zanee jest z przyjętą strategią
ściek
ków, czy produk
kujących pojazdy
y samochodowee, jak również zaajmujących się budow
wnictwem. Ich neegatywne oddziaaływanie na środ
dowisko jest barrdzo duże, dlateggo
132
poprzez wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego wykazały troskę o środowisko. Często jest to również związane z przyjętą strategią zrównoważonego rozwoju. Ponadto przedsiębiorstwa te cechują się dobrą sytuacją finansową często mającą
swoje źródło zarówno w transferze najnowszej technologii, jak i środków finansowych od podmiotów zagranicznych, przejmujących kontrolę nad spółkami. Strukturę
badanych organizacji ujęciu branżowym przedstawiono na rysunku 4.
Rysunek 4. Badane organizacje według rodzaju działalności [%] 8%
7%
6%
5%
4%
3%
2%
1%
0%
10
15
16
17
18
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
40
41
45
50
51
60
63
73
74
75
85
90
10‐Górnictwo węgla kamiennego i brunatnego; 15‐Produkcja artykułów spożywczych i napojów; 16‐Produkcja wyrobów tyto‐
niowych; 17‐Włókiennictwo, 18‐Produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich; 20‐Produkcja drewna i wyrobów z drewna; 21‐Produkcja masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru; 22‐Działalność wydawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji; 23‐Wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych, 24‐Produkcja wyrobów che‐
micznych; 25‐Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych; 26‐Produkcaj wyrobów z pozostałych surowców niemeta‐
licznych; 27‐Produkcja metali; 28‐Produkcja metalowych wyrobów gotowych z wyłączeniem maszyn i urządzeń; 29‐Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana; 30‐Produkcja maszyn biurowych i komputerów; 31‐Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, gdzie indziej niesklasyfikowana; 32‐Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomu‐
nikacyjnych; 33‐Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków; 34‐Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep; 35‐Produkcja pozostałego sprzętu transportowego; 36‐Produkcja mebli, działalność pro‐
dukcyjna gdzie indziej niesklasyfikowana; 37‐Przetwarzanie odpadów; 40‐Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę; 41‐Pobór, uzdatnianie i rozprowadzanie wody; 45‐Budownictwo; 50‐Sprzedaż, obsługa i napra‐
wa pojazdów samochodowych i motocykli; 51‐Handel hurtowy i komisowy, z wyłączeniem handlu pojazdami samochodowymi i motocyklami; 60‐Transport lądowy, transport rurociągowy; 63‐Działalność wspomagająca transport, działalność związana z turystyką; 73‐Działalność badawczo‐rozwojowa; 74‐Działalność gospodarcza pozostała; 75‐Administracja publiczna i obrona narodowa; 85‐Ochrona zdrowia i pomoc społeczna; 90‐Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków. Źródło: badania własne.
Najmniejszy odsetek stanowią przedsiębiorstwa reprezentujące następujące
branże:
•
włókiennictwo (0,3%);
•
produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich (0,3%);
•
produkcja maszyn biurowych i komputerów (0,3%);
•
działalność wspomagająca transport, działalność związana z turystyką (0,3%);
•
produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych
(0,6%);
•
sprzedaż, obsługa i naprawa pojazdów samochodowych i motocykli (0,6%);
•
administracja publiczna i obrona narodowa (0,6%);
•
działalność usługowa pozostała (0,6%).
133
4. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA DOSKONALENIE SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO W wyniku przeprowadzonych badań zidentyfikowano czynniki wpływające na
doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami międzynarodowej normy ISO 14001. Zostały one poddane ocenie przez badane przedsiębiorstwa. Do najistotniejszych czynników, wpływających na doskonalenie systemu
zarządzania środowiskowego najczęściej zalicza się:
•
wyniki audytów wewnętrznych i zewnętrznych;
•
wyniki działalności środowiskowej (prezentowane na przykład podczas spotkań pracowników, szkoleń, czy przeglądów zarządzania);
•
świadomość najwyższego kierownictwa oraz personelu organizacji;
•
zaangażowanie najwyższego kierownictwa oraz pracowników organizacji;
•
uwagi i skargi napływające od społeczności lokalnej;
•
zmieniające się wymagania prawne i inne – dążenie organizacji do osiągania
coraz bardziej rygorystycznych parametrów;
wymagania klientów (zwłaszcza koncernowych);
•
•
wiedza i umiejętności pełnomocnika do spraw SZŚ lub osoby odpowiedzialnej za
utrzymanie systemu;
•
wymagania rynku i konkurencji;
•
możliwości finansowe, techniczne i technologiczne organizacji. 9
Na potrzeby niniejszych badań czynniki te zostały uszczegółowione. Najwięcej,
bo aż 66% badanych przedsiębiorstw twierdziło, że najważniejszym czynnikiem mającym zdecydowany wpływ na doskonalenie SZŚ są audyty wewnętrzne. Kolejnym
czynnikiem zdecydowanie wpływającym na doskonalenie SZŚ (58%) jest przegląd
zarządzania. Niestety w wielu organizacjach przeglądy zarządzania przeprowadzane
są pobieżnie, a nawet w tym obszarze jednostki certyfikujące wskazują na niezgodności dotyczące najczęściej nieujmowania wszystkich obszarów, a szczególnie efektów
działalności środowiskowej oraz propozycji doskonalenia SZŚ. Skutecznie przeprowadzony przegląd zarządzania obejmujący wszystkie obszary wymagane przez normę ISO 14001 powinien dać podstawę do ciągłego doskonalenia systemu.10
Kolejnym, ważnym z punktu widzenia badanych przedsiębiorstw, czynnikiem
wpływającym na doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego jest audyt certyfikacyjny i audyty kontrolne, a właściwie wymagania stawiane przez jednostki certyfikujące. W dużej mierze organizacje skupiają się bowiem na zaleceniach i sugestiach audytorów przeprowadzających audyty kontrolne. W wielu jednostkach certyfikujących audyt certyfikacyjny skupia się na ocenie zgodności z wymaganiami normy
ISO 14001, a audyty kontrolne dodatkowo obejmują ocenę obszarów, które poddane
się doskonaleniu i weryfikację dowodów na osiąganie efektów działalności środowiskowej.
Opracowano na podstawie wywiadów z ekspertami w zakresie zarządzania środowiskowego
oraz L. Piper, S.O. Ryding, C. Henricson, Continual improvement with ISO 14001, IOS Press, Amsterdam 2004; A. Matuszak-Flejszman, Jak skutecznie wdrożyć system zarządzania środowisko­
wego wg ISO 14001, Wyd. PZITS, Poznań 2001.
10 A.J. Edwards, ISO 14001..., op.cit., p. 40.
9
134
W mniejszym stopniu, bo około 41-43% badanych organizacji wskazało jako
czynniki zdecydowanie wpływające na doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego odpowiednio:
•
zaangażowanie najwyższego kierownictwa (43%);
•
zaangażowanie i świadomość proekologiczną pracowników (43%);
•
strategię działania przedsiębiorstwa (41%);
•
kondycję finansową organizacji (41%).
Czynniki wpływające na doskonalenie SZŚ według ISO 14001 zobrazowano na
rysunku 5.
Rysunek 5. Czynniki wpływające na doskonalenie SZŚ [%] [%] Zdecydow anie nie
w pływ ają
Raczej nie w pływ ają
70
Są neutralne
60
Raczej w pływ ają
Zdecydow anie
ł
j
50
40
30
20
10
Przeglądy zarządzania Wymagania jednostki certyfikującej Audyty wewnętrzne Wprowadzenie norm ISO serii 14040 Stosowanie norm serii 14020 Stosowanie ISO 14031 Zaangażowanie i świadomość pracowników Kondycja finansowa organizacji Możliwości techniczne i technologiczne Nacisk konkurencji i wymagania rynku Opinie zainteresowanych stron Uczestnictwo w systemach/ programach Inne systemy zarządzania Zaangażowanie kierownictwa Strategia działania przedsiębiorstwa 0
Źródło: badania własne.
W przypadku zaangażowania najwyższego kierownictwa najważniejszym elementem przyczyniającym się do doskonalenia SZŚ jest według badanych organizacji
zapewnienie zasobów do realizacji celów wynikających z systemu zarządzania środowiskowego oraz inwestowanie w zmiany technologii w celu poprawy stanu środowiska.
Za czynniki, które zdecydowanie nie wpływają na doskonalenie SZŚ według ISO
14001 uznano przede wszystkim kwestie związane ze stosowaniem narzędzi zarządzania środowiskowego, czyli etykiet i deklaracji środowiskowych (normy ISO serii
14020) oraz oceny cyklu życia wyrobu (normy ISO serii 14040), a w mniejszym stopniu uczestnictwo w innych systemach czy programach zarządzania, na przykład Od135
powiedzialność i Troska lub Czystsza Produkcja. Trudno się z tym faktem zgodzić,
gdyż w wielu publikacjach uważa się, że stanowią one jeden z elementów wpływających na doskonalenie SZŚ.11 Kolejnym czynnikiem, który zdaniem badanych organizacji zdecydowanie nie wpływa na doskonalenie SZŚ jest stosowanie narzędzia do oceny efektów działalności środowiskowej czyli normy ISO 14031. Jak sama nazwa
wskazuje, jest to norma narzędziowa, zatem nie stanowi ona czynnika wpływającego
na doskonalenie SZŚ tylko weryfikatora stopnia doskonalenia SZŚ według ISO 14001.
Natomiast w przypadku ukierunkowania organizacji na ocenę efektów działalności
środowiskowej organizacja zdecydowanie mogłaby wykorzystać informacje zawarte
w normie ISO 14031, co mogłoby przyczynić się do skuteczniejszej oceny funkcjonowania SZŚ i osiągania efektów działalności środowiskowej.
5. ELEMENTY PODLEGAJĄCE DOSKONALENIU W RAMACH SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Na podstawie analizy literatury12 zidentyfikowano elementy, które podlegają
doskonaleniu w ramach systemu zarządzania środowiskowego. Należą do nich:
•
polityka środowiskowa;
•
kwestie dotyczące zarządzania aspektami środowiskowymi;
•
obszar wymagań prawnych i innych w zakresie ochrony środowiska;
•
procesy realizowane w organizacji;
•
procesy zewnętrzne nadzorowane przez organizację;
•
budowanie świadomości proekologicznej i właściwych postaw załogi;
•
budowanie świadomości proekologicznej podwykonawców i dostawców;
•
usprawnianie procesu komunikowania się;
•
nadzór nad dokumentacją;
•
sytuacje niebezpieczne i awarie;
•
monitorowanie systemu zarządzania środowiskowego i ocena zgodności;
•
działania korygujące i zapobiegawcze;
•
audyty wewnętrzne;
•
audyty drugiej strony;
•
przegląd zarządzania.
Elementem, który według badanych organizacji w zdecydowanym stopniu
(65%) podlega doskonaleniu są wymagania prawne i inne w zakresie ochrony środowiska. Kolejnym (64%) jest obszar zarządzania znaczącymi aspektami środowiskowymi. Są to dwa, najważniejsze z punktu widzenia zarządzania środowiskowego
obszary, na których budowany jest SZŚ według normy ISO 14001. W tych obszarach
najłatwiej jest osiągać efekty działalności środowiskowej, co stanowi dowód doskoZob. T. Fijał, Ekologiczne i ekonomiczne efekty realizacji strategii czystszej produkcji w wybra­
nych przedsiębiorstwach, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Kraków 2005; Zarządzanie środowi­
skiem, red. Z. Nowak, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2001; Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem, red. M. Kramer, M. Urbaniec, A. Kryński, Wyd. C.H.Beck, Warszawa 2004.
12 Zob. L. Piper, S.O. Ryding, C. Henricson, Continual improvement with ISO 14001, IOS Press
2004; K. Whitelaw, ISO 14001 Environmental Systems Handbook, Second edition, Elsevier 2004;
R. Martin, ISO 14001 Guidance Manual, NCEDR, University of Tennessee, Knoxville, 1998.
11
136
nalenia systemu zarządzania środowiskowego. Analizując obszar zarządzania znaczącymi aspektami środowiskowymi należy podkreślić, że badane organizacje skupiają się przede wszystkim na planowaniu działań w sytuacjach awaryjnych oraz
koncentrują się w procesie zarządzania tylko na znaczących aspektach środowiskowych. Natomiast w przypadku wymagań prawnych badane organizacje skupiają się
na zapewnieniu nadzoru nad kluczowymi charakterystykami procesów w celu spełnienia wymagań prawnych w zakresie ochrony środowiska. Wynika to z faktu, że organizacje dostrzegają ryzyko braku zgodności z wymaganiami prawnymi i stawiają
sobie bardziej rygorystyczne wymagania w tym zakresie.
Kolejnymi elementami podlegającymi doskonaleniu, wskazanymi przez badane
organizacje są sytuacje niebezpieczne i awarie (51%), monitorowanie SZŚ oraz ocena
zgodności (50%) i audyty wewnętrzne (49%). Analizując obszar monitorowania
i pomiarów oraz oceny zgodności należy podkreślić, że podstawowym działaniem
mającym wpływ na doskonalenie SZŚ według normy ISO 14001 jest ocena postępów
w osiąganiu celów i zadań środowiskowych oraz analiza wyników w celu podjęcia
działań naprawczych. Organizacje te przede wszystkim skupiają się na monitorowaniu tylko kluczowych parametrów procesów i działań.
Rysunek 6. Elementy podlegające doskonaleniu w ramach systemu zarządzania środowiskowego [%] [%] Zdecydowanie
nie
Raczej nie
70
Ani tak ani nie
60
Raczej tak
50
Zdecydowanie
tak
40
30
20
10
Przegląd zarządzania Audyty drugiej strony Audyty wewnętrzne Działania korygujące i zapobiegawcze Monitorowanie systemu zarządzania środowiskowego i ocena zgodności Sytuacje niebezpieczne i awarie Nadzór nad dokumentacją Usprawnianie procesu komunikowania się Budowanie świadomości proekologicznej podwykonawców i dostawców Budowanie świadomości proekologicznej załogi Procesy zewnętrzne nadzorowane przez organizację Procesy realizowane w organizacji Wymagania prawne i inne w zakresie ochrony środowiska Zarządzanie aspektami środowiskowymi Polityka środowiskowa 0
Źródło: badania własne.
137
Na szczególną uwagę zasługuje obszar dotyczący audytów wewnętrznych.
Badane organizacje wskazały, że audyty wewnętrzne stanowią jeden z najważniejszych czynników wpływających na doskonalenie SZŚ, ale same w sobie niekoniecznie
uważane są za najważniejszy element podlegający doskonaleniu. W ramach tego obszaru najbardziej istotnym czynnikiem wpływającym na doskonalenie SZŚ jest, zdaniem ankietowanych, zapewnienie prowadzenia skutecznych audytów. Skuteczne
audyty będą zapewnione tylko wtedy, gdy w organizacjach systematycznie będą podnoszone kwalifikacje audytorów wewnętrznych. W wyniku tych audytów należy,
zdaniem badanych przedsiębiorstw natychmiast reagować na incydenty środowiskowe, co zapewni skuteczność działań w tym obszarze, a w efekcie doskonalenie
SZŚ.13 Elementy podlegające doskonaleniu w badanych organizacjach zostały przedstawione na rysunku 6.
Natomiast za elementy, które w najmniejszym stopniu podlegają doskonaleniu
badane organizacje uznały budowanie świadomości proekologicznej wśród załogi
i podwykonawców oraz dostawców, jak również procesy zewnętrzne nadzorowane
przez organizację i audyty drugiej strony.
6. SKUTECZNOŚĆ I EFEKTYWNOŚĆ SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Trudno jest precyzyjnie zdefiniować skuteczność, a jeszcze trudniej efektywność systemu zarządzania środowiskowego. Dlatego też niełatwo odróżnić, jakie elementy wpływają na skuteczność systemu zarządzania środowiskowego, a jakie na
jego efektywność. Zarówno jedne, jak i drugie bezpośrednio lub pośrednio przyczyniają się do ciągłego doskonalenia działalności firmy w kierunku zmniejszenia jej negatywnego oddziaływania na środowisko.14 Wyznacznikiem skutecznie funkcjonującego systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami międzynarodowej normy ISO 14001 są osiągane przez organizację efekty działalności środowiskowej, które są również wynikiem doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego. W ramach badań starano się ocenić, czy przedsiębiorstwa posiadają skuteczny
czy również efektywny system zarządzania środowiskowego.
W wielu pracach z zakresu prakseologii pojęcia „efektywność” używa się równoznacznie z pojęciami „skuteczność” i „sprawność” w sensie uniwersalnym. Pod pojęciem skuteczności działania rozumie się pozytywnie ocenianą zgodność wyniku
działania z celem; umiejętność wyboru właściwych celów, właściwych rzeczy do zrobienia, a więc tego, co jest organizacji potrzebne i pożądane dla jej sprawnego funkcjonowania i rozwoju.15 Skuteczność działania jest funkcją zarówno właściwości systemu realizującego zadanie, jak i specyfiki samego zadania. Jest ona czymś podstawowym w świecie walorów praktycznych działania.16 Skuteczność wymaga określeSzerzej zob. A. Matuszak-Flejszman, System zarządzania środowiskowego w organizacji, Wyd.
Akademii Ekonomicznej, Poznań 2007.
14 Efektywność systemów zarządzania, red. J. Łańcucki, Wyd. PZITS, Poznań 2004.
15 M. Szafrański, Skuteczność w świetle norm serii ISO 9000:2000, „Problemy Jakości” 2002, nr 12.
16 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, WrocławWarszawa-Kraków-Gdańsk 1975.
13
138
nia mierzalnych celów możliwych do osiągnięcia – zakładanych efektów działalności
środowiskowej. Jest więc związana z określaniem, na ile prowadzone działania w zakresie doskonalenia działalności środowiskowej są skuteczne i umożliwiają osiągnięcie ustalonych celów.
Z przeprowadzonych badań wynika, że 34,1% badanych organizacji uznało swój
system zarządzania środowiskowego za zdecydowanie skuteczny. Znaczna większość, bo 58,6% badanych organizacji twierdziła, że system zarządzania środowiskowego jest raczej skuteczny. Niespełna 5% ankietowanych twierdziło odwrotnie.
Wyniki badań przedstawiono na rysunku 7.
Rysunek 7. Skuteczność SZŚ w badanych organizacjach [%] 1,2%
1,2%
2,4%
34,1%
58,6%
Zdecydow anie nie
Raczej nie
Ani tak ani nie
Raczej tak
Zdecydow anie tak
Źródło: badania własne.
Według W. Gabrusewicza, A. Kameli-Sowińskiej i H. Poetchke17 efektywność
funkcjonowania przedsiębiorstwa jest mierzona przez porównanie efektów i nakładów albo osiągniętych przychodów i poniesionych kosztów. Obejmuje ona dwa obszary działań: w sferze rynku, znajdujące odzwierciedlenie w przychodach, oraz
w sferze przedsiębiorstwa – opisywane przez koszty.
W ujęciu ekonomicznym pojęcie efektywność utożsamiane jest ze sprawnością
ekonomiczną jednostek gospodarczych, polegającą na ich zdolności do wytwarzania
w danym czasie i za pomocą danych zasobów określonej ilości dóbr i usług, zapewniających zaspokojenie potrzeb odbiorcy. Nieodłącznymi cechami sprawności są
szybkość i celowość działania. Miarą efektywności może być wielkość relatywna,
17 W. Gabrusewicz, A. Kamela-Sowińska, H. Poetschke, Rachunkowość zarządcza, PWE, Warszawa 2000.
139
w której stopień efektywności zależy od tego czy przychód dzielony przez koszt jest
mniejszy lub większy. Miarą tą może być również różnica, przy której efektywność
jest mniejsza lub większa, zależnie od tego, czy przychód po odjęciu kosztu jest
mniejszy lub większy.
Respondentom zadano pytanie, czy funkcjonujący w ich organizacji system zarządzania środowiskowego jest skuteczny? W wyniku analizy ankiet stwierdzono, że
28,7% respondentów zdecydowanie potwierdziło, że funkcjonujący w ich organizacji
system zarządzania środowiskowego jest efektywny, a 57,1% było zdania, że system
jest raczej efektywny. Prawie 10% ankietowanych twierdzi, że system zarządzania
środowiskowego ani jest, ani nie jest efektywny. Zobrazowano to na rysunku 8.
Rysunek 8. Efektywność systemu zarządzania środowiskowego według badanych organizacji [%] 0,6%
0,9%
9,7%
28,7%
57,1%
Zdecydowanie nie
Raczej nie
Ani tak ani nie
Raczej tak
Zdecydowanie tak
Źródło: badania własne.
Zależności pomiędzy skutecznością a efektywnością systemu zarządzania środowiskowego przedstawiono na rysunku 9.
Zdaniem respondentów system zarządzania środowiskowego jest w większym
stopniu skuteczny niż efektywny (rysunek 9), aczkolwiek różnica pomiędzy ocenami
skuteczności i efektywności SZŚ nie jest zbyt duża. Można domniemywać, że pomimo
zdefiniowania w kwestionariuszu ankietowym czym jest skuteczność, a czym efektywność, wiele osób często zamiennie stosuje te wyrażenia. Ponadto wskazanie przez
większość badanych organizacji, że SZŚ jest bardziej skuteczny niż efektywny może
wynikać z faktu, że niektóre działania proekologiczne generują wysokie koszty, co nie
zawsze ma przełożenie na efekty ekonomiczne.
140
Rysunek 9. Zależności pomiędzy skutecznością a efektywnością SZŚ w badanych organizacjach 70%
58,6%
60%
57,1%
50%
40%
34,1%
30%
28,7%
20%
10%
9,7%
0,6%
1,2%
0,9%
1,2%
2,4%
0%
Zdecydow anie nie
Skuteczność
Raczej nie
Ani tak ani nie
Efektywność
Raczej tak
Zdecydow anie tak
Źródło: badania własne.
*** Najważniejszymi czynnikami wpływającymi na doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego są audyty wewnętrzne oraz przegląd zarządzania. Od zastosowanego podejścia, świadomości kadry, zaangażowania oraz sposobu prowadzenia
zależeć będą ich wyniki. Należy skupić się na opracowaniu skutecznych metod prowadzenia audytów oraz przeglądów zarządzania ukierunkowanych na osiąganie
efektów oraz ciągłe doskonalenie działań w każdym obszarze działalności organizacji,
niekoniecznie jednocześnie. Natomiast o skuteczności i efektywności systemu zarządzania środowiskowego można mówić tylko wtedy, gdy powyższe elementy będą realizowane przy zapewnieniu czterofazowego podejścia Deminga: Planuj – Wdrażaj –
Sprawdzaj – Działaj. W ramach planowanych działań muszą zostać określone dokładne terminy i zakres odpowiedzialności; treść zadania powinna być sformułowana
w sposób czytelny dla wykonawcy z możliwością weryfikacji przy uwzględnieniu istniejących priorytetów. Bardzo ważne jest, aby pracownicy wykonujący działania posiadali odpowiednie kwalifikacje oraz mieli zapewnione środki niezbędne do realizacji planu. Znaczącą rolę odgrywają również system oceny oraz działania korygujące
i zapobiegawcze, które w wyniku doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego mają bezpośredni wpływ na jego skuteczność i efektywność.
141
MAGDALENA GRACZYK dr hab. inż. Magdalena Graczyk, prof. UZ – Uniwersytet Zielonogórski OCENA CYKLU ŻYCIA JAKO DOBRA PRAKTYKA PROMOWANIA ZASAD 2•3
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA POZIOMIE PRZEDSIĘBIORSTW
Abstract
LIFE CYCLE ASSESSMENT AS GOOD PRACTICE OF PROMOTING SUSTAINABLE DEVELOPMENT PRINCIPLES AT THE CORPORATE LEVEL Methodology of conducting research using LCA in the phase of product development, and its improvement requires chiefly gathering of experiences from practice and constant reconstruc‐
tion of already existing databases. However, one may expect that despite many difficulties related with existence of ‘information gaps’ in present databases and in spite of complexity of methodological procedures, in the near future LCA will become the leading instrument of promoting sustainable development at microeconomic level. 1. UWAGI WSTĘPNE Zrównoważony rozwój stał się fundamentalną zasadą polityki państw Unii Europejskiej oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych nie tylko ze względów ideowych,
ale przede wszystkim ze względów pragmatycznych – utylitarnych. Kluczowymi celami koncepcji rozwoju zrównoważonego są dobrobyt (zaspokojenie ludzkich potrzeb i oczekiwań), sprawiedliwość międzygeneracyjna (realizacja potrzeb i aspiracji
ludzi współcześnie żyjących, jak również przyszłych pokoleń) i bezpieczeństwo ekologiczne każdego obywatela. Środkiem realizacji tych celów jest nowy model gospodarowania, który spowoduje, że racjonalnie będą wykorzystywane zasoby nieodnawialne, a eksploatacja odnawialnych zasobów środowiska nie przekroczy stopy ich
regeneracji oraz nie zostanie przekroczona zdolność środowiska do asymilacji zanieczyszczeń zgodnie z koncepcją gospodarki okrężnej (circular economy), którą w 1990
roku wprowadzili D. Pearce i R.K. Turner. W ich ujęciu trwały i zrównoważony rozwój polega na maksymalizacji korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniąc jed­
nocześnie oraz zapewniając odtwarzanie się użyteczności i jakości zasobów natural­
142
nych w długim okresie. Rozwój gospodarczy musi wówczas oznaczać nie tylko wzrost dochodów per capita, ale także poprawę innych elementów dobrobytu społecznego. Mu­
si także obejmować niezbędne zmiany strukturalne w gospodarce i społeczeństwie.1
Praktyczna realizacja rozwoju zrównoważonego wymaga zintegrowania go
z procesem zarządzania i opercjonalizacji celów nie tylko na poziomie makroekonomicznym, ale co jest równie ważne, na poziomie rzeczywistości mikroekonomicznej,
gdzie przedmiotem rozwoju jest przedsiębiorstwo. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że rola przedsiębiorstw w realizacji rozwoju zrównoważonego nie może mieć
charakteru altruistycznego i nie polega na odciąganiu ich od podstawowego celu, jakim jest generowanie zysku niezbędnego do zapewnienia długoterminowego rozwoju, ale na respektowaniu pewnych zasad w jego osiąganiu. Międzynarodowy Instytut
Zrównoważonego Rozwoju (International Institute Sustainable Development – IISD)
oraz Światowa Rada Biznesu do spraw Zrównoważonego Rozwoju (World Business Council for Sustainable Development, WBCSD)2 przyjęły, że dla przedsiębiorstw zrów­
noważony rozwój oznacza taką strategię działania, która zaspakajając bieżące potrze­
by przedsiębiorstwa i grup interesu z nim związanych, jednocześnie chroni, podtrzymu­
je i wzmacnia człowieka i źródła zasobów, które będą mu potrzebne w przyszłości.3
Zadaniem przedsiębiorców jest zatem takie prowadzenie działalności gospodarczej,
które umożliwi osiągnie trajektorii celów uzasadnionych ekonomicznie, dopuszczalnych ekologicznie i pożądanych społecznie (triple bottom line).4 Realizacja triple bot­
tom line w przedsiębiorstwie wiąże się z wprowadzaniem i szerokim upowszechnianiem działalności innowacyjnej zmierzającej do obniżenia materiałochłonności
i energochłonności produkcji, podniesienia efektywności ekologicznej procesów oraz
redukowania zanieczyszczeń przy równoczesnym spełnieniu oczekiwań interesariuszy, przez których rozumie się klientów, udziałowców, wierzycieli, pracowników, dostawców oraz lokalną społeczność pozostającą pod wpływem przedsiębiorstwa.5
Uwzględnianie priorytetów rozwoju zrównoważonego na poziomie mikroekonomicznym jest w znaczącym zakresie warunkowane czynnikami zewnętrznymi, które można określić jako politykę przemysłową wobec przedsiębiorstw. W komunika1 D. Pearce, R.K. Turner, Economics of Natural Resources and the Environment, Harvester Wheatsheaf, New York 1990 p. 35-42; zob. także opracowania polskich autorów: B. Fiedor, Koncep­
cja trwałego rozwoju (Sustainable Development), w: Środowiskowe bariery rozwoju gospo­
darczego a przemiany strukturalne w Polsce. „Ekonomia i Środowisko” 1993, nr 9, s. 73-82;
S. Czaja, B. Fiedor, Z. Jakubczyk, Ekologiczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego w ujęciu współczesnej teorii ekonomii, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1993.
2 The World Business Council for Sustainable Development to koalicja 175 międzynarodowych
przedsiębiorstw, które jednoczy wspólne zaangażowanie na rzecz zrównoważonego rozwoju,
poprzez integrowanie i harmonizowanie działań na rzecz: wzrostu ekonomicznego, równowagi
ekologicznej i postępu społecznego [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://wbcsd.ch
[Data wejścia: 22-02-2009].
3 Business Strategy for Sustainable Development: Leadership and Accountability for the 90s. IISD,
WBCSD Deloitte & Touche, Winnipeg 1992, p.1.
4 Triple bottom line – koncepcja potrójnej linii przewodnej lub inaczej potrójnego fundamentu,
została wprowadzona przez Johana Elkingtona w 1997 roku. Zakłada ona, że na końcowy sukces przedsiębiorstwa mają wpływ osiągnięcia w trzech wymiarach: ekonomicznym, ekologicznym i społecznym; zob. J. Elkington, Cannibals with Forks: The Triple Bottom Line of 21st Century Business, Capstone Publishing Limited, Oxford 1997.
5 Szerzej na temat zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw zob. J. Adamczyk, T. Nitkiewicz,
Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007. 143
cie z października 2005 roku Komisja Europejska po raz pierwszy przedstawiła zintegrowane podejście do polityki przemysłowej, które oparto na konkretnym programie złożonym z inicjatyw horyzontalnych i sektorowych.6 Polityka ta, obok przyjętej
wcześniej zintegrowanej polityki produktowej (Integrated Product Policy – IPP)7 jest
ważnym filarem Strategii Lizbońskiej, a jej głównym celem jest tworzenie prawidłowych warunków ramowych dla rozwoju przedsiębiorstw i innowacji, aby UE stała się
atrakcyjną przestrzenią dla inwestycji przemysłowych i tworzenia miejsc pracy, ze
szczególnym uwzględnieniem małych i średnich przedsiębiorstw.
Horyzontalna polityka przemysłowa znajduje się na liście politycznych priorytetów UE i obejmuje liczne inicjatywy międzysektorowe między innymi w zakresie
konkurencyjności, energii i środowiska, praw własności intelektualnej, lepszego stanowienia prawa, badań przemysłowych i innowacji, dostępu do rynku, kwalifikacji
w zakresie kierowania zmianami strukturalnymi, a także zmianami w szczególnie
ważnych sektorach – farmaceutycznym, obronnym i technologii informatycznych. Jest
ona rozpatrywana w kontekście odpowiedzi na wyzwania zrównoważonego rozwoju zmierzające w stronę gospodarki niskoemisyjnej i efektywnej pod względem zasobów, przyczyniającej się tym samym do realizacji celów pakietu działań w obszarze
energii i zmian klimatycznych, który został przyjęty przez Radę Europejską w marcu
2007 roku (IP/07/29). W ramach planu najnowszych działań na rzecz zrównoważonej konsumpcji
i produkcji oraz zrównoważonej polityki przemysłowej, które zastały zainicjowane
w 2008 roku, uwzględniono trzy podstawowe obszary:8
•
Pobudzanie rozwoju i komercyjne rozpowszechnianie technologii, produktów
oraz usług niskoemisyjnych i efektywnych pod względem zasobów, na przykład
przez rozwijanie wiodących rynków i tworzenie zachęt dla przodujących w tym
zakresie firm
Wymaga to stworzenia i upowszechnienia instrumentów finansowych i rynkowych, które zachęcą do wykorzystania produktów i usług bardziej przyjaznych środowisku, między innymi przez lepszą internalizację kosztów środowiskowych, bez
uszczerbku dla przepisów w zakresie pomocy państwa. Rozpowszechnienie technologii oraz produktów i usług niskoemisyjnych, zwłaszcza w obszarze konsumpcji
obejmującej podstawowe dobra (środki spożywcze, mieszkania łącznie z ogrzewaniem, wodą, sprzętem gospodarstwa domowego) może się przyczynić do rozwiązania
wielu problemów w zakresie efektywnego wykorzystania zasobów. Badania przeprowadzone w UE wykazują bowiem, że te obszary konsumpcji generują od 70% do
80% całkowitego oddziaływania na środowisko.9
Communication from the Commission, Implementing the Commmunity Lisbon Programme: A policy framework to strengthen EU manufacturing – towards a more integrated approach for industrial policy, COM (2005) 474 final, Brussels, 05.10.2005.
7 Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, Integrated Product Policy. Building of Environmental Life – Cycle Thinking, COM (2003) 302 final, Brussels,
18.06.2003.
8 Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the Sustainable Con­
sumption and Production and Sustainable Industrial Policy – Action Plan, COM (2008) 397 final,
Brussels, 16.07.2008.
9 Environmental Impact of Products (EIPRO). Analysis of the cycle environmental impact related to the final consumption of the EU­25, Institute for Prospective Technological Studies – IPTS,
6
144
•
Tworzenie dynamicznego rynku wewnętrznego
Uwzględniając bieżący przegląd przepisów dotyczących rynku wewnętrznego,
Komisja Europejska postawiła na wzmocnienie aspektu środowiskowego zintegrowanej polityki produktowej. Polityka ta skoncentruje się przede wszystkim na tworzeniu realistycznych i stopniowo coraz bardziej rygorystycznych wymagań minimalnych dla produktów, które mają znaczący wpływ na środowisko. Będą one uzupełniane przez dobrowolne standardy i narzędzia umożliwiające komunikowanie się
z konsumentami, takie jak na przykład ekoetykietowanie (ecolabelling) i deklaracje
środowiskowe wyrobów. Instrumenty te spowodują, że polityka produktowa będzie
wspierana przez popyt na określone produkty o udoskonalonej charakterystyce
energetycznej i ekologicznej. Przeprowadzane będą także okresowe przeglądy minimalnych wymogów w celu ich dostosowania do postępu technologicznego oraz dostarczania przedsiębiorcom wiedzy o tym, jak będą się zmieniać regulacje w dłuższej
perspektywie czasowej. Powyższy trend jest dodatkowo wzmocniony przez rozszerzenie dyrektywy dotyczącej produktów wykorzystujących energię w celu rozwijania
„ekoprojektowania” najważniejszych „energochłonnych” produktów.10
•
Tworzenie światowych rynków opartych na technologiach, produktach i usługach niskoemisyjnych i efektywnych pod względem zasobów
Wprowadzanie standardów środowiskowych dla bardziej zrównoważonych
technologii, produktów i usług w UE może utorować drogę do upowszechnienia międzynarodowych porozumień sektorowych, które będą lepiej uwzględniać aspekty
środowiskowe poprzez „myślenie w kategoriach cyklu życia” (life­cycle thinking).
Porozumienia te, które muszą być zgodne z zasadami konkurencji i spełniać cele środowiskowe, powinny pomóc w tworzeniu rynków eksportowych dla wiodących technologii, usług i produktów europejskich.11
Implementacja powyższych działań do praktyki opiera się na wprowadzeniu
zintegrowanego pakietu instrumentów zmierzających do bardziej zrównoważonej
produkcji i konsumpcji przy jednoczesnej poprawie konkurencyjności gospodarki
National Accounting Matrix with Environmental Accounts (NAMEA), European Environment
Agency, Copenhagen 2006.
10 Dyrektywa z dnia 6 lipca 2005 r. Parlamentu Europejskiego i Rady (2005/32/WE) ustanawiająca ogólne zasady ustalania wymogów dotyczących ekoprojektowania dla produktów wykorzystujących energię (Dz.Urz. UE L 191 z 22.7.2005).
11 Spośród różnych inicjatyw powstałych w tym obszarze można wymienić organizowanie
przez Komisję Europejską warsztatów na temat dobrych praktyk dotyczących wykorzystania
i interpretacji Life Cycle Assessment, zorientowanych na wydanie podręcznika dobrych praktyk LCA, a także inicjatywę podjętą w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18
września 2000 r. (2000/53/WE) w sprawie pojazdów wycofanych z eksploatacji, która zachęca
międzynarodowy przemysł motoryzacyjny do utworzenia wspólnego systemu zbierania danych o materiałach stosowanych w produkcji – International Material Data System (IMDS).
Każdy producent będzie mógł wprowadzić dane o swoich wyrobach do centralnej bazy danych.
Baza ta będzie hierarchicznie uporządkowana, co umożliwi łatwe korzystanie z jednostkowych
informacji o materiałach. Jest to bardzo przydatne przy podejmowaniu decyzji na etapie projektowania wyrobów. Docelowo rozważana jest integracja systemu danych IMDS z systemem
European Information and Communication Technology Association (EICTA) rozwijającej zarządzanie cyklem życia przede wszystkim w przemyśle elektronicznym.
145
europejskiej, zgodnie z odnowioną strategią zrównoważonego rozwoju dla Europy.12
Wśród wielości środków i narzędzi promujących zrównoważoną produkcję i konsumpcję szczególne miejsce zajmują te, które umożliwiają kwalifikowanie i kwantyfikowanie oddziaływania procesów i produktów na środowisko w pełnym cyklu życia
„od kołyski po grób”, a nawet „od kołyski do kołyski” (z fazą wykorzystania surowców wtórnych w nowych cyklach materiałowych tych samych lub nowych wyrobów),
realizowane jest jako Life Cycle Assessment (LCA).
2. GENEZA I ROZWÓJ METODOLOGII OCENY CYKLU ŻYCIA Pierwsza wzmianka o technice LCA (chociaż niewystępującej jeszcze pod tą nazwą) pochodzi z 1969 roku. Wówczas to Harold Smith na światowej konferencji
energetycznej (World Energy Conference) przedstawił wyniki badań dotyczące wytwarzania różnego rodzaju energii, analizowane od pozyskania surowców do wytworzenia produktu finalnego.13 W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku
powstały kolejne prace poświęcone przepływom energetycznym, w których skupiano
się głównie na aspekcie energochłonności systemów produkcyjnych. Dokonywano
inwentaryzacji i zestawienia danych bazując na dobrze poznanych i szeroko stosowanych modelach wejścia-wyjścia. Zakres badań stopniowo rozszerzano o zużycie
surowców, materiałów, wielkość emisji zanieczyszczeń do środowiska oraz utylizację
odpadów, rozwijając i doskonaląc metodykę analizy inwentaryzacyjnej. Szczególnie
znaczące osiągnięcia w tym zakresie wniosły prace Federalnego Urzędu Ochrony
Środowiska, Lasów i Krajobrazu w Szwajcarii (Bundesamt für Umwelt, Wald und Landschaft – BUWAL), gdzie po raz pierwszy w 1985 roku wprowadzono pojęcie bilans ekologiczny.14 Prowadzone badania umożliwiły stworzenie obszernej bazy danych dla materiałów opakowaniowych,15 stopniowo rozbudowywanej i wykorzystywanej także w innych bilansach, między innymi w przemyśle chłodniczym,16 komputerowym,17 budowlanym,18 czy maszynowym.19
12 Rok po odnowieniu Strategii Lizbońskiej w 2005 roku dokonano także przeglądu Strategii
Göteborskiej. W rezultacie w czerwcu 2006 roku Rada Unii Europejskiej przyjęła Odnowiona
Strategię Zrównoważonego Rozwoju (10917/06), która jest kompatybilna ze Strategią Lizbońską, ponieważ celem obu strategii jest wspieranie zmian strukturalnych koniecznych do tego,
aby gospodarki państw członkowskich mogły rozwijać się w sposób gwarantujący zwiększenie
dobrobytu i jakości życia, zgodnie z wspólnotowym programem na lata 2008-2010 obejmującym wsparcie dla polityki przemysłowej nastawionej na bardziej zrównoważoną produkcję
i konsumpcję, jako jeden z głównych kierunków działania, zob. – Proposal for Community Lis­
bon Programme 2008­2010, COM (2007) 804 final, Brussels, 11 12.2007.
13 Z. Kowalski, J. Kulczycka, M. Góralczyk, Ekologiczna ocena cyklu życia procesów wytwórczych (LCA), PWN, Warszawa 2007.
14 J. Freimann, Systemy informacji środowiskowej i ekoaudytingu, w: Ekonomia środowiska i za­
sobów naturalnych, red. T. Żylicz, Wyd. Krupski &Co., Warszawa 1996.
15 K. Habersatter, Ökobilanz von Packstoffen, Stand 1990, Schriftenreihe Umwelt, BUWAL Nr.
132, Bern 1991.
16 P. Hofstetter, FCKW­Einsatz und ­Entsorgung in der Kälte­und Klimatechnik mit ökologischem Vergleich heutiger Kühlschranksysteme und Ausblick auf alternative Kältesysteme, Schauffhausen 1990.
17 J. Diener, Konzept einer ganzheitlichen Bewertung für industriele Fragestellungen, in: Fleischer G., Produktionsintegrrierter Umweltschutz, Berlin 1994, s. 437-454.
146
Prace na rzecz standaryzacji ekobilansów rozpoczęły się od 1989 roku, kiedy to
SETAC (Society of Environmental Toxicology and Chemistry) zorganizowało w Smuggler’s Notch w stanie Vermont pierwsze warsztaty robocze, na których podjęto próbę zastosowania bilansów materiałowo-energetycznych do stwierdzeń rynkowych
(market claims). Następne warsztaty tej grupy roboczej odbyły się rok później
w Leuwen w Belgii. Spotkania te zainicjowały powstanie dwóch szkół, amerykańskiej
i europejskiej, które wywarły istotny wpływ na metodykę badań bilansów ekologicznych w kolejnych latach.20 Upowszechniono także zamienne stosowanie określeń –
niemieckojęzycznego Ökobilanz (ekobilans, bilans ekologiczny) i anglojęzycznego –
Life Cycle Assessment (ocena cyklu życia).
W końcu lat dziewięćdziesiątych XX wieku Międzynarodowa Organizacja Standaryzacyjna (International Organisation for Standarization – ISO), Komitet Techniczny TC 207 oraz Podkomitet SC5 „Ocena cyklu życia” w celu ujednolicenia terminologii
oraz wprowadzenia określonych wymagań proceduralnych do metodyki LCA, opracowały grupę norm oznaczonych numerami 14040 do 14049. Normy te od czasu ich
pierwotnego opublikowania, zostały udoskonalone i aktualnie obowiązują normy ISO
14040:2006 i ISO 14044:2006. Zastąpiły one wcześniejsze wersje ISO 14040:1997,
ISO 14041:1998, ISO 14042:2000 oraz ISO 14043:2000, którym nadano status norm
archiwalnych.
Obecny rozwój techniki LCA na świecie dotyczy głównie tworzenia baz i wymiany danych poprzez tak zwane platformy tematyczne oraz stałego doskonalenia programów komputerowych wspomagających wykonywanie badań, a zwłaszcza dokonywanie oceny wpływu na środowisko. Nadal są także prowadzane prace, które mają
się przyczynić do poprawy i dalszego ujednolicenia metodyki, aby zagwarantować
większą porównywalność wyników, które powinny być prezentowane w postaci jednego, ogólnie przyjętego wskaźnika, co ciągle jeszcze budzi pewne wątpliwości.
3. DEFINICJA I STRUKTURA OCENY CYKLU ŻYCIA Metoda LCA jest kompleksowym sposobem oszacowania oddziaływania wyrobu
na otoczenie, przy czym zasięg tego oddziaływania może dotyczyć aspektów lokalnych,
regionalnych, jak również globalnych. Amerykańskie towarzystwo SETAC w 1985
roku zdefiniowało LCA jako zobiektywizowany proces mający na celu oszacowanie ob­
ciążenia środowiskowego spowodowanego przez dany produkt, proces produkcyjny lub działalność, poprzez określenie zużycia energii i materiałów oraz zanieczyszczeń od­
prowadzanych do środowiska; ocenę skutków środowiskowych związanych z zużyciem energii, materiałów i emisji zanieczyszczeń i w końcu ocenę możliwości poprawy w za­
kresie oddziaływania na środowisko.21 Eyerer P. et al., Ökologische Bilanzierung von Baustoffen und Geboeden, Birkhaeuser Verlag,
Boston, Berlin, Basel, 2000.
19 Z. Kłos, First PhD Thesis on LCA in Poland: Ecobalancing of Machines and Devices with Example of Air Compressors, „The International Journal of Life Cycle Assessment” 2000, Vol. 5. No. 1.
20 A. Lewandowska, Środowiskowa ocena cyklu życia produktu na przykładzie wybranych typów pomp przemysłowych, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2006, s. 14.
21 R. Grzeszkiewicz, Ocena cyklu życia, „Ekologia i Zdrowie” 1994, nr 9-10.
18
147
W 1995 roku pojawiła się rozszerzona definicja, według której LCA to technika mająca na celu ocenę zagrożeń środowiskowych związanych z systemem wyrobu lub działaniem, zarówno poprzez identyfikowanie oraz ocenę ilościową zużytych materia­
łów i energii, oraz odpadów do środowiska, jak i ocenę wpływu tych materiałów, energii i odpadów na środowisko. Ocena dotyczy całego okresu życia wyrobu lub działania po­
cząwszy od wydobycia i przetwórstwa surowców mineralnych, procesu produkcji wyro­
bu, dystrybucji, stosowania, wtórnego wykorzystywania i końcowego zagospodarowa­
nia oraz transportu. LCA przyporządkowuje badania wpływu na środowisko do trzech obszarów szkód: jakość ekosystemu, zdrowie ludzkie oraz zużycie zasobów.22
Obecnie w literaturze najczęściej spotykana jest definicja UNEP (United Nations
Environment Programme), według której LCA jest procesem oceny efektów, jakie dany wyrób wywiera na środowisko podczas całego życia, poprzez wzrost efektywnego zuży­
cia zasobów i zmniejszenie obciążeń środowiska (liabilities). Ocena wpływu na środowi­
sko może być prowadzona zarówno dla wyrobu, jak i dla jego funkcji. LCA jest trakto­
wana jako „analiza od kołyski do grobu”. Podstawowymi elementami LCA są: (1) ziden­
tyfikowanie i ocena ilościowa obciążeń wprowadzanych do środowiska, tj. zużytych ma­
teriałów i energii, oraz emisji i odpadów wprowadzanych do środowiska, (2) ocena po­
tencjalnych wpływów tych obciążeń oraz (3) oszacowanie dostępnych opcji w celu zmniejszenia obciążeń.23
Każda z przedstawionych powyżej definicji, mimo pewnych różnic semantycznych, eksponuje przede wszystkim podejście systemowe, traktując cykl życia wyrobu
jako pewną całość, na którą składają się poszczególne fazy życia – od pozyskania surowców, poprzez proces produkcyjny, aż po fazę likwidacji i zagospodarowania odpadów. Wynika z tego, że LCA opiera się na inwentaryzacji wszystkich niekorzystnych oddziaływań w pełnym cyklu życia „od kołyski do grobu”. Zgodnie z metodyką przedstawioną szczegółowo w normach ISO 14040:2006
i 14044:2006 analiza LCA uwzględniająca pełny cykl życia wyrobu wykonywana jest
w czterech fazach obejmujących (rysunek 1):
•
określenie celu i zakresu (Goal and scope definition);
•
analizę zbioru wejść i wyjść (LCI – Life Cycle Inventory);
•
ocenę wpływu cyklu życia (LCIA – Life Cycle Impact Assessment);
•
interpretację wyników (Interpretation).
Poziom szczegółowości LCA zależy od przedmiotu badań oraz zamierzonego ich
wykorzystania, podobnie jak przyjęte w badaniach granice systemu. Dane do analizy
zbioru wejść-wyjść pozyskuje się z różnych źródeł: baz danych udostępnianych na
przykład przez BUWAL, prac badawczych, specjalistycznej literatury lub bezpośrednio z praktyki procesowej. Norma ISO 14040 zaleca, aby zwracać uwagę na dokładność, kompletność i reprezentatywność danych i źródeł ich pochodzenia. Wymagania
te są szczególnie istotne wówczas, gdy wyniki LCA mają służyć celom porównawczym
i informować o przewadze jednego wyrobu w stosunku do wyrobu konkurencyjnego
spełniającego tę samą funkcję.
Ekologiczna ocena cyklu życia (LCA) nową techniką zarządzania środowiskowego, red. J. Kulczycka, Wyd. Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków 2001.
23 Z. Kowalski, J. Kulczycka, M. Góralczyk, Ekologiczne..., op.cit., s. 25.
22
148
Rysunek 1. Fazy oceny cyklu życia Źródło: Norma ISO 14044:2006.
Ponieważ nie zawsze możliwe jest zebranie dokładnych danych z pełnego cyklu
życia, bardzo ważne jest wyraźne określenie systemu wyrobu, który będzie przedmiotem badań oraz funkcji wyrobu i jednostki funkcjonalnej, która określa ilościowo
zidentyfikowane funkcje.24 Jednostka funkcjonalna powinna odpowiadać celowi i zakresowi badań, a jej podstawowym zadaniem jest zapewnienie odniesienia dla normowania danych wejściowych i wyjściowych (input­output).
Z czterech faz LCA określonych w normie ISO 14044 i przedstawionych na rysunku 1, ocena wpływu cyklu życia (Life Cycle Impact Assessment – LCIA) jest postrzegana jako najtrudniejsza i najbardziej pracochłonna. W tej fazie przypisuje się wyniki
analizy zbioru do kategorii wpływu na środowisko, przy czym dla każdej kategorii
dobierany jest wskaźnik kategorii, jak również obliczana jest jego wartość (rysunek 2).
Faza LCIA składa się z kilku etapów, wśród których znajdują się elementy obowiązkowe i opcjonalne. Do elementów obowiązkowych należy:
•
wybór i określenie kategorii wpływu (impact category), wskaźników kategorii
oraz modeli charakteryzowania;
•
klasyfikacja – przypisanie wyników analizy inwentaryzacyjnej do kategorii
wpływu;
•
charakteryzowanie – modelowanie danych zbioru inwentarzowego w ramach
kategorii wpływu, pozwalające w efekcie końcowym na obliczanie wartości
wskaźnika kategorii.25
Jednostka funkcjonalna jest to skwantyfikowana wielkość określająca efekt w postaci funkcji
użytkowej realizowanej przez system wyrobu w określonym czasie.
25 Zarządzanie środowiskowe. Komentarz do norm serii ISO 14000, PKN, Warszawa 2005 s. 114-116.
24
149
Rysunek 2. Ogólna koncepcja oceny wpływu cyklu życia Źródło: Zarządzanie środowiskowe. Komentarz do norm serii ISO 14000, PKN, Warszawa 2005, s. 114.
Elementy opcjonalne obejmują natomiast:
•
normalizację, czyli obliczanie wartości wskaźnika kategorii względem informacji odniesienia, polegające na przekształceniu wartości wskaźnika przez wybraną wartość odniesienia; przykładem wartości odniesienia są całkowite emisje
lub zużycie zasobów dla danego obszaru (kraju, regionu);
•
grupowanie, a więc porządkowanie i w miarę możliwości uszeregowanie kategorii wpływu, polegające na przypisaniu kategorii wpływu do jednego lub więcej zbiorów, uwzględniające sortowanie i/lub ranking kategorii wpływu; sortowanie na podstawie charakterystyk, takich jak emisje i zasoby lub skali przestrzennej – globalnej, regionalnej i lokalnej; ranking według określonej hierarchii, na przykład wysokiego, średniego i niskiego priorytetu;
•
ważenie, to znaczy przekształcenie wartości wskaźnika różnych kategorii
wpływu za pomocą parametrów liczbowych, które może obejmować przekształcenie wartości wskaźnika lub znormalizowanych wartości z wykorzystaniem
wybranych współczynników ważenia oraz agregowanie przekształconych wartości wskaźnika lub wartości znormalizowanych w obrębie kategorii wpływu
(ważenie jednych wpływów w stosunku do innych);
•
analizę jakości danych obejmującą dodatkowe techniki i informacje, które mogą
być niezbędne dla lepszego zrozumienia znaczenia, niepewności i wrażliwości
wyników LCIA, na przykład podczas kolejnych iteracji.
Intensyfikacja przepływów materiałowo-energetycznych w procesach produkcyjnych i duża różnorodność stosowanych w badaniach jednostek funkcjonalnych
o coraz większym stopniu złożoności powodują, że przeprowadzenie oceny wpływu
bez wspomagania techniką komputerową byłoby niemożliwe.26
Trudności występują zwłaszcza podczas przekształcania wyników fazy LCI (Life Cycle Inven­
tory) na wskaźniki. Wynikają one z istnienia wielu mechanizmów środowiskowych, będących
26
150
Aktualnie, do oceny wpływów LCIA wykorzystuje się ponad czterdzieści komercyjnych wersji programów. Pod względem możliwości aplikacyjnych oraz dużego
rozpowszechnienia na uwagę zasługują szczególnie dwa – program Umberto opracowany w Instytucie Energii i Badań Środowiskowych w Heidelbergu oraz program
SimaPro 7.1. opracowany przez PRe Consultans B. V. w Holandii. Program Umberto umożliwia: •
analizę przepływów energii i materiałów w odniesieniu do wyrobu, instalacji
technologicznej lub całych obiektów;
•
kalkulację kosztów operacyjnych i cyklu życia;
•
optymalizację środowiskową przepływów materiałowo-energetycznych;
•
wybór ekologicznie optymalnej wersji produktu;
•
tworzenie i aktualizowanie raportów środowiskowych;
•
opracowanie ilościowej bazy dla systemu zarządzania środowiskowego.27
Program wyposażony jest w bogatą bibliotekę danych, a poszczególne moduły
biblioteki zawierają dane usystematyzowane według następujących kategorii: chemikalia, wytwarzanie energii, nawozy, tekstylia, szkło i minerały, metale, surowce naturalne, tworzywa sztuczne, papier, transport, przerób odpadów. Program SimaPro 7.1. umożliwia natomiast wykorzystanie do oceny wpływu
dwadzieścia jeden procedur obliczeniowych, w tym takich, jak:
•
CML 1992;28
•
CML 2 baseline 2000 – rozwinięta wersja metody CML 1992; dzieli kategorie
wpływu na trzy grupy: obowiązkowe, dodatkowe inne, niemające opracowanych parametrów charakteryzowania;
•
Cumulative Energy Demand – metoda umożliwia określanie skumulowanego
zapotrzebowania na energię i wyznaczenie wskaźnika skumulowanych emisji
dla procesów i wyrobów29 oraz dla produkcji żywności w Danii – Cumulative Energy Demand LCA Food DK30;
•
Ekowskaźnik 95 – metoda wprowadziła podawanie końcowego wyniku oddziaływania w postaci jednej określonej wartości liczbowej obliczanej na podstawie
inwentaryzacji systemu wytwórczego, a wyniki odnoszone były do dwóch kategorii szkód: zdrowie ludzkie i jakość ekosystemu31;
•
Ekowskaźnik 99 – wersja Ekowskaźnika 95; o dużej popularności tej metody zadecydował fakt, że ma ona szerokie spektrum zastosowań oraz że w literaturze
istnieją dobrze opisane informacje co do niepewności użytych danych i modepodstawą do ustalenia jednostki ogólnej dla wszystkich typów emisji i połączenia ich z daną
kategorią wpływu; szerzej na ten temat zob. A. Lewandowska, Środowiskowe...., op.cit., s. 103-111.
27 M. Schmidt, A. Häuslein, Ökobilanzierung mit Computerrunterstützung. Produktbilanzen und betriebliche Bilanzen mit dem Program Umberto, Springer Verlag, Berlin-Heidelberg-New York
1997.
28 Dutch Guide to LCA, Centre of Environmental Science CML, Leiden, 1992.
29 D. Gürzenich, H.J. Wagner, Cumulative energy demand and cumulative emissions of photovol­
taics production in Europe, Institute for Energy Systems and Economics, University of Bochum,
Germany [Electronic document]. Access mode: http://sciencedirect.com/science [Accessed:
14-02-2009].
30 R.Dalgaard, N. Halberg, J.E. Hermansen, Danish pork production. An environmental assess­
ment., Aarhus Universitet, “DJF Animal Science” 2007, No. 82.
31 M. Goedkoop, The Eciindicator 95, Final Report, NOAH report 9523, PreConsultans B. V., The
Netherlands 1995.
151
•
•
•
•
li;32 procedura Ekowskaźnika 99 umożliwia jednoznaczne przyporządkowanie
jedenastu wskaźników kategorii oddziaływania do trzech kategorii szkód (surowce naturalne, jakość ekosystemu i zdrowie ludzkie); tym samym ułatwia
normalizację i ważenie oraz interpretację oddziaływania na środowisko; końcowy wynik obliczeń przedstawiany jest w punktach eko-wskaźnika [Pt] oraz
jego podwielokrotności, mili-punkt [mPt].33
Ekopunkty 97 – metoda opracowana w Szwajcarii w 1990 roku przez BUWAL,
bazuje na krytycznych wartościach, które wynikają z aktualnej polityki ekologicznej tego kraju; jest to najstarszy system opracowany według zasady „odległości do celu” (distance to target), co oznacza, że oddziaływanie jest oceniane
przez określenie dystansu między obecnym poziomem zanieczyszczeń a poziomem docelowym określanym przez politykę państwa;34
EDIP/UMIP 96 – metoda Environmental Design of Industrial Products (UMIP) jest
zorientowana przede wszystkim na ekologiczne (prośrodowiskowe) projektowanie wyrobów przemysłowych, została opracowana w 1996 roku,35 dostępne
są także kolejne wersje EDIP – LCA Food DK, EDIP/UMIP 97;
EPS 2000 – metoda Environmental Priority Strategies in Product Design jest stosowana głównie w procesach rozwoju wewnętrznych produktów firmy, a modele i baza danych EPS są opracowane tak, aby umożliwić projektantom i badaczom porównywanie wpływu na środowisko dwóch produktów spełniających tę
samą funkcję;36
IPCC 2001 GWP – metoda Intergovernmental Panel on Climate Change pozwala
przede wszystkim ocenić wpływ emitowanych gazów na globalne ocieplenie.
Program SimaPro, podobnie jak program Umberto, jest wyposażony w bogatą
bibliotekę zawierającą standardowe dane wejściowe do opracowywania indywidualnych projektów oraz wyszukiwarkę umożliwiającą dostęp do wszystkich typów danych w oprogramowaniu. W ocenie końcowej stwarza możliwość porównywania oddziaływania różnych wyrobów na podstawie uzyskanych jednostek bezwymiarowych
punktów ekowskaźnika Pt. Struktura metod obliczania oddziaływania na środowisko
obejmuje zarówno elementy obowiązkowe (wybór kategorii oddziaływania, klasyfikację i charakteryzację), jak i opcjonalne (normalizację, ważenie oraz grupowanie) –
rysunek 3.
M. Goedkoop, R. Spriensma: The Ecoindicator 99: A Damage Oriented Method for Life Cycle Assessment: Methodology Report, PreConsultans B.V., The Netherlands 2000; M. Goedkoop,
S. Effting, M. Collignom, The Ecoindicator 99: A Damage Oriented Method for Life Cycle Impact Assessment, Manual for designers, PreConsultans B.V., The Netherlands 2000. 33 Wartość 1 Pt reprezentuje jedną tysięczną rocznego obciążenia środowiska jednego mieszkańca Europy. Wartość tę oblicza się przez podzielenie całkowitego obciążenia środowiska
w Europie przez liczbę mieszkańców i pomnożenie przez 1000 (czynnik skali).
34 Methodik für Ökobilanzen auf der Basis ökologischer Optimürung, Schriftenreihe Umwelt Nr.
113, BUWAL, Bern, Switzerland 1990.
35 H. Wenzel, M. Hauschild, L. Alting, Environmental Assessment of Products, Vol. 1 (Methodolo­
gy, tools and case studies in product development), Chapman and Hall, 1997.
36 B. Steen, A systematic approach to environmental strategies in product development (EPS). Version 2000 – Models and data of the default methods, CPM report 1999:5, Centre for Environmental Assessment of Products and Material Systems, Chalmers University of Technology,
Technical Environmental Planning, Göteborg, 1999.
32
152
Rysunek 3. Schemat metodyki Ecoindicator 99 Źródło: M. Goedkoop, R. Spriensma, The Ecoindicator 99, A Damage Oriented Approach for LCIA, Ministry
VROM, The Hauge 1995, cyt. za: Z. Kowalski, J. Kulczycka, M. Góralczyk, Ekologiczna ocena cyklu życia pro­
cesów wytwórczych (LCA), PWN, Warszawa 2007, s. 99.
153
4. STUDIUM PRZYPADKU Do sektorów przemysłowych, dla których aspekt oddziaływania na środowisko
procesów technologicznych i wyrobów ma szczególnie znaczenie, zaliczyć można bez
wątpienia przemysł chemiczny. W aspekcie jego zrównoważonego rozwoju ważne są
dwie kwestie. Pierwsza z nich dotyczy faktu, że przemysł chemiczny, począwszy od
lat osiemdziesiątych minionego stulecia, świadomie i dobrowolnie wprowadza międzynarodowy program Odpowiedzialność i Troska (Responsible Care). Jego głównym
założeniem jest minimalizacja oddziaływania na środowisko, poprawa bezpieczeństwa technicznego instalacji, ochrona zdrowia zatrudnionych pracowników i lokalnych społeczności. Działania te określane są jako triada HSE (Health, Safety, Environ­
ment) i opierają się na konsekwentnym stosowaniu w zarządzaniu sześciu grup praktyk zwanych „kodeksami” (Codes of Management Practices).37
Drugą, ważną dla funkcjonowania instalacji branży chemicznej kwestią są pozwolenia zintegrowane, których obowiązek został ustalony w dyrektywie IPPC (Inte­
grated Pollution Prevention and Control) 96/61/EWG z 24 września 1996 r. i polskiej
ustawie Prawo ochrony środowiska. Dla realizacji powyższych kwestii niezbędny jest
uniwersalny instrument, który byłby przydatny w Codes of Management Practites
w programie Odpowiedzialność i Troska i umożliwiał analizę warunków wejściowych
(zużycie energii i surowców), ocenę funkcjonowania instalacji i analizę warunków
wyjściowych (produkt, emisje) w odniesieniu do najlepszych dostępnych technik (BAT),
na potrzeby wydawania pozwoleń zintegrowanych. Funkcje tę może spełniać LCA.
Jednym z ważnych gospodarczo wyrobów przemysłu chemicznego, o szerokim
zastosowaniu w praktyce, jest polistyren spienialny EPS (Expandable Polystyrene),38
Pierwsza grupę stanowią praktyki Community Awareness and Emergency Response, które
mają zapewnić społeczeństwu informację o oddziaływaniu przedsiębiorstwa na środowisko
oraz dotyczącą spraw związanych ze zdrowiem i bezpieczeństwem lokalnych społeczności.
Druga grupa praktyk (Pollution Prevention), dotyczy tych wszystkich działań, które mają na
celu redukcję zanieczyszczeń emitowanych do powietrza, wody oraz gromadzonych na powierzchni ziemi. Trzecią grupę stanowią praktyki odnoszące się do bezpieczeństwa procesowego (Process Safety), a ich celem jest zapobieganie awariom przemysłowym. Czwarta grupa
praktyk odnosi się do dystrybucji (Distribution), a ich celem jest ograniczenie ryzyka związanego z przechowywaniem oraz transportowaniem substancji zagrażających zdrowiu i środowisku. Grupa piąta odnosi się do bezpieczeństwa i zdrowia pracowników (Employee Health and Safety). Ostatnią grupę stanowią praktyki dotyczące zarządzania produktem (Product Ste­
wardship), a ich celem jest, aby zdrowie, bezpieczeństwo i ochrona środowiska były integralną
częścią projektowania, wytwarzania, dystrybucji, użytkowania oraz recyklingu wyrobu.
38 Polistyren jest tworzywem termoplastycznym otrzymywanym ze styrenu. Proces otrzymywania polistyrenu spienialnego polega na polimeryzacji suspensyjnej styrenu w obecności pentanu jako czynnika porotwórczego. Reakcja polimeryzacji zachodzi w temperaturze 90-130ºC
i przebiega periodycznie, natomiast dalsze etapy technologiczne prowadzone są w sposób ciągły. W procesie polimeryzacji stosuje się dodatki: stabilizatory suspensji, bufory, środki zarodkotwórcze, środki opóźniające palenie oraz inicjatory polimeryzacji. Po zakończeniu polimeryzacji zawartość reaktora schładza się i odpowietrza, redukując ciśnienie do poziomu atmosferycznego poprzez chłodnicę wykraplającą resztki pentanu. Suspensję perełek polistyrenu przetłacza się poprzez sito nadziarna do zbiorników buforowych. Po uśrednieniu szarż suspensja
jest podawana do wirówki. Odciek z wirówki jako ściek odprowadzany jest poprzez łapaczkę
do kanalizacji chemicznej. Perełki z wirówki podawane są do komory suszarki pneumatycznej.
Suszenie perełek polistyrenu prowadzone jest w strumieniu powietrza. Osuszone perełki są
37
154
wykorzystywany między innymi do produkcji materiału budowlanego, termoizolacyjnego – płyt styropianowych.
Wykonanie LCA dla polistyrenu wymagało przede wszystkim ustalenia granic
systemu i przyjęcia jednostki funkcjonalnej (zgodnie z metodologią zaprezentowaną
w punkcie 3). Granicą systemu objęto surowce i półprodukty użyte do wytworzenia
polistyrenu. Poza granicami systemu pozostawiono oddziaływanie na środowisko
związane z transportem surowców i półproduktów, jak również pominięto oddziaływanie związane z wytworzeniem maszyn i urządzeń zastosowanych w procesie technologicznym.
Jako jednostkę funkcjonalną przyjęto 1 kilogram masy polistyrenu spienialnego
EPS wyprodukowanego według technologii Owipian i do tej jednostki odniesiono
normowanie danych wejściowych i wyjściowych w analizie inwentarzowej. Wykonanie analizy zbioru wejść-wyjść wymagało rozpoznania wszystkich etapów, które
składają się na cykl życia polistyrenu i przedstawienia ich w postaci schematu technologicznego uwzględniającego poszczególne jednostkowe moduły procesowe (rysunek 4).
Rysunek 4. Ogólny schemat instalacji do produkcji polimerów Źródło: Najlepsze dostępne techniki (BAT), wytyczne dla branży chemicznej w Polsce. Przemysł Polimerów,
Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2005, s.13.
rozdzielane na frakcje i kierowane do silosów dosuszających. Wysuszone perełki podawane są
do sekcji smarowania smarami zewnętrznymi. Z mieszalników pokryte smarem perełki zsypują się grawitacyjnie do silosów przejściowych gotowego produktu. Każdy silos przeznaczony
jest na osobną frakcję perełek. W celach bezpieczeństwa przeciwpożarowego do silosów tych
od dołu dozuje się azot, którego ilość jest regulowana tak, aby nie dopuścić do powstania mieszaniny wybuchowej powietrze-pentan. Szczegółowy opis procesu technologicznego: J. Pielichowski, A. Puszyński, Chemia polimerów, WNT TEZA, Kraków 2004; Najlepsze dostępne tech­
niki (BAT), wytyczne dla branży chemicznej w Polsce. Przemysł Polimerów, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2005.
155
W oparciu o powyższy schemat oraz szczegółowe informacje zawarte w dokumencie Draft Reference Document on Beste Available Techniques in the Production of Polymers (BREF POL) opublikowanym we wrześniu 2004 roku w Sewilli, jak również
informacje zawarte w dokumencie Najlepsze dostępne techniki (BAT), wytyczne dla branży chemicznej w Polsce. Przemysł Polimerów, opracowanym przez Ministerstwo
Środowiska w 2005 roku i dane uzyskane z praktyki procesowej od polskiego producenta polistyrenu spienialnego (technologia Owipian – firma Synthos SA w Oświęcimiu), przeprowadzono analizę zbioru wejść i wyjść w poszczególnych modułach procesowych z uwzględnieniem wszystkich komponentów używanych w procesie polimeryzacji suspensyjnej39 (rysunek 5).
Rysunek 5. Drzewo procesów dla polistyrenu spienialnego Owipian a
a) Procentowy udział poszczególnych komponentów procesu technologicznego w końcowym oddziaływaniu na środowisko polistyrenu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie programu komputerowego SimaPro.
W analizie zbioru wejść-wyjść pominięto jedynie nadtlenek dikumylu ze względu na ochronę
patentową procesu wytwarzania tego związku i brak możliwości uzyskania informacji od firmy
Synthos.
39
156
Ocenę wpływu (LCIA) przeprowadzono z wykorzystaniem programu SimaPro
7.1. wykorzystując do obliczeń metodę Ekowskaźnika 99 umożliwiającą identyfikację
jedenastu kategorii wpływu, z uwzględnieniem współczynników wagi dla poszczególnych kategorii. Wyniki LCA polistyrenu przedstawiono w tabeli 1 i na rysunku 6.
Tabela 1. Wynik LCA polistyrenu – jedenaście kategorii wpływu Kategorie wpływu Związki kancerogenne
Związki organiczne Związki nieorganiczne
Zmiana klimatu Promieniowanie Dziura ozonowa Ekotoksyczność Zakwaszenie/Eutrofizacja
Użytkowanie ziemi Minerały Paliwa kopalne Suma Jednostka Polistyren Pt
Pt
Pt
Pt
Pt
Pt
Pt
Pt
Pt
Pt
Pt
Pt
0,004200 0,000599 0,099800 0,009350 1,14E‐05 1,43E‐07 0,000572 0,018100 0,001200 0,000110 0,233000 0,367000 Źródło: opracowanie własne na podstawie programu komputerowego SimaPro 7.1.
Rysunek 6. Wynik LCA polistyrenu – jedenaście kategorii wpływu, postać graficzna Źródło: opracowanie własne na podstawie programu komputerowego SimaPro 7.1.
Dokonano także agregacji do trzech kategorii szkód (tabela 2 i rysunek 7).
157
Tabela 2. Wynik LCA polistyrenu – trzy kategorie szkód Kategoria szkody Zdrowie ludzkie Jakość ekosystemu Surowce Suma Jednostka Polistyren Pt
Pt
Pt
Pt
0,114
0,020
0,233
0,367
Źródło: opracowanie własne na podstawie programu komputerowego SimaPro 7.1.
Rysunek 7. Wynik LCA polistyrenu – trzy kategorie szkód Źródło: opracowanie własne na podstawie programu komputerowego SimaPro 7.1.
Zaprezentowana ocena cyklu życia pozwala na:
•
udokumentowanie potencjalnych wpływów na środowisko podczas wszystkich
faz cyklu życia polistyrenu;
•
ustalenie pełnego poglądu na to, gdzie mogą być wzajemnie powiązane różne
wpływy na środowisko, dzięki czemu zastosowane środki zaradcze nie przyczynią się do wygenerowania problemów w innym miejscu, tym samym uniknie się
transferu zanieczyszczeń;
•
określenie priorytetów w odniesieniu do doskonalenia procesu technologicznego wytwarzania polistyrenu, poprzez identyfikację i poprawę znaczących aspektów środowiskowych.
Należy także podkreślić, że wyniki LCA stanowią podstawę do opracowania różnych typów deklaracji środowiskowych, których „odbiorcami” są konsumenci, oczekujący coraz częściej skwantyfikowanych wiarygodnych informacji o usługach i wyrobach, aby móc świadomie podejmować decyzje zakupowe.40
Punktem wyjścia do opracowania deklaracji stało się z pozoru oczywiste stwierdzenie, że
każdy wyrób wywiera wpływ na środowisko we wszystkich etapach cyklu życia – od pozyska-
40
158
***
Bezwzględna potrzeba realizacji zrównoważonych wzorców produkcji i konsumpcji, także na poziomie funkcjonowania przedsiębiorstw, stworzyła potrzebę
wdrożenia na szerszą skalę techniki LCA do praktyki gospodarczej. Wymaga to
przede wszystkim upowszechniania myślenia w kategorii cyklu życia rekomendowanego w aktualnych strategiach i dokumentach Unii Europejskiej, promujących zasady
zrównoważonego rozwoju i mających na celu poprawę ekoefektywności (eco­effi­
ciency) procesów i wyrobów.41
Metodyka prowadzenia badań techniką LCA jest ciągle na etapie rozwoju, a jej
doskonalenie wymaga przede wszystkim zebrania doświadczeń z praktyki i ustawicznego rozbudowywania istniejących już baz danych. Należy jednak przypuszczać,
że pomimo wielu trudności związanych z występowaniem „dziur informacyjnych”
w aktualnych bazach danych i złożoności procedur metodologicznych, już w niedalekiej przyszłości LCA stanie się wiodącym narzędziem promowania rozwoju zrównoważonego na poziomie mikroekonomicznym. nia surowców do końcowej fazy likwidacji. Z tego względu ważne jest badanie wpływu wyrobu
na środowisko z wykorzystaniem techniki LCA i komunikowanie wyników tych badań społeczeństwu za pomocą deklaracji środowiskowych. Zapotrzebowanie na deklaracje środowiskowe stale rośnie, albowiem w łańcuchu dostaw i przy „zielonych zamówieniach” coraz więcej
stron wnioskuje o wiarygodne informacje o wszystkich problemach środowiskowych, jakie
mogą generować produkty i usługi podczas pełnego cyklu życia. Wpływ ecolabellingu i deklaracji środowiskowych na udział poszczególnych wyrobów w rynku oznacza, że powinny być
one rozpatrywane także w kontekście marketingowym, a ściśle biorąc, traktowane jako podstawowy element marketingu ekologicznego – szerzej na temat marketingu ekologicznego, zob.
Marketing ekologiczny, red. S. Zaremba, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2004.
41 Ekoefektywność zobowiązuje przedsiębiorców do tworzenia większej wartości przy mniejszych nakładach zasobów naturalnych, materiałów, energii oraz przy jednoczesnym ograniczeniu emisji zanieczyszczeń.
159
JOLANTA BARAN dr inż. Jolanta Baran – Politechnika Śląska MOŻLIWOŚCI I METODY WŁĄCZANIA 2•4 ASPEKTÓW EKONOMICZNYCH DO OCENY CYKLU ŻYCIA
Abstract
POSSIBILITIES AND METHODS OF INCLUDING ECONOMIC ASPECTS INTO LIFE CYCLE ASSESSMENT Lack of reference to economic aspects in life cycle assessment reduces usefulness of this in‐
strument in the decision‐making process. Therefore, the attempts are made to integrate envi‐
ronmental analysis and economic analysis in life cycle assessment. The paper presents the possibilities and methods of combining environmental impact with economic analysis. Większość zastosowań oceny cyklu życia (Life Cycle Assessment – LCA) wiąże się
z przydatnością tego narzędzia w procesie podejmowania decyzji dotyczących na
przykład wyboru mniej szkodliwego dla środowiska rozwiązania spośród kilku opcji.
Definiowanie założeń oraz identyfikacja możliwych do wyboru alternatyw, będące
etapami procesu podejmowania decyzji, opierają się z reguły na wielu zmiennych.
Bierze się przy tym pod uwagę nie tylko czynniki związane z wpływem na środowisko, ale również, lub przede wszystkim, aspekty ekonomiczne.1
Metoda oceny cyklu życia pozwala na kompleksową analizę aspektów środowiskowych w całym cyklu życia wyrobu, usługi, czy procesu; nie obejmuje jednak
aspektów ekonomicznych związanych z przedmiotem badania.2 Ze względu na to, że
oddzielenie aspektów środowiskowych oraz ekonomicznych, czy wręcz brak analizy
ekonomicznej związanej z przeprowadzaną oceną cyklu życia, ogranicza przydatność
tego narzędzia w procesie podejmowania decyzji, podejmuje się próby integracji analizy środowiskowej oraz ekonomicznej. Przeprowadza się je w oparciu o różne meto-
1 A. Azapagic, R. Clift, Life Cycle Assessment and multiobjective optimization, „The International
Journal of Cleaner Production” 1999, No. 7.
2 G.A. Norris, Integrating Economic Analysis into LCA, „Environmental Quality Management”
Spring 2001.
160
dy i modele3 poprzez włączanie aspektów ekonomicznych do analizy środowiskowej
i odwrotnie.
1. RACHUNKOWOŚĆ ŚRODOWISKOWA ORAZ ŚRODOWISKOWA RACHUNKOWOŚĆ ZARZĄDCZA Możliwości i ograniczenia związane z niektórymi metodami i modelami, które
mają na celu identyfikację i ocenę zarówno wpływu na środowisko, jak i szacowanie
kosztów (korzyści) w cyklu życia w różnym zakresie przedstawiają się następująco
(rysunek 1):
•
rachunkowość środowiskowa;
•
odmiany analizy kosztów cyklu życia;
•
rachunek kosztów działań;
•
analiza ekonomiczna nakładów i wyników;
•
inne metody, w tym analiza ekoefektywności.
Rysunek 1. Schemat integracji oceny cyklu życia oraz metod analizy ekonomicznej rachunkowość
środowiskowa
analiza
kosztów cyklu życia
rachunek
kosztów działań
INTEGRACJA
ocena cyklu życia
analiza ekonomiczna
nakładów i wyników
inne metody
Źródło: opracowanie własne.
Integracja aspektów ekonomicznych oraz środowiskowych w ramach tych metod odbywa się na różnych poziomach. Najczęściej wykorzystuje się podejście oparte
na powiązaniu tablicy inwentaryzacyjnej właściwej LCA i danych dotyczących kosztów w różnych układach.
3 R. Heijungs, A Theory of the Environment and Economic Systems. A Unified Framework for Eco­
logical Economic Analysis and Decision­Support. Edward Elgar, Cheltenham, UK – Northampton,
MA. U.S.A 2001.
161
Omawiając poszczególne metody, w niektórych przypadkach zarysowano jedynie ich przydatność do powiązania omawianych aspektów, niekiedy zaś pokazano
ogólny schemat postępowania.
Integracja aspektów środowiskowych (które bierze się pod uwagę w LCA) oraz
ekonomicznych może zostać dokonana w oparciu o rachunkowość środowiskową czy
środowiskową rachunkowość zarządczą prowadzoną w przedsiębiorstwie lub bez
odnoszenia się do tych narzędzi. Terminologia używana w tym obszarze nie została
ujednolicona,4 więc często różne nazwy przypisywane są tym samym znaczeniom lub
odwrotnie.
Tabela 1. Narzędzia rachunkowości środowiskowej w przedsiębiorstwie Nazwa Full cost accounting (FCA)
Full cost environmental account‐
ing (FCEA) Total cost assessment
(TCA I) Total cost assessment
(TCA II) Opis Kategorie kosztów identyfikacja oraz ilościowe określenie kosztów w cyklu życia produktu, usługi, działania koncepcja podobna jak w przypadku FCA, lecz dotycząca aspektów środowi‐
skowych
wszechstronna finansowa analiza długo‐
terminowa obejmująca cały zakres kosz‐
tów wewnętrznych oraz oszczędności związanych z inwestycjami
termin używany jako synonim FCA lub TCA koszty bezpośrednie, po‐
średnie, trudno namacalne Life Cycle Cost Assessment (LCCA) szacowanie kosztów cyklu życia produk‐
tu lub usługi poprzez identyfikację kon‐
sekwencji środowiskowych i przypisanie im wartości wyrażonej w jednostkach monetarnych Life Cycle Costing (LCC I)
szacowanie kosztu całkowitego produk‐
tu, procesu lub działania w całym cyklu życia
Life Cycle Costing (LCC II)
technika porównywania kosztów w określonym przedziale czasu uwzględ‐
niająca wskaźniki ekonomiczne z uwzględnieniem kosztów wstępnych oraz kosztów przyszłych
Full Cost Pricing (FCP)
termin używany jako synonim FCA oraz LCC
Whole Life Costing (WLC)
termin używany jako synonim FCA oraz LCC
zróżnicowane koszty wewnętrzne oraz oszczędności koszty konwencjonalne, koszty ukryte, koszty od‐
powiedzialności, koszty trudniej namacalne zróżnicowane zróżnicowane zróżnicowane jak FCA, LCC
jak FCA, LCC
Źródło: P. Gluch, H. Baumann, The life cycle costing (LCC) approach: a conceptual discussion of its usefulness for environmental decision­making, „Building and Environment” 2004, No. 39.
4 International Guidelines on Environmental Management Accounting (EMA), International Federation of Accountants IFAC, November 2004 [Electronic document]. Access mode: http://emu.
tkk.fi/tiedostot/IFAC_Guidance_doc_on_EMA.pdf [Accessed: 31-03-2009].
162
Przykładem jest środowiskowa rachunkowość zarządcza, która bywa określana
mianem rachunkowości środowiskowej, jak również rachunku kosztów środowiskowych (Environmental Cost Accounting – ECA), rachunku kosztów pełnych (Full Cost Accounting – FCA), czy też utożsamiana z metodą szacowania kosztów całkowitych
(Total Cost Assesment – TCA)5. Narzędzia rachunkowości środowiskowej w przedsiębiorstwie z uwzględnieniem różnorodnego nazewnictwa przedstawiono w tabeli 1.
Rachunkowość środowiskowa jest pojęciem szerokim, definiowanym w różny
sposób w zależności od wybranego kontekstu.6 Na poziomie organizacji można zatem
mówić o rachunkowości środowiskowej w kontekście rachunkowości zarządczej (na
przykład szacowanie wydatków organizacji na kontrolę zanieczyszczeń, dochodów
związanych z recyklingiem, oszczędnościami związanymi z kupnem urządzeń zużywających mniejszą ilość energii) oraz w kontekście rachunkowości finansowej (na
przykład określenie i raportowanie kosztów (opłat) związanych z zanieczyszczaniem
środowiska).7
Na poziomie geopolitycznym można mówić o rachunkowości środowiskowej na
przykład w odniesieniu do oceny stopnia równowagi panującej w ekosystemach, czy
oceny zdrowia ludności. W tym przypadku ocenę przeprowadza się z wykorzystaniem danych pochodzących z przedsiębiorstw, a także danych związanych z efektami
zewnętrznymi.
Odmianą rachunkowości środowiskowej jest rachunkowość zasobów naturalnych (Natural Resource Accounting – NRA), której celem jest szacowanie poziomu
zapasów i przepływów, bieżącego i potencjalnego wykorzystania oraz wartości zasobów naturalnych, takich jak lasy, czysta woda, surowce mineralne.
Mianem rachunkowości środowiskowej8 określa się identyfikację, pomiar, gromadzenie, analizę, raportowanie oraz wykorzystanie informacji środowiskowej (finansowej i niefinansowej), znajdującej zastosowanie w praktyce zarządzania związanej z planowaniem, szacowaniem i kontrolą aspektów środowiskowych organizacji.
Rozwijają się różne koncepcje związane z wartościowaniem w rachunkowości
środowiskowej. Jedną z nich jest rachunkowość środowiskowa wykorzystująca pojęcie emergii,9 czyli dostępnej energii jednego rodzaju (poziomu) użytej do transformacji, bądź (pośrednio lub bezpośrednio) do wykonania produktu lub usługi. Jednostką
tak zdefiniowanej wielkości jest emjoule (emdżul).
Przydatność rachunkowości środowiskowej do włączenia aspektów ekonomicznych do LCA wiąże się z dokonywaną w jej ramach inwentaryzacją zarówno
przepływów fizycznych, jak również wartościowych.10 Dokonuje się zatem szacowania kosztów wewnętrznych tradycyjnie rozliczanych w przedsiębiorstwie, jak na
przykład koszty materiałów, pracy oraz kosztów pośrednich, ukrytych (na przykład
koszty przygotowawcze, opracowania dokumentacji, koszty przemieszczania wypoIbidem.
Ibidem.
7 Ch. Jasch, The use of Environmental Management Accounting (EMA) for identifying environmen­
tal costs, „The Journal of Cleaner Production” 2003, No. 11.
8 P. Gluch, H. Baumann, The life cycle costing (LCC) approach: a conceptual discussion of its use­
fulness for environmental decision­making, „Building and Environment” 2004, No. 39; K.G. Shapiro, Incorporating Costs in LCA, „The International Journal of LCA” 2001, No. 6 (2).
9 H.T. Odum, Environmental Accounting. Emergy and Environmental Decision Making. Wyd. John
Wiley & Sons, Inc. New York USA 1996.
10 K.G. Shapiro, Incorporating Costs in LCA, „The International Journal of LCA” 2001, No. 6 (2).
5
6
163
sażenia, niektóre koszty związane z zakończeniem inwestycji) oraz trudniej namacalnych (na przykład koszty wypadków, uszkodzeń i zniszczenia wyposażenia, koszty
dostosowania się do przyszłych regulacji prawnych, koszty związane z wizerunkiem
przedsiębiorstwa).
Koszty zewnętrzne są zwykle pomijane w tego rodzaju kalkulacjach,11 stanowią
one bowiem przedmiot zainteresowania instytucji międzynarodowych oraz agend
rządowych państw, których zadaniem jest tworzenie prawa regulującego kwestie
związane z korzystaniem ze środowiska naturalnego.
Międzynarodowa Federacja Księgowych w Nowym Yorku (International Federa­
tion of Accountants – IFAC) w 2004 roku wydała International Guidelines on Environ­
mental Management Accounting (EMA),12 w którym przyjmuje się, że środowiskowa
rachunkowość zarządcza to identyfikacja, gromadzenie i analiza informacji niezbędnych do podejmowania decyzji zarządczych w dwóch ujęciach:
•
fizycznym – wykorzystanie i przepływy energii, wody, materiałów, w tym odpadów oraz emisji, wyrażone w jednostkach fizycznych;
•
wartościowym – koszty, przychody oraz uniknięte wydatki związane z wpływem organizacji na środowisko.13
Fizyczna część systemu polega na opracowaniu bilansu materiałowego oraz
energetycznego.
W ramach EMA rejestruje się również przepływ poszczególnych materiałów,
czyli zakupy, zaopatrzenie, magazynowanie, wewnętrzny rozdział na poszczególne
stanowiska pracy i przepływ między nimi, wykorzystanie, ekspedycję produktu gotowego, zbiórkę odpadów, recykling, pozbywanie się odpadów, unieszkodliwianie
odpadów.
Wartościowa część systemu polega na określeniu kosztów środowiskowych,
a ich zalecany podział jest następujący:
•
koszty materiałów i energii wchodzących w skład produktu finalnego;
•
koszty kontroli emisji i odpadów (od momentu powstania emisji i odpadu);
•
koszty zapobiegania i koszty innych działań z zakresu zarządzania środowiskowego;
•
koszty badań i rozwoju związane z realizacją przedsięwzięć środowiskowych;
•
koszty inne (trudniej namacalne, less tangible).
Z punktu widzenia integracji aspektów środowiskowych oraz ekonomicznych
istotne jest to, że rachunkowość środowiskowa oraz środowiskowa rachunkowość
zarządcza umożliwiają analizę kategorii kosztów nieujmowanych w tradycyjnych rachunkach kosztów.
Ibidem.
International Guidelines on Environmental Management Accounting (EMA), International Federation of Accountants IFAC, November 2004 [Electronic document]. Access mode: http://emu.
tkk.fi/tiedostot/IFAC_Guidance_doc_on_EMA.pdf [Accessed: 31-03-2009].
13 Jest to definicja opracowana przez Grupę Roboczą do spraw Środowiskowej Rachunkowości
Zarządczej działającą pod auspicjami ONZ.
11
12
164
2. ANALIZA KOSZTÓW CYKLU ŻYCIA Historia analizy kosztów cyklu życia (Life Cycle Costing – LCC14) nie jest długa,
sięga bowiem połowy lat sześćdziesiątych XX wieku. Rozpoczęła się w Departamencie
Obrony Stanów Zjednoczonych. Za pomocą tego rodzaju analizy podjęto próbę poprawy systemu nabywania broni oraz zaopatrywania w nią. Rozwój LCC jest związany ze specyficznymi zastosowaniami i do dziś nie powstały jednolite zasady, pojęcia
i procedura metodyczna.15
Pod pojęciem analizy kosztów cyklu życia16 rozumie się metodę identyfikacji
i szacowania wszystkich kosztów związanych z cyklem życia produktu lub procesu,
które dotyczą bezpośrednio jednego lub większej liczby decydentów w cyklu życia
(dostawca, producent, użytkownik/konsument, przedsiębiorstwo utylizacji)
z uwzględnieniem kosztów zewnętrznych, które mogą mieć wpływ na decyzje podejmowane w przyszłości.
Rysunek 2. Uproszczony schemat koncepcji analizy kosztów cyklu życia Koszty producenta Koszty B+R Koszty użytkownika produktu
Koszty produkcji Koszty użytkowa
Koszty końca życia Sprzężenie zwrotne
Odpowiedzialność producenta
Źródło: G. Rebitzer, Integrating Life Cycle Costing and Life Cycle Assessment for Managing Costs and Environ­
mental Impacts in Supply Chains, in: Cost Management in Supply Chains, eds. S. Seuring, S. Golbach, Springer
2002.
Uproszczony schemat koncepcji analizy kosztów cyklu życia, dotyczący przypadku gdy istnieje jeden producent i jeden użytkownik produktu przedstawiono na
W niniejszym artykule termin life cycle costing (LCC) tłumaczy się z języka angielskiego jako
analiza kosztów cyklu życia. Określenie to przyjęto mając na uwadze istniejące różnice w tłumaczeniu i definiowaniu pojęć związanych z kosztami cyklu życia. W literaturze funkcjonuje
również pojęcie strategicznego zarządzania kosztami, por. E. Nowak, Zaawansowana rachun­
kowość zarządcza, PWE, Warszawa 2003. Jest to nazwa grupy metod wykorzystywanych do
zarządzania kosztami w długim okresie (w rozumieniu ściśle ekonomicznym).
15 Podstawy metodologiczne dotyczące LCC są przedmiotem pracy wydanej w 2002 roku pod
auspicjami SETAC Grupy Roboczej do spraw Analizy Kosztów Cyklu Życia (SETAC Life Cycle Costing Work Group).
16 G. Rebitzer, D. Hunkeler, Life Cycle Costing in LCM: Ambitions, Opportunities, and Limitations. Discussing a Framework, „The International Journal of LCA” 2003, No. 8 (5).
14
165
rysunku 2. Producent, i użytkownik17 stanowią dwa ogniwa w cyklu życia produktu,
w interesie których leży minimalizacja kosztów na poszczególnych etapach cyklu życia.
Początkowo analiza kosztów cyklu życia była koncepcją o znaczeniu i zakresie
stricte ekonomicznym. Rozwój innych koncepcji i metod w zakresie zarządzania strategicznego, zarządzania środowiskiem oraz inżynierii środowiska sprawiły, że analiza kosztów cyklu życia zyskała nowy wymiar i zastosowanie. Jest to niejako odpowiedź na potrzebę analizowania i prognozowania kosztów w długim okresie, w powiązaniu z innymi aspektami działalności przedsiębiorstw.
W latach dziewięćdziesiątych LCC stała się więc przedmiotem dyskusji jako narzędzie użyteczne w realizacji założeń zrównoważonego rozwoju. Jednocześnie rozpoczęły się wysiłki w celu znalezienia narzędzia, które opisując pożądane aspekty
ekonomiczne odpowiadałoby zakresem i założeniami ocenie cyklu życia. Celem podejmowanych prób było zwiększenie przydatności LCA w procesie podejmowania
decyzji. Główną przesłanką do powiązania oceny cyklu życia oraz analizy kosztów
cyklu życia jest szerokie ujęcie perspektywy cyklu życia.
Cykl życia w LCA definiuje się jako kolejne i powiązane ze sobą etapy systemu wyrobu, od pozyskania lub wytworzenia surowca z zasobów naturalnych do ostatecznej likwidacji.18 Podobnie, w LCC koszty cyklu życia rozważa się z uwzględnieniem faz
projektowania, produkcji, użytkowania oraz końca życia, z punktu widzenia uczestników rynku na przykład przedsiębiorcy i użytkownika. Warto przy tym zaznaczyć, że
cykl życia, o którym mowa w LCA i LCC dotyczy określonej jednostki produktu. Inne
rozumienie pojęcia cyklu życia występuje w teorii marketingu, gdzie wyznacza się
fazy cyklu życia związane z obecnością produktu na rynku (wprowadzenie, wzrost,
nasycenie/dojrzałość, spadek).
Nieodłączną cechą analizy kosztów cyklu życia (jak i oceny cyklu życia) jest podejście systemowe, które przedstawiono na rysunku 3. Zaprezentowano znaczenie
wpływów na środowisko oraz kosztów środowiskowych, rozważane z dwóch punktów widzenia – w ujęciu tradycyjnym, w którym wykorzystuje się tradycyjne systemy
rachunku kosztów oraz w ujęciu cyklu życia, które implikuje stosowanie analizy kosztów cyklu życia. Zasadnicza różnica w ujmowaniu wpływu na środowisko oraz kosztów w obu przypadkach polega na innym akcentowaniu znaczenia poszczególnych faz
w całym cyklu życia. W ujęciu tradycyjnym etap badań i rozwoju sam w sobie nie generuje ani istotnego wpływu na środowisko, ani kosztów. Jeśli jednak weźmie się pod
uwagę, że faza ta ma decydujące znaczenie ponieważ w dużej mierze określa ona
wpływ na środowisko oraz koszty w pozostałych fazach cyklu życia, to rozłożenie
akcentów ulega zmianie.
Podejmując próbę integracji LCA oraz LCC napotyka się jednak na istotne problemy, ponieważ ocena cyklu życia oraz analiza kosztów cyklu życia wykazują znaczne różnice metodologiczne (tabela 2). Źródłem tych różnic jest przeznaczenie każdej
z metod. Dzięki zastosowaniu LCA otrzymuje się odpowiedź na pytanie dotyczące
potencjalnych wpływów na środowisko alternatywnych systemów wyrobów, dla których określono taką samą jednostkę funkcjonalną. Zastosowanie LCC daje z kolei odpowiedź na pytanie związane ze względną efektywnością kosztową alternatywnych
17 W rzeczywistych przypadkach również inne podmioty mające swój udział w cyklu życia produtku.
18 PN-EN ISO 14040:2006 (U). Zarządzanie środowiskowe – Ocena cyklu życia – Zasady i struktura, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa, lipiec 2006.
166
inwestycji i decyzji z punktu widzenia decydenta, a więc producenta, konsumenta
i innych podmiotów.19
Rysunek 3. Systemowe podejście do aspektów środowiskowych i ekonomicznych w cyklu życia 100
Koszty/wpływy środowiskowe [%]
90
80
70
60
50
ujęcie cyklu życia
40
30
ujęcie tradycyjne
20
10
0
1
Badania
i rozwój
2
Produkcja/ 3 Użytkowanie 4
wytwarzanie
Fazy cyklu życia
Koniec życia 5
Źródło: G. Rebitzer, Integrating Life Cycle Costing..., op.cit.
Aspekty LCA nieobecne w rachunku kosztów cyklu życia LCC to:
•
przepływy fizyczne, które nie mają odzwierciedlenia w kosztach bezpośrednich;
•
przepływy między procesami różnią się od tych, które uwzględnia się w LCC.20
Aspekty LCC nieobecne w ocenie cyklu życia LCA to:
•
przepływy pieniężne związane z różnymi rozwiązaniami inwestycyjnymi;
•
brak bezpośredniego powiązania pomiędzy strumieniami kosztów i korzyści
oraz przepływami fizycznymi, które rozważa się w LCA;
•
różne określenie „horyzontu czasowego” w przypadku przepływów pieniężnych
oraz przepływów fizycznych; ponadto w LCC dokonuje się aktualizacji wartości;
•
ryzyko kosztowe, zmiany i unikanie kosztów, które bierze się pod uwagę w procesie projektowania produktu lub procesu.21
19 G.A. Norris, Integrating Economic Analysis into LCA, „The International Journal of Life Cycle
Assessment” 2001, No 6 (2).
20 Ibidem.
21 Ibidem.
167
Tabela 2. Różnice pomiędzy oceną cyklu życia LCA a analizą kosztów cyklu życia LCC Kryterium porównawcze Cel Zakres Rozważane przepływy Jednostki Horyzont czasowy LCA LCC • identyfikacja i ocena wpływu na środowisko systemu wyrobu • lub alternatywnych systemów wyrobów z uwzględnieniem szerszej perspektywy międzypokoleniowej
• fazy cyklu szycia począwszy
• od wydobycia surowców do zagospodarowa‐
nia odpadów • określenie efektywności kosztowej inwestycji i podejmowanych decyzji z punktu widzenia poszczególnych uczestników rynku, producenta i konsumenta
• działania przyczyniające się do powstania kosztów lub korzyści w cyklu życia inwestycji, jako wynik wdrożenia inwestycji w życie • zanieczyszczenia, zasoby, surowce, materiały, • koszty i korzyści bezpośrednie energia
• jednostki fizyczne
• jednostki monetarne
• jednostki energii
• czas jest zmienną kluczową; • czas trwania procesów często ustalany niejednoznacznie bądź nie ustalany • dyskontowanie kosztów • ocena wpływu może opierać się na ustalonym i korzyści – kwestia istotna stałym okresie czasu (np. 100‐letni horyzont czasowy przy ocenie potencjalnego globalne‐
go ocieplenia), lecz przyszłe oddziaływania są zwykle pomijane
Źródło: opracowanie na podstawie G.A. Norris, Integrating Economic Analysis into LCA, „The International
Journal of Life Cycle Assessment” 2001, No. 6 (2).
Próba połączenia obu metod jest więc związana z koniecznością rozwiązania
wielu problemów, które wynikają z wymienionych różnic. W kontekście integracji
LCC oraz LCA, można mówić o trzech stosowanych podejściach:
•
ekonomiczna LCC – szacowanie kosztów związanych z produktem, które są bezpośrednio ponoszone przez poszczególnych uczestników rynku (bez powiązania
z oceną cyklu życia LCA);
•
LCC-in-LCA – szacowanie wielkości wpływu produktu na środowisko (na etapie
oceny wpływu cyklu życia) w jednostkach pieniężnych; podejście krytykowane
z powodu dużej niepewności, trudności metodologicznych oraz nieprzejrzystości;
•
LCC-and-LCA – analiza kosztów w cyklu życia produktu oraz przeprowadzane
równolegle szacowanie wpływu na środowisko w jednostkach niepieniężnych;
powiązanie obu metod następuje na etapie definiowania celu, zakresu, granic
systemu oraz, w miarę możliwości – gromadzenia danych; wyniki uzyskiwane są
w drodze odrębnych analiz.22
Z powodu braku jednolitego nazewnictwa i tłumaczenia, zastosowano własne propozycje
nazw w odniesieniu do odmian metod analizy kosztów cyklu życia. Opracowano na podstawie:
G. Rebitzer, P. Kistler, K. Buxmann, Modelling Choices for Recycling and Implications for Decision Making, in: Abstract Book. Fourth SETAC World Congress and 25th Annual Meeting in North America „25 Years of Interdisciplinary Science Serving Global Society”, SETAC Portland USA, 14-18
November 2004.
22
168
Podkreślić należy, że powstały metody związane z różnymi podejściami i odmianami analizy kosztów cyklu życia. Rozwijają się one często w różnych ośrodkach
naukowych i badawczych, zachowując specyficzne nazewnictwo i zasady. Różnice
występują w sposobie ujmowania zjawisk, stawianych celach, założeniach wyjściowych, procedurze postępowania. W dziedzinie tej widoczny jest obecnie chaos i brak
jednoznacznych rozwiązań. Porównanie metod jest tym samym niezwykle trudnym
zadaniem.23
3. LCC OPARTA NA LCI (LCI‐BASED‐LCC) Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku rozpoczęły się próby opracowania
metody analizy kosztów cyklu życia LCC opartej na analizie zbioru cyklu życia (Life Cycle Inventory – LCI). W 2000 roku zaprezentowano pierwszą pracę na ten temat.
Szczególne zainteresowanie tą odmianą metody analizy kosztów cyklu życia (którą
można zaliczyć do grupy metod LCC­and­LCA) obserwuje się w dziedzinie zarządzania cyklem życia (Life Cycle Management – LCM).24 Powstało wiele prac w tej dziedzinie oraz praca doktorska autorstwa Geralda Rebitzera.25
Celem zastosowania metody (w ramach zarządzania cyklem życia) nie jest zastąpienie tradycyjnego rachunku kosztów w przedsiębiorstwie, lecz szacowanie kosztów cyklu życia na potrzeby rozwoju produktu i do celów marketingowych. Za pomocą dokonanych wyliczeń można na przykład porównać ze sobą alternatywne rozwiązania.
Analiza LCC oparta na LCI bazuje na założeniu, że szacowanie wpływów środowiskowych oraz kosztów cyklu życia odbywa się przy jednej określonej jednostce
funkcjonalnej.26 Kalkulacje dotyczące kosztów wykonuje się w oparciu o dane zebrane dla procesów jednostkowych. Wprowadza się również nowy wymiar horyzontu
czasowego oraz nowych zmiennych niemających powiązania z tablicą inwentaryzacyjną.
Powiązania elementów LCA oraz LCC stosowane w zarządzaniu cyklem życia
zaprezentowano w tabeli 3.
23 W artykule: S.K. Durairaj, S.K. Ong, A.Y.C. Nee, R.B.H. Tan, Evaluation of Life Cycle Cost Analysis Methodologies, „Corporate Environmental Strategy” 2002, No. 9 (1) podjęto próbę zestawienia
cech różnych metod, jednakże porównanie to ma charakter względnej oceny autorów.
24 G. Rebitzer, D. Hunkeler D., Life Cycle Costing in LCM: Ambitions, Opportunities, and Limita­
tions. Discussing a Framework, „The International Journal of LCA” 2003, No. 8 (5).
25 G. Rebitzer, Enhancing the application efficiency of life cycle assessment for industrial uses.
Thèse No 3307 (2005), École Polytechnique Fédérale de Lausanne [Electronic document]. Access
mode: http://biblion.epfl.ch/EPFL/theses/2005/3307/EPFL_TH3307.pdf [Accessed: 31-03-2009].
26 Głównym celem określania jednostki funkcjonalnej jest jej wykorzystanie jako wartości odniesienia dla danych wejścia i wyjścia.
169
Tabela 3. Powiązania elementów oceny cyklu życia oraz analizy kosztów cyklu życia w LCC opartej na LCI Wyszczególnienie Badania i rozwój Produkcja Użytkowanie Koniec życia Koszty wytwórcy produktu • badania marketingowe
• koszty rozwoju
• materiałya
• energia b
• maszyny, narzędzia • praca • gospodarka odpadami • kontrola emisji • transport • działania marketingowe
• utrzymanie/naprawy gwarancyjne
• infrastruktura Koszty użytkownika produktu (‐)
(‐)
• transport
• przechowywanie • materiały • energia • utrzymanie/naprawy • infrastruktura
• zbiórka odpadów
• zbiórka odpadów • demontaż/recykling/usuwanie (jeśli istnieją • demon‐
taż/recykling/usuwanie odpowiednie procedury postępowania ze zwróconymi produktami po zakończeniu ich użytkowania bądź odpadami powstałymi po zakończeniu użytkowania)
a) Aspekty dotyczące kosztów, które pochodzą bezpośrednio z tablicy inwentaryzacyjnej opracowanej w
fazie LCI i są związane z przepływami materiałowymi i energetycznymi przypisanymi odpowiednio do ich
wartości ekonomicznych, są wyróżnione pismem pogrubionym pochyłym.
b) Aspekty dotyczące kosztów wyróżnione pismem pochyłym (niepogrubionym) są zaczerpnięte w części
lub niebezpośrednio z informacji uzyskanych w fazie analizy zbioru LCI.
Źródło: G. Rebitzer, Enhancing the application efficiency of life cycle assessment for industrial uses. Thèse No
3307 (2005), École Polytechnique Fédérale de Lausanne [Electronic document]. Access mode:
http://biblion.epfl.ch/EPFL/theses/2005/3307/EPFL_TH3307.pdf [Accessed: 31-03-2009].
4. RACHUNEK KOSZTÓW DZIAŁAŃ (ACTIVITY BASED COSTING – ABC) Koncepcja ABC została opracowana przez R. Coopera oraz R. Kaplana. Istotą podejścia w rachunku kosztów działań jest twierdzenie, że bezpośrednią przyczyną po­
wstawania kosztów w przedsiębiorstwie są nie wytwarzane produkty, lecz wykonywane w przedsiębiorstwie procesy.27
Analizy dokonuje się zgodnie ze strukturą kosztów CBS. Grupy kosztów oznaczone są literami A (koszty o największej ważności), B (koszty o średniej ważności),
C (koszty o najmniejszej ważności w cyklu życia).28 Podejście rachunku kosztów działań polega na połączeniu zużycia zasobów z działaniami, które z kolei łączy się
z obiektami kosztowymi.
E. Nowak, Zaawansowana rachunkowość zarządcza, PWE, Warszawa 2003.
N.U.Ahmed, A design and implementation model for life cycle cost management system, „Information & Management” 1995, No. 28.
27
28
170
Rozwój rachunku kosztów działań można wiązać ze zmianami w otoczeniu
i sposobach zarządzania przedsiębiorstwami. Tradycyjny rachunek kosztów nie
uwzględnia danych niefinansowych oraz perspektyw rozwoju i strategii przedsiębiorstwa. Główne cele rachunku kosztów działań to:
•
urealnienie kalkulacji kosztów wytworzenia produktów i ograniczenie błędnych
decyzji dotyczących tych kosztów;
•
dokładność pomiaru zużycia zasobów przedsiębiorstwa;
•
zwiększenie przejrzystości kosztów ponoszonych w różnych obszarach działalności przedsiębiorstw.29
Metoda ta może być fundamentem analizy kosztów cyklu życia ze względu na
możliwość włączenia do rachunku kosztów związanych z różnymi etapami cyklu życia i różnymi działaniami na tych etapach.
5. ANALIZA EKONOMICZNA NAKŁADÓW I WYNIKÓW Prowadzi się prace mające na celu integrację aspektów środowiskowych oraz
ekonomicznych z wykorzystaniem tablic ekonomicznych input­output, które stworzył
Wassily Leontief. W ekologicznie zmodyfikowanej analizie input­output ujmuje się
następujące powiązania:30
•
sprzężenia wewnątrzgospodarcze;
•
sprzężenia wewnątrzśrodowiskowe;
•
oddziaływanie środowiska przyrodniczego na warunki funkcjonowania gospodarki;
•
wykorzystanie i przemiany środowiska przyrodniczego w procesach gospodarczych;
•
oddziaływanie środowiska na człowieka (zdrowie i życie);
•
pozagospodarczy wpływ społeczeństwa na środowisko przyrodnicze.
Włączenie aspektów ujmowanych w analizie input­output do oceny cyklu życia
umożliwia kompleksowe ujęcie zjawisk gospodarczych oraz problemów związanych z
wpływem na środowisko.31
Metodą opracowaną w tym nurcie jest ocena cyklu życia oparta na analizie ekonomicznej nakładów i wyników (Economic Input­Output Analysis­based Life­Cycle As­
sessment EIO­LCA). Metoda zaproponowana przez naukowców z Carnegie Mellon
University w Pittsburghu (Pennsylvania, USA) nie służy szczegółowej ocenie cyklu
życia,32 lecz umożliwia szacowanie wielkości zużycia energii wejściowej, paliwa, wykorzystania rud, wody oraz wyjść takich jak emisje toksyczne (Toxic Release Inventory – TRI oraz Toxicity­weighted chemical emissions – CME-ET), odpady niebezpieczne,
E. Nowak, Zaawansowana..., op.cit.
Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, red. B. Fiedor, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2002.
31 H. Siebert, Economics of the Environment. Theory and Policy, Springer-Verlag, Berlin – Heidelberg 1998.
32 G.F. Bage, R. Samson, The Econo­Environmental Return (EER). A Link between Environmental Impacts and Economic Aspects in Life Cycle Thinking Perspective, „The International Journal of
LCA” 2003, No. 8 (4).
29
30
171
potencjał ubożenia warstwy ozonowej, potencjał globalnego ocieplenia, emisje konwencjonalne. Pewnym ograniczeniem związanym ze stosowaniem tego podejścia
wydaje się być wysoki stopień agregacji danych oraz możliwość interpretacji wpływu
produktu na środowisko w odniesieniu do kosztów skumulowanych.33
6. INNE METODY I MODELE Rozwija się wiele innych modeli i metod jak na przykład optymalizacja kosztów
projektu (Design to Cost – DTC), mająca na celu minimalizację kosztów cyklu życia, za
pomocą której w fazie badań i rozwoju dokonuje się oceny rozwiązań alternatywnych. Procedura postępowania polega między innymi na określeniu możliwych alternatyw, ocenie systemu kosztów oraz podjęciu decyzji, przy czym kluczowe znaczenie
w doborze rozwiązań technicznych i koncepcyjnych ma ich wartość dla klienta.34
Inną metodą jest analiza kosztów cyklu życia produktu (Product Life Cycle Cos­
ting – PLC) służąca kalkulacji związanej z udziałem dóbr kapitałowych, takich jak maszyny czy urządzenia w kosztach cyklu życia. Celem zastosowania metody jest redukcja kosztów na różnych etapach cyklu życia, jako odpowiedź na oczekiwanie zmniejszenia kosztów użytkowania wyrobu.
Uwzględnienie aspektów ekonomicznych w LCA można uzyskać również poprzez wyznaczenie wskaźnika zwanego Return on Environment (ROE).35 Jest to zależność pomiędzy ilorazem kosztu cyklu życia i ceną sprzedaży a skalowanym wpływem
na środowisko (przyjmującym wartości od 1 do 100). Proponuje się rozwinięcie tego
uproszczonego wskaźnika zwanego Econo­Environmental Return (EER), który służy
porównaniu dwóch produktów lub usług o zdefiniowanej takiej samej jednostce
funkcjonalnej.36 Podejmuje się również próby oceny projektów inwestycyjnych z wykorzystaniem metod dyskontowych takich, jak wartość zaktualizowana netto, czy
wewnętrzna stopa zwrotu, które uzupełniają przeprowadzoną ocenę cyklu życia
rozwiązań inwestycyjnych.
Odmienną od powyżej przedstawionych metod jest analiza ekoefektywności,
gdyż integracja aspektów ekonomicznych oraz środowiskowych następuje na poziomie wyników uzyskanych w toku rozdzielnie przeprowadzonych analiz. Ekoefektywność jest to dostarczanie konkurencyjnie wycenionych dóbr i usług, które zaspokajają
potrzeby ludzi i podnoszą jakość życia przy jednoczesnym dążeniu do zmniejszania
negatywnego wpływu na środowisko oraz zużycia zasobów w całym cyklu życia,
przynajmniej do poziomu odpowiadającego oszacowanej wydolności Ziemi.37
33 S.K. Durairaj, S.K. Ong, A.Y.C. Nee, R.B.H. Tan, Evaluation of Life Cycle Cost Analysis Methodolo­
gies, „Corporate Environmental Strategy” 2002, No. 9 (1).
34 N.U. Ahmed, A design and implementation model for life cycle cost management system, „Information & Management” 1995, No. 28.
35 G.F. Bage, R. Samson, The Econo­Environmental Return (EER). A Link between Environmental Impacts and Economic Aspects in Life Cycle Thinking Perspective, „The International Journal of
LCA” 2003, No. 8 (4).
36 Ibidem.
37 C. Keffer, R. Shimp, M. Lehni, Eco­efficiency indicators and reporting, Report on the status for
the Final Printed Report, WBCSD 2000.
172
Miarą ekoefektywności jest wskaźnik zależny od dwóch innych wskaźników:
ekonomicznego oraz ekologicznego (1).
wskaźnik ekoefektywności =
wskaźnik ekonomiczny
wskaźnik ekologiczny
(1)
W zależności tej wskaźnik ekonomiczny można określić jako wartość produktu
lub usługi, a wskaźnik ekologiczny jako wielkość wpływu na środowisko (2).38
wskaźnik ekoefektywności =
wartość produktu/usługi
wielkość wpływu na środowisko
(2)
Formuła ta stanowi ogólne ramy wyznaczania ekoefektywności, w których
mieszczą się różne sposoby i metody obliczeniowe, a ich wybór zależy głównie od
specyfiki przedmiotu analizy.39
7. DOBÓR WSKAŹNIKÓW W ANALIZIE EKOEFEKTYWNOŚCI KOPALNI WĘGLA KAMIENNEGO JAKO PRZYKŁAD INTEGRACJI ASPEKTÓW ŚRODOWISKOWYCH ORAZ ASPEKTÓW EKONOMICZNYCH W CYKLU ŻYCIA Określanie ekoefektywności kopalni węgla kamiennego jest szczególnym przypadkiem tego rodzaju analizy, dotyczy bowiem przedsiębiorstwa w ramach zdefiniowanych granic systemu, a co za tym idzie procesów związanych z pozyskaniem surowca energetycznego, jakim jest węgiel kamienny. W ogólności zaleca się, aby
wskaźnik ekonomiczny, znajdujący się w liczniku ilorazu, wyrażać w odniesieniu do
rozmiarów produkcji wyrażonych na przykład przez liczbę pracowników, ramy czasowe (lata, miesiące), jednostkę powierzchni, liczby/ilości wyrobów gotowych lub
sprzedanych, wartości pieniężnej wyrażonej na przykład przez wartość sprzedaży
brutto, obroty, dochód, zysk, inwestycje, koszty, wartość księgową i inne wielkości.40
W opracowaniach i raportach dotyczących górnictwa węgla kamiennego do
oceny kondycji ekonomicznej i finansowej tej branży, jak i poszczególnych zakładów
używa się pewnych standardowych wskaźników, jak wielkość wydobycia, wydajność,
cena zbytu węgla, sprzedaż, koszty. Po przeanalizowaniu ich przydatności do wyznaczania ekoefektywności wytypowano wielkość wydobycia netto jako wskaźnik odpowiadający założeniom i zaleceniom związanym z przeprowadzaniem analizy ekoefektywności.
Calculating Eco­efficiency Indicators: A workbook for Industry, National Round Table on the
Environment and the Economy, Ottawa 2001; Eco­efficiency. Learning module, WBCSD 2005.
39 J. Hukkinen, Eco­efficiency as abandonment of nature, „Ecological Economics” 2001, No. 38;
P.J. Korhoner, M. Luptacik, Eco­efficiency analysis of power plants: An extension of data envelop­
ment analysis, „European Journal of Operational Research” 2004, No. 154.
40 R.A. Bohne, Eco­efficiency and performance strategies in construction and demolition waste recycling systems, Doctoral thesis, Norwegian University of Science and Technology, Trondheim, January 2005.
38
173
Należy przy tym wziąć pod uwagę, że podstawowym elementem oceny efektyw­
ności ekonomicznej kopalni są koszty produkcji węgla, które w zderzeniu z możliwymi do uzyskania przychodami (cenami) decydują o zysku lub stracie oraz że na strukturę kosztów produkcji wpływają zmiany poszczególnych rodzajów kosztów, które mogą wynikać z polityki zarządzających kopalnią (np. oszczędności w zakresie ponoszenia niektórych kosztów czy redukcji zatrudnienia wpływającej bezpośrednio na poziom kosztów wynagrodzeń i ich pochodnych) lub też z przyczyn niezależnych od kopalni (np. wzrost cen energii elektrycznej, niektórych materiałów czy obciążeń podatkowych).41
Aby zatem uzyskać jak najbardziej dokładną informację na potrzeby analizy
ekoefektywności w równaniu (3) zaproponowano wskaźnik znany w literaturze42
jako margines bezpieczeństwa43 (ilościowy próg rentowności), pomniejszając wielkość wydobycia netto o wielkość ilościowego progu rentowności, która wyraża wielkość wydobycia, przy której zysk jest równy zeru i powyżej której kopalnia odnotowuje zysk.
wskaźnik ekonomiczny
= wydobycie netto – BEP
(3)
gdzie: BEP – ilościowy próg rentowności.
W ten sposób otrzymuje się wskaźnik wyznaczony poprzez wielkość wydobycia
netto, która powinna być jak największa oraz wielkość ilościowego progu rentowności, która powinna być jak najmniejsza. Tym samym istnieje możliwość odniesienia
wskaźnika ekoefektwności do struktury udziału kosztów stałych i zmiennych w kosztach zwykłej działalności operacyjnej.
Tabela 4. Ekowskaźnik a kategorie wpływu i kategorie szkody Wyszczególnienie EKOWSKAŹNIK KATEGORIE SZKODY Zdrowie człowieka
Jakość ekosystemu
Zasoby
KATEGORIE WPŁYWU Związki rakotwórcze
Związki organiczne
Związki nieorganiczne
Zmiany klimatu
Promieniowanie
Ubożenie warstwy ozonowej
Ekotoksyczność
Zakwaszenie/Eutrofizacja
Wykorzystanie powierzchni ziemi Surowce mineralne
Paliwa kopalne
Źródło: opracowanie własne.
Badania kosztów pozyskania węgla kamiennego i brunatnego w celu określenia optymalnej struktury paliwowej produkcji energii elektrycznej, red. Lidia Gawlik, Wyd. Instytutu Gospodarki
Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków 2006.
42 K. Czopek, Koszty stałe i zmienne. Teoria – praktyka, cz. 1, Wyd. Art.-Tekst, Kraków 2004.
43 Margines bezpieczeństwa to granica swobody możliwych i dopuszczalnych zmian stanu aktualnego aby nie doprowadzić do sytuacji zagrożenia (kryzysowej), (na przykład brak płynności finansowej, nierentowna działalność).
41
174
Narzędziem, za pomocą którego można określić wielkość wpływu na środowisko w całym cyklu życia jest ocena cyklu życia LCA. Wskaźnikiem ekologicznym może
być zatem ekowskaźnik określający wielkość wpływu na środowisko kopalni węgla
kamiennego w określonym przedziale czasu (tabela 4).
***
W artykule przedstawiono ogólnie możliwości i ograniczenia metod, które mają
na celu identyfikację i ocenę zarówno wpływu na środowisko, jak i kosztów (korzyści) w cyklu życia.
Uwagę zwraca brak spójnych zasad i pojęć w tym zakresie, a jednocześnie dynamiczny rozwój metod, które mogą stać się swego rodzaju bazą prowadzącą do
standaryzacji w tej dziedzinie.
Jedną z tych metod jest ekoefektywność, którą można wyznaczyć na wiele sposobów, stosując różne miary w zależności od przedmiotu analizy i potrzeb. Rozważania dotyczą wyboru wskaźników ekologicznego oraz ekonomicznego w ramach analizy ekoefektywności kopalni węgla kamiennego jako swego rodzaju studium przypadku, ilustrujące jedną z przedstawionych metod integracji aspektów środowiskowych
oraz ekonomicznych.
175
EWA MALINOWSKA dr inż. Ewa Malinowska – Uniwersytet Gdański ROLA ASPEKTÓW ŚRODOWISKOWYCH 2•5 W PROCESIE UTRZYMANIA SYSTEMU BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY ŻYWIENIA Abstract
THE ROLE OF ENVIRONMENTAL ASPECTS IN THE PROCESS OF MAINTAINING FOOD HYGIENE AND SAFETY SYSTEM The paper presents impact that the functioning of obligatory food safety management system has on environmental aspects that may be identified in activity of institutions providing food for larger groups of people. The results of presented analysis imply that indicators showing presence of particular environmental aspects increased in the period of adjusting an organiza‐
tion to the functioning in accordance with the regulations of HACCP system. Aktywność gospodarcza człowieka nigdy nie była, nie jest i prawdopodobnie
nigdy nie będzie obojętna dla środowiska przyrodniczego. Dopiero w XX wieku zaczęto łączyć fakt niekorzystnego wpływu oddziaływania populacji ludzkiej na stan środowiska z myślą, że konsekwencje tego mogą w przyszłości być barierą wzrostu gospodarczego oraz zagrożeniem zdrowia populacji. Wówczas narodziła się idea zrównoważonego rozwoju, rozumiana jako prowadzenie wszelkiej działalności gospodarczej w harmonii z przyrodą w sposób, który nie spowoduje w niej nieodwracalnych
zmian.
W tym czasie w poszczególnych krajach przyjęto wiele regulacji prawnych nakładających na organizacje gospodarcze obowiązki związane z działaniem na rzecz
ochrony środowiska. Coraz szersza świadomość ekologiczna konsumentów również
wpłynęła na funkcjonowanie organizacji, które musiały w planach strategicznych
i operacyjnych uwzględnić kwestie ekologiczne. System zarządzania środowiskowego
stanowi strukturę umożliwiającą efektywne zarządzanie odpowiedzialnością w zakresie ochrony środowiska dzięki mechanizmowi zintegrowanemu z całością działalności przedsiębiorstwa. W takim zarządzaniu mają pomóc normy z serii ISO 14000.
W tej grupie znajduje się norma ISO 14001, która, obok przedstawienia wytycznych do wdrażania, usprawniania i monitorowania systemu zarządzania środowiskowego, określa definicję aspektu i wpływu środowiskowego. Aspekt środowiskowy
jest elementem działań organizacji, jej wyrobów lub usług, który może wzajemnie
176
oddziaływać ze środowiskiem.1 Znaczącym aspektem środowiskowym jest ten, który
ma lub może mieć istotny wpływ na środowisko. Z aspektem środowiskowym ściśle
związane jest pojęcie wpływu na środowisko, przez który rozumie się każdą zmianę w środowisku, zarówno niekorzystną, jak i korzystną, która w całości lub częściowo jest spowodowana aspektami środowiskowymi organizacji.2
Pojęcia aspektu środowiskowego i jego wpływu są bardzo szerokie. Organizacja
sama decyduje, ile aspektów zidentyfikuje w swojej działalności i czy którykolwiek
z nich uzna za znaczący.
1. PRZEDMIOT, CEL I ZAKRES BADAŃ W KONTEKŚCIE HACCP Funkcjonowanie każdej organizacji w mniejszym bądź większym stopniu łączy
się z zanieczyszczaniem środowiska naturalnego. Nawet jeżeli przedsiębiorstwo nie
prowadzi szkodliwego dla środowiska przetwórstwa, to w wyniku jego działalności
emitowane są pewne ilości zanieczyszczeń do powietrza, wody, gleby. Każda organizacja korzysta z nośników energetycznych oraz prowadzi pobór wody.
Obecnie w Polsce obserwuje się szybkie tempo wzrostu jednej z form działalności usługowej – żywienia zbiorowego. Intensyfikacja rozwoju tego sektora usług wiąże się ze zmianą modelu konsumpcji i organizacji pracy, trybu życia oraz form wypoczynku.
Podstawowym aktem prawnym dotyczącym bezpieczeństwa żywności i żywienia jest ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia3, która narzuca obowiązek
stosowania wszędzie tam, gdzie występuje produkt spożywczy, systemu HACCP. Według ustawy HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points)jest systemem analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli. Polega on na postępowaniu, które ma na
celu zapewnienie bezpieczeństwa żywności poprzez identyfikację i oszacowanie skali
zagrożeń z punktu widzenia wymagań zdrowotnych żywności oraz ryzyka wystąpienia zagrożeń podczas wszystkich etapów produkcji i obrotu żywnością. System ten
ma również na celu określenie metod eliminacji lub ograniczania zagrożeń oraz ustalenie działań korygujących.
Wszystkie etapy systemu HACCP mogą być realizowane dopiero po wprowadzeniu tak zwanego programu warunków wstępnych,4 czyli systemów GMP (Dobrej
Praktyki Produkcyjnej)5 i GHP (Dobrej Praktyki Higienicznej).6
PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego – wymagania i wytyczne stosowania, pkt. 4.3.1
2 Ibidem.
3 Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U. nr 171, poz.
1225).
4 System HACCP może być wprowadzony jako certyfikowany według normy ISO 22000:2005 –
Systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności – Wymagania dla wszystkich organizacji
w łańcuchu żywnościowym. Wówczas zasady GMP i GHP są określane akronimem PRP – program warunków wstępnych.
5 Działania, które muszą być podjęte i warunki, które muszą być spełnione, aby produkcja żywności oraz materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością odbywały się
w sposób zapewniający bezpieczeństwo żywności, zgodnie z jej przeznaczeniem.
6 Działania, które muszą być podjęte, i warunki higieniczne, które muszą być spełniane i kontrolowane na wszystkich etapach produkcji lub obrotu, aby zapewnić bezpieczeństwo żywności.
1
177
System HACCP obowiązuje we wszystkich ogniwach łańcucha żywnościowego –
od produkcji pierwotnej do konsumenta finalnego, czyli „od pola do stołu”. Swoim
zakresem obejmuje zatem również zakłady żywienia zbiorowego. Szczególnym przypadkiem zakładów żywienia zbiorowego są stołówki mieszczące się w przedszkolach,
szkołach, internatach.
W pracy przedstawiono wielkości oraz charakterystykę aspektów środowiskowych zidentyfikowanych w pionach żywieniowych placówek przedszkolnych z terenu Gdyni.7 Badaniami objęto 27 placówek żywienia zbiorowego typu zamkniętego8
znajdujących się w przedszkolach, których personel zarządzający odpowiedział na
pytania ankietowe. Wskaźnik zwrotu ankiet wyniósł 69%. Odpowiedzi zawierały informacje na temat struktury organizacyjnej placówki, wielkości i podziału funkcjonalnego zajmowanego przez nią budynku, a także nakładów finansowych związanych
z utrzymaniem systemu bezpieczeństwa żywnościowego.
2. OBSZARY GMP/GHP W PLACÓWKACH ŻYWIENIOWYCH W myśl wymagań ustawy organy nadzorujące stan higieniczno-sanitarny są zobowiązane do stałego monitorowania warunków gwarantujących bezpieczeństwo
i higienę żywienia. Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia obowiązuje w Polsce od 2001 roku. Okres dostosowawczy dla małych przedsiębiorstw trwał do maja
2004 roku.9 Do tego czasu musiały one dostosować swój proces technologiczny do
wymagań narzucanych przez ustawodawstwo.
Prawidłowe warunki, jakie muszą być stworzone przez placówki, aby mogły
w sposób bezpieczny wytwarzać żywność określają zasady Dobrej Praktyki Produkcyjnej i Higienicznej.10 Wymogi zapewniające w przypadku badanych placówek bezpieczeństwo przy produkcji posiłków przedstawiono na rysunku 1.
Placówki muszą posiadać odpowiedni układ funkcjonalny pomieszczeń z oddzielonymi strefami „czystymi” i „brudnymi”11 oraz odpowiednią liczbę urządzeń
chłodniczych i grzewczych. Wyposażenie pionu żywieniowego (regały, szafki, stojaki)
musi być łatwe do utrzymania w czystości. Ilość drobnego sprzętu kuchennego jest
uzależniona od możliwości produkcyjnych i zapotrzebowania. Zgodnie z systemem
należy używać osobnych narzędzi przy pracy z poszczególnymi grupami żywności.12
Do badań wybrano piony żywieniowe znajdujące się w przedszkolach, ponieważ placówki
przedszkolne jako organizacje samorządowe są zobligowane do jawności finansowania działań.
8 Zakład żywienia zbiorowego typu zamkniętego – zakład wykonujący działalność w zakresie
zorganizowanego żywienia określonych grup konsumentów, w szczególności w szpitalach,
zakładach opiekuńczo-wychowawczych, żłobkach, przedszkolach, szkołach, internatach, zakładach pracy, z wyłączeniem żywienia w samolotach i innych środkach transportu oraz wojskowych polowych punktów żywieniowych.
9 Ustawa z dnia 30 października 2003 r. o zmianie ustawy o warunkach zdrowotnych żywności
i żywienia (Dz.U. nr 208, poz. 2020).
10 Rozporządzenie 852/2004/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r.
w sprawie higieny środków spożywczych (Dz.Urz. UE L 139 z 30.04.2004)
11 W. Grzesińska, Przedszkole od kuchni, „Przegląd Gastronomiczny” 2005, nr 2, s. 6-7.
12 Zgodnie z zasadami GHP w gastronomii należy używać osobnych noży oraz desek do krojenia dla wybranych grup żywności: sprzęt w kolorze zielonym przeznaczony jest do obróbki
7
178
Rysunek 1. Obszary GMP/GHP w placówkach żywieniowych Mycie i dezynfekcja Szkolenie i higiena personelu Procedury, instrukcje, zapisy Lokalizacja, otoczenie, układ funkcjonalny GMP/GHP
Zaopatrzenie w wodę Maszyny, urządzenia Kontrola odpadów Zabezpieczenie przed szkodnikami Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Turlejska, U. Pelzner, E. Konecka-Matyjek, K. Wiśniewska
Przewodnik do wdrażania zasad GMP/GHP i systemu HACCP w zakładach żywienia zbiorowego, Wyd. FAPA,
Warszawa 2003, s. 20.
Dobra Praktyka Produkcyjna oraz Higieniczna zaleca posiadanie w pomieszczeniach produkcyjnych osobnych stanowisk do przygotowania potraw mięsnych,
mącznych i pozostałych oraz takiej liczby komór w zlewozmywakach, aby obróbka
wstępna mięs, warzyw i owoców nie krzyżowała się. Wymagane jest również, aby
w tych pomieszczeniach, gdzie jest to konieczne, zamontowany był zlew do mycia rąk
z doprowadzoną zimną i gorącą wodą.
Wszystkie urządzenia i sprzęty należy utrzymywać w nienagannej czystości.
Do mycia i dezynfekcji zaleca się stosowanie specjalistycznych środków przeznaczonych dla przemysłu spożywczego. Należy zapewnić odpowiednie urządzenia do mycia i dezynfekcji pomieszczeń, aparatury, sprzętu. W zakładzie żywienia zbiorowego
powinny być wydzielone niezależne zmywalnie naczyń, sprzętu kuchennego oraz naczyń stołowych. W zmywalni powinno znajdować się urządzenie do wyparzania i suszenia umytych naczyń.
W myśl przepisów13 w zakładach żywienia zbiorowego typu zamkniętego należy
przez 72 godziny przetrzymywać próbki posiłków w chłodziarkach przeznaczonych
tylko do tego celu. Organy monitorujące system zalecają montaż specjalnych urządzeń (elektrycznych rozdrabniaczy do odpadów organicznych), które dokładnie mielą resztki produktów spożywczych i wprowadzają je do systemu kanalizacyjnego.
Według producentów urządzenia te przyczyniają się do poprawy stanu środowiska,
przy jednoczesnej poprawie jakości utrzymania właściwej higieny w kuchni.
warzyw, w kolorze czerwonym – mięsa zwierząt rzeźnych, niebieskim – ryb a żółtym – do obróbki drobiu.
13 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 kwietnia 2007 r. w sprawie pobierania i przechowywania próbek żywności przez zakłady żywienia zbiorowego typu zamkniętego, (Dz.U. nr
80 poz. 545).
179
W zakładach żywienia zbiorowego powinien funkcjonować sprawny system
usuwania odpadów nieorganicznych. Powinny być one gromadzone w określonych
miejscach poza pomieszczeniami z żywnością i systematycznie usuwane według
określonego harmonogramu.
Do wdrożenia systemu HACCP w placówce należy utworzyć i utrzymywać odpowiednią dokumentację, w której powinny być potwierdzone działania świadczące
o prawidłowym sposobie organizacji placówki i postępowania jej pracowników.14
3. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ We wszystkich badanych placówkach jest wdrożony i utrzymywany system
HACCP. Do maja 2004 roku tylko trzy piony żywieniowe (11%) były w pełni dostosowane do przewidywanych w przepisach wymagań. Gruntownej modernizacji musiało być poddanych siedem pionów żywieniowych (26%), a w pozostałych placówkach prace modernizacyjne przesunięto za zgodą organu nadzorującego stan higieniczno-sanitarny. W niektórych przedszkolach prace wciąż trwają.
Kontrole organów nadzorujących wykazały, że w ponad 90% placówek należało
uzupełnić wyposażenie pionów żywieniowych o komory chłodnicze, meble i narzędzia ze stali nierdzewnej oraz drobny sprzęt kuchenny zgodny z wymaganiami. We
wszystkich należało stworzyć odpowiednią dokumentację, utrzymywać ją i archiwizować. Dokumentowanie prowadzone jest w sposób tradycyjny, ponieważ badane
organizacje nie posiadają środków na zakup odpowiedniego programu komputerowego.
W efekcie wdrożenia systemu HACCP w placówkach żywieniowych zidentyfikowano następujące aspekty środowiskowe:
•
zużycie wody;
•
wytwarzanie ścieków komunalnych;
•
zużycie nośników energii: energii elektrycznej oraz gazu ziemnego;
•
wytwarzanie odpadów nieorganicznych;
•
zużycie materiałów biurowych i materiałów eksploatacyjnych do sprzętu biurowego;
•
zużycie środków czystości.
W pracy skupiono się na porównaniu średnich wielkości wymienionych aspektów z dwóch okresów (tabela 1). Pierwszy okres (A) obejmuje stan placówek przed
wdrożeniem systemu zarządzania bezpieczeństwem żywieniowym w placówce, drugi
okres (B) przedstawia tendencje zmian wielkości aspektów po jego wdrożeniu.
Przetwórstwo spożywcze należy do tych gałęzi przemysłu, które charakteryzują
się dużym zużyciem wody, a w konsekwencji wytwarzaniem znacznych ilości ścieków. Podobnie jest w przypadku zakładów żywienia zbiorowego. Badania wskazują,
że największy wzrost zanotowano w przypadku zużycia wody i wytwarzania odpadów komunalnych. Jest to związane z przestrzeganiem zasad GHP, które dokładnie
określają, jak często należy myć i dezynfekować pomieszczenia i urządzenia. Na warM. Wiśniewska, Od gospodarstwa do stołu. Organizacja i zarządzanie jakością oraz bezpie­
czeństwem produktu żywnościowego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005, s. 69-70,
88.
14
180
tość tego wskaźnika może mieć również wpływ fakt zastosowania urządzeń do rozdrabniania odpadów organicznych, które pracują przy jednoczesnym odpływie zimnej wody. Użytkowanie tej instalacji wpływa również na wielkość zużycia energii
elektrycznej, choć nie w takim stopniu jak praca urządzeń chłodniczych, których liczba w 14 placówkach na wniosek organów nadzorujących wzrosła dwukrotnie. Zużycie energii elektrycznej znacznie (o 79%) wzrosło w tych placówkach, w których dokonano gruntownej modernizacji ciągu technologicznego. Zamontowanie automatycznej wentylacji, nowoczesnych urządzeń grzewczych (elektrycznych trzonów kuchennych, patelni, pieców konwekcyjnych) oraz chłodniczych (stołów chłodniczych,
które służą do utrzymania niskich temperatur rozdrabnianych produktów) wymaga
zwiększenia poboru energii. W rezultacie wspomnianych rozwiązań technologicznych prawie o połowę zmalało zużycie innego nośnika energetycznego – gazu ziemnego.
Tabela 1. Średnie wielkości aspektów środowiskowych Aspekty środowiskowe Zużycie wody i wytwarzanie odpadów komunalnych
Zużycie energii elektrycznej
Zużycie gazu Wytwarzanie odpadów nieorganicznych
Zużycie materiałów biurowych i materiałów eksploatacyjnych do sprzętu biurowego Zużycie środków czystości
Wartość w okresie [okres A = 1] A B 1
1
1
1
1,83 1,35 0,51 1,76 1 1,44 1
1,16 Źródło: opracowanie własne.
Po wdrożeniu systemu bezpieczeństwa żywnościowego ilość odpadów nieorganicznych wzrosła o 76%. Tak duży wzrost tego wskaźnika jest prawdopodobnie
związany ze stosowaniem systemu HACCP w pełnym cyklu systemu „od pola do stołu”. Zauważono bowiem zwiększającą się ilość opakowań surowców i półproduktów
stosowanych do przyrządzania posiłków. Elementy, które mogą mieć wpływ na wielkość tego czynnika ze strony placówki żywieniowej to przede wszystkim odpady nieorganiczne związane ze stosowaniem systemu GHP (opakowania po środkach do mycia i dezynfekcji, zużyte rękawiczki jednorazowe, ręczniki papierowe, opakowania
i sztućce jednorazowe).
Utrzymanie systemu HACCP wpłynęło także na ilość zużywanych środków do
mycia i dezynfekcji oraz na ich jakość. Instytucje monitorujące system HACCP w placówkach zalecają zamianę popularnych środków do mycia i dezynfekcji na profesjonalne, przeznaczone do użytkowania w przemyśle spożywczym. Obecnie stosowane
środki przeznaczone są do indywidualnego użycia (jedne służą do mycia podłóg, inne
do mycia i dezynfekcji blatów, kolejne do mycia urządzeń).
Warunkiem utrzymania systemu HACCP jest dokładne jego dokumentowanie.
W dokumentacji muszą się znaleźć między innymi opis schematu technologicznego,
opisy dań, procedury systemowe oraz instrukcje. Ważnym elementem jest prowa181
dzenie zapisów potwierdzających wykonanie poszczególnych czynności technologicznych, higienicznych i monitorujących. Powinny być one przechowywane przez
5 lat. Ten wymóg wiąże się ze wzrostem zużycia materiałów biurowych i materiałów
eksploatacyjnych do sprzętu biurowego, a w niedługim czasie przyczyni się również
do wzrostu innego aspektu środowiskowego, czyli wytwarzania odpadów nieorganicznych.
Przykłady wpływów środowiskowych odnoszących się do aspektów środowiskowych zidentyfikowanych w placówkach żywienia zbiorowego przedstawiają się
następująco:
•
zużycie wody przez placówkę powoduje zmniejszenie zasobów wodnych środowiska przyrodniczego;
•
w wyniku wytwarzania odpadów komunalnych (ścieków) możliwa jest migracja
zanieczyszczeń do wód powierzchniowych i gruntowych;
•
zmniejszenie zasobów nieodnawialnych źródeł energetycznych jest spowodowane poprzez używanie na potrzeby procesu technologicznego energii elektrycznej oraz gazu ziemnego;
•
wytwarzanie odpadów nieorganicznych może wpływać na stopień zanieczyszczenia gruntu oraz być przyczyną migracji zanieczyszczeń do wód i obciążać
środowisko odpadami;
•
możliwość zanieczyszczenia i zakwaszenia gruntu oraz migracja zanieczyszczeń
do wód spowodowane są użyciem środków do utrzymania odpowiedniego stany
higienicznego w pionie żywieniowym.
Zgodnie z normą ISO 14001 po określeniu wpływów środowiskowych, należy
określić ich znaczenie. W tym celu należy rozważyć, czy wpływ jest niekorzystny dla
środowiska, ale również zastanowić się, czy wpływa na organizację w inny sposób, na
przykład na opinię wydawaną przez makrootoczenie i mikrootoczenie jednostki.
***
Zmiana ilościowa wybranych aspektów środowiskowych możliwych do zidentyfikowania w placówkach żywienia zbiorowego jest uwarunkowana wdrożeniem
i utrzymaniem obligatoryjnego systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności.
Placówki żywienia zbiorowego i inne organizacje korzystają ze środowiska
przyrodniczego. W wyniku dostosowania funkcjonowania organizacji do wymagań
ustawowych, nastąpił wzrost wartości poszczególnych aspektów środowiskowych.
Wpływy środowiskowe związane z funkcjonowaniem placówek żywienia zbiorowego
nie są znaczące, ale wzrosły wraz z wdrożeniem systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności.
182
ROZDZIAŁ III WDRAŻANIE ZASAD ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W PRZEDSIĘBIORSTWACH RÓŻNYCH BRANŻ IMPLEMENTATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT PRINCIPLES BY COMPANIES IN DIFFERENT SECTORS IVAN TELEGA mgr Ivan Telega – Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie SEKTOR DÓBR I USŁUG 3•1 ŚRODOWISKOWYCH CZYNNIKIEM ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Abstract
THE SECTOR OF ENVIRONMENTAL PRODUCTS AND SERVICES AS FACTOR OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Sustainable development is the concept of development based on protection and rational use of natural environment resources and versatile satisfaction of needs of population. The sector of environmental products and services may be competitive sector of national economy that creates GDP and working places and simultaneously is favourable to sustainable development idea. There is necessity of research concerning this sector with the purpose to specify its size, structure and factors of its development. This causes many dilemmas of methodological type. In the paper the attempt was made to present the results of research conducted so far and to specify the main methodological problems. Warunkiem skutecznego wdrożenia rozwoju zrównoważonego, w tym w zakresie ochrony środowiska, jest przede wszystkim zastosowanie rozwiązań rynkowych
oraz instytucjonalnych w celu osiągnięcia optymalnej efektywności ekonomicznej.
Prowadzenie rachunków efektywności wymaga znajomości wielkości rynku dóbr
i usług środowiskowych. Obecnie w ramach Eurostatu trwają prace nad oszacowaniem rozmiarów sektora dóbr i usług środowiskowych w krajach członkowskich.1
Priorytetem w polityce ekologicznej państwa powinno być stworzenie ekonomicznych oraz instytucjonalnych czynników sprzyjających rozwojowi sektora dóbr i usług
środowiskowych. Sektor dóbr i usług środowiskowych może być konkurencyjnym
sektorem gospodarki narodowej, tworzącym PKB oraz miejsca pracy przy jednoczesnym sprzyjaniu idei rozwoju zrównoważonego.
Refleksja nad funkcjonowaniem rynku dóbr i usług środowiskowych jest tym
bardziej ważna w czasie obecnego światowego kryzysu finansowego. Ochrona środowiska, mimo że jest akceptowana społecznie w większości krajów UE, często stoi
Sektor dóbr i usług środowiskowych – environmental goods and services sector (EGSS). Skrót
EGS to określenie dóbr i usług środowiskowych.
1
184
w sprzeczności z interesami gospodarki prywatnej dominującej w gospodarkach rynkowych.2 Tym ważniejsze jest opracowanie mechanizmów rynkowych umożliwiających jednoczesne tworzenie PKB w warunkach równoważenia gospodarki.
1. PROBLEMY IDENTYFIKACJI SEKTORA DÓBR I USŁUG ŚRODOWISKOWYCH Najbardziej znaną oraz powszechnie akceptowaną definicją sektora dóbr i usług
środowiskowych jest definicja opracowana przez Nieformalną Grupę Roboczą OECD/
Eurostat (OECD/Eurostat Informal Working Group). Według niej do sektora dóbr
i usług środowiskowych należą działania mające na celu pomiar, zapobieganie, ogra­
niczanie, minimalizację lub naprawę szkód ekologicznych wód, powietrza i ziemi oraz problemów dotyczących odpadów, hałasu i ekosystemów. Obejmuje on czystsze techno­
logie, produkty i usługi redukujące zagrożenie dla środowiska i minimalizujące zanie­
czyszczenia i zużycie zasobów.3 Opracowanie OECD/Eurostatu nie ma wyraźnego
normatywnego charakteru, jest raczej zbiorem zaleceń, jakimi należy się kierować
przy klasyfikacji sektora dóbr i usług środowiskowych. Pod uwagę muszą być brane
dwie zasady:
•
dobra i usługi dostarczane przez sektor powinny być wyraźnie powiązane z celem ochrony środowiska;
•
statystyczne informacje gromadzone na potrzeby analizy sektora EGS powinny
być łatwo dostępne.
Pierwsza zasada wprowadza rozróżnienie pomiędzy produktami albo usługami,
które mają bezpośredni pozytywny wpływ na środowisko a tymi, które są wykorzystywane w innych celach, ale również są przyjazne środowisku lub wykorzystywane
w jego ochronie. Powinna być ona stosowana w przypadku produktów, które mają
wiele zastosowań oraz produktów i usług oferowanych przez bardzo zdywersyfikowane przedsiębiorstwa. Druga zasada zaleca praktyczne podejście do doboru danych
statystycznych, oparte o rachunek kosztów i korzyści. Jeżeli dobór niektórych informacji jest bardzo zasobochłonny oraz czasochłonny, a uzyskane wyniki mogą być
nieprecyzyjne albo wieloznaczne, zasadna może być świadoma rezygnacja z tych danych.4
Definicja zaproponowana przez OECD została wykorzystana w opracowaniu
SEEA 2003. Rozszerzono ją jednak o działania związane z gospodarką zasobami, wy­
korzystaniem zasobów i zagrożeniami naturalnymi.5 Wydaje się, że takie rozszerzenie
nie jest do końca uzasadnione, ponieważ wpływ tych działalności na ochronę środowiska naturalnego nie jest jednoznaczny.
Sektor dóbr i usług środowiskowych składa się z trzech podsektorów:
J.E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004, s. 254.
Environmental Goods and Services Industry. Manual for Data Collection and Analysis. OECD
1999, p. 9. [Electronic document]. Access mode: http://unstats.un.org [Accessed: 24-02-2009].
4 Ibidem, p. 11.
5 Handbook of National Accounting: Integrated Environmental and Economic Accounting 2003
[Electronic document]. p. 186. Access mode: http://unstats.un.org [Accessed: 20-03-2009].
2
3
185
•
•
•
ograniczenie zanieczyszczeń – wyroby oraz usługi bezpośrednio związane z
ochroną środowiska, mające znaczący wpływ na ograniczenie emisji zanieczyszczeń oraz łatwo policzalne statystycznie;
czystsze wyroby oraz technologie – produkty i usługi, które ograniczają albo
eliminują negatywne oddziaływanie na środowisko, ale jednocześnie często są
wykorzystywane w celach niezwiązanych z ochroną środowiska; gromadzenie
danych statystycznych dotyczących tej grupy produktów i usług jest trudne,
kosztowne oraz często dyskusyjne;
gospodarka zasobami – wyroby oraz usługi w zakresie gospodarki zasobami
naturalnymi, które mogą być powiązane z ochroną środowiska, pomimo że nie
jest to ich główne przeznaczenie (na przykład wytwarzanie energii odnawialnej).6
Wyroby i usługi należące do podsektora ograniczenie zanieczyszczeń stanowią
jądro sektora dóbr i usług środowiskowych ze względu na swój wyraźnie zaznaczony
cel – ochrona środowiska. Pozostałe dwa podsektory również są bardzo ważne. Uważa się, że ich udział będzie rósł w przyszłości, jednak obecnie zasadniczym problemem jest ich identyfikacja oraz pomiar. Szczegółowa klasyfikacja sektora dóbr i usług
środowiskowych opracowana przez OECD można znaleźć w opracowaniu źródłowym.7
Można spotkać również nieco inną definicję sektora dóbr i usług środowiskowych jako obszaru działalności związanego z dostosowywaniem się do prawa środowiskowego, oceną, analizą oraz ochroną środowiska, kontrolowaniem zanieczyszczeń, zarządzaniem odpadami oraz oczyszczaniem zanieczyszczonej własności; zaopatrzeniem oraz dostawą zasobów środowiska, takich jak woda, odzyskiem materiałów oraz czystą energią.8 Definicja ta podkreśla wymogi prawne jako zasadniczy
czynnik rozwoju sektora.
W niektórych publikacjach postuluje się zawężenie definicji sektora EGS poprzez skoncentrowanie się na podaży zorientowanej biznesowo, co wyklucza podaż
zorientowaną na gospodarstwa domowe, jak na przykład odbieranie odpadów komunalnych.9 Zdaniem autora jest to podejście dyskusyjne zważywszy, że wydatki gospodarstw domowych stanowią bardzo dużą część łącznych nakładów na ochronę
środowiska. Z drugiej strony takie zawężenie ułatwiłoby analizę sektora jako specyficznego rynku.
Inicjatywa zdefiniowania sektora dóbr środowiskowych została podjęta również w ramach APEC (Asia­Pacific Economic Cooperation – Wspólnota Gospodarcza
Azji i Pacyfiku) na potrzeby negocjacji dotyczących liberalizacji obrotu handlowego.
Podczas szczytu APEC w Vancouver w 1997 roku wyznaczono 15 sektorów (w tym
dóbr i usług środowiskowych), które miały być objęte liberalizacją w pierwszej kolej-
Według zaleceń OECD gromadzenie danych statystycznych dotyczących produktów i usług
kategorii „gospodarka zasobami” jest opcjonalne i powinno być uzależnione od stawianych
celów oraz wykonalności.
7 Environmental Goods and Services Industry..., op.cit.
8 B.J. Diener, D. Terkla, The environmental industry in Massachusetts: from rapid growth to ma­
turity, „Corporate Environmental Strategy” 2000 Vol. 7, No. 3, p. 305.
9 M. Catulli, A review of the environmental goods and services sector in the United Kingdom, „International Journal of Environment and Sustainable Development” 2008, Vol. 7, No. 3, p. 333.
6
186
ności. W oparciu o definicje OECD, stworzono listę produktów (za pomocą klasyfikacji
HS), które miały być objęte umową o liberalizacji.10
Nie stworzono jak do tej pory jednolitej definicji oraz praktycznej ewidencji sektora dóbr i usług środowiskowych, co właściwie uniemożliwia przeprowadzenie jego
analizy ekonomicznej oraz oceny jego wpływu na realizację celów stawianych w ramach polityki ekologicznej. Zakładając, że skuteczne wdrożenie rozwoju zrównoważonego zależy od odpowiedniej polityki państwa i czynników rynkowych, analiza
ekonomiczna sektora dóbr i usług środowiskowych wydaje się konieczna.
2. WYNIKI DOTYCHCZASOWYCH BADAŃ NAD SEKTOREM DÓBR I USŁUG ŚRODOWISKOWYCH W WYBRANYCH KRAJACH Od początku lat dziewięćdziesiątych powstało kilka opracowań dotyczących
wielkości oraz uwarunkowań rozwoju sektora dóbr i usług środowiskowych w krajach rozwiniętych (głównie krajach UE oraz Stanach Zjednoczonych). Raporty dotyczące sektora dóbr i usług środowiskowych w Stanach Zjednoczonych oraz w skali
globalnej są opracowywane przez Environmental Business International poczynając
od 1988 roku.11 Należy również przytoczyć raporty opracowane przez Departament
Handlu Stanów Zjednoczonych (U.S. Department of Commerce)12 oraz Departament
Handlu i Przemysłu Zjednoczonego Królestwa (UK Department of Trade and Indu­
stries).13 Powstały także liczne publikacje naukowe poruszające kwestię sektora dóbr
i usług środowiskowych zarówno w wymiarze makroekonomicznym (wpływ na ilość
miejsc pracy w gospodarce), jak i mikroekonomicznym (analiza struktury rynku EGS
na gruncie mikroekonomicznej teorii konkurencji).
Bardzo interesujące są badania wpływu wielkości, struktury oraz liczby podmiotów działających w sektorze dóbr i usług środowiskowych na realizację polityki
ekologicznej państwa.14 Struktura sektora EGS oraz model konkurencji w sektorze ma
duży wpływ na cenę oraz wysokość kosztów oczyszczania. Zastosowanie różnych
instrumentów (podatki od zanieczyszczeń, standardy techniczne, subsydia) polityki
ekologicznej ma wpływ na siłę rynkową oraz dochodowość podmiotów działających
w sektorze EGS w zależności od tego, jaki jest model konkurencji (oligopol albo zbliżony do konkurencji doskonałej) na tym rynku. Analiza ekonomiczna sektora dóbr
Analizę porównawczą list OECD i APEC można znaleźć w dokumencie: Environmental Goods: A Comparison of the APEC and OECD lists, OECD Trade and Environment Working Paper No.
2005-04 [Electronic document]. Access mode: http://www.oecd.org [Accessed: 20-03-2009].
11 Dodatkowe informacje są dostępne na: [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://
www.ebiusa.com/ [Data wejścia 20-03-2009]. Raporty oferowane przez Environmental Business International mają komercyjny charakter oraz nie są powszechnie dostępne.
12 U.S. Department of Commerce (2001), The Environmental Industry in the U.S. – Overview by State and Metropolitan Areas [Electronic document]. Access mode: http://www.commerce. gov/
[Accessed: 25-03-2009].
13 UK Department of Trade and Industries (2002), Global Environmental Markets and the UK
Environmental Industry Opportunities to 2010 [Electronic document]. Access mode:
http://www.berr.gov.uk/ [Accessed: 25-03-2009].
14 B. Sinclair-Desgagné, The Environmental Goods and Services Industry, „International Review
of Environmental and Resource Economics” 2008, Vol. 2, No. 1.
10
187
i usług środowiskowych powinna mieć wpływ na politykę ekologiczną państwa
w celu zapewnienia większej efektywności.
Przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych badania wpływu sektora dóbr
i usług środowiskowych na poziom zatrudnienia w gospodarce15 wskazują na to, że
wbrew panującym przekonaniom, ochrona środowiska, wzrost gospodarczy oraz
tworzenie miejsc pracy są ze sobą komplementarne. Inwestycje w ochronę środowiska tworzą oraz likwidują miejsca pracy, ale efekt netto jest dodatni. W Stanach Zjednoczonych sektor ochrony środowiska rośnie bardzo dynamicznie, stając się jednym
z głównych sektorów gospodarki generującym dochód oraz miejsca pracy – około
300 mld dolarów oraz 5 mln miejsc pracy w 2003 roku. Zaznacza się jednak, że większość z tych miejsc pracy to prace standardowe, a te bezpośrednio związane z ochroną środowiska (inżynier środowiska, ekolog) stanowią relatywnie niewielki ułamek
całości.
Jednym z pierwszych publicznie dostępnych kompleksowych raportów o stanie
sektora EGS był raport OECD The global environmental goods and services industry
z 1996 roku. Przybliżona struktura sektora dóbr i usług środowiskowych typowa dla
krajów OECD została przedstawiona w tabeli 1.
Tabela 1. a
Struktura sektora EGS w krajach OECD w 1996 roku według rodzaju działalności Wyszczególnienie Produkcja urządzeń ochrony środowiska
Usługi w zakresie ochrony środowiska
Badania i rozwój Usługi inżynierii środowiska
Budowa oraz instalacje środowiskowe
Udział [%] 25‐35
40‐50
2‐4
5‐10
15‐25
a) Udział poszczególnych rodzajów działalności został oszacowany na podstawie tworzonej wartości dodanej oraz zatrudnienia.
Źródło: Environmental Goods and Services Industry. Manual for Data Collection and Analysis, OECD, Paris 1999,
p. 17.
W raportach opracowanych w ramach oraz na zlecenie Komisji Europejskiej
(The Directorate­General for the Environment)16 posłużono się definicją sektora EGS
opracowaną przez OECD z pominięciem niektórych obszarów ze względu na trudności związane z identyfikacją i szacowaniem (dotyczy przede wszystkim czystszych
15 R. Bezdek, R.M. Wendling, P. DiPerna, Environmental protection, the economy and jobs: Na­
tional and regional analysis [Electronic document]. Management Information Services. Access
mode: http://www.misi-net.com/ [Accessed: 25-03-2009].
16 Estimate of Eco­industries in the European Union, Eurostat/DG Environment 1997; EU Eco­
Industry’s Export Potential, DG Environment 1999; Analysis of the EU Eco­Industries, their Em­
ployment and Export Potential, DG Environment 2002, raport opracowany przez ECOTEC Research and Consulting Limited; Eco­industry, its size, employment, perspectives and barriers to growth in an enlarged EU, DG Environment 2006, raport opracowany przez Ernst&Young. Raporty są dostępne na stronie internetowej Komisji Europejskiej [Dokument elektroniczny].
Tryb dostępu: http://ec.europa.eu/environment/enveco/eco_industry [Data wejścia: 25-03-2009].
188
technologii oraz wyrobów).17 W raportach powstałych na zlecenie Komisji Europejskiej (KE) przyjęto uproszczony podział sektora EGS na dwa zasadnicze podsektory:
ograniczenie zanieczyszczeń, wliczając czyste technologie oraz gospodarka zasobami.
W ramach grupy ograniczenie zanieczyszczeń nie wprowadza się podziału na produkty, usługi oraz budownictwo. Stosuje się jedynie podział według obszarów działalności związanej z ochroną środowiska.
W latach dziewięćdziesiątych sektor dóbr i usług środowiskowych w Europie
cechował się dynamicznym wzrostem.18 W 1999 roku wielkość sektora EGS w krajach
UE-15 wynosiła około 183 mld euro (z czego 54 mld euro stanowiły wyroby, 129 mld
euro usługi). Struktura podsektorów ograniczania zanieczyszczeń (wliczając czystsze
technologie) oraz zarządzania zasobami według poszczególnych obszarów ochrony
środowiska jest przedstawiona w tabeli 2. Największymi podsektorami były gospodarka ściekami oraz gospodarka odpadami, kontrola zanieczyszczeń powietrza, jak
również zaopatrzenia w wodę w zakresie gospodarki zasobami.
Tabela 2. Struktura sektora EGS w UE‐15 według obszarów ochrony środowiska w 1999 roku Obszar ochrony środowiska Ograniczenie zanieczyszczeń oraz czyste technologie
Kontrola zanieczyszczeń powietrza
Gospodarka ściekami
Gospodarka odpadami stałymi
Rekultywacja i oczyszczanie
Hałas i wibracje Monitoring, analiza i ocena
Badania i rozwój Publiczna administracja w ochronie środowiska
Zarządzanie ochroną środowiska (sektor prywatny)
Gospodarka zasobami
Zaopatrzenie w wodę
Materiały z recyklingu
Ochrona przyrody Łącznie Wielkość wydatków (obrót) [mld euro] Struktura [%] 127,15
14,64
48,18
47,56
3,43
1,91
3,25
1,86
3,92
2,40
56,07
33
14
7
183,2
69 8 26 26 2 1 2 1 2 1 31 18 8 4 100 Źródło: Analysis of the EU Eco­Industries..., op.cit.
W ramach raportu z 2002 roku badaniem były objęte również kraje wtedy kandydujące do UE, w tym również Polska. Zostały oszacowane przybliżone wartości
sektora ograniczania zanieczyszczeń w poszczególnych krajach. Niestety nie został
W badaniu nie brano pod uwagę gospodarki odpadami radioaktywnymi oraz wydatków na
technologie energooszczędne, zrównoważone rolnictwo, rybołówstwo i leśnictwo, zarządzanie
ryzykiem sił natury, ekoturystykę.
18 Przytoczone dane dotyczą lat 1994-1999 objętych raportem: Analysis of the EU Eco­Indust­
ries, their Employment and Export Potential DG Environment 2002 [Electronic document]. Access
mode: http://ec.europa.eu/environment/enveco/eco_industry/ [Accessed: 25-03-2009].
17
189
uwzględniony sektor gospodarki zasobami. Dane dla Polski, Czech oraz Węgier dla
1999 roku są przedstawione w tabeli 3.
Tabela 3. Wielkość oraz struktura sektora ograniczania zanieczyszczeń w Polsce, Czechach oraz Węgrzech w 1999 roku Wyszczególnienie Kontrola zanieczyszczeń powietrza
Gospodarka ściekami
Gospodarka odpadami stałymi
Rekultywacja i oczyszczanie
Hałas i wibracje Monitoring, analiza i ocena
Badania i rozwój Publiczna administracja w ochronie środowiska
Łącznie Polska Czechy Węgry [mln euro] [%] [mln euro] [%] [mln euro] [%] 1690
1240
610
95
4
bd.
bd.
43,9
32,2
15,8
2,5
0,1
bd.
bd.
560
340
320
bd.
6
bd.
3
44,94
27,29
25,68
bd.
0,48
bd.
0,24
110 620 180 42
8
bd.
bd.
11,2 63,3 18,4 4,3 0,8 bd bd. 210 5,5 17 1,36 20 2,0 3849
100
1246
100
980 100 Źródło: Analysis of the Size and Employment of the Eco­Industries in the Candidate Countries, DG Environment
2002.
W Polsce szacowana wielkość sektora ograniczenia zanieczyszczeń w 1999 roku
wynosiła około 3,85 mld euro. W strukturze sektora dominował podsektor kontroli
zanieczyszczeń powietrza (43%) oraz gospodarki ściekami (32,2%), co różni Polskę
od przeciętnej struktury w krajach starej Unii. Znacznie niższy udział gospodarki odpadami stałymi oraz gospodarki ściekami można zinterpretować jako większe ukierunkowanie polskiej polityki ekologicznej na ograniczenie emitowanych zanieczyszczeń w przemyśle.
Zestawienie wielkości sektora ograniczania zanieczyszczeń w Polsce, Czechach
i Węgrzech oraz w wybranych innych krajach UE-15 w przeliczeniu na 1 mieszkańca
oraz jako procent PKB zostało przedstawione w tabeli 4.
Tabela 4. Sektor ograniczania zanieczyszczeń w wybranych krajach Unii Europejskiej w 1999 roku Kraj Polska Czechy Węgry Austria Niemcy Francja Niderlandy Hiszpania Grecja UE‐15 [% PKB] Na 1 mieszkańca [euro] 2,6
2,5
2,2
4,2
2,1
1,7
1,9
1
0,9
1,6
99
122
97
980
500
370
450
150
90
340
Źródło: Analysis of the EU Eco­Industries..., op.cit., Analysis of the Size..., op.cit.
190
W 1999 roku nie występowały znaczące różnice pomiędzy krajami kandydującymi a krajami UE pod względem udziału ekosektora w gospodarkach krajowych.
Duże różnice występują przy porównaniu wielkości w przeliczeniu na 1 mieszkańca.
Rozmiar ekosektora w dużym stopniu zależy od PKB (jako wskaźnika osiągniętego
poziomu rozwoju), to znaczy zapotrzebowanie na produkty i usługi dostarczane
przez ekosektor rośnie wraz z poziomem zamożności społeczeństwa oraz wzrostem
zapotrzebowania na czyste środowisko jako specyficzne superdobro.
Następny raport sporządzony przez Ernst&Young na zlecenie Komisji Europejskiej obejmował lata 1999-2004. Jego celem było dostarczenie danych dotyczących
stanu rozwoju sektora dóbr i usług środowiskowych w nowej powiększonej UE (UE-25),
w tym dotyczących ilości tworzonych przez ten sektor miejsc pracy. Oszacowana
wielkość sektora EGS19 Unii Europejskiej w 2004 roku wynosiła 227 mld euro, co stanowiło 2,2% PKB całej Unii. Na sektor ograniczania zanieczyszczeń przypadało 64%
łącznego obrotu (około 144,9 mld euro), a sektor zarządzania zasobami stanowił
36% (81,8 mld euro). Oznacza to, że w porównaniu do 1999 roku wzrósł udział dóbr
i usług sektora zarządzania zasobami, który prezentuje podejście zapobiegania powstawaniu zanieczyszczeń u źródła, w przeciwieństwie do sektora redukcji zanieczyszczeń. Jest to zbieżne z ogólnym kierunkiem polityki ekologicznej UE. Wyodrębniając kraje EU-15, realny wzrost sektora EGS wyniósł 7%. Wielkość oraz struktura
sektora dóbr i usług środowiskowych według obszarów ochrony środowiska w krajach UE-25 oraz wybranych krajach (w tym Polsce) w 2004 roku przedstawiono
w tabeli 5.
3. DOTYCHCZASOWE BADANIA W POLSCE W Polsce nie prowadzono do 2008 roku kompleksowych badań sektora dóbr
i usług środowiskowych.20 Na zlecenie Ministerstwa Gospodarki powstało kilka opracowań poruszających to zagadnienie w kontekście wprowadzenia ekologicznych kryteriów do systemu zamówień publicznych.21 Przeprowadzona na zlecenie Ministerstwa Środowiska analiza rynku wyrobów i usług przyjaznych środowisku wskazała,
że jest on rozwinięty w stopniu wystarczającym dla wdrożenia instrumentu zielonych
zamówień publicznych w Polsce.22 Jednocześnie Ministerstwo Gospodarki podjęło
Przy definicji sektora EGS uwzględniono energię odnawialną (jako część zarządzania zasobami), wyróżniono także ekologiczne budownictwo. Pełny opis: Eco­industry, its size, employ­
ment, perspectives and barriers to growth in an enlarged EU (DG Environment 2006) p. 15-17.
[Electronic document]. Access mode: http://ec.europa.eu/environment/enveco/eco_industry/
[Accessed: 05-03-2009].
20 W 2008 roku w ramach projektu pilotażowego Eurostatu, przeprowadzono badania sektora
wyrobów i usług środowiskowych w Polsce za 2007 rok. Ich wyniki zaprezentowano w podrozdziale 3.2.
21 Ministerstwo Gospodarki we współpracy z Urzędem Zamówień Publicznych opracowało
dokument Nowe podejście do zamówień publicznych. Zamówienia publiczne a małe i średnie przedsiębiorstwa, innowacje i zrównoważony rozwój. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów
8.04.2008 roku. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.mg.gov.pl/ [Data wejścia: 19-04-2009].
22 Analiza i ocena możliwości stosowania w polskich warunkach kryteriów środowiskowych w za­
mówieniach publicznych, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 2005, s. 7.
19
191
pracę nad analizą szans Polski na międzynarodowym rynku dóbr usług środowiskowych. Według przeprowadzonych badań, w latach 1995-2001 polski eksport towarów środowiskowych (w tym głównie sprzętu umożliwiającego ograniczenie zanieczyszczenia powietrza, poprawę gospodarki wodno-ściekowej i utylizację odpadów)
uległ podwojeniu z 7 do 14 mld USD.23
W Planie Strategicznym Ministerstwa Gospodarki ze stycznia 2009 roku zaznacza
się, że jednym z podstawowych wyzwań w obszarze zrównoważonego rozwoju jest zmiana wzorców produkcji i konsumpcji, w tym promowanie szerszego wykorzystywa­
nia kryteriów środowiskowych i społecznych w przetargach finansowanych ze środków publicznych, co może w sposób istotny wpływać na rozwój rynku wyrobów i usług śro­
dowiskowych oraz poszerzenie rynku technologii dla przemysłu ochrony środowiska i sektora usług okołośrodowiskowych, w szczególności w niektórych sektorach usług, dostaw i robót budowlanych.24 Świadczy to o rosnącej świadomości znaczenia tego
sektora.
Wielkość sektora EGS może być szacowana od strony podaży, jak również od
strony popytu jako łączne nakłady na ochronę środowiska. W ramach niniejszej pracy
przeprowadzono obliczenie przybliżonej wielkości sektora dóbr i usług środowiskowych od strony popytu na podstawie publicznie dostępnych danych GUS-u.25 Poszczególne pozycje nakładów inwestycyjnych oraz kosztów bieżących ochrony środowiska, nakładów inwestycyjnych gospodarki wodnej oraz nakładów na ochronę
środowiska gospodarstw domowych przyporządkowano poszczególnym kategoriom
sektora EGS według definicji OECD. Wielkość oraz strukturę sektora dóbr i usług środowiskowych w Polsce w latach 2004-2007 przedstawiono w tabeli 6.
Przy obliczeniach brano pod uwagę koszty bieżące ochrony środowiska brutto.
Jest to zasadne ze względu na to, że obejmują one całość faktycznie poniesionych
kosztów, co powinno być uwzględnione przy obliczeniach od strony popytowej.
Ministerstwo Gospodarki, Nowe podejście do zamówień publicznych..., op.cit., s. 80.
Ministerstwo Gospodarki, Plan Strategiczny Ministerstwa Gospodarki, s. 13. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.mg.gov.pl/ [Data wejścia: 19-04-2009].
25 Analiza sektora od strony podaży, to znaczy jednostek gospodarczych oferujących towary i
usługi środowiskowe znacznie przekracza ramy niniejszej pracy oraz możliwości badawcze
autora.
23
24
192
Tabela 5. Wielkość oraz struktura sektora dóbr i usług środowiskowych w wybranych krajach UE w 2004 roku Polska Wyszczególnienie Ograniczenie zanieczyszczeń oraz czyste technologie Kontrola zanieczyszczeń powie‐
trza Gospodarka ściekami Gospodarka odpadami stałymi Rekultywacja i oczyszczanie Hałas i wibracje Monitoring, analiza i ocena Badania i rozwój Publiczna administracja w ochronie środowiska Zarządzanie ochroną środowi‐
ska (sektor prywatny) Gospodarka zasobami Zaopatrzenie w wodę Materiały z recyklingu Energia odnawialna Ochrona przyrody ŁĄCZNIE % PKB Na 1 mieszkańcaa) [euro] [mln euro] Czechy [%] [mln euro] 4444 67,8 683 Węgry [%] [mln euro] 398 23,1 10,4 137 2193 1286 63 18 bd. 0 33,4 19,6 1,0 0,3 0,0 74 Niemcy [%] [mln euro] 1494 68,1 7,9 97 152
41
34
12
bd.
0
8,8
2,4
2,0
0,7
1,1 127 2113 1401 546 0 166 6557 3,4 172 Francja [%] [mln euro] 44597 67,5 4,4 4472 36,3
20,0
3,1
1,0
0,0
797
438
68
21
bd.
0
15 0,9 1,9 7 32,2 21,4 8,3 0,0 2,5 100 1327
859
453
0
15
1725
2,0
169
UE­25 [%] [mln euro] [%] 28263 61,6 144913 64 6,8 737 1,6 15861 7 29,2 22,6 1,7 0,5 0,0 12262
12099
303
207
bd.
0
26,7
26,4
0,7
0,5
0,0
19273
14948
1118
361
bd.
0
0,0
52230
52373
5168
1957
bd.
107
23
23
2
1
bd.
<1
4 0,2 4425 6,7 2252 4,9 11458 5 0,4 69 3,1 0 0,0 403 0,9 5759 3 76,9
49,8
26,3
0,0
0,9
100
700
578
97
0
25
2194
2,7
217
31,9
26,3
4,4
0,0
1,1
100,0
21518
11346
6771
2218
1183
66115
3,0
801
32,5 17,2 10,2 3,4 1,8 100,0 17587
10242
5454
1194
697
45850
2,8
737
38,4
22,3
11,9
2,6
1,5
100,0
82037
45676
24521
6097
5743
226950
36
20
11
3
3
100
a) na podstawie danych o ludności z bazy Eurostatu, [Electronic document]. Access mode: www.ec.europa.eu/eurostat [Accessed: 05-03-2009].
Źródło: Eco­industry, its size, employment, perspectives and barriers to growth in an enlarged EU, DG Environment 2006.
193
Tabela 6. Wielkość oraz struktura sektora dóbr i usług środowiskowych w Polsce w latach 2004‐2007 (mierzona wielkością kosztów bieżących ochrony środowiska) Wyszczególnienie Ograniczenie zanieczyszczeń oraz czyste technologie Kontrola zanieczyszczeń powietrza Gospodarka ściekami Gospodarka odpadami stałymi Rekultywacja i oczyszczanie Hałas i wibracje Monitoring, analiza i ocena Badania i rozwój Administracja i zarządzanie w ochronie środowiska Gospodarka zasobami Zaopatrzenie w wodę Produkcja z recyklingu Energia odnawialna Ochrona przyrody ŁĄCZNIE % PKB Na 1 mieszkańca, zł 2004 2005 2006 2007 [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] 37674081,8 90,9 37590697,98 92,0 44297872,3 92,2 48112585,1 91,4 11685013,1 14052895,5 9327077,2 596089,5 724254,2 28204,8 295,8* 28,2
33,9
22,5
1,4
1,7
0,1
0,0
12044811,6
12890063,1
9826858,9
673642,2
764588,28
20993,1
51329,7
29,5
31,5
24,0
1,6
1,9
0,1
0,1
15401656,7 13810596,9 11354586,6 695151,2 1210517,9 12826,2 117509,2 32,1
28,8
23,6
1,4 2,5 0,0 0,2 15989591,3
17356541,4
10088772,4
1788409,6
1260200,5
14978,8
115923,5
30,4
33,0
19,2
3,4
2,4
0,0
0,2
1260251,7 3,0 1318411,1 3,2 1695027,6 3,5 1498167,6 2,8 3785221,1 1988863,9 b.d. b.d. 1796357,2 41459302,9 4,5 1086 9,1
4,8
3277534,5
1761896,3
b.d.
b.d.
1515638,2
40868232,5
4,2
1071
8,0
4,3
3735007,6 2037892,1 b.d. b.d. 1697115,5 48032879,9 4,5 1259 7,8 4,2 3,5 100
4529852,1
2263341,4
b.d.
b.d.
2266510,7
52642437,2
4,5
1381
8,6
4,3
4,3
100
3,7
100
* w 2004 roku koszty bieżące badań i rozwoju są wliczone w koszty bieżące administracji i zarządzania
Źródło: opracowanie własne na podstawie roczników statystycznych Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2005, 2006, 2007, 2008.
194
4,3
100
4. GŁÓWNE PROBLEMY METODOLOGICZNE W BADANIACH SEKTORA DÓBR I USŁUG ŚRODOWISKOWYCH W opracowaniach OECD zwrócono uwagę na wiele trudności w praktycznym
definiowaniu sektora EGS. Najbardziej istotne są związane z:
•
produktami, które mogą być wykorzystywane w różny sposób;
•
czystszymi technologiami i wyrobami;
•
handlem międzynarodowym.1
Wiele produktów stosowanych w ochronie środowiska (na przykład rury, pompy, filtry) jest również wykorzystywanych w innych celach. Problem może być rozwiązany poprzez zastosowanie kryterium finalnego odbiorcy albo szacowanie zarówno po stronie popytu, jak i podaży tych dóbr.
Określenie, jakie technologie oraz wyroby powinny być zaliczane do czystszych
budzi wiele wątpliwości, pomimo dużego znaczenie tej grupy dla rozwoju zrównoważonego. Z biegiem czasu dzisiejsze czystsze wyroby oraz technologie staną się standardem, aczkolwiek stopniowe odchodzenie od stosowania rozwiązań końca rury na
rzecz integralnego podejścia w zarządzaniu środowiskiem przemawia za uwzględnieniem tej grupy w rachunkach sektora EGS. W opracowaniu OECD zaproponowano
kilka możliwych rozwiązań, w tym stworzenie listy czystszych dóbr i usług. Jest to
zbieżne z opracowaną przez Europejskie Biuro Zintegrowanego Zapobiegania i Ograniczania Zanieczyszczeń (The European Integrated Pollution Prevention and Control Bureau – EIPPCB) listą najlepszych dostępnych technik (BAT – Best Available Tech­
niques) w postaci dokumentów referencyjnych (Best Available Techniques Reference Document – BREF) dla poszczególnych branż.
Zasadniczy problem polega na tym, że sektor jest bardzo różnorodny, podzielony pomiędzy różne tradycyjne branże gospodarki, podlega ciągłym zmianom strukturalnym (na przykład odejście od technologii końca rury) oraz obejmuje zarówno towary, jak i usługi. Dużą trudność stanowi oszacowanie wartości wymiany handlowej
w zakresie dóbr i usług środowiskowych. Możliwym rozwiązaniem jest stworzenie
klasyfikacji w przekroju trzech wymienionych grup na podstawie Zharmonizowanego
Systemu Oznaczania i Kodowania Towarów (Harmonized Commodity Description and Coding System – HS), który został przyjęty w ramach ONZ jako wyjściowy układ klasyfikacyjny dla obrotów handlu międzynarodowego.2
Jak wynika z porównania wyników z raportów KE oraz obliczeń autora, istnieje
znacząca niezgodność w zakresie struktury sektora. Prezentowane w tabeli 6 wyniki
powinny być traktowane z dużą ostrożnością, pomimo że są oparte na oficjalnej statystyce. Występują następujące ograniczenia, które mogą być przyczyną rozbieżności:
•
brak kosztów bieżących gospodarki wodnej; uwzględnienie tej wielkości powinno spowodować znaczne zwiększenie udziału kategorii zaopatrzenie w wodę w strukturze sektora;
•
wielkość wydatków gospodarstw domowych może być przeszacowana; zastanawiający jest wysoki poziom nakładów gospodarstw domowych na ochronę
1 Environmental Goods and Services Industry. Manual for Data Collection and Analysis, OECD,
Paris 1999, p. 31.
2 Próba takiej klasyfikacji jest przedstawiona w: Environmental Goods and Services Industry. Manual for Data Collection and Analysis. OECD, Paris 1999, p. 39.
195
•
powietrza stanowiący prawie 1/3 łącznych nakładów na ochronę środowiska
oraz gospodarkę wodną; być może z tego powodu udział kontroli zanieczyszczeń powietrza jest tak wysoki w porównaniu z wynikami badań KE;
koszty bieżące gospodarki ściekowej i ochrony wód mogą być podzielone pomiędzy kategorie gospodarka ściekami oraz zaopatrzenie w wodę, co wpłynęłoby na uzyskaną strukturę sektora; niestety, brak odpowiedniej informacji o niższym poziomie agregacji.
***
Zasadne jest stwierdzenie, że badania nad rozwojem oraz znaczeniem sektora
dóbr i usług środowiskowych dla całej gospodarki powinny być wpisane w ogólny
nurt zmiany myślenia na temat kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego. W społeczeństwach krajów wysoko rozwiniętych znaczna część dochodu narodowego jest
przeznaczana na konsumpcję dóbr i usług luksusowych (co jest nazywane zaspokojeniem potrzeb wyższego rzędu). Taka konsumpcja przyczynia się często do tworzenia
wirtualnej wartości, która w znacznym stopniu tworzy PKB. Czy „czyste podwórko”
nie jest dobrem wyższego rzędu, które jednocześnie tworzy miejsca pracy oraz przyczynia się do wdrażania zrównoważonego rozwoju? Powinno się więc oczekiwać
wsparcia branży środowiskowej ze strony rządu oraz organizacji pozarządowych.
W celu lepszej analizy sektora dóbr i usług środowiskowych potrzebne jest rozszerzenie zakresu publicznej sprawozdawczości i statystyki oraz refleksja nad poprawnością metodologiczną uzyskiwanych wyników. W ramach niniejszej pracy nie
poruszono szerokiego zagadnienia czynników sprzyjających oraz niesprzyjających
rozwojowi sektora EGS. Refleksja nad ich istotą czynników w wymiarze mikro i makroekonomicznym powinna być przedmiotem dalszych badań. Bardzo obiecujące są
badania w zakresie wpływu sektora dóbr i usług środowiskowych na wielkość zatrudnienia w gospodarce, jak również badania interakcji pomiędzy modelem konkurencji na rynku dóbr i usług środowiskowych a stosowaniem poszególnych instrumentów polityki ekologicznej.
196
ELŻBIETA BRONIEWICZ dr Elżbieta Broniewicz – Politechnika Białostocka 3•2
Abstract
SEKTOR WYROBÓW I USŁUG OCHRONY ŚRODOWISKA W POLSCE
THE SECTOR OF ENVIRONMENTAL PRODUCTS AND SERVICES IN POLAND
The papers presents definition and description of the sector of environmental products and services – sector groups and entities, types of environmental activity, and types of products. For the time being in Poland the entire sector of environmental products and services has not been analyzed. In 2008 there was conducted pilotage research of this sector entities, using as the basis available statistical data and own research. The paper presents results of the re‐
search comprising the turnover, added value, employment and export. Produkcja wyrobów i usług środowiskowych dotyczyła początkowo podstawowych towarów i usług rynkowych związanych z zaopatrywaniem w wodę, oczyszczaniem ścieków czy też zbieraniem odpadów. Od kilkunastu lat sektor wyrobów i usług
środowiskowych jest jednak oparty głównie na potrzebach wynikających z krajowej
i europejskiej legislacji. Określenie priorytetów i kierunków inwestycji w ochronie
środowiska w polskiej i europejskiej polityce ekologicznej przyczyniło się do rozwoju
sektora wyrobów i usług środowiskowych. Ponadto, częściowo pod wpływem presji
społecznej i zmian w stylu życia, odzwierciedlających rosnącą świadomość konsumentów dotyczącą korzyści płynących z nowych technologii i wyrobów związanych
ze środowiskiem, wzrosły znacznie prywatne i publiczne zasoby finansowe umożliwiające rozwój inwestycji innowacyjnych. Zanotowano także znaczną zmianę
w strukturze sektora środowiskowego, polegającą na przesunięciu z wyposażenia
i wyrobów końca rury i usług związanych z redukcją zanieczyszczeń do zintegrowanych i czystszych technologii i wyrobów. Struktura ta może się dalej zmieniać na skutek rozwoju i wzrostu znaczenia badań i projektów dotyczących ochrony środowiska.
Wraz z rozwojem sektora wyrobów i usług środowiskowych rośnie zapotrzebowanie na coraz bardziej szczegółową informację w tej dziedzinie. W Polsce do tej
pory nie badano – poza nielicznymi wyjątkami – całego sektora wyrobów i usług środowiskowych. Dane gromadzone w ramach prowadzonych od 10 lat badań nakładów
na ochronę środowiska obejmują jedynie sektor usług środowiskowych.
197
1. DEFINICJA SEKTORA WYROBÓW I USŁUG ŚRODOWISKOWYCH Sektor wyrobów i usług środowiskowych obejmuje te transakcje w ramach gospodarki, które są bezpośrednio powiązane z wykorzystaniem, gospodarką i ochroną
środowiska oraz gospodarką zasobami naturalnymi i ich wykorzystaniem.
Działalność związana z ochroną środowiska i gospodarką zasobami obejmuje
nie tylko te działania, gdzie głównym celem jest ochrona środowiska, ale też działania, które niekoniecznie są prowadzone w celu ochrony środowiska, ale które mimo
to tworzą jasne, wymierne korzyści środowiskowe. Przykładem są działania związane z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii.
Nie są brane pod uwagę działania związane ze zdrowiem ludzi, mające na celu
unikanie i naprawę szkód wynikających z zanieczyszczenia środowiska, działania
związane z eksploatacją zasobów i zagrożeniami naturalnymi lub działania zmierzające do redukcji wpływu katastrof naturalnych.
Sektor wyrobów i usług związanych z ochroną środowiska obejmuje działania mające na celu pomiar, zapobieganie, ograniczanie, minimalizację lub naprawę szkód ekologicznych wód, powietrza i ziemi, oraz problemów dotyczących odpadów, hałasu i ekosystemów. Obejmuje to czystsze technologie, produkty i usługi redukujące zagroże­
nie dla środowiska i minimalizujące zanieczyszczenia i zużycie zasobów.1
Działalność sektora związanego z ochroną środowiska obejmuje produkcję wyrobów i usług. Wyroby to przedmioty fizyczne na które istnieje zapotrzebowanie,
wobec których można ustalić prawo własności i których własność może być przekazana przez jedną jednostkę instytucjonalną innej poprzez uczestnictwo w transakcjach rynkowych. Usługi stanowią produkcję wytworzoną na zamówienie, która nie
może być sprzedawana osobno od ich wytworzenia. Usługi nie stanowią osobnych
przedmiotów, których prawo własności można określić. Stanowią one zróżnicowaną
produkcję i zwykle obejmują zmiany stanu jednostek konsumpcji realizowane poprzez działania producentów w odpowiedzi na popyt ze strony klientów. Wytwarzanie usług musi ograniczać się do działań, które mogą być wykonywane przez jedną
jednostkę na rzecz innej. W przeciwnym razie, branże usługowe nie mogą się rozwijać i nie byłoby rynku zapotrzebowania na ich usługi. Jest także możliwe, aby podmiot
produkował usługę na własny użytek, pod warunkiem, że typ działalności mógłby być
wykonywany przez inny podmiot.
Na podstawie analizy rodzajów działalności PKD, dokumentów Eurostatu, dostępnych opracowań polskich oraz zagranicznych, dokonano identyfikacji działalności związanej z produkcją wyrobów i usług środowiskowych (tabela 1).
1
OECD/EUROSTAT, 1999.
198
Tabela 1. Produkcja wyrobów i usług środowiskowych według Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług oraz Polskiej Klasyfikacji Działalności Symbol PKWiU, PKD 01 41 02 01 02 02 17 20 17 40 18 21 21 20 23 30 24 00 25 12 26 15 28 21 28 22 28 70 29 11 29 12 29 13 29 14 29 21 29 23 29 24 29 32 29 56 31 10 31 20 31 60 33 20 33 30 34 10 34 30 35 50 37 10 37 20 41 00 41 00 45 21 45 24 45 25 45 30 51 57 60 10 60 24 63 12 65 21 66 03 72 20 Opis Działalność usługowa związana z produkcją roślinną; zagospodarowanie terenów zieleni Produkty gospodarki leśnej, z wyłączeniem działalności usługowej Usługi związane z leśnictwem i pozyskiwaniem drewna Tkaniny
Wyroby włókiennicze gotowe, z wyjątkiem odzieży Ubrania robocze
Wyroby z papieru i tektury Usługi zagospodarowania odpadów promieniotwórczych
Produkty chemiczne
Bieżnikowanie opon Wyroby ze szkła pozostałe, w tym wyroby szklane do celów technicznych Cysterny, metalowe zbiorniki i pojemniki Grzejniki i kotły centralnego ogrzewania Wyroby metalowe gotowe pozostałe
Silniki i turbiny, z wyjątkiem silników lotniczych, samochodowych i motocyklowych; części silników i turbin
Pompy i sprężarki
Kurki i zawory
Łożyska, koła zębate, przekładnie zębate i elementy napędowe
Piece, paleniska i palniki piecowe Urządzenia chłodnicze i wentylacyjne Maszyny i urządzenia ogólnego przeznaczenia pozostałe
Maszyny dla rolnictwa i leśnictwa pozostałe Maszyny i urządzenia specjalnego przeznaczenia pozostałe
Silniki elektryczne, prądnice i transformatory Aparatura elektryczna rozdzielcza i sterownicza Sprzęt elektryczny, gdzie indziej nie sklasyfikowany Instrumenty i przyrządy pomiarowe, kontrolne, badawcze i nawigacyjne Projektowanie i montaż systemów do sterowania procesami przemysłowymi Pojazdy mechaniczne Części i akcesoria do pojazdów mechanicznych i ich silników Sprzęt transportowy pozostały
Przetwarzanie odpadów metalowych, włączając złom
Przetwarzanie odpadów niemetalowych, włączając wyroby wybrakowane
Pobór i uzdatnianie wody, z wyłączeniem działalności usługowej
Działalność usługowa w zakresie rozprowadzania wody
Roboty ogólnobudowlane w zakresie budynków i budowli oraz inżynierii lądowej Roboty ogólnobudowlane związane z budową obiektów inżynierii wodnej Specjalistyczne roboty budowlane
Roboty budowlane instalacyjne
Usługi w zakresie handlu hurtowego odpadami i złomem Usługi transportu kolejowego Usługi drogowego transportu towarowego
Usługi magazynowania i przechowywania towarów Usługi leasingu finansowego Ubezpieczenia pozostałe
Usługi w zakresie oprogramowania 199
Symbol PKWiU, PKD 72 40 73 10 74 14 74 20 74 30 74 70 74 82 74 84 80 42 90 01 90 02 90 03 Opis Usługi baz danych Usługi badawczo‐rozwojowe w dziedzinie nauk przyrodniczych i technicznych Usługi doradztwa w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej i zarządzania Usługi architektoniczne i inżynierskie Usługi w zakresie badań i analiz technicznych Usługi sprzątania i czyszczenia obiektów Usługi związane z pakowaniem Usługi komercyjne pozostałe, gdzie indziej nie sklasyfikowane Usługi pozostałych form kształcenia, gdzie indziej niesklasyfikowanych
Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków Gospodarowanie odpadami
Działalność sanitarna i pokrewna
Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług oraz Polskiej Klasyfikacji Działalności.
2. DZIAŁALNOŚĆ SEKTORA WYROBÓW I USŁUG ŚRODOWISKOWYCH Zgodnie z SERIEE2 i rachunkami satelitarnymi, działalność sektora wyrobów
i usług środowiskowych jest zaklasyfikowana do dwu głównych grup:
1.
Działalność z zakresu ochrony środowiska, obejmująca wszelkie działania tworzące wyroby i usługi o charakterze zarówno zapobiegawczym, jak i naprawczym – redukcja, prewencja lub przetwarzanie odpadów i ścieków, zapobieganie
i eliminacja lub redukcja emisji do powietrza, przetwarzanie i usuwanie skażonej ziemi i wód gruntowych, prewencja lub redukcja poziomu hałasu i wibracji,
zachowanie obiektów ekologicznych i krajobrazu oraz monitorowanie jakości
środowiska.
2.
Działalność z zakresu gospodarki zasobami, obejmująca dowolne działania tworzące wyroby i usługi służące zarządzaniu i zachowaniu zasobów naturalnych –
recykling materiałów, produkcja energii odnawialnej, zrównoważona gospodarka wodna, produkcja energooszczędnych produktów i technologii, zrównoważone rolnictwo i leśnictwo.
Działalność z zakresu ochrony środowiska obejmuje działania polegające na
zbieraniu, przetwarzaniu, monitorowaniu, redukcji, zapobieganiu czy eliminacji zanieczyszczeń środowiska. Działalność z zakresu ochrony środowiska można podzielić
na dwie kategorie: przetwarzanie zanieczyszczeń i zapobieganie im.3
Działania na rzecz ochrony środowiska są, zgodnie z zaleceniami SERIEE, podzielone stosownie do Klasyfikacji działalności w ochronie środowiska (Classification of Environmental Protection Activities – CEPA4):
SERIEE – European System for the Collection of Economic Information on the Environment,
Manual, Luxembourg 1994.
3 Environmental expenditure statistics: Industry data collection handbook, Eurostat, Luxembourg
2005.
4 CEPA – European Standard Statistical Classification of Environmental Protection Activities and Facilities, 1994. 2
200
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Ochrona powietrza i klimatu.
Gospodarka ściekowa.
Gospodarka odpadami.
Ochrona i naprawa gruntu, wód gruntowych i wód powierzchniowych.
Ograniczanie hałasu i wibracji.
Ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazu.
Ochrona przeciw promieniowaniu.
Badania i rozwój.
Pozostałe działania z zakresu ochrony środowiska.
9.1. Ogólna administracja i gospodarka środowiskiem.
9.2. Edukacja, szkolenia i informacja.
9.3. Działania prowadzące do niepodzielnych wydatków.
9.4. Działania nie określone gdzie indziej.
Działalność z zakresu gospodarki zasobami można podzielić na dwie osobne
kategorie:
•
gospodarka zasobami – działania w tej kategorii obejmują metody, praktyki,
technologie, procesy czy urządzenia służące gospodarce zasobami naturalnymi
w sposób zrównoważony;
•
ochrona zasobów – działania w tej kategorii obejmują produkcję czystszych
usług, technologii i produktów unikających korzystania z zasobów naturalnych,
zapobiegając ich zubażaniu.
Zasoby naturalne według Klasyfikacji działalności dotyczących zużycia i zarządzania zasobami (Classification of Resources Uses and Management Activities – CRUMA5) to:
•
wody śródlądowe;
•
naturalne zasoby leśne;
•
dzika fauna i flora;
•
energia kopalna,
•
surowce.
Działania w zakresie gospodarki zasobami obejmują:
•
redukcję wydobycia poprzez modyfikację procesów przetwarzania lub redukcję
zużycia produktów gotowych;
•
użycie źródeł alternatywnych;
•
redukcja strat, wycieków i odpadów;
•
ponowne wykorzystanie, recykling;
•
zwiększenie/uzupełnienie zasobów naturalnych;
•
działania z zakresu pomiaru i kontroli;
•
działania z zakresu badań i rozwoju;
•
działania z zakresu edukacji i szkoleń;
•
działania administracyjne.
Struktura CRUMA przedstawia się następująco:
10. Gospodarka wodami śródlądowymi.
11. Gospodarka naturalnymi zasobami leśnymi.
12. Gospodarka dziką fauną i florą.
5 Classification of Resources Uses and Management Activities,
Istat, Rome, 2 August 2007.
201
13. Gospodarka energią kopalną.
13.A Produkcja energii ze źródeł odnawialnych. 13.B Oszczędzanie i gospodarka ciepłem/energią.
14. Gospodarka surowcami.
15. Działania z zakresu badań i rozwoju na rzecz gospodarki zasobami naturalnymi.
16. Pozostałe działania z zakresu gospodarki zasobami. Działalność w sektorze wyrobów i usług środowiskowych może być prowadzona jako:
•
działalność główna – działalność, która tworzy większość przychodów (większość wartości dodanej brutto) rozpatrywanego podmiotu;
•
działalność drugorzędna – oprócz głównego rodzaju działalności, producent
może produkować mniejsze ilości innych produktów; jeśli mają być wykorzystywane przez inne podmioty, określane są jako produkcja drugorzędna;
•
działalność pomocnicza – działalność główna i dodatkowa są zazwyczaj prowadzone przy wsparciu szeregu działalności pomocniczych; występuje wyłącznie
w celu wsparcia głównej działalności produkcyjnej podmiotu poprzez zapewnienie nietrwałych wyrobów lub usług na użytek tego podmiotu; nie jest dostarczana stronom trzecim, a jest produkcją usług związanych z ochroną środowiska na własny użytek (zakładowa zbiórka odpadów i ich przetwarzanie, zarządzanie własną oczyszczalnią ścieków, edukacja i szkolenia).
Działalność może być rynkowa lub nierynkowa, zgodnie z odsetkiem pokrycia kosztów produkcji przez ceny stosowane przy sprzedaży produktu. Zgodnie z ESA 95,
działalność rynkowa pozwala sprzedawać produkt po cenie, która jest gospodarczo
istotna, to znaczy sprzedaż pokrywa ponad 50% kosztów produkcji. Cena ta nie
uwzględnia podatku od wartości dodanej (VAT) czy subsydiów. Działalność nierynkowa jest dostarczana za darmo, lub po cenie nieistotnej gospodarczo.
3. IDENTYFIKACJA PODMIOTÓW SEKTORA WYROBÓW I USŁUG ŚRODOWISKOWYCH Sektor towarów i usług związanych z ochroną środowiska jest znacząco zróżnicowany. Obejmuje zakres działań od produkcji substancji chemicznych do usług konsultacyjnych. Jednak w celu zapewnienia porównywalności danych proponowana jest
klasyfikacja sektora wyrobów i usług środowiskowych, pozwalająca na identyfikację
poszczególnych części działań gospodarczych. Zgodnie z klasyfikacją Eurostatu wyróżnia się 3 grupy sektora wyrobów i usług środowiskowych:
•
podstawowy sektor środowiskowy (core industries);
•
sektor okołośrodowiskowy (non­core environmental sectors);
•
sektor publiczny (government).6
Podstawowy sektor środowiskowy jest głównie producentem usług środowiskowych. Jednostki zakwalifikowane do tego sektora, ze względu na przeważający
rodzaj działalności, zostały sklasyfikowane w podklasach przedstawionych w tabeli 2.
6
Compilation Guide on Environmental Sector, version 6, draft, Eurostat, February 2008.
202
Tabela 2. Rodzaje działalności zaliczone do podstawowego sektora środowiskowego Symbol 25.12.Z 37.10.Z 37.20.Z 41.00.A 41.00.B 90.01.Z 90.02.Z 90.03.Z Nazwa Bieżnikowanie opon Przetwarzanie odpadów metalowych, włączając złom
Przetwarzanie odpadów niemetalowych, włączając wyroby wybrakowane
Pobór i uzdatnianie wody, z wyłączeniem działalności usługowej
Działalność usługowa w zakresie rozprowadzania wody
Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków
Gospodarowanie odpadami
Działalność sanitarna i pokrewna
Źródło: Polska Klasyfikacja Działalności 2004.
Sektor okołośrodowiskowy jest głównie producentem wyrobów środowiskowych. Wyroby mogą być produkowane w ramach działalności podstawowej, drugorzędnej lub pomocniczej. Sektor obejmuje wszystkie sekcje i działy PKD 2004, poza
sekcją L (sektor publiczny) oraz podklasami, których działalność zaliczono do podstawowego sektora środowiskowego. W sektorze tym produkowane są również usługi z zakresu ochrony środowiska:
•
jako działalność podstawowa – usługi eksperckie, doradcze i inne przez jednostki działu 74;
•
jako działalność pomocnicza – różnego typu usługi oczyszczania ścieków, gospodarki odpadami.
Sektor publiczny to działalność sklasyfikowana głównie w sekcji L, dział 75 –
Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne
i powszechne ubezpieczenie zdrowotne. Sektor ten obejmuje centralne, regionalne
i lokalne rządy, władze, wspólnoty i agencje rządowe zajmujące się przepisami, nadzorem, kontrolą, badaniami, informacją, edukacją. Produkcja wyrobów i usług przez
sektor publiczny ma głównie charakter nierynkowy.
4. SEKTOR WYROBÓW I USŁUG ŚRODOWISKOWYCH W POLSCE W 2007 ROKU Sektor wyrobów i usług środowiskowych jest charakteryzowany przez cztery
główne zmienne: obroty, wartość dodaną, zatrudnienie i eksport. W 2008 roku w ramach projektu pilotażowego Eurostatu, przeprowadzono badania sektora wyrobów
i usług środowiskowych w Polsce za 2007 rok.7 Ze względu na różne źródła informacji (kwestionariusz badawczy, dostępne dane statystyczne), można przypuszczać, że
wartości badanych zmiennych są niedoszacowane – nie uzyskano na przykład danych
dotyczących działalności związanej z zarządzaniem zasobami w sektorze publicznym.
Sektor wyrobów i usług środowiskowych. Raport z projektu pilotażowego Eurostat­GUS, Wyd.
Ekonomia i Środowisko, Warszawa-Białystok, grudzień 2008.
7
203
4.1. Wielkość obrotów Obroty są użytecznym pojęciem dla pomiaru wielkości danego sektora. Są mierzone jako przychody netto ze sprzedaży (w kraju i na eksport) wyrobów, usług i towarów, wytworzonych przez jednostkę.
W 2007 roku obroty sektora wyrobów i usług środowiskowych w Polsce wyniosły 72194 mln zł, co stanowiło 3,35% obrotów w gospodarce narodowej ogółem.8
Najwyższe obroty wystąpiły w sektorze okołośrodowiskowym – rysunek 1.
Rysunek 1. Obroty sektora wyrobów i usług środowiskowych w Polsce w 2007 roku [mln zł] 54 612
15 795
1 786
Podstawowy sektor
środowiskowy
Sektor
okołośrodowiskowy
Sektor publiczny
Źródło: opracowanie własne.
Strukturę obrotów w podziale na różne rodzaje działalności i typy jednostek
przedstawiono na rysunku 2.
Rysunek 2. Struktura obrotów w poszczególnych grupach sektora wyrobów i usług środowiskowych w Polsce w 2007 roku [%] Działalność
pomocnicza
19%
Działalność
nierynkowa
34%
Działalność
drugorzędn
a
9%
Działalność
rynkowa
66%
Podstawowy sektor środowiskowy Działalność
główna
72%
Sektor okołośrodowiskowy 8 Na podstawie: Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych za 2007 r. Informacje bieżące, GUS, Warszawa, październik 2008.
204
Jednostki
centralne
12%
Jednostki
regionalne
8%
Jednostki
lokalne
80%
Sektor publiczny Źródło: opracowanie własne. 4.2. Wartość dodana Wartość dodana jest częścią wartości produkcji globalnej wytworzonej w ramach działalności eksploatacyjnej jednostki. Obliczana jest jako różnica między przychodami netto ze sprzedaży wyrobów, usług i towarów a kosztem własnym sprzedanych produktów oraz wartością sprzedanych towarów i materiałów. W przypadku
działalności pomocniczej, wykonywanej na potrzeby własne jednostki, wartość dodana jest obliczana jako różnica między kosztami a zużyciem pośrednim, pomniejszonym o podatki i powiększonym o subsydia.
Wartość dodana w sektorze wyrobów i usług środowiskowych w Polsce w 2007
roku wyniosła 7355 mln zł, co stanowiło 0,72% wartości dodanej w gospodarce narodowej ogółem.9 Wysokość wartości dodanej w poszczególnych grupach sektora
przedstawiono na rysunku 3.
Rysunek 3. Wartość dodana sektora wyrobów i usług środowiskowych w Polsce w 2007 roku [mln zł] 5 270
1 035
Podstawowy sektor
środowiskowy
1 051
Sektor
okołośrodowiskowy
Sektor publiczny
Źródło: opracowanie własne.
9 Na podstawie: Niefinansowe rachunki według sektorów instytucjonalnych oraz skorygowane kwartalne szacunki produktu krajowego brutto za 2005­2007 r., GUS, Warszawa, kwiecień 2008.
205
Udział wartości dodanej w obrotach poszczególnych grup wynosił:
•
podstawowy sektor środowiskowy – 6,6%;
•
sektor okołośrodowiskowy – 9,6%;
•
sektor publiczny – 58,8%.
4.3. Wielkość zatrudnienia Zatrudnienie związane z sektorem wyrobów i usług środowiskowych nie dotyczy wyłącznie zawodów typowych dla ochrony środowiska, takich jak projektanci
krajobrazu czy hydrogeolodzy. Może także obejmować pracowników administracyjnych (przykładowo księgowych) w podmiotach, których działalność jest związana
z ochroną środowiska.
Według badań pilotażowych, w 2007 roku w sektorze wyrobów i usług środowiskowych w Polsce zatrudnionych było 373,6 tys. osób, co stanowiło 2,7% pracujących w gospodarce narodowej.10 Strukturę zatrudnienia w poszczególnych grupach
sektora wyrobów i usług środowiskowych w Polsce przedstawiono na rysunku 4.
Rysunek 4. Struktura zatrudnienia w sektorze wyrobów i usług środowiskowych w Polsce w 2007 roku [%] Sektor
okołośrodowisk
owy; 75,5%
Podstawowy
Sektor
sektor
środowiskowy;
publiczny;
11,8%
12,6%
Źródło: opracowanie własne.
Badania pilotażowe nie obejmowały eksportu sektora publicznego. W podstawowym sektorze środowiskowym eksport obejmował 12,8% obrotów, a w sektorze
okołośrodowiskowym 17,8%.
*** Przedstawione wyniki badań pilotażowych stanowią pierwszą próbę oszacowania wielkości sektora wyrobów i usług środowiskowych w Polsce. Nie można więc
dokonać analizy trendów. Uzyskane wyniki mogą służyć do porównań międzynarodowych, choć ostatnie publikowane dane z krajów Unii Europejskiej dotyczą 2004
10 Na podstawie: Pracujący w gospodarce narodowej w 2007 r. Informacje i opracowania staty­
styczne, GUS, Warszawa 2008.
206
roku.11 Udział obrotów sektora wyrobów i usług środowiskowych w Produkcie Krajowym Brutto wahał się od niespełna 1% w Islandii do 4,5% w Danii (w Polsce 6,1%
w 2007 roku). Porównując wielkość obrotów przypadających na 1 mieszkańca, Polska z wynikiem 473,5 euro na 1 mieszkańca plasuje się na dziewiątym miejscu. Najwyższy wskaźnik w 2004 roku zanotowano w Danii (1650 euro), Austrii (1250 euro),
Holandii (850 euro), Niemczech (810 euro), Francji (780 euro), Luksemburgu i Finlandii (700 euro) oraz Belgii (650 euro). Najniższy wskaźnik (90 euro) zanotowano
na Łotwie. W sektorze wyrobów i usług środowiskowych, średnio w krajach Unii zatrudnionych było 1,7% osób pracujących, w Polsce – 2,7%.
11 Eco­industry, its size, employment, perspectives and barriers to growth in an enlarged EU. Final Report, European Commission DG Environment, August 2006.
207
AGATA LULEWICZ, RAFAŁ MIŁASZEWSKI dr Agata Lulewicz, prof. dr hab. inż. Rafał Miłaszewski – Politechnika Białostocka WDRAŻANIE ZASAD ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W STRATEGIACH GOSPODARKI 3•3
WODNO‐ŚCIEKOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH
Abstract
IMPLEMENTATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT PRINCIPLES IN THE WATER AND WASTE WATER MANAGEMENT STRATEGIES OF INDUSTRIAL COMPANIES Choice of water and waste water management strategy in industrial companies is related with incentive function of environmental fees paid by companies, which is dependent on the rates of fees for waste water disposal. Using integrated strategy in comparison with end‐of‐pipe strategy is a more efficient solution. Investment outlays on closed water circulations in indus‐
trial plants are 8 up to 10 times lower than investment outlays on waste water treatment in industrial plants. Przemysł jest głównym odbiorcą wody w gospodarce narodowej. Na cele produkcyjne w Polsce zużywa się około 70% całkowitej ilości pobieranej wody. Woda
dostarczona do przedsiębiorstw przemysłowych jest w większości zużywana bezpowrotnie, a pozostała część jest odprowadzana jako ścieki do wód powierzchniowych. Gospodarka wodno-ściekowa w zakładach przemysłowych różni się w istotny
sposób od gospodarki wodno-ściekowej na przykład w miastach. Charakteryzuje się
następującymi cechami:
•
znacznie zróżnicowanymi wymaganiami pod względem składu fizyczno-chemicznego, temperatury i ciśnienia wody w zależności od jej przeznaczenia;
•
różnym składem fizyczno-chemicznym i bakteriologicznym oraz temperaturą
wód użytych i ścieków poprodukcyjnych;
•
możliwością wielokrotnego wykorzystania tej samej wody;
•
możliwością odzysku surowców ze ścieków poprodukcyjnych;
•
różnym stopniem gwarancji dostawy wody w zależności od koniecznej niezawodności ruchu odbiorcy wody (urządzenia, maszyny);
208
•
specyficznymi urządzeniami, takimi jak: urządzenia do zmiękczania, szczepienia
i chłodzenia wody, pompownie wody obiegowej, instalacje wodociągowe wysokiego ciśnienia.1
1. PODSTAWY PRAWNE GOSPODARKI WODNO‐ŚCIEKOWEJ W PRZEDSIĘBIORSTWIE W okresie ostatnich trzydziestu lat opracowano i wydano kilkanaście dyrektyw
Unii Europejskiej dotyczących gospodarki wodnej. Zapisy prawne sformułowane
w tych dyrektywach okazały się jednak niewystarczające wobec narastającej antropopresji na zasoby wodne. W tej sytuacji w połowie lat dziewięćdziesiątych, Komisja
Europejska postanowiła opracować akt prawny obejmujący zagadnienia gospodarowania wodami na terytorium całej Unii Europejskiej. Tym zintegrowanym aktem
prawnym jest dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2000 roku, ustanawiająca normy wspólnotowego działania w dziedzinie
polityki wodnej.2 Głównym celem Ramowej Dyrektywy Wodnej jest osiągnięcie do
2015 roku dobrego stanu wód we wszystkich państwach Unii Europejskiej. Pojawiają
się w niej nowe aspekty niewystępujące w innych aktach dotyczących gospodarowania wodami, czyli:
•
równoprawne traktowanie różnych użytkowników wód, a więc sektora komunalnego, przemysłu i rolnictwa;
•
zastosowanie instrumentów ekonomicznych poprzez przyjęcie zasady zwrotu
kosztów usług wodnych, obejmujących koszty środowiskowe i zasobowe.
Zapisy Ramowej Dyrektywy Wodnej zostały transponowane do polskiego prawa
przede wszystkim ustawą Prawo wodne z 18 lipca 2001 r.,3 ustawą – Prawo ochrony
środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r.4 wraz z szeregiem rozporządzeń stanowiących
akty wykonawcze do tych ustaw.
W myśl ustawy – Prawo wodne każde korzystanie z wód na potrzeby działalności gospodarczej jest szczególnym korzystaniem z wód. Każdy podmiot prowadzący
działalność gospodarczą związaną ze szczególnym korzystaniem z wód musi więc
posiadać pozwolenie wodnoprawne (nie dotyczy to przedsiębiorstw, dla których
wymagane jest pozwolenie zintegrowane). Pozwolenie wodno-prawne wydawane
jest w drodze decyzji na czas określony. W przypadku szczególnego korzystania
z wód pozwolenie takie wydaje się najczęściej na okres nie krótszy niż 10 lat. Przedsiębiorca prowadzący działalność gospodarczą zobowiązany jest dostosować się do
zaleceń i obowiązków określonych w pozwoleniu. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w dostosowaniu przedsiębiorstwa do warunków określonych w pozwoleniu wodno-prawnym, pozwolenie może być cofnięte. Przedsiębiorca pobierający wodę z ujęć wody podziemnej i powierzchniowej oraz odprowadzający ścieki do
E.Mielcarzewicz, Gospodarka wodno­ściekowa w zakładach przemysłowych, WN PWN, Warszawa 1986, s. 15.
2 (Dz.Urz. UE nr 327 z 23.12.2000)
3 Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (t. j. Dz.U. z 2005 r. nr 239, poz. 2019 z późn. zm.).
4 Ustawa z dnia 27 kwietna 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t. j. Dz.U. z 2008 r. nr 25, poz.
150).
1
209
wód lub do gruntu zobowiązany jest prowadzić stały monitoring jakości i ilości wody
oraz ścieków.
Zagadnienia dotyczące ścieków przemysłowych w Unii Europejskiej regulowane
są dyrektywą 76/464/EWG z dnia 4 maja 1976 roku w sprawie zanieczyszczenia
spowodowanego przez niektóre niebezpieczne substancje odprowadzane do środowiska wodnego Wspólnoty oraz pięcioma dyrektywami „córkami”.
W Polsce postanowienia zawarte w dyrektywie 76/464 EWG znajdują odzwierciedlenie w ustawie – Prawo wodne.5 Na podstawie artykułu 45 ust. 1 pkt. 1 i 3 ustawy, minister właściwy do spraw środowiska został zobligowany do określenia
w drodze rozporządzenia substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, powodujących zanieczyszczenie wód, które powinno być eliminowane oraz substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, powodujących zanieczyszczenie wód, które powinno być ograniczane, a także warunków, jakie należy spełnić
przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi. Obecnie obowiązek ten został zrealizowany poprzez wydanie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 lipca
2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do
wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska
wodnego.6 Wykaz substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, których wprowadzanie w ściekach przemysłowych do urządzeń kanalizacyjnych wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego, znajduje się w rozporządzeniu Ministra
Środowiska z dnia 10 listopada 2005 r.7
Obowiązki przedsiębiorców będących dostawcami ścieków przemysłowych reguluje rozporządzenie Ministra Budownictwa z dnia 14 lipca 2006 r. w sprawie sposobu realizacji obowiązków dostawców ścieków przemysłowych oraz warunków
wprowadzania ścieków do urządzeń kanalizacyjnych.8 W myśl tego rozporządzenia
przedsiębiorcy powinni instalować niezbędne urządzenia podczyszczające ścieki
przemysłowe zgodnie z najlepszymi dostępnymi rozwiązaniami technicznymi,
uwzględniającymi w szczególności ograniczenie oddziaływania ścieków na środowisko. Jeśli dostawca ścieków przemysłowych (przedsiębiorca) korzysta ze zbiorczych
systemów kanalizacyjnych wówczas zobowiązany jest udostępnić przedsiębiorstwu
wodociągowo-kanalizacyjnemu niezbędne dane o rodzaju i wielkości produkcji i stosowanych procesach technologicznych oraz o gospodarce ściekowej w zakładzie
w celu określenia ilości i czasowego rozkładu dopływu ścieków przemysłowych oraz
rodzaju ich zanieczyszczenia.
Problematyka odprowadzania ścieków przemysłowych jest również regulowana zapisami rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie
5 Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 18 listopada 2005 r. w sprawie
ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy– Prawo wodne (Dz.U. nr 239, poz. 2019 ze zm.).
6 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz.U. nr 137, poz. 984).
7 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 listopada 2005 r. w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, których wprowadzanie w ściekach przemysłowych do urządzeń kanalizacyjnych wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego (Dz.U. nr
233, poz. 1988).
8 Rozporządzenie Ministra Budownictwa z dnia 14 lipca 2006 r. w sprawie sposobu realizacji
obowiązków dostawców ścieków przemysłowych oraz warunków wprowadzania ścieków do
urządzeń kanalizacyjnych (Dz.U. nr 139, poz. 964).
210
dopuszczalnych mas substancji, które mogą być odprowadzane w ściekach przemysłowych.9 Rozporządzenie to określa dopuszczalne masy substancji, które mogą być
odprowadzane w oczyszczonych ściekach przemysłowych, w jednym lub więcej okresach, przypadające na jednostkę masy wytworzonego surowca, materiału, paliwa lub
powstającego produktu.
Uregulowania prawne odnoszą się również do wód deszczowych. Kwestię tę
reguluje rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz
w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego.10
Przedsiębiorcy korzystający z zasobów wodnych poprzez ujmowanie wody, odprowadzanie ścieków i wód opadowych do wód lub do ziemi zobowiązani są do wnoszenia opłat za korzystanie ze środowiska na rachunek właściwego urzędu marszałkowskiego. Przedsiębiorcy zobligowani są przedkładać w terminie do 31 stycznia,
31 lipca i 30 października następujące sprawozdania:
•
wykaz zawierający informację o ilości pobieranej wody podziemnej, powierzchniowej i morskich wód wewnętrznych;11 wysokości jednostkowych opłat za pobór wody są zróżnicowane w zależności od źródła jej pochodzenia oraz przeznaczenia wody na konkretne cele; rozporządzenie różnicuje także opłaty w zależności od sposobu uzdatniania ujmowanej wody;12
•
wykaz zawierający informację o ilości, stanie, składzie ścieków wprowadzanych
do wód lub do ziemi, o wielkości, rodzaju i sposobie zagospodarowania terenu
z którego wprowadzane są ujęte w systemy kanalizacyjne wody opadowe lub
roztopowe wprowadzane do wód lub do ziemi;13 wysokość opłaty uzależniona
jest od ilości ścieków odprowadzanych do wód, rodzaju wprowadzanych ścieków i jakości ścieków wyrażonej poprzez stężenia substancji w nich występujących.
9 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie dopuszczalnych mas
substancji, które mogą być odprowadzane w ściekach przemysłowych (Dz.U. nr 180, poz.
1867).
10 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji
szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz.U. nr 137, poz. 984).
11 Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 20 września 2007 r. w sprawie wysokości stawek
opłat za korzystanie ze środowiska na rok 2008 (MP nr 68, poz. 754).
12 Jeżeli podmiot dokonujący poboru wody do uzdatniania stosuje dwa lub więcej procesów
jednostkowych wówczas przy ustalaniu opłaty przyjmuje się ten proces, przy którym współczynnik różnicujący jest najniższy. Jeżeli podmiot korzystający ze środowiska uzdatnia części
pobieranej wody różnymi sposobami, nie prowadząc jej pomiaru za pomocą przyrządów posiadających dowód legalizacji wówczas przy ustalaniu opłaty za miarodajny uznaje się ten proces, w którym współczynnik różnicujący jest najwyższy. Jeżeli podmiot pobierający wodę nie
ma pozwolenia wodnoprawnego wartość opłaty podnosi się o 100%.
13 Opłaty za ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi ponosi się za substancje wyrażone następującymi wskaźnikami: BZT5 (pięciodobowe biologiczne zapotrzebowanie na tlen), ChZT
(chemiczne zapotrzebowanie na tlen), zawiesina ogólna, suma chlorków i siarczanów. Przy
ustalaniu opłaty pod uwagę bierze się ten wskaźnik, za który opłata jest najwyższa. Jeżeli
w ściekach występują substancje z grupy fenoli lotnych, metale ciężkie oraz substancje uznane
za niebezpieczne dla zdrowia i środowiska wodnego ze względu na ich trwałość i toksyczność,
wówczas do opłaty podstawowej dolicza się opłatę dodatkową.
211
2. MODELE GOSPODARKI WODNO‐ŚCIEKOWEJ W PRZEDSIĘBIORSTWIE PRZEMYSŁOWYM W zakładach przemysłowych stosowane są cztery modele gospodarki wodnościekowej: przepływowy (otwarty), szeregowy, obiegowy (zamknięty) oraz kombinowany (mieszany). Trzy podstawowe modele gospodarki wodno-ściekowej przedstawiono na rysunku 1.
Rysunek 1. Modele gospodarki wodno‐ściekowe stosowane w przedsiębiorstwach przemysłowych Model przepływowy 1,2,3 – użytkownicy wody technologicznej P – pompownia O – oczyszczalnia ścieków ∑Qi
P
Q1
Q2
q1
Q3
q2
q3
rzeka
1
O
2
Q1-q1
3
Q2-q2
Q3-q3
∑Qi-∑qi
Model szeregowy 3
Q + ∑ qi
rzeka
P1
1
1
P
2
Z
q1
Q
2
Z
q2
P
3
3
q3
Q1=Q2=Q3=Q
Model obiegowy S1
Ujęcie
Stacja
uzdatniania
wody
1
S2
2
3
P
1,2,3 – użytkownicy wody technologicznej, S – straty wody w procesach produkcyjnych P– urządzenia podczyszczające wodę Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Mielcarzewicz, Gospodarka wodno­ściekowa..., op.cit.
212
Przy wyborze najbardziej odpowiedniego modelu gospodarki wodno-ściekowej
w zakładzie przemysłowym uwzględnia się:
•
charakterystykę produkcji przedsiębiorstwa w ujęciu poszczególnych działów
produkcyjnych, z uwzględnieniem rodzajów procesów przemysłowych i wielkości produkcji;
•
zapotrzebowanie na wodę w poszczególnych procesach, z uwzględnieniem ilości oraz wymagań jakościowych;
•
możliwość zaopatrzenia przedsiębiorstwa w wodę, z uwzględnieniem zasobów
dyspozycyjnych wody i wymaganego stopnia uzdatniania;
•
ilość oraz charakterystykę wód opadowych lub ścieków powstających w wyniku
procesów produkcyjnych;
•
możliwość odprowadzania ścieków do odbiornika (woda, grunt lub sieć kanalizacyjna) oraz wymagany stopień ich oczyszczenia;
•
wielkość nakładów inwestycyjnych i kosztów eksploatacyjnych.
Podstawą do opracowania szczegółowego rozwiązania odpowiedniego systemu
wodno-ściekowego jest bilans wodny przedsiębiorstwa. W bilansie tym uwzględnia
się wielkość zapotrzebowania na wodę, straty bezzwrotne oraz ilość ścieków powstających we wszystkich procesach produkcyjnych realizowanych w przedsiębiorstwie.
Bilans ten opracowuje się na podstawie obliczeń i najczęściej przedstawia w postaci
graficznej, w formie strumieniowego wykresu Sankeya.
Każdy z modeli realizowany jest poprzez odpowiednie systemy wodno-ściekowe, mające na celu zaopatrzenie przedsiębiorstwa w wodę i odprowadzenie powstałych ścieków oraz wód opadowych. Systemy te mogą się składać z urządzeń do ujmowania i uzdatniania wody, przewodów doprowadzających wodę do miejsca jej zapotrzebowania, układu przewodów odprowadzających wody zużyte lub ścieki oraz
urządzeń oczyszczających lub zmieniających właściwości ścieków, umożliwiających
w ten sposób ich powtórne wykorzystanie.
3. STRATEGIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W GOSPODARCE WODNO‐ŚCIEKOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH Przez strategie rozwoju należy rozumieć określanie celów dla długiego okresu
działalności przedsiębiorstw oraz środków realizacji tych celów.14 Ważną częścią
strategii ochrony środowiska realizowanej przez przedsiębiorstwa jest strategia
w zakresie gospodarki wodno-ściekowej. Wybór strategii gospodarki wodno-ściekowej zależy od rodzaju przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa przemysłowe zgodnie
z zasadą zanieczyszczający płaci, ponoszą opłaty za odprowadzanie ścieków. W systemie ekonomicznym przedsiębiorstwa opłaty są rozwiązaniem alternatywnym
w stosunku do kosztów budowy i eksploatacji oczyszczalni ścieków. Aby opłaty mogły spełniać funkcję stymulującą przedsiębiorstwa do podejmowania inwestycji
w dziedzinie gospodarki wodno-ściekowej, ich stawki powinny być ustalone na takim
poziomie, aby wielkość redukcji opłat płaconych przez przedsiębiorstwa, spowodo-
14
Makro­ i mikroekonomia dla inżynierów, red. S. Marciniak, WN PWN, Warszawa 1995, s. 228.
213
wana uruchomieniem oczyszczalni ścieków, była równa lub większa od kosztów jej
funkcjonowania.
Wyróżnić można dwa rodzaje strategii wdrażanych przez przedsiębiorstwa
w zakresie gospodarki wodno-ściekowej: strategie końca rury i strategie zintegrowane. Strategia końca rury w zakresie gospodarki wodno-ściekowej w zakładach przemysłowych wdrażana jest głównie poprzez funkcjonowanie:
•
zakładowych oczyszczalni ścieków przemysłowych;
•
podczyszczalni ścieków przemysłowych.
Według danych GUS-u w 2007 roku liczba zakładów posiadających oczyszczalnie ścieków przemysłowych stanowiła 43,4% ogólnej liczby zakładów funkcjonujących w tym okresie. W latach 1980-2007 obserwowano zmniejszenie liczby zakładów
posiadających oczyszczalnie ścieków o prawie 39%. W analizowanym okresie o 55%
zmniejszyła się liczba zakładów odprowadzających ścieki bez oczyszczenia, z czego
najwięcej zakładów odprowadza ścieki do kanalizacji (w 2007 roku 87% zakładów).
Tylko 21,6% zakładów w 2007 roku posiadało podczyszczalnie ścieków, przy czym
liczba funkcjonujących podczyszczalni w ciągu ostatnich ośmiu lat uległa zmniejszeniu o 10,4%.
Spośród 2191 zakładów funkcjonujących w 2007 roku tylko 950 posiadało
oczyszczalnie ścieków, z czego 90,6% stanowiły oczyszczalnie o wystarczającej przepustowości. Najlepsza sytuacja pod względem wyposażenia zakładów w oczyszczalnie ścieków występuje w województwach: śląskim (64% przedsiębiorstw posiada
oczyszczalnie ścieków), opolskim (58%), podkarpackim (57%), a najgorsza w województwach: podlaskim (31%), pomorskim i warmińsko-mazurskim (po 25%).
Z danych GUS-u wynika, że w 2007 roku blisko 34% zakładów posiadało mechaniczne oczyszczalnie, 10% – chemiczne, 52% – biologiczne, 5% stanowiły oczyszczalnie z podwyższonym usuwaniem biogenów. Najwięcej ścieków pochodzących
z zakładów przemysłowych oczyszczanych było mechanicznie (58%), a najmniej
z podwyższonym usuwaniem biogenów (7%).
Biorąc pod uwagę ogólną liczbę oczyszczalni występujących w poszczególnych
województwach, najwięcej oczyszczalni mechanicznych występuje w województwach: zachodniopomorskim (55,5% przedsiębiorstw), opolskim (47,6%), śląskim
(45,7%), świętokrzyskim (43%), a najmniej w województwach: mazowieckim (12%),
lubelskim i lubuskim (po 20%). Najwięcej oczyszczalni chemicznych występowało w
województwach śląskim (26%) oraz dolnośląskim (16%), a biologicznych – w województwach mazowieckim (17%) i śląskim (10%).
W 2007 roku w polskich przedsiębiorstwach funkcjonowało 1076 podczyszczalni ścieków, z czego blisko 65% stanowiły podczyszczalnie mechaniczne, 25% –
chemiczne, a biologiczne – blisko 10% ogólnej liczby podczyszczalni. W 2007 roku
najwięcej zakładów posiadających podczyszczalnie ścieków przemysłowych występowało w województwach: śląskim (12,5%), mazowieckim (12,1%), zachodniopomorskim (9,9%), a najmniej w województwach: podlaskim i warmińsko-mazurskim
(po 1,6%) i lubuskim (1,3%).
Strategia zintegrowana, nazywana też strategią czystszej produkcji w zakresie
gospodarki wodno-ściekowej, jest realizowana poprzez stosowanie:
•
zamkniętych obiegów wodnych;
•
wodooszczędnych technologii produkcji;
•
odzysku surowców ze ścieków.
214
Według danych GUS-u, w 2007 roku 48,8% zakładów przemysłowych było wyposażonych w obiegi zamknięte wody. W obiegach zamkniętych zużyto tylko 0,04 hm3
wody na cele produkcyjne. Najwięcej wody na cele produkcyjne zużywane było
w obiegach zamkniętych w przedsiębiorstwach z województw: łódzkiego (72,3%),
opolskiego (64,2%), śląskiego (55,9%), a najmniej w przedsiębiorstwach z województw: zachodniopomorskiego (0,1%), świętokrzyskiego (0,3%), wielkopolskiego
(0,7%) i mazowieckiego (0,9%),
Od 2000 roku ilość osadów wytworzonych ze ścieków przemysłowych ulega
zmniejszeniu. W 2007 roku osady te stanowiły 79% w stosunku do ilości odpadów
wytworzonych w 2000 roku. Ponad 31% osadów wytworzonych w 2007 roku było
składowanych, ponad 39% zostało wykorzystanych do rekultywacji gruntów, a tylko
5,8% osadów zostało przekształconych termicznie. Najwięcej osadów ściekowych
powstawało w województwie zachodniopomorskim (16,5% ogólnej ilości osadów
wytworzonych w 2007 roku), a najmniej w województwie warmińsko-mazurskim
(0,2%).
Stosowanie strategii zintegrowanej w porównaniu ze strategią końca rury jest
rozwiązaniem bardziej opłacalnym. Z badań przeprowadzonych przez S. Łojewskiego
wynika przykładowo, że nakłady inwestycyjne na zamknięte obiegi wodne w zakładach przemysłowych są 8-10 razy niższe niż nakłady inwestycyjne na oczyszczanie
ścieków w tej grupie jednostek.15
4. KOSZTY WDRAŻANIA STRATEGII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W GOSPODARCE WODNO‐ŚCIEKOWEJ W PRZEDSIĘBIORSTWACH PRZEMYSŁOWYCH Od roku 1997 do 2007 roku obserwowany był wzrost wydatków inwestycyjnych na gospodarkę wodną o 26% (tabela 1). W 1997 roku stanowiły one 20,3% ogółu wydatków na gospodarkę wodną, w 2007 roku 33,97% (wzrost o 13,67%). Największy udział w całkowitych nakładach na środki trwałe służące gospodarce wodnej
według PKD miały: sekcja E – Wytwarzanie i zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz,
wodę – 31,3% oraz sekcja L – Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne – 62,1%. Największy udział w całkowitych nakładach na środki trwałe służące gospodarce wodnej
w przemyśle miały w 2007 roku zakłady produkcji artykułów spożywczych (76,4%).
Udział wydatków na ochronę wód w nakładach inwestycyjnych końca rury wynosił w 2007 roku 48,9%. Natomiast udział wydatków na ochronę wód w nakładach
inwestycyjnych w zakresie technologii zintegrowanych wynosił 5,4%. Świadczy to o
niedostatecznym stosowaniu w przemyśle wodooszczędnych technologii produkcji
oraz zamkniętych obiegów wodnych.
Koszty bieżące i przychody w zakresie gospodarki ściekowej i ochrony wód
przedstawiono w tabeli 2.
15
Ibidem.
215
Tabela 1. Wydatki inwestycyjne na gospodarkę wodną według grup inwestorów w latach 1997‐2007 (ceny bieżące) Grupy inwestorów Ogółem [mln zł] Przedsiębiorstwa [% ogółem] Gminy [% ogółem] Jednostki budżetowe [% ogółem] Lata 1997 1998 1999 2000 1783,5
1748,2
2003 2004 2005 2006 2007 20,3 20,4 23,1 23,7 24,6 26,9 33,7 32,17 33,97 52,3
44.7
39,6
39,4
35,8
37,3
33,5
39,09 33,98 27,4 34,9 37,3 36,9 39,6 35,8 32,8 28,74 32,05 1766,7 1652,7 1698,6 1970,5 1715,8 2001,6 2245,4 Źródło: Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2007, 2008.
Tabela 2. Koszty bieżące i przychody w zakresie gospodarki ściekowej i ochrony wód w sektorze gospodarczym w 2007 roku (ceny bieżące) Kierunki inwestowania Gospodarka ściekowa i ochrona wód – koszty netto
RZAEM KOSZTY BRUTTO Koszty działań służących ochronie środowiska w tym: podejmowanych we własnym zakresie świadczonych przez podmioty zewnętrzne w tym: koszty funkcjonowania urządzeń końca rury koszty urządzeń zapobiegających zanieczyszczeniom Opłaty za usługi ochrony środowiska Opłaty ekologiczne RAZEM PRZYCHODY Przychody i oszczędności z tytułu funkcjonowania urzą‐
dzeń ochronnych Subwencje Przychody za usługi Ogółem Sektor gospodarczy [tys. zł] 3124459
8261793 5284467 4759268 525199 4901062 153662 2716678 260647 5137333 1099099 82011 3956223
2964781 3485654 1307083 1181509 125574 1144310 103263 2000189 178383 520872 488980 31892 0 Źródło: ibidem.
Udział kosztów funkcjonowania urządzeń końca rury w kosztach bieżących netto gospodarki ściekowej i ochrony wód wynosi 38,6%. Z kolei udział kosztów urządzeń zapobiegających zanieczyszczeniom w kosztach bieżących netto gospodarki
ściekowej i ochrony wód wynosił 3,5% i był znacznie niższy niż udział kosztów funkcjonowania urządzeń końca rury.
***
Wybór strategii gospodarki wodno-ściekowej w przedsiębiorstwach przemysłowych jest związany z wypełnianiem bodźcowej funkcji opłat ekologicznych płaconych przez przedsiębiorstwa, która zależy od wysokości stawek opłat ekologicznych
216
za odprowadzanie ścieków. Strategia czystszej produkcji w zakładach przemysłowych w zakresie gospodarki wodno-ściekowej jest realizowana poprzez stosowanie
zamkniętych obiegów wodnych, wodooszczędnych technologii produkcji czy też odzysku surowców ze ścieków.
Stosowanie strategii zintegrowanej w porównaniu ze strategią końca rury jest
rozwiązaniem bardziej efektywnym. Przykładowo nakłady inwestycyjne na zamknięte obiegi wodne w zakładach przemysłowych są 8-10 razy niższe niż nakłady inwestycyjne na oczyszczanie ścieków w zakładach przemysłowych.
Udział wydatków na ochronę wód w nakładach inwestycyjnych końca rury wynosi 48,9%. Natomiast udział wydatków na ochronę wód w nakładach inwestycyjnych w zakresie technologii zintegrowanych wynosi 5,4%. Świadczy to o niedostatecznym stosowaniu w przemyśle wodooszczędnych technologii produkcji oraz zamkniętych obiegów wodnych.
Udział kosztów funkcjonowania urządzeń końca rury w kosztach bieżących netto gospodarki ściekowej i ochrony wód wynosi 38,6%. Udział kosztów funkcjonowania urządzeń zapobiegających powstawaniu zanieczyszczeń w procesach produkcyjnych w kosztach bieżących netto gospodarki ściekowej i ochrony wód wynosi 3,5%
i jest znacznie niższy niż udział kosztów funkcjonowania urządzeń końca rury.
Wskaźniki jednostkowych nakładów inwestycyjnych i kosztów eksploatacyjnych,
określone dla oczyszczalni ścieków i zamkniętych obiegów wodnych w zakładach
przemysłowych, maleją wraz ze wzrostem przepustowości tych obiektów.
217
BARBARA JAROS mgr Barbara Jaros – Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych ZASTOSOWANIE WSKAŹNIKÓW ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 3•4 W DEKLARACJACH ŚRODOWISKOWYCH SYSTEMU EMAS PUBLIKOWANYCH PRZEZ PRODUCENTÓW ENERGII
Abstract
USAGE OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT INDICATORS IN ENVIRONMENTAL STATEMENTS ACCORDING TO EMAS PUBLISHED BY ENERGY PRODUCERS The paper presents the possibilities of using environmental indicators in environmental state‐
ments of organizations registered in the EMAS system. During analysis of environmental statements there was shown example of industrial plants from energy sector: three Polish power stations and one British power station. The analysis of aforementioned statements allowed for formulation of exemplary list of environmental indicators for a power station. In the paper there was also conducted analysis of declarations from the perspective of using recommendations of the European Union for organizations preparing environmental state‐
ments. Wykorzystanie wskaźników zrównoważonego rozwoju podczas opracowywania
deklaracji środowiskowych jest koniecznym oraz skutecznym środkiem przekazu
informacji o wpływie działalności organizacji na środowisko. Organizacje poprzez
rejestrację w Systemie Ekozarządzania i Audytu EMAS wdrażają zasady zrównoważonej produkcji i konsumpcji.
System EMAS służy ocenie i poprawie działania organizacji w dziedzinie środowiska oraz dostarczeniu odpowiednich informacji opinii publicznej i innym zainteresowanym stronom. Jego celem jest zachęcenie różnego typu organizacji – przedsiębiorstw przemysłowych, instytucji użyteczności publicznej, szkół, stowarzyszeń – do
ciągłego doskonalenia efektów swojej działalności środowiskowej. Przystąpienie do
sytemu stanowi wejście do „elitarnego klubu” tych organizacji, które traktują aspekty
środowiskowe na równi z innymi elementami prowadzonej działalności oraz w sposób ciągły dążą do minimalizacji negatywnego oddziaływania na środowisko.
218
Ujmowanie trzech dziedzin rzeczywistości – wzrostu gospodarczego, rozwoju
społecznego oraz zmian w środowisku naturalnym jako współzależnych, jest ważnym
elementem definicji zrównoważonego rozwoju. Ta cecha rozwoju zrównoważonego
jest również ujmowana jako integracja czterech głównych ładów, w ramach których
upływa ludzkie życie i odbywa się wszelka aktywność – środowiskowego, społecznego, gospodarczego i przestrzennego. Zrównoważony rozwój można zatem określić
jako ład zintegrowany. Integracja gospodarczego, społecznego oraz środowiskowego
ładu stanowi istotę każdego wskaźnikowego oszacowania postępów na drodze zrównoważonego rozwoju. System Ekozarządzania i Audytu EMAS w skali krajowej jest
przykładem wskaźnika, który łączy ład środowiskowy i ład gospodarczy. Liczbę
wprowadzonych systemów zarządzania środowiskowego według EMAS na 10 tys.
podmiotów gospodarczych można więc nazwać ekowskaźnikiem gospodarczym.
1. DEKLARACJA ŚRODOWISKOWA JAKO SPOSÓB KOMUNIKACJI ORGANIZACJI ZE SPOŁECZEŃSTWEM Jednym z głównych zadań systemu EMAS jest przekazywanie społeczeństwu
informacji na temat środowiskowych wpływów organizacji za pośrednictwem opracowanej deklaracji środowiskowej. W rozporządzeniu 761/2001/WE zachęca się organizacje do korzystania z najnowszych metod upubliczniania deklaracji środowiskowej czyli opracowania dokumentu w formie elektronicznej i zamieszczenia go na
stronie internetowej organizacji. Informacje przekazywane za pośrednictwem deklaracji powinny być przedstawione w sposób przejrzysty i zrozumiały dla osób nieznających terminologii branżowej. Deklaracje środowiskowe EMAS należy przygotować
zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej.1 Powinny one w szczególności zawierać:
•
jasny i jednoznaczny opis organizacji rejestrującej się w ramach systemu EMAS;
•
zwięzły opis polityki środowiskowej organizacji oraz systemu zarządzania środowiskiem;
•
opis bezpośrednich i pośrednich aspektów środowiskowych (należy tu wymienić bezpośrednie aspekty środowiskowe, na które organizacja ma wpływ i może
sprawować nad nimi bezpośredni nadzór czyli emisja zanieczyszczeń do powietrza, wód, gospodarka odpadami, emisje hałasu, wibracji, wpływ na różnorodność biologiczną oraz pośrednie aspekty środowiskowe, które dotyczą działań
produktów i usług organizacji, nad którymi organizacja nie posiada pełnego
nadzoru);
•
opis celów i zadań środowiskowych związanych z poszczególnymi aspektami
środowiskowymi (opis ten najlepiej przedstawić w formie tabeli: znaczący
aspekt środowiskowy – cel – zadanie środowiskowe – termin realizacji);
•
streszczenie danych dotyczących efektów działalności organizacji (dane o emisji
zanieczyszczeń, odpadów, zużyciu materiałów, energii, wody, hałasie, najlepiej
1 Załącznik I Zaleceń Komisji nr 2001/680/WE z dnia 7 września 2001 r. w sprawie wytycznych dotyczących wdrożenia Rozporządzenia 761/2001/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
dopuszczającego dobrowolny udział organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we
Wspólnocie (EMAS).
219
•
w formie wykresów); powinny one pozwolić na coroczne porównanie efektów
działalności środowiskowej organizacji;
nazwisko i numer akredytacyjny weryfikatora oraz datę zatwierdzenia deklaracji.2
2. WSKAŹNIKI EFEKTYWNOŚCI DZIAŁAŃ ŚRODOWISKOWYCH JAKO PRZYKŁADY WSKAŹNIKÓW ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU ORGANIZACJI Komisja Europejska opracowała zestaw zaleceń dla organizacji przygotowujących deklaracje środowiskowe zgodnie z wymaganiami EMAS.3 Stosowanie wskaźników efektywności działań środowiskowych jest całkowicie dobrowolne, a organizacje
zarejestrowane w EMAS są jedynie zachęcane do ich stosowania. Ich wykorzystanie
pomaga w uzyskaniu przejrzystości i umożliwia porównanie informacji zamieszczonych w deklaracji przez organizacje i ułatwia organizacjom przedstawienie w deklaracji środowiskowej działań środowiskowych w taki sposób, aby były one zrozumiałe
dla odbiorców oraz wspomaga organizacje w zarządzaniu oddziaływaniami na środowisko.
Wskaźniki efektywności działań środowiskowych umożliwiają sprowadzenie
rozbudowanej źródłowej bazy danych środowiskowych do ograniczonej ilości danych
kluczowych. Taki jest też cel deklaracji środowiskowej – w sposób zwięzły i przejrzysty ma ona przekazywać społeczeństwu informacje o działalności organizacji.
Wskaźniki środowiskowe powinny charakteryzować się następującymi cechami:
•
porównywalność – powinny pozwalać na porównywanie i wykazywać zmiany
w wynikach działań środowiskowych;
•
zachowanie równowagi pomiędzy obszarami pozytywnymi i negatywnymi;
•
ciągłość – powinny opierać się na jednakowych kryteriach i powinny być określane w porównywalnych okresach czasu lub jednostkach;
•
aktualność – powinny być aktualizowane na tyle często, aby umożliwić podjęcie
odpowiednich działań;
•
czytelność – powinny być czytelne i zrozumiałe.
Dodatkowo, zgodnie z zaleceniami Komisji, wskaźniki powinny:
•
być uzasadnione ekonomicznie i odpowiadać wielkości i rodzajowi organizacji;
•
odnosić się przede wszystkim do tych oddziaływań na środowisko, które są najbardziej znaczące, i na które organizacja może wywierać wpływ;
•
cechować się wrażliwością, która pozwala na odzwierciedlanie znaczących
zmian w środowisku;
J. Adamczyk, T. Nitkiewicz, Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, PWE,
Warszawa 2007, s. 106-112.
3 Zalecenia Komisji nr 2003/523/WE z dnia 10 lipca 2003 r. w sprawie wytycznych wdrażania Rozporządzenia Rady i Parlamentu Unii Europejskiej nr 761/2001 z dnia 19 marca 2001 r.
w sprawie umożliwienia dobrowolnego uczestnictwa organizacji w systemie ekozarządzania
i audytu Wspólnoty (EMAS) w zakresie doboru i stosowania wskaźników efektywności działań
środowiskowych (Dz.Urz. UE L184 z 23.07.2003 s. 0019-0032).
2
220
•
z jednej strony służyć pomocą kierownictwu organizacji w zarządzaniu, a z drugiej dostarczać informacji o działalności organizacji wszelkim zainteresowanym
podmiotom.
W deklaracjach środowiskowych Komisja Europejska zaleca stosowanie wskaźników środowiskowych przedstawionych w tabeli 1.
Tabela 1. Wskaźniki środowiskowe stosowane w deklaracjach środowiskowych EMAS Wskaźniki osiągnięć operacyjnych (WOO) Wskaźniki danych na wejściu Materiały Wskaźniki dotyczące budynków i wyposażenia
Technologia wykonania Energia Instalacje
Usługi wspo‐
magające działania organizacji Produkty wspomagają‐
ce działania organizacji Procesy i operacje Wskaźniki Wskaźniki danych na systemowe wyjściu Produkty dostarcza‐
ne przez organizację
Usługi świadczone przez orga‐
nizację
Odpady
Konserwacja Emisje
i utrzymanie Wykorzysta‐
nie terenu
Transport
Wskaźniki osiągnięć zarządczych (WOZ) Wdrażanie polityki i programów
Wskaźniki dotyczące ob‐
szarów funk‐
cjonalnych
Administracja i planowanie Wskaźniki warunków środowiskowych (WWS) Wskaźniki me‐
diów środowi‐
skowych Powietrze
Wskaźniki bio‐ i antro‐
posfery Flora Zgodność z wyma‐
ganiami Zakupy i inwestycje Woda
Fauna Wyniki finansowe Zdrowie i bezpieczeń‐
stwo Teren
Ludzie Zaangażo‐
wanie pra‐
cowników Relacje ze spo‐
łeczeństwem Aspekty estetycz‐
ne i histo‐
ryczno‐
kulturowe Źródło: Zalecenia Komisji nr 2003/523/WE w sprawie wytycznych wdrażania rozporządzenia Rady i Parlamentu Unii Europejskiej nr 761/2001/WE (Dz.U. L184 z 23.07.2003 s. 0019-0032). Wskaźniki osiągnięć operacyjnych (WOO) związane są z funkcjonowaniem organizacji, w tym działaniami, produktami lub usługami. Mogą one odzwierciedlać takie zagadnienia, jak emisja zanieczyszczeń, recykling produktów i surowców, zużycie
paliw przez pojazdy lub zużycie energii. Koncentrują się na planowaniu, nadzorze
i monitorowaniu oddziaływań organizacji na środowisko i mogą być podzielone na
wskaźniki danych na wejściu, wskaźniki dotyczące budynków i wyposażenia oraz
wskaźniki danych na wyjściu. Przykładami WOO mogą być wskaźniki zużycia energii
elektrycznej, poboru wód, zużycia paliwa przez środki transportu, emisji substancji
zanieczyszczających.
Wskaźniki osiągnięć zarządczych (WOZ) związane są z zapewnieniem warunków skutecznego zarządzania środowiskowego i mogą obejmować programy środowiskowe, cele i zadania, szkolenia, systemy motywacyjne, częstość audytów, inspek221
cje w zakładzie, relacje z administracją i społecznością lokalną. Służą one przede
wszystkim jako narzędzie wewnętrznej kontroli i źródło informacji. Przykładami
WOZ mogą być następujące wskaźniki: liczba dni szkoleń środowiskowych na pracownika, udział procentowy komórek lub miejsc pracy, dla których określono wymagania środowiskowe, liczba lub udział procentowy dostawców i podwykonawców
mających wdrożoną politykę środowiskową lub systemy zarządzania.
Wskaźniki warunków środowiskowych (WWS) informują o jakości środowiska
otaczającego organizację lub o stanie środowiska w znaczeniu lokalnym, regionalnym
lub globalnym, na przykład jakość wody w jeziorze sąsiadującym z terenem, na którym organizacja prowadzi działalność, jakość powietrza w regionie, stężenie gazów
cieplarnianych lub stężenie pewnych zanieczyszczeń w gruncie. Przykładami WWS
mogą być: zawartość substancji zanieczyszczających w rzekach, jeziorach, wodach
gruntowych, stopień zanieczyszczenia gruntu przez metale ciężkie, pestycydy, nawozy, choroby mieszkańców wynikające z zanieczyszczenia środowiska, stężenie zanieczyszczeń we krwi mieszkańców.
3. WSKAŹNIKI ŚRODOWISKOWE DLA PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH System Ekozarządzania i Audytu EMAS wymaga, aby podmioty gospodarcze
wykorzystywały wskaźniki środowiskowe przy przedstawianiu danych liczbowych
dotyczących uciążliwości środowiskowej organizacji. Przy doborze wskaźników obowiązują następujące zasady:
•
wartość wskaźnika powinna określać stopień realizacji celu i stanowić podstawę oceny danej działalności;
•
pomiędzy wskaźnikami powinna istnieć logiczna i merytoryczna zależność;
•
wszystkie wskaźniki powinny wyróżniać się decyzyjnością.4
Wskaźniki wykorzystywane w monitorowaniu wpływu przedsiębiorstwa na
środowisko powinny spełniać następujące warunki:
•
wskazywać związki ilościowe między działalnością przedsiębiorstwa a stanem
środowiska;
•
określać wpływ korzystania ze środowiska na kondycję finansową przedsiębiorstwa;
•
dostarczać informacji o wizerunku przedsiębiorstwa i jego pozycji rynkowej.5
Nie istnieje powszechnie przyjęty model analizy wskaźnikowej możliwy do wykorzystania w przedsiębiorstwach. Badacze podejmują jednak starania i próby, aby
taki wzorcowy system stworzyć. Interesującą propozycję wzorcowego zestawu mierników przedstawiła w swojej pracy J. Adamczyk.6 Do oceny sytuacji ekologicznej
przedsiębiorstw wyodrębniła wskaźniki uciążliwości produkcji dla środowiska (tabela 2).
J. Adamczyk, T. Nitkiewicz, Programowanie..., op.cit., s. 58.
Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Warszawa –
Białystok 2005, s. 312.
6 J. Adamczyk, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Seria:
Monografie, nr 145, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Kraków 2001, s. 185-191.
4
5
222
Tabela 2. Wskaźniki ekologicznej uciążliwości produkcji przedsiębiorstwa Nazwa wskaźnika Gazogenność produkcji
Pyłogenność produkcji
Odpadowość produkcji
Zagregowana ocena ekologiczna
Produktywność korzystania ze środowiska Zyskowność wykorzystania środowiska
Korzyści społeczne korzystania ze środowiska Wartość wskaźnika emisja gazów [kg] / wartość produkcji sprzedanej [zł] emisja pyłów [kg] / wartość produkcji sprzedanej [zł] odpady wytworzone [kg] / wartość produkcji sprzedanej [zł] opłaty z tytułu korzystania ze środowiska [zł] / wartość pro‐
dukcji sprzedanej [zł]
wartość produkcji sprzedanej [zł] / opłaty z tytułu korzystania ze środowiska [zł]
zysk brutto [zł] / opłaty z tytułu korzystania ze środowiska [zł] liczba zatrudnionych/ opłaty z tytułu korzystania ze środowi‐
ska [zł]
Źródło: J. Adamczyk, Koncepcja zrównoważonego rozwoju..., op.cit.
Emisja zanieczyszczeń przemysłowych jest ubocznym efektem produkcji. Ważny wpływ na uciążliwość danej produkcji wywiera jej wielkość. W związku z tym
wskaźniki uciążliwości przedsiębiorstwa powinny uwzględniać emisję w odniesieniu
do wartości produkcji (skorygowanej o wskaźnik inflacji). Skonstruowane w ten sposób
wskaźniki są porównywalne w czasie i grupie przedsiębiorstw. Ciekawym wskaźnikiem jest wskaźnik zagregowanej oceny ekologicznej. Ujmuje on całkowitą uciążliwość produkcji dla środowiska – jej toksyczność, wyrażoną w postaci opłat ekologicznych. Odwrotnością tego wskaźnika jest produktywność korzystania ze środowiska. Wskaźnik ten określa, które przedsiębiorstwa tworzą największą wartość produkcji społecznie akceptowanej (sprzedanej) przy tym samym ekologicznym obciążeniu środowiska. Zaproponowana ocena wskaźnikowa pozwala na porównanie sytuacji ekologicznej większości przedsiębiorstw.
W wyniku analizy 18 deklaracji środowiskowych organizacji polskich i brytyjskich stwierdzono, że istnieją wskaźniki, które są używane niemal w każdej deklaracji.7 Są to:
•
wskaźniki zużycia mediów energetycznych;
•
wskaźniki emisji: wskaźniki emisji zanieczyszczeń do atmosfery, wód, odpady.
Są one wymienione w zaleceniach Komisji 2003/532/WE i nazywane są odpowiednio: WOO – wskaźniki danych na wejściu oraz WOO – wskaźniki danych na wyjściu. W niektórych z przytoczonych deklaracji można spotkać się z zamieszczaniem
WWS – wskaźników mediów środowiskowych. WWS umożliwiają pomiar wpływu
organizacji na środowisko. Zamieszczenie takich wskaźników w deklaracji świadczy
pozytywnie o organizacji (na przykład przedstawienie wyniki badań środowiska
wodno-gruntowego na zanieczyszczenie metalami ciężkimi i substancjami ropopochodnymi).
7 B. Jaros, Propozycja wykorzystania wskaźników środowiskowych w Systemie Ekozarządzania i Audytu EMAS, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 2008, praca niepublikowana.
223
4. PRZYKŁADY ZASTOSOWANIA WSKAŹNIKÓW ŚRODOWISKOWYCH W DEKLARACJACH ŚRODOWISKOWYCH PRODUCENTÓW ENERGII W polskim systemie EMAS są zarejestrowane i mają sporządzone deklaracje
środowiskowe trzy elektrownie: Elektrownia Opole,8 Elektrownia Łaziska9 i Elektrociepłownia Wybrzeże.10 Deklaracje tych organizacji zostaną porównane z deklaracją
środowiskową elektrowni Damhead Creek w Wielkiej Brytanii (Damhead Creek Po­
wer Station).11
Zgodnie z rozporządzeniem EMAS deklaracje środowiskowe powinny w sposób
czytelny i zrozumiały informować o rozmiarach prowadzonej przez przedsiębiorstwo
działalności produkcyjnej. Z analizowanych deklaracji warunek ten spełnia w największym stopniu deklaracja środowiskowa Elektrowni Opole. Twórcy deklaracji
w wyczerpujący sposób przedstawili oddziaływanie elektrowni na środowisko poprzez prezentację wskaźników na wykresach. Każdy wykres posiada komentarz,
co jest szczególnie ważne w przypadku, gdy deklarację czyta osoba pragnąca upewnić
się, czy elektrownia spełnia wszelkie normy i jej działalność nie zagraża bezpieczeństwu.
Negatywnie należy ocenić deklarację elektrowni brytyjskiej, w której nie zamieszczono prawie w ogóle wskaźników środowiskowych zakładając, że podana informacja dotycząca dotrzymywania limitów określonych w pozwoleniu zintegrowanym będzie wystarczająca. W deklaracji wspomniano jedynie, że elektrownia emituje
głównie parę wodną i dwutlenek węgla, ilość pozostałych substancji czyli CO, NOx,
SO2 jest na dopuszczalnym poziomie i nie przekracza limitów określonych w pozwoleniu zintegrowanym. Jakość odprowadzanych ścieków podlega również stałemu
nadzorowi w oparciu o wymagane limity określone w pozwoleniu. W deklaracji brakuje rzetelnego przedstawienia tych wskaźników. Nie wiadomo jaka jest ilość emitowanego do powietrza CO2. Zamieszczono kilka wykresów, ale z powodu trudności
z odczytaniem wartości oraz brak korespondującego opisu są one nieczytelne dla
przeciętnego odbiorcy.
W deklaracji brytyjskiej elektrowni dużo miejsca poświęcono zagadnieniom
kompensacji przyrodniczej terenów zajętych pod elektrownię. Przeprowadzono spis
gatunków fauny i flory bytujących na terenie zakładu. Aby zachować żyjące gatunki
zbudowano specjalny staw, do którego przeniesiono zinwentaryzowane gatunki roślin i zwierząt. Takie potraktowanie zagadnienia być może świadczy o tym, że kierownictwo elektrowni w ten sposób pojmuje działalność zakładu związaną z ochroną
środowiska, a nie koncentruje się na tym, co i tak musi być zapewnione (normy śroDeklaracja środowiskowa 2007, BOT Elektrownia Opole S.A. [Dokument elektroniczny]. Tryb
dostępu: http://www.elopole.bot.pl/index.php?dzid=116&did=1661 [Data wejścia: 11-02-2009].
9 Deklaracja środowiskowa 2008, Południowy Koncern Energetyczny S.A. Elektrownia Łaziska
[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.ellaz.pl/download/Deklaracja_Srodowiskowa_
2008.pdf?tl=5 [Data wejścia: 12-02-2009].
10 Deklaracja środowiskowa 2008, Elektrociepłownia Wybrzeże [Dokument elektroniczny].
Tryb dostępu: www.emas.mos.gov.pl/pliki/deklaracje/EC%20Wybrzez_deklaracja_2008.pdf
[Data wejścia: 11-02-2009].
11 Damhead Creek Power Station Environmental Statement 2006 [Electronic document]. Access
mode: www.scottishpower.com/uploads/DamheadCreekEMASStatement2006.pdf [Accessed:
11-02-2009].
8
224
dowiskowe związane z emisją substancji). Idea kompensacji przyrodniczej jest ważnym punktem, który wymaga szerszego potraktowania w deklaracjach środowiskowych polskich elektrowni.
Kolejną ważną cechą deklaracji jest jej zwięzłość. Warunek ten spełniają
wszystkie analizowane deklaracje, oprócz deklaracji Elektrociepłowni Wybrzeże, liczącej 83 strony, (pozostałe deklaracje mają nie więcej niż 20 stron).
W rozporządzeniu EMAS stwierdzono, że deklaracja powinna być napisana prostym i jasnym językiem. Tu również budzi zastrzeżenia deklaracja Elektrociepłowni
Wybrzeże. Język, którym jest napisana, jest trudny, specjalistyczny. To sprawia, że
pomimo obrazujących deklarację wykresów, rysunków, trudno się ją czyta. W deklaracji przedstawiono prezentację ze zwięzłym zapisem danych, które wymagałyby
jednak komentarza.
W deklaracjach wymienia się najważniejsze cele środowiskowe, z których realizacji elektrownie „rozliczają się” przed odbiorcami oraz wyznacza się cele środowiskowe do realizacji w następnym roku. Jest to rozwiązanie stosowane we wszystkich
analizowanych w pracy deklaracjach.
Ciekawym rozwiązaniem prezentującym zużycie materiałów przez elektrownię
jest zastosowanie czytelnego bilansu „wejścia i wyjścia” zakładu. Taki schemat zamieściła w swojej deklaracji Elektrownia Opole. Na rysunku ukazano wielkości zużycia
podstawowych surowców, podstawowych emisji do atmosfery, ilości odpadów oraz
ścieków przypadających na 1 MWh wyprodukowanej energii.
W oparciu o przeanalizowane deklaracje środowiskowe zakładów przemysłowych działu energetyki wypunktowano, przy zastosowaniu zaleceń 2003/532/WE,
wskaźniki, które proponuje się do zamieszczania w deklaracjach środowiskowych tej
branży przemysłu (tabela 3). Można je w prosty sposób wyróżnić w postaci tabeli
w obszarach tematycznych właściwych dla wskaźników zrównoważonego rozwoju
Unii Europejskiej. Wskaźniki te mają za zadanie monitorować realizację Strategii
Zrównoważonego Rozwoju UE.12 Są one pogrupowane w dziesięciu obszarach tematycznych, które dotyczą:
•
rozwoju społeczno-gospodarczego;
•
wzorców zrównoważonej konsumpcji i produkcji;
•
wykluczenia społecznego;
•
zmian demograficznych;
•
zdrowia publicznego;
•
zmian klimatycznych i energii;
•
zrównoważonego transportu;
•
zasobów naturalnych;
•
globalnego partnerstwa;
•
dobrego zarządzania.
Proponuje się, aby w deklaracjach środowiskowych, w miarę możliwości, znalazły się powyżej wymienione obszary tematyczne, co oznacza, że organizacja w szeroki, odpowiadający rozumieniu zrównoważonego rozwoju sposób postrzega oddziaływanie na środowisko – w sposób (tabela 3).
12 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?
_pageid=1998,66119021,1998_66292168&_dad=portal&_schema=PORTAL [Data wejścia: 1203-2009].
225
Tabela 3. Propozycja przykładowych wskaźników dla deklaracji środowiskowych producentów energii Wskaźnik Jednostka miary Obszar tematyczny: Zmiany klimatyczne i energia
Emisja zanieczyszczeń energetycznych (pyłu, NO2, SO2, CO2, [mg/ MWh] CO, NOx) na jednostkę produkcji energii elektrycznej brutto
Obszar tematyczny: Zrównoważona produkcja
Produkcja „zielonej energii” pochodzącej ze spalania biomasy [MWh]
Obszar tematyczny: Zarządzanie odpadami
Ilość powstających odpadów
[kg]
Emisja hałasu [dB]
Zagospodarowanie mieszaniny żużlowo‐popiołowej
[%]
Wskaźniki zrzutu ścieków w odniesieniu do produkcji [m3/MWh]
Obszar tematyczny: Zrównoważona konsumpcja w budynkach zakładowych
Zużycie wody w budynkach organizacji
[m3/pracownik/rok]
Zużycie papieru A4 [ryzy papieru]
Obszar tematyczny: Zrównoważony transport
Wprowadzenie systemu car share/ green travel scheme dla [ilość inicjatyw/rok]
pracowników elektrowni
Obszar tematyczny: Zasoby naturalne
Kontrola parametrów ścieków: chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZT) do odbiornika, biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT) do odbiornika, [mg/dm3] siarczany do odbiornika, zawiesina do odbiornika, pH Wskaźnik jednostkowego zużycia wody [m3/MWh]
Obszar tematyczny: Dobre zarządzanie
Podnoszenie świadomości załogi w zakresie poprawy śro‐
(‐) dowiska naturalnego
Utrzymanie akredytacji EMAS
(‐) Publikacja deklaracji środowiskowej
Dotrzymywanie limitów określonych w pozwoleniu zinte‐
growanym Rodzaj wskaźnika z zalecenia EMASa WOO emisje WOO energia WOO odpady WOO emisje WOO usługi WOO emisje WOO materiały WOO materiały WOZ wdrażanie polityki i programów WOO emisje WOO materiały WOZ zaangażowanie pracowników WOZ wdrażanie polityki i programów WOZ zgodność coroczna publikacja
z wymaganiami WOZ zgodność (‐) z wymaganiami a) główne wskaźniki wraz z towarzyszącymi im kategoriami: WOO – wskaźniki osiągnięć operacyjnych,
WOZ – wskaźniki osiągnięć zarządczych, WWS – wskaźniki warunków środowiskowych
Źródło: opracowanie własne.
Zaleca się, aby wskaźniki dotyczyły ostatnich kilku lat. Jest to warunek spełniony we wszystkich analizowanych deklaracjach. Korzystnie również wygląda prezentacja wskaźników w odniesieniu do wymagań unijnych, bądź też limitów określonych
w pozwoleniu zintegrowanym (na przykład deklaracja Elektrowni Opole).
Po przeanalizowaniu deklaracji środowiskowych zakładów przemysłowych
działu energetyki można stwierdzić, że pomimo dostępu do bogatego zaplecza metodycznego dla opracowujących deklaracje środowiskowe, poszczególne elektrownie
w odmienny sposób przygotowały ten dokument. Deklaracja środowiskowa, której
226
ranga w systemie EMAS, z uwagi na proces komunikacji ze społeczeństwem, jest bardzo wysoka, może być przygotowana w sposób prosty i czytelny, jak deklaracja Elektrowni Opole. Niestety może też być napisana w sposób mało zrozumiały dla odbiorcy, jak deklaracja Elektrociepłowni Wybrzeże. Pomimo bogactwa zawartych w niej
treści, jej wartość dla przeciętnego odbiorcy jest znikoma.
***
Wykorzystanie wskaźników środowiskowych przez organizacje przygotowujące
deklaracje środowiskowe jest bardzo efektywnym narzędziem komunikacji ze społeczeństwem. Poprzez stosowane wskaźniki, porównanie ich wartości z normami
prawnymi, określonymi między innymi w pozwoleniach zintegrowanych, organizacje
mogą w sposób wiarygodny i zrozumiały informować społeczeństwo o osiągnięciach i
efektach swojej działalności w dziedzinie ochrony środowiska.
Mierniki wykorzystywane przez organizacje i podmioty gospodarcze stanowią
podzbiór wskaźników zrównoważonego rozwoju. Większość z przytoczonych przez
organizacje mierników związana jest z monitorowaniem wpływu organizacji na środowisko oraz informowaniem wszystkich zainteresowanych stron o osiąganych wynikach w zakresie ochrony środowiska. Dobrze jest, gdy w deklaracji organizacja nawiązuje do zrównoważonego rozwoju, nawet jeśli nie wprost, to w sposób pośredni
poprzez szerokie potraktowanie przedstawianych treści.
227
AGNIESZKA CIECHELSKA dr inż. Agnieszka Ciechelska – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BANKÓW ZE SZCZEGÓLNYM 3•5
UWZGLĘDNIENIEM RYZYKA ŚRODOWISKOWEGO
Abstract
SOCIAL RESPONSIBILITY OF BANKS WITH PARTICULAR CONSIDERATION
OF ENVIRONMENTAL RISK Expectations of the society (and non‐governmental organizations) in relation to financial sec‐
tor indicate awareness of the role played by financial institutions in creation of sustainable development. It is especially nowadays, the times of globalization, that they may efficiently influence directions of global financial flows, create financial markets enabling activities bene‐
ficial for sustainable development and have impact on the shape of policies so that they re‐
spect human rights, environment and strive for improvement of life quality. Owing to this, financial institutions should represent good practices as regards realization of sustainable development in its sector and involve society in decision‐making processes, among others by imposing requirement concerning appropriately prepared environmental assessments. 1. UWAGI WSTĘPNE W ramach działalności przedsiębiorstw zmierzającej do realizacji zrównoważonego rozwoju, dbających o rozwój społeczny i podniesienie jakości życia, rozwija się
koncepcja corporate governance. Stanowi ona odpowiedź na pytanie, jak daleko może
sięgać odpowiedzialność przedsiębiorstwa, jakich problemów i w jakim zakresie oraz
których grup interesariuszy powinna dotyczyć. W literaturze nie ma jednolitej definicji tego pojęcia.1 Początkowo rozumiano je jako skuteczną metodę kontroli menedżeZa przykład mogą posłużyć stwierdzenia: Corporate governance to system, przez który firmy są kierowane i sterowane w: A. Cadbury, The Report of the Committee on the financial aspects of Corporate Governance, październik 1992; Corporate governance zajmuje się minimalizowaniem kosztów transakcji zarządzania przedsiębiorstwem, w: C. Mayer, Paper written for inaugural lecture at Universite Libre de Bruxelles, Oxford University, Oxford, February 2000.
1
228
rów w sytuacji rozproszenia akcjonariatu. Obecnie przyjmuje się, że jest to zespół
mechanizmów stosowanych w przedsiębiorstwie w celu modelowania wielostronnych negocjacji i poszukiwania wpływów między wieloma różnymi interesariuszami.2 Oznacza to działania służące zapewnieniu właściwej równowagi pomiędzy interesami wszystkich interesariuszy poprzez kontrolę i koordynację zachowań różnych
mających własne interesy grup, które współdziałają z kadrą zarządzającą w celu efektywnej realizacji stawianych przed przedsiębiorstwem zadań.3 W efekcie działania
takie pozwalają przedsiębiorstwu na trwałą obecność w świadomości społeczeństwa
i dają większe szanse przetrwania na rynku.
Przedsiębiorstwa, które realizują działania ze sfery corporate governance można
podzielić na cztery grupy. Do pierwszej należą te, których działania tego rodzaju odnoszą się jedynie do własnych akcjonariuszy i klientów. Jednym z podstawowych
obowiązków firmy jest zapewnienie akcjonariuszom maksymalnego zwrotu z zainwestowanych środków. Jeżeli jednak jego działalność będzie wywoływać sprzeciw
społeczny, na przykład ze względu na generowane oddziaływania na środowisko,
wówczas akcjonariusze w obawie o utratę zysków, mogą naciskać na przedsiębiorstwo, aby podjęło aktywne działania zmierzające do zmiany jego postrzegania przez
konsumentów przynajmniej na tyle, aby ich przychody nie były zagrożone. Tego rodzaju działania wynikają z pobudek prawnych lub moralnych i mogą się wyrażać poprzez zmianę polityki przedsiębiorstwa, sposobu komunikacji z otoczeniem, zmianę
strategii. Innego rodzaju dobrowolne działania prośrodowiskowe lub prospołeczne
mogą być podejmowane tylko w sytuacji, kiedy spowoduje to korzystniejsze postrzeganie przedsiębiorstwa przez konsumentów i tym samym zwiększenie zysków.
Drugi rodzaj przedsiębiorstw to takie, które działania corporate governance realizują z myślą o interesach ekonomicznych i odpowiednim podziale ryzyka pomiędzy poszczególne grupy interesariuszy: dostawców, dystrybutorów, klientów, pracowników czy akcjonariuszy. Takie działania są niezbędne do zabezpieczenia realizacji własnych celów przedsiębiorstwa. Ta grupa jednostek poddawana jest społecznej
presji zewnętrznej, ale w celu realizacji celów wewnętrznych o charakterze ekonomicznym.
Trzecia grupa przedsiębiorstw adresuje swe działania do społecznie zorientowanych grup interesariuszy oczekujących, że rozpozna ono ich oczekiwania i włączy
je do swoich działań. Oczekiwania takie mogą się wiązać z przeciwdziałaniem długookresowemu bezrobociu czy też uwzględnianiem społecznego dobrobytu przyszłych
generacji. Problemem staje się otwarty charakter tego rodzaju relacji, gdyż wysuwane żądania mogą być sprzeczne, a każda grupa interesariuszy może mieć wpływ na
wielkość popytu. Przedsiębiorstwo, aby zabezpieczyć się przed tego rodzaju niekorzystnym wpływem, ogranicza więc swoją odpowiedzialność poprzez określenie, kto
może wysuwać takie żądania. Interesariusz musi mieć społeczną legitymację do wysuwania żądań. Kwestie, których one dotyczą muszą być istotne ze społecznego punktu widzenia i możliwe do realizacji. Przedsiębiorstwa należące do tej grupy kierują się
E. Berglof, E.von Thaden, The Changing Corporate Governance Paradigm: Implications for Tran­
sition and Developing Countries, Conference Paper, Annual World Bank Conference on Development Economics, Washington D.C., June 1999.
3 B. Rok, Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii
w Polsce, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2004, s. 36.
2
229
w wyborach przedmiotu i zakresu swojej społecznej odpowiedzialności przede
wszystkim względami moralnymi.
Czwarta grupa przedsiębiorstw kieruje się w swojej działalności wartościami
wyznawanymi przez klientów, którzy są zainteresowani dodatkową (w tym etyczną)
wartością produktu oraz działaniami względem pracowników i otoczenia zewnętrznego. Funkcjonowanie przedsiębiorstwa w danej społeczności w określony sposób
może bowiem stanowić społeczną wartość. Jeśli menedżerowie zdają sobie sprawę ze
społecznej wartości przedsiębiorstwa i oferowanych przez nie produktów i usług
oraz uwzględniają ją w swoich decyzjach, to mogą osiągać przewagę konkurencyjną
w stosunku do innych firm, które tej wartości nie dostrzegają.4 Przejrzystość i odpowiednia komunikacja stają się więc jednymi z najważniejszych czynników sukcesu
strategii rozwoju.5
W 1999 roku Rada Ministerialna OECD opracowała wytyczne w zakresie stosowania corporate governance i zaleciła stałe doskonalenie tego rodzaju mechanizmów
w poszczególnych krajach. Obecnie zasady OECD w zakresie corporate governance
obejmują:
•
popieranie przejrzystości i efektywności na rynku;
•
wsparcie działań na rzecz praw interesariuszy;
•
równe traktowanie wszystkich interesariuszy, włączając mniejszości i obcokrajowców;
•
identyfikację praw interesariuszy ustanowionych prawnie lub w drodze wielostronnych porozumień oraz aktywną współpracę pomiędzy korporacjami i interesariuszami mającą na celu poprawę dobrobytu, warunków pracy i finansowej
stabilności;
•
odpowiednie ujawnianie informacji związanych z korporacją, włączając sytuację
finansową, podejmowane działania, strukturę własności i zarządzanie;
zapewnienie strategicznej ciągłości korporacji, efektywny monitoring zarządza•
nia oraz raportowanie dla zarządu oraz akcjonariuszy.6
2. OCZEKIWANIA SPOŁECZNE WOBEC SEKTORA FINANSOWEGO Społeczne oczekiwania co do roli i odpowiedzialności sektora finansowego
w osiąganiu zrównoważonego rozwoju zostały sprecyzowane w deklaracji podpisanej przez ponad 200 organizacji społecznych w 2003 roku w Collevecchio (Collevec­
chio Declaration on Financial Institutions and Sustainability).7 Wzywa ona instytucje
finansowe do przyjęcia sześciu zobowiązań i podjęcia natychmiastowej aktywności
celem ich wdrożenia, jako sposobu na uzyskanie społecznej legitymacji do działania.
W tym celu instytucje finansowe powinny zobowiązać się do:
4 M. Jeucken, Sustainable Finance and Banking. The Financial Sector and the Future of the Planet,
Earthscan Publications, London and Sterling 2001, p. 38-40.
5 B. Rok, Odpowiedzialny biznes..., op.cit., s. 36.
6 Responsible Investment in Focus: How leading public pension funds are meeting the challenge,
The United Nations Environment Programme Finance Initiative, The United Kingdom Social
Investment Forum, 2007, p.80. [Electronic document]. Access mode: http://www.unepfi.org/
fileadmin/documents/infocus.pdf [Accessed: 11-02-2009].
7 Collevecchio Declaration on Financial Institutions and Sustainability, Collevecchio 2003.
230
1.
Uwzględniania zasady zrównoważonego rozwoju w swoich działaniach poprzez:
–
monitorowanie wielkości oddziaływań społecznych i środowiskowych
powodowanych przez wszystkie przedsięwzięcia, do realizacji których
bank się przyczynił poprzez jakikolwiek rodzaj swej działalności – kredytowej, inwestycyjnej, gwarancyjnej czy doradczej;
–
podejmowanie stałych działań w celu minimalizacji tych oddziaływań;
w tym celu zaleca się opracowanie własnych wskaźników, celów i strategii
działania;
–
aktywne promowanie zrównoważonego rozwoju poprzez programy zmierzające do poprawy jakości środowiska lub warunków życia społeczeństwa, na przykład podjęcie działań na rzecz zwiększenia w portfelu kredytowym liczby przedsiębiorstw korzystających z odnawialnych źródeł energii lub przedsiębiorstw kierujących się dobrymi praktykami; można to zrealizować poprzez zastosowanie preferencyjnych warunków kredytowania
lub zachęt do określonego zachowania aktualnych kredytobiorców;
w skrajnych przypadkach, gdy brak ze strony kredytobiorców woli zmiany
w pożądanym kierunku, bank mógłby odmówić wsparcia;
–
podjęcie wszelkich działań, aby personel banku był w stanie realizować zasadę zrównoważonego rozwoju i wdrażać przyjęte polityki, cele i strategie;
premie dla pracowników powinny być powiązane z realizacją założonych
zadań dla realizacji zrównoważonego rozwoju.
2.
Zachowania zasady „nie szkodzić” poprzez:
–
opracowanie odpowiednich procedur screeningowych, dzięki którym możliwe będzie zakwalifikowanie danego przedsięwzięcia do odpowiedniego
dalszego etapu realizacji, konsultacji z interesariuszami lub odrzucenia,
w zależności od możliwych oddziaływań społecznych i środowiskowych;
podejście takie w pełni realizuje zasadę ostrożności;
–
uzależnienie zaangażowania finansowego od stosowania dobrych praktyk
lub międzynarodowych standardów; niezbędnym minimum w tym zakresie powinna być zgodność danego przedsięwzięcia z zapisami międzynarodowych porozumień (konwencji, aktów prawnych), respektowanie praw
człowieka i równego udziału wszystkich grup społecznych.
3.
Ponoszenia odpowiedzialności:
–
międzynarodowe instytucje finansowe powinny ponosić pełną odpowiedzialność za społeczne i środowiskowe koszty wspieranych przez nie
przedsięwzięć, w zależności od wielkości ryzyka, jakie one kreują i akceptują;
–
konieczne jest przyzwolenie instytucji finansowych na realizację nowoczesnego podejścia do kwestii długu zewnętrznego krajów rozwijających się;
możliwości spłaty długu zależą nie tylko od możliwości ekonomicznych,
ale również od społecznych i środowiskowych makrosystemu; konieczne
jest wypracowanie nowego podejścia do tego problemu, gdyż równowaga
tych trzech elementów została zachwiana i kierując się wyłącznie aspektami ekonomicznymi (między innymi maksymalizacją zysku instytucji kredytujących) nie będzie możliwe wyjście z tej sytuacji.
231
4.
Uznania prawa interesariuszy do współdecydowania poprzez:
–
prowadzenie społecznych konsultacji i uwzględnianie prawa do sprzeciwu
wobec sposobu realizacji bądź przedmiotu transakcji; konsultacje społeczne mogą stać się dobrym sposobem na dopasowanie realizowanej przez
instytucje finansowe polityki, celów, procedur i standardów do wymogów
zrównoważonego rozwoju;
–
respektowania prawa do wpływu na decyzje dotyczące zarządzania i realizacji transakcji przez instytucję finansową oraz tworzenie (bądź wspieranie takiego tworzenia) odpowiednich regulacji w tym zakresie.
5.
Zachowania przejrzystości działań poprzez:
–
obowiązek rocznego raportowania działań na rzecz zrównoważonego
rozwoju z uwzględnieniem międzynarodowych standardów raportowania.
–
wdrażanie polityki jawności informacji, zwłaszcza przy dużych przedsięwzięciach; instytucje finansowe muszą opracować określone standardy,
aby zachować informacje handlowe nie narażając klientów, a z drugiej
strony zaspokoić zainteresowanie opinii publicznej.
6.
Wdrażania zasad corporate governance i kreowania nowych rynków finansowych poprzez:
–
rozwijanie polityki społecznej poprzez aktywny udział instytucji finansowych w tworzeniu regulacji lub mechanizmów rynkowych zdolnych
w większym stopniu internalizować społeczne i środowiskowe efekty zewnętrzne;
–
rozwój zrównoważonych kierunków działania.
Społeczeństwo oczekuje od instytucji finansowych działań w interesie społecznym poprzez promocję działań służących ochronie środowiska, przestrzeganie praw
człowieka i sprawiedliwość społeczną. W szczególności instytucje finansowe powinny unikać i zniechęcać swoich klientów do korzystania z rajów podatkowych lub spekulacji walutowych powodujących niestabilność rynków. Powinny dążyć do podejmowania działań długookresowych, co może dawać lepsze efekty w zakresie osiągania zrównoważonego rozwoju i do tego samego nakłaniać klientów poprzez na przykład korzystniejszą ofertę. Cele te powinny stać się permanentną cechą oferowanych
produktów i usług oraz sposobu działania.8
3. KODEKSY DOBRYCH PRAKTYK W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA Powszechnie uważa się, że sektor bankowy jest sektorem środowiskowo „czystym”. W rzeczywistości ta ocena może się odnosić jedynie do oddziaływania bezpośredniego i to w odniesieniu do poszczególnych przedsiębiorstw, a nie całej branży.
Jednak negatywne oddziaływania sektora bankowego na środowisko należy rozpatrywać w kontekście współfinansowania różnego rodzaju działań, w tym często bardzo negatywnie oddziałujących na środowisko. Zaangażowanie banków w takie
Implementing the Collevecchio Declaration on Financial Institutions and Sustainability, [Electronic document]. Access mode: http://www.evb.ch/es/p25001979.html [Accessed: 11-02-2009].
8
232
przedsięwzięcia może skutkować poważnym sprzeciwem rządów i społeczności międzynarodowej. W celu zmniejszenia ryzyka środowiskowego (pośredniego – generowanego przez klientów i bezpośredniego – głównie zużycia energii) i działania zgodnego z zasadami corporate governance bank może przyjmować następujące strategie
działania:
•
ograniczanie kosztów poprzez minimalizację zużycia wody, papieru i innych
czynników produkcji;
•
zmianę wizerunku poprzez finansowanie edukacji ekologicznej, czy też sponsoring organizacji ekologicznych;
•
oferowanie nowych „zielonych” produktów;
•
stosowanie kryteriów środowiskowych we wszystkich przejawach działalności,
a zwłaszcza uwzględnianie ryzyka środowiskowego;
•
zmiana filozofii całej organizacji na bardziej zrównoważoną.
O zainteresowaniu sektora finansowego kwestiami środowiskowymi świadczą
porozumienia: Statement by Financial Institutions on the Environment and Sustainable Development, zainicjowane w 1972 roku9 przez UNEP (United Nations Environment Programme) i adresowane do banków oraz inicjatywa sektora ubezpieczeniowego
Statement of Environmental Commitment by the Insurance Industry podjęta w 1995
roku. Porozumienie adresowane do sektora bankowego podpisało ponad 200 sygnatariuszy, najwięcej z Niemiec, Polski, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Austrii oraz Kanady. Głównym celem tego porozumienia było prowadzenie dialogu pomiędzy różnymi
instytucjami w branży finansowej, koordynowanego przez UNEP. W efekcie w 1999
roku ponad 60% sygnatariuszy wprowadziło specjalne produkty lub usługi finansowe związane ze zrównoważonym rozwojem. Sygnatariusze zobowiązali się traktować
rozwój zrównoważony jako fundamentalny aspekt skutecznego zarządzania reprezentując przekonanie, że instytucje finansowe mogą się znacząco przyczynić do osiągania zrównoważonego rozwoju. W treści porozumienia zostały określone zasady
informowania i współpracy ze społeczeństwem, w tym wsparcia klientów w działaniach redukujących ich własne ryzyko środowiskowe. W zakresie prowadzenia działalności operacyjnej sygnatariusze deklarują, że:
•
popierają podejście prewencyjne w ochronie środowiska;
•
będą przestrzegać przepisów prawnych w tym zakresie i dążyć do integracji
kwestii środowiskowych z czynnościami bankowymi, zarządzaniem aktywami
i podejmowaniem decyzji gospodarczych;
•
ryzyko środowiskowe będzie integralną częścią ocenianego i uwzględnianego
ryzyka instytucji w operacjach krajowych i międzynarodowych;
•
będą podejmowali wysiłki na rzecz realizacji najlepszej praktyki zarządzania
środowiskowego, w tym oszczędnego wykorzystania zasobów naturalnych oraz
będą rozwijali współpracę z innymi instytucjami gospodarczymi stosującymi
wysokie standardy środowiskowe; jednocześnie praktyki te będą okresowo weryfikowane, w miarę rozwoju w tej dziedzinie, a uzyskane wyniki środowiskowe
porównywane z założonymi celami.10
Porozumienie zostało zrewidowane w 1997 roku, przy czym nie miało to wpływu na jego
główne cele, a jedynie było związane ze zmianami zachodzącymi w sektorze bankowym.
10 UNEP Statement by Financial Institutions on the Environment and Sustainable Development,
UNEP, May 1997. [Electronic Document]. Access mode: http://www.unepfi.org/signatories/
statements/fi/index.html [Accessed 13-02-2009].
9
233
Do porozumienia Statement of Environmental Commitment by the Insurance In­
dustry przystąpiło 85 instytucji ubezpieczeniowych i reasekuracyjnych. Sygnatariusze
wyrazili przekonanie, że rozwój ekonomiczny może się odbywać tylko z uwzględnieniem dobrobytu społecznego i środowiska, bo w przeciwnym razie koszty społeczne,
środowiskowe i finansowe będą stale rosły. Jednocześnie mają świadomość, że sektor
ubezpieczeniowy odgrywa znaczącą rolę w zarządzaniu i redukcji ryzyka środowiskowego, zwłaszcza jeśli chodzi o redukcję emisji zanieczyszczeń, korzystanie z zasobów naturalnych, zmian klimatycznych, zapobieganie stratom środowiskowym oraz,
że jest zmuszony podjąć próbę identyfikacji możliwych rozwiązań w tym zakresie.
Sygnatariusze deklarują otwarty dialog z interesariuszami, co może poprawić społeczną odpowiedzialność za zmiany środowiskowe i umożliwić wypracowanie efektywnych ram działania na rzecz zrównoważonego rozwoju.11
4. RYZYKO ŚRODOWISKOWE Sektor finansowy jest narażony na kombinację pośredniego i bezpośredniego
ryzyka środowiskowego. Instytucje finansowe radzą sobie z takim ryzykiem w różny
sposób: opracowują specjalne procedury kredytowe lub produkty uwzględniające
kryteria środowiskowe i społeczne. Zmiany te są widoczne zarówno w dużych korporacjach bankowych, jak i w mniejszych, zwłaszcza niszowych instytucjach. Nie są jednak one powszechne, zwłaszcza jeśli chodzi o całościowy, zintegrowany system zarządzania ryzykiem środowiskowym.12 Do ryzyka o charakterze pośrednim można
zaliczyć ryzyko utraty reputacji, a do ryzyka o charakterze bezpośrednim – ryzyko
polityczne, społeczne, ekologiczne oraz pogorszenia zdrowia i utraty życia.
Ryzyko utraty reputacji można rozumieć jako prawdopodobieństwo, że dana
instytucja stanie się przedmiotem negatywnej kampanii społecznej. Skutkiem takiej
kampanii mogą znacznie wzrosnąć koszty działalności takiej instytucji poprzez:
•
naruszenie wartości marki;
•
osłabienie lojalności (morale) pracowników;
•
ograniczenie możliwości rekrutacji pracowników;
•
ograniczenie, a w skrajnych przypadkach uniemożliwienie prowadzenia działalności.13
Prawdopodobieństwo stania się przedmiotem takiej kampanii, jak również
wielkość poniesionych z tego tytułu kosztów zależy głównie od rodzaju, wielkości
i lokalizacji banku. Bardziej narażone na ten rodzaj ryzyka są duże uniwersalne banki,
które działają w krajach o dobrze rozwiniętym systemie organizacji pozarządowych.
Od bojkotów społecznych są silnie uzależnione również banki detaliczne, gdyż straty
UNEP Statement of Environmental Commitment by the Insurance Industry, [Electronic Document]. Access mode: http://www.unepfi.org/signatories/statements/ii/index.html [Accessed
13-02-2009].
12 S. Labatt, R.R. White, Environmental Finance. A Guide to Environmental Risk Assessment and Financial Products, John Wiley and Sons, Inc., New Jersey 2002, p.101.
13 Project finance: a sustainable future? SEE risk briefing, EIRIS, July 2006, p. 7. [Electronic document]. Access mode: http://www.eiris.org/files/research%20publications/ seeriskprojectfinancejul06.pdf [Accessed: 11-02-2009].
11
234
na skutek utraty klientów będą zwykle znacznie wyższe niż w bankach specjalistycznych.
Ryzyko utraty reputacji może być też następstwem ryzyka o charakterze bezpośrednim, oznaczającym, że na skutek określonych kwestii środowiskowych instytucja
finansowa, zaangażowana w dane przedsięwzięcie ponosi straty finansowe. Do ryzyka o charakterze bezpośrednim zaliczyć należy ryzyko polityczne, środowiskowe
(ekologiczne, pogorszenia zdrowia i utraty życia) i społeczne.
Ryzyko polityczne oznacza możliwość ustanowienia przepisów prawnych zabraniających czy ograniczających ze względu na ochronę środowiska, działalności
określonego rodzaju. W efekcie może to generować dla instytucji finansowej trudności w ściąganiu należności czy założonej realizacji projektu.
Ryzyko ekologiczne, pogorszenia zdrowia i utraty życia jest związane z naturalną zmiennością i zdarzeniami (powodzie, trzęsienia ziemi) jak i z ryzykiem o charakterze antropogenicznym. Ekspozycja na ryzyko może powodować skutki dotyczące
zmian ludzkiego zdrowia, poziomu dobrobytu społecznego, jakości życia, czy wartości elementów ekosystemów. Ten rodzaj ryzyka może poważnie ograniczyć zwrot
z inwestycji w przypadku wystąpienia nieoczekiwanych procesów przyrodniczych,
w tym również zagrożeń ludzkiego zdrowia i życia.
Ryzyko społeczne i określone skutki społeczno-ekonomiczne, co najmniej
w skali lokalnej lub regionalnej powoduje niemal każde przedsięwzięcie. Jednak zwykle nadaje się im zbyt niską rangę uważając, że oddziaływania społecznoekonomiczne są stałe w czasie i są podobne dla większości przedsięwzięć, dlatego też
można je pominąć lub wystandaryzować. Tymczasem zjawiska te ulegają ciągłym
zmianom, chociażby ze względu na zmiany poziomu dobrobytu społecznego. Ponadto
mają one cały szereg skutków pośrednich nieraz wywołanych mało istotnym oddziaływaniem.14 Ryzyko społeczne oznacza możliwość wystąpienia negatywnych skutków między innymi w następujących obszarach: zmiany na rynku pracy, zmiany
w wydatkach konsumpcyjnych i inwestycyjnych, zmiany cech populacji, zmiany warunków lokalowych i warunków życia czy zmiany na rynku usług lokalnych.15 Zaangażowanie społeczności lokalnej w procesy decyzyjne może dawać solidne podstawy
do redukcji ewentualnych strat.
Na największe ryzyko środowiskowe narażone są te instytucje finansowe, które
dostarczają, pośrednio lub bezpośrednio, kapitału na realizację określonego przedsięwzięcia. Poziom tego ryzyka uzależniony jest między innymi od sektora, którego
dotyczy projekt i prawnych regulacji środowiskowych w kraju realizacji finansowanego przedsięwzięcia. Szacuje się, że najwyższe ryzyko środowiskowe generują
przedsięwzięcia z sektora energetyki i przemysłu rafineryjnego. Natomiast do przedsięwzięć o najniższym poziomie ryzyka można zaliczyć większość przedsięwzięć realizowanych w modelu partnerstwa publiczno-prywatnego.16 Jeśli chodzi o ryzyko
Przykładowo wysiedlenia zakłócają dotychczasowy sposób życia – następuje utrata możliwości produkcyjnych i źródeł utrzymania, struktury społeczne ulegają zmianom, a więzi społeczne często zostają zerwane, zmniejsza się też poczucie bezpieczeństwa i przynależności kulturowej. Źle zarządzane ryzyko społeczne w takiej sytuacji może powodować długookresowe
zubożenie społeczeństwa i różnego rodzaju społeczne patologie.
15 J. Glasson, Socio­economic impacts 1: overview and economic impacts, in: P.Morris, R. Therivel,
Methods of Environmental Impact Assessment, UCL Press, London 1998.
16 Project finance..., op.cit., p.9.
14
235
środowiskowe związane z regulacjami prawnymi to do najmniej ryzykownych krajów
należą: Australia, Japonia i kraje europejskie, a kraje Azji, Ameryki Łacińskiej, Afryki
i Bliskiego Wschodu oceniane są jako kraje wysokiego prawnego ryzyka środowiskowego.17
Działalność instytucji finansowych może być istotnie zagrożona ze względu na
występowanie ryzyka środowiskowego lub społecznego. Z tego też względu konieczne jest skuteczne nim zarządzanie. Banki mogą decydować się na uwzględnianie kwestii środowiskowych i społecznych tylko w odniesieniu do dużych klientów i przedsięwzięć. Jednak mogą też zabezpieczać się w odniesieniu do ryzyka generowanego
przez mniejszych klientów poprzez odpowiednią konstrukcję umów i doradztwo.
Mimo konieczności zarządzania ryzykiem środowiskowym instytucje finansowe nie
powinny być odpowiedzialne za politykę swoich klientów, ani też za zarządzanie ich
biznesem. Dla ułatwienia takich działań instytucje finansowe opracowały zestaw zasad dobrej praktyki Equator Principles18 mających na celu opracowanie i wdrożenie
podstawowych standardów, pozwalających na wyłączenie z finansowania inwestycji,
które nie spełniają minimalnych wymogów, na określenie, w jakich obszarach projekt
musi zostać poprawiony oraz nakłanianie klientów do spełnienia standardów środowiskowych i społecznych.19 Generalnie zasady oceniania projektów według Equator Principles opierają się na podstawowych elementach oceny oddziaływania na środowisko. Dzięki temu negatywne oddziaływania środowiskowe i społeczne projektu
mogą być zminimalizowane, uniknione lub skompensowane, co może przynieść korzyści instytucjom finansowym, kredytobiorcom i pozostałym interesariuszom.
Deklarację Equator Principles podpisało już 41 instytucji. Szacuje się, że 80%
zrealizowanych w tym czasie projektów zostało podporządkowanych Equator Princi­
ples.20 Według porozumienia finansowanie projektów oznacza zarówno bezpośrednie
zaangażowanie finansowe w przedsięwzięcia, jak też zabezpieczenie przez ryzykiem
(na przykład udzielenie gwarancji). Wdrożenie proponowanych w porozumieniu zasad zapewnia, że finansowane projekty będą realizowane w społecznie odpowiedzialny sposób i będą uwzględniać praktyki zarządzania środowiskowego. W ten sposób instytucje finansowe stają się promotorami zrównoważonych praktyk wśród interesariuszy.21 Porozumienie przewiduje 9 grup działań pozwalających na uwzględnienie kwestii środowiskowych i społecznych w finansowaniu przedsięwzięć:
•
wstępny przegląd (screening) i kategoryzacja projektu;
•
ocena środowiskowa i społeczna;
•
wdrożenie standardów społecznych i środowiskowych;
•
opracowanie planu działania i systemu zarządzania ryzykiem środowiskowym
projektu;
•
konsultacje społeczne i informacja;
•
opracowanie mechanizmu zgłaszania skarg i wniosków;
17
Ibidem.
18 Ibidem,
p. 3.
Principles, Profits, or Just PR? Triple P investments under the Equator Principles, BankTrack,
2004.
20 Project finance...., op.cit.
21 The „Equator Principles”. A financial industry benchmark for determining, assessing and man­
aging social and environmental risk in project financing, preamble, 2006. [Electronic document]
Access mode: www.equator-principles.com [Accessed: 11-02-2009].
19
236
•
•
niezależny przegląd;
niezależny monitoring i raportowanie.22
Wszystkie te działania powinny być przeprowadzane w odniesieniu do wszystkich projektów, których wartość przekracza 10 mln dolarów. W zależności od rodzaju
instytucji finansowych różne może być ich narażenie na ryzyko i różne możliwości
(strategie) zabezpieczenia przed nim.
5. UWAGI KOŃCOWE Pojęcie ryzyka jest dla instytucji finansowych pojęciem podstawowym i kluczowym przy opracowywaniu różnego rodzaju produktów. Jeżeli dana instytucja przyjmie zobowiązanie, że chce działać na rzecz zrównoważonego rozwoju, będzie wówczas uwzględniać ryzyko środowiskowe w swojej działalności. Możliwa jest także sytuacja, że instytucja finansowa nie jest zainteresowana podejmowaniem działań
w tym zakresie, ale zapisy prawne powodują, że staje się ona odpowiedzialna za
szkody powstałe w środowisku mimo, że jedynie w sposób pośredni się do nich przyczyni. Wówczas analiza ryzyka środowiskowego jest niezbędnym elementem obniżenia własnego ryzyka działalności, a tym samym sposobem na obniżenie kosztów.
Inną strategią jest przegląd własnego systemu zarządzania środowiskowego
oraz takiego systemu u klienta (zwykle w sytuacji, gdy bank jest instytucją
wspierającą inną instytucję finansową w realizacji inwestycji) lub poddanie kontroli
zarówno systemu zarządzania, jak i projektu przedsięwzięcia (w sytuacji, gdy bank
jest bezpośrednio zaangażowany w finansowanie projektu). W ramach analizy sposobu zarządzania ryzykiem przez instytucje finansowe, należy ocenić politykę i strategię, narzędzia oceny ryzyka, wypełnianie przyjętych zobowiązań środowiskowych
i monitoring, raportowanie i dialog ze społeczeństwem oraz działania i innowacje
w związku z finansowaniem projektów. System zarządzania ryzykiem środowiskowym pomaga określić zasady, według których można przypisać klientowi odpowiednie rodzaje ryzyka i przewidzieć ewentualną, związaną z tym odpowiedzialność kredytodawcy.
Podstawowym narzędziem w tym zakresie są oceny środowiskowe, głównie
oceny oddziaływania na środowisko i oceny ryzyka środowiskowego. Pozwalają one
przede wszystkim na identyfikację ryzyka, a następnie na kwalifikację ocenianego
przedsięwzięcia do jednej z kategorii, jak to przewidują Equator Principles, w zależności od poziomu generowanego ryzyka. Przypisanie do odpowiedniej kategorii powoduje zróżnicowany zakres dalszych analiz. Najbardziej ryzykowna kategoria
przedsięwzięć wymaga każdorazowo konsultacji z ekspertami, projekty z drugiej kategorii są konsultowane tylko w zakresie specyficznego ryzyka w danej sytuacji, a dla
projektów o najniższym ryzyku eksperci zewnętrzni oceniają zidentyfikowane kwestie dla losowo wybranych projektów. Taka analiza jest zamawiana i opłacana przez
klienta, aby decyzja banku o podjęciu finansowania lub jego zaniechaniu była możliwie niezależna. Ocena środowiskowa ze względu na konieczność informowania i społecznych konsultacji, może też być bardzo istotnym narzędziem redukcji ryzyka utraty reputacji oraz budowy dobrych relacji z interesariuszami.
22
Ibidem.
237
Odpowiednia reakcja instytucji finansowych na ryzyko utraty reputacji może im
zapewnić przewagę konkurencyjną. Najprostszym sposobem byłoby przyjęcie standardów dotyczących ryzyka tak, aby ograniczyć możliwości krytyki przez organizacje
pozarządowe. Jednak samo ich przyjęcie nie gwarantuje sukcesu. Konieczne jest również wprowadzenie zintegrowanego systemu zarządzania ryzykiem, w tym środowiskowym. W kontekście zagrożenia utratą reputacji instytucja musi uwzględniać możliwości pojawienia się uwag krytycznych, różnych punktów widzenia oraz różnych
interesów wszystkich grup interesariuszy. Banki są w o tyle korzystnej sytuacji, że
w trakcie swojej działalności zyskują bogate doświadczenie we współpracy z interesariuszami, między innymi poprzez ich aktywizowanie, współpracę z NGO, inwestorami i społecznościami lokalnymi. W sytuacji niezadowolenia społecznego współpraca może polegać głównie na dialogu i informowaniu o wielkości i rodzaju narażenia
na ryzyko oraz sposobów zarządzania nim.
W większości instytucji obowiązują określone polityki, wypracowane praktyki
i narzędzia. Jednak mimo to często społeczeństwo nie otrzymuje wystarczająco jasnych komunikatów. Przyczyną takiego stanu rzeczy mogą być wewnętrzne procedury zachowania poufności danych dotyczących klientów lub indywidualnych rozwiązań w zakresie procedur i polityk (ich ujawnienie może osłabić pozycję konkurencyjną). Zarządzanie ryzykiem środowiskowym mogącym wywołać utratę reputacji jest
ważne również ze względu na fakt, że 85% konsumentów postrzega pozytywnie to
przedsiębiorstwo, które stosuje zrównoważone praktyki w swojej działalności.
Jednak obecnie wydaje się mało prawdopodobne, że konsument wybierze określony
bank ze względu na jego działalność środowiskową lub społeczną.
238
ROZDZIAŁ IV FINANSOWE ASPEKTY DZIAŁAŃ NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU FINANCIAL ASPECTS OF ACTIONS TOWARDS SUSTAINABLE DEVELOPMENT PIOTR P. MAŁECKI dr Piotr P. Małecki – Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie OPŁATY EKOLOGICZNE 4•1 O CHARAKTERZE SANKCJI W POLSKIM PRAWIE OCHRONY ŚRODOWISKA
Abstract
ENVIRONMENTAL FEES OF SANCTION TYPE IN POLISH ENVIRONMENTAL PROTECTION LAW The paper concerns environmental fees of sanction type that are used in Poland. They consti‐
tute a certain type of extraordinary financial consequences related with non‐compliance with some legal regulations regarding environmental protection. These include increased, addi‐
tional and other fees without specified name. They are related with the following basic fees: for using the environment, mining activity, lack of network of vehicle collection, substances depleting ozone layer, exclusion of farmlands and forests from production, and also with product fees. The paper shows detailed description and ordering of Polish environmental fees of sanction type. There is description of their rates, procedures of imposing them and direc‐
tions in which financial means obtained in this way are distributed. Obowiązujące w polskim prawie ochrony środowiska opłaty ekologiczne są dobrze znane i opisane w literaturze naukowej. Zgodnie z przyjętą ogólną definicją,1
w myśl której są to opłaty kierowane docelowo (przynajmniej w części) na konta
funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz innych funduszy ekologicznych, zaliczyć do nich należy następujące opłaty (należności): za korzystanie ze środowiska, usuwanie drzew i krzewów, działalność górniczą, z tytułu użytkowania
obiektów i obszarów związanych z gospodarką wodną, handlu uprawnieniami do
emisji, składania wniosków o pozwolenie zintegrowane, za brak sieci zbierania pojazdów (wycofanych z eksploatacji), substancje zubożające warstwę ozonową, zastępcze za niewykupienie wymaganej ilości energii odnawialnej, za wyłączenie gruntów rolnych i leśnych z produkcji oraz produktowe.
Istnieje natomiast, obok wymienionych, także spora grupa obciążeń finansowych powiązanych z korzystaniem ze środowiska, ale o nieco innym charakterze.
1 P. Małecki, Polskie opłaty ekologiczne związane z użytkowaniem obiektów i obszarów gospo­
darki wodnej. w: Wdrażanie rozwoju zrównoważonego: strategie i instrumenty, red. M. Urbaniec,
E. Havalach. Wyd. Educator, Częstochowa 2008.
240
Są one bowiem swego rodzaju sankcjami za nieprzestrzeganie niektórych przepisów
prawa z zakresu ochrony środowiska, a nie – jak typowe opłaty ekologiczne – płatnościami w zamian za możliwość korzystania ze środowiska. Pomimo tego noszą także
nazwę opłat.
1. SANKCYJNE OPŁATY EKOLOGICZNE Do opłat ekologicznych o charakterze sankcji zalicza się w Polsce podwyższone
opłaty ekologiczne oraz dodatkowe opłaty ekologiczne. Obowiązują także w jednym
wypadku opłaty sankcyjne, ale niewystępujące pod żadną nazwą szczegółową. Opłaty
sankcyjne (podwyższone, dodatkowe i inne) powiązane są z następującymi podstawowymi opłatami ekologicznymi za:
•
korzystanie ze środowiska;
•
działalność górniczą;
•
brak sieci zbierania pojazdów;
•
substancje zubożające warstwę ozonową;
•
wyłączenie gruntów rolnych i leśnych z produkcji;
•
produktowymi.
Sankcyjne opłaty ekologiczne (tabela 1) różnią się od opłat podstawowych także
tym, że nie stanowią kosztu uzyskania przychodu w ujęciu podatkowym. Są one
w sensie księgowym pozostałymi kosztami operacyjnymi (w większości przypadków), podobnie jak kary ekologiczne, natomiast w ujęciu podatkowym bezpośrednio
obciążają wynik finansowy. Wynika to w szczególności z odpowiednich zapisów w
ustawach: o podatku dochodowym od osób prawnych2 oraz o podatku dochodowym
od osób fizycznych.3
Podwyższone opłaty ekologiczne uiszczają zatem te podmioty, które korzystają
ze środowiska bez wymaganego pozwolenia lub innej podobnej decyzji. Natomiast
dodatkowe opłaty ekologiczne ponoszone są na ogół wtedy, gdy zobowiązane do tego
podmioty nie dokonały wpłaty właściwej opłaty ekologicznej w określonym terminie
lub wpłaciły ją w wysokości niższej od należnej.
2 Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (t.j. Dz.U. 2000, nr
54, poz. 654 z późn. zm.)
3 Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. 2000, nr
14, poz. 176 z późn. zm.)
241
Tabela 1. Charakterystyka ekologicznych opłat sankcyjnych (podwyższonych i dodatkowych) obowiązujących w Polsce Rodzaj opłaty powiązanej Za emisję gazów i pyłów Za pobór wód i odprowadzanie ścieków Za składowanie odpadów Za działalność górniczą 242
Przyczyna powstania obowiązku Forma opłaty Wysokość opłaty brak wymaganego pozwolenia podwyższona
sześciokrotność opłaty podstawowej brak wymaganego pozwolenia podwyższona
sześciokrotność opłaty podstawowej brak decyzji zatwierdzającej instrukcję eksploata‐
cji składowiska odpadów lub decyzji określającej sposób i miejsce magazynowania odpadów
składowanie odpadów w miejscu na ten cel nie‐
przeznaczonym składowanie odpadów na terenach o szczególnych walorach przyrodniczych pozbywanie się odpadów w wodach śródlądo‐
wych lub morskich wydobywanie kopaliny bez wymaganej koncesji lub z rażącym naruszeniem jej warunków podwyższona
0,05 jednostkowej stawki opłaty pod‐
stawowej za każdą dobę składowania podwyższona
poszukiwanie lub rozpoznawanie złóż bez wyma‐
ganej koncesji poszukiwanie lub rozpoznawanie złóż z rażącym naruszeniem warunków koncesji bezzbiornikowe magazynowanie substancji w górotworze bez wymaganej koncesji bezzbiornikowe magazynowanie substancji lub składowanie odpadów w górotworze z rażącym naruszeniem warunków koncesji składowanie odpadów w górotworze bez wyma‐
ganej koncesji nadzwyczajnaa)
0,1 jednostkowej stawki opłaty pod‐
stawowej za każdą dobę składowania
0,15 jednostkowej stawki opłaty pod‐
stawowej za każdą dobę składowania
stukrotność jednostkowej stawki opłaty podstawowej osiemdziesięciokrotność jednostko‐
wej stawki podstawowej opłaty eks‐
ploatacyjnej
50 000 zł za km2 terenu podwyższona
podwyższona
nadzwyczajnaa)
nadzwyczajnaa) trzykrotność opłaty podstawowej (określonej w koncesji) nadzwyczajnaa) 8 000 zł za jeden m3 wykorzystanej przestrzeni
nadzwyczajnaa) trzykrotność opłaty podstawowej (określonej w koncesji) nadzwyczajnaa) dziesięciokrotność jednostkowej stawki opłaty za składowanie odpadów
Akty prawne, na mocy których obowiązują opłaty sankcyjne Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz.U. 2008 nr 25 poz. 150 z późn. zm.) Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. –
Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. 2001, nr 27, poz. 96 z późn. zm.) Za brak sieci zbie‐ nieuiszczenie opłaty podstawowej pomimo wyda‐ dodatkowa
rania pojazdów nia decyzji administracyjnej w tej sprawie Za substancje zubożające war‐
stwę ozonową nieuiszczenie opłaty podstawowej we właściwej wysokości lub wymaganym terminie dodatkowa
nieuiszczenie opłaty podstawowej pomimo wyda‐ dodatkowa
Produktowe za opakowania, ba‐ nia decyzji administracyjnej w tej sprawie terie i akumulato‐
ry, oleje smarowe oraz opony nieuiszczenie opłaty podstawowej pomimo wyda‐ dodatkowa
Produktowe za sprzęt elektryczny nia decyzji administracyjnej w tej sprawie i elektroniczny Należność jedno‐
razowa za wyłą‐
czenie gruntów rolnych oraz grun‐
tów leśnych z produkcji Roczna za wyłą‐
czenie gruntów rolnych oraz grun‐
tów leśnych z produkcji wyłączenie niezgodnie z przepisami ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych wyłączenie bez decyzji zezwalającej podwyższona
podwyższona
niezakończenie w wymaganym czasie rekultywacji podwyższona
gruntów połowa opłaty podstawowej Ustawa z dnia 20 stycznia 2005 roku o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz.U. nr 25, poz. 202 z poźn. zm.)
połowa opłaty podstawowej Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową (Dz.U. nr 121, poz. 1263 z późn. zm.)
połowa opłaty podstawowej Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej (Dz.U. nr 63, poz. 639 z późn. zm.)
połowa opłaty podstawowej Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycz‐
nym i elektronicznym (Dz.U. nr 180, poz. 1495)
dwukrotność należności podstawowej Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. 2004, nr 121, 10% należności podstawowej poz. 1266.) trzykrotność należności podstawowej
a) Ustawa – Prawo geologiczne i górnicze nie określa tej opłaty żadną nazwą szczegółową.
Źródło: opracowanie własne.
243
2. OPŁATY PODWYŻSZONE Wysokość opłaty podwyższonej związanej z opłatami za korzystanie ze środowiska jest zróżnicowana i różnie kalkulowana w zależności od rodzaju opłaty podstawowej. Wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza, jak też pobór wód oraz odprowadzanie ścieków (do wód lub do ziemi) wymaga pozwolenia w postaci decyzji
administracyjnej wydawanej przez uprawniony do tego organ. W przypadku braku
takiej decyzji podmiot korzystający ze środowiska jest zobligowany do zapłacenia
opłaty podwyższonej. W tych przypadkach opłata podwyższona jest wyższa od opłaty
podstawowej o 500%.
Bardziej skomplikowane zasady dotyczą opłat podwyższonych za składowanie
odpadów (umieszczanie na składowisku). Obowiązek ich uiszczania wiąże się przede
wszystkim z brakiem dwu rodzajów wymaganych decyzji administracyjnych – decyzji
zatwierdzającej instrukcję eksploatacji składowiska oraz decyzji określającej sposób
i miejsce magazynowania odpadów. Wysokość opłaty podwyższonej za składowanie
odpadów zależy przy tym nie tylko od ilości i rodzaju składowanych odpadów, tak jak
w przypadku opłaty podstawowej, ale też od czasu ich składowania.
W przypadku składowania odpadów bez decyzji zatwierdzającej instrukcję eksploatacji składowiska odpadów opłata podwyższona określona jest w wysokości 0,05
jednostkowej stawki opłaty za umieszczenie odpadów na składowisku za każdą dobę
składowania. Tak więc na przykład przechowywanie na składowisku 1 tony niesegregowanych odpadów komunalnych1 przez 100 dni, bez posiadania wymienionej
decyzji, skutkuje koniecznością uiszczenia opłaty podwyższonej w wysokości 500 zł
(100 zł * 0,05 * 100 dni). Podobnie ma się rzecz w wypadku braku decyzji określającej sposób i miejsce magazynowania odpadów.
Występują jeszcze trzy szczególne przypadki skutkujące obowiązkiem ponoszenia opłaty podwyższonej za niewłaściwe postępowanie z odpadami. Odnosi się to do
następujących sytuacji:
•
składowanie odpadów w miejscu do tego celu nieprzeznaczonym;
•
pozbywanie się odpadów na terenach o szczególnych walorach przyrodniczych;
•
umieszczanie odpadów w wodach śródlądowych lub morskich.
W razie składowania odpadów w miejscu do tego nieprzeznaczonym podmiot
korzystający ze środowiska ponosi opłaty podwyższone w wysokości 0,1 jednostkowej stawki opłaty podstawowej (za umieszczenie odpadów na składowisku). Natomiast w sytuacji pozbycia się odpadów nad brzegami zbiorników wodnych (szczególnie w strefach ochronnych ujęć wód i na terenach wypływu wód z warstw wodonośnych), na terenach parków narodowych i rezerwatów przyrody, terenach leśnych,
uzdrowiskowych bądź też przeznaczonych na cele rekreacyjno-wypoczynkowe, obowiązuje opłata podwyższona w wysokości 0,15 jednostkowej stawki opłaty podstawowej. W obu wymienionych przypadkach tak określona opłata ponoszona jest za
każdą dobę składowania.
Nieco inaczej ustala się podwyższoną opłatę za składowanie odpadów w wypadku pozbycia się ich do wód śródlądowych (powierzchniowych i podziemnych),
Jednostkowa stawka opłaty za umieszczenie na składowisku niesegregowanych odpadów
komunalnych wynosi 100 zł za tonę; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 października
2008 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska (Dz.U. nr 196, poz. 1217).
1
244
morskich wód wewnętrznych lub wód morza terytorialnego. Jest ona bardzo wysoka,
wynosi bowiem stukrotność jednostkowej stawki opłaty podstawowej za umieszczenie odpadów na składowisku.
Opłaty podwyższone za korzystanie ze środowiska są więc stosunkowo dotkliwe dla podmiotów korzystających ze środowiska w sposób niezgodny z prawem,
głównie ze względu na ich wysokość. Istnieje jednak możliwość ich odraczania,
zmniejszania, a nawet umarzania. Nastąpić to może tylko w przypadku spełnienia
szeregu różnych warunków. Organem upoważnionym do odroczenia, zmniejszenia
lub umorzenia podwyższonej opłaty za korzystanie ze środowiska jest marszałek województwa.
Wpływy z opłat podwyższonych za korzystanie ze środowiska są rozdysponowywane na zasadach analogicznych jak opłaty podstawowe. Stanowią więc one przychody funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej wszystkich szczebli według
określonego klucza rozdziału określonego w ustawie – Prawo ochrony środowiska.2
Mniej znanym rodzajem opłat ekologicznych są opłaty roczne i należności jednorazowe za wyłączenie gruntów rolnych oraz gruntów leśnych z produkcji i przeznaczenie ich na cele nierolnicze i nieleśne. Środki z nich pochodzące kierowane są
wprawdzie nie do funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej, ale do innych
funduszy ekologicznych – Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych oraz do Funduszu
Leśnego. Dlatego też zalicza się je do opłat o charakterze ekologicznym. W tym przypadku także obowiązują w określonych sytuacjach opłaty (należności) podwyższone.
Dotyczy to trzech sytuacji. Po pierwsze, w przypadku, gdy grunty rolne lub leśne zostały wyłączone z produkcji niezgodnie z przepisami ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych,3 sprawca takiego wyłączenia zobowiązany jest do uiszczenia opłaty
podwyższonej (jednorazowej) w wysokości dwukrotności należności podstawowej.
Aby grunty rolne lub leśne mogły zostać przeznaczone na cele nierolnicze lub nieleśne, konieczne jest dokonanie stosownej zmiany w planie zagospodarowania przestrzennego. Po drugie, niezależnie od tego, wyłączenie z produkcji gruntów rolnych
lub leśnych wymaga decyzji zezwalającej wydanej przez uprawniony do tego organ.
Brak takiej decyzji skutkuje podwyższeniem należności podstawowej o 10%. Po trzecie, w przypadku niezakończenia w wymaganym czasie, rekultywacji gruntów zdewastowanych – w efekcie przeznaczenia ich na cele nierolnicze lub nieleśne – obowiązuje opłata podwyższona. Stanowi ona trzykrotność opłaty podstawowej (rocznej).
3. OPŁATY DODATKOWE W określonych przypadkach obowiązują opłaty dodatkowe za brak sieci zbierania pojazdów. W razie niedokonania wpłaty należnej opłaty wrakowej za brak sieci
w wymaganej wysokości przez podmiot do tego zobowiązany, Główny Inspektor
Ochrony Środowiska wydaje decyzję, w której sam określa wysokość zobowiązania.
Niewykonanie tej decyzji w odpowiednim terminie skutkuje koniecznością poniesienia dodatkowej opłaty za brak sieci – w wysokości połowy kwoty należnej. Środki
z tytułu dodatkowych opłat za brak sieci zbierania pojazdów kierowane są, tak jak
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska. (t.j. Dz.U 2008 nr 25, poz. 150).
Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. 2004, nr 121, poz.
1266).
2
3
245
opłaty podstawowe z tego tytułu, na rachunek bankowy Narodowego Funduszu
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Opłaty dodatkowe występują również w powiązaniu z opłatami za substancje
zubożające warstwę ozonową (tak zwane substancje kontrolowane). Procedura ustalania tych opłat jest podobna jak w przypadku dodatkowych opłat za brak sieci zbierania pojazdów. Dotyczy to sytuacji, gdy podmiot do tego zobowiązany nie dokonał
należnej wpłaty we właściwej wysokości lub wymaganym terminie. Marszałek województwa ustala wówczas w drodze odpowiedniej decyzji administracyjnej dodatkową opłatę za substancje kontrolowane. Jej wysokość stanowi połowę niewpłaconej
kwoty z tytułu opłaty podstawowej. Środki z opłat dodatkowych za substancje zubożające warstwę ozonową kierowane są do urzędów marszałkowskich, a stamtąd ostatecznie – po potrąceniu niewielkiej kwoty – na konto Narodowego Funduszu Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Zasady analogiczne, tak jak w przypadku opłat dodatkowych za brak sieci zbierania pojazdów, dotyczą dodatkowych opłat powiązanych z opłatami produktowymi.
W wypadku, gdy podmiot zobowiązany do uiszczenia opłaty produktowej podstawowej nie dokonał wpłaty w ogóle bądź też w wysokości niższej od należnej, wówczas odpowiedni organ wydaje stosowną decyzję, w której określa wysokość zaległej
należności. W odniesieniu do opłat produktowych za opakowania, baterie i akumulatory, oleje smarowe oraz opony organem tym jest marszałek województwa, a w przypadku opłat za zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny – Główny Inspektor Ochrony
Środowiska.4 Niewykonanie decyzji wymienionych organów powoduje konieczność
poniesienia dodatkowej opłaty produktowej. Jej wysokość stanowi połowę kwoty
należnej opłaty podstawowej. Środki z tytułu dodatkowych opłat produktowych za
opakowania, baterie i akumulatory, oleje smarowe oraz opony kierowane są do urzędów marszałkowskich, a stamtąd ostatecznie – po potrąceniu niewielkiej kwoty – na
konto NFOŚiGW. Środki z tytułu dodatkowych opłat produktowych za sprzęt elektryczny i elektroniczny stanowią w całości przychód NFOŚiGW.
4. INNE OPŁATY SANKCYJNE Ostatnią grupę opłat, dla których obowiązują w określonych przypadkach opłaty
o charakterze sankcyjnym, stanowią opłaty za działalność górniczą. Dzielą się one na
opłaty eksploatacyjne (za wydobywanie kopalin) oraz koncesyjne (za poszukiwanie
i rozpoznawanie złóż oraz za bezzbiornikowe magazynowanie substancji i składowanie odpadów w górotworze). Opłaty sankcyjne za działalność górniczą mają charakter nienazwanych opłat nadzwyczajnych5 i są ponoszone w przypadku prowadzenia
takiej działalności bez wymaganej koncesji lub z rażącym naruszeniem jej warunków.
W wypadku wydobywania kopaliny w taki sposób obowiązuje podwyższona opłata
Obowiązujące w Polsce opłaty produktowe dzielą się na dwie grupy i funkcjonują w oparciu
o dwie różne regulacje prawne – ustawę z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie
depozytowej (Dz.U. nr 63, poz. 639 z późn. zm.) oraz ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym
sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. nr 180, poz. 1495).
5 W ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. 2001, nr 27, poz. 96
z późn. zm.), na mocy której obowiązują opłaty za działalność górniczą, nie występuje ani nazwa opłata dodatkowa, ani też opłata podwyższona.
4
246
stanowiąca osiemdziesięciokrotność stawki podstawowej opłaty eksploatacyjnej dla
danego rodzaju kopaliny, pomnożona przez jej ilość wydobytą bez wymaganej koncesji. Zróżnicowane są podwyższone opłaty za działalność polegającą na poszukiwaniu
i rozpoznawanie złóż oraz na magazynowaniu substancji i składowaniu odpadów
w górotworze.
W przypadku poszukiwania (rozpoznawania) złóż kopalin bez wymaganej koncesji obowiązuje opłata w wysokości 50000 zł za każdy kilometr kwadratowy terenu,
na którym prowadzona jest taka działalność. Natomiast gdy działalność ta prowadzona jest na podstawie koncesji, ale z rażącym naruszeniem jej warunków, to wówczas
opłata sankcyjna stanowi trzykrotną wysokość opłaty podstawowej ustalonej
w przyznanej koncesji. Podobnie ma się rzecz, gdy chodzi o bezzbiornikowe magazynowanie substancji (składowanie odpadów) w górotworze. Gdy podmiot prowadzący
taką działalność nie posiada na to wymaganej koncesji, uiszcza opłatę nadzwyczajną
w wysokości 8000 zł za jeden metr sześcienny wykorzystanej przestrzeni, a gdy
w sposób rażący narusza warunki koncesji – trzykrotną wysokość opłaty podstawowej (określonej w koncesji). Ponadto za składowanie odpadów w górotworze bez
wymaganej koncesji obowiązuje opłata sankcyjna stanowiąca dziesięciokrotność jednostkowej stawki opłaty za składowanie odpadów. Dotyczy to każdej tony składowanego w ten sposób odpadu.
Opłaty nadzwyczajne (sankcyjne) za działalność górniczą ustalają różne instytucje. W przypadku opłat za prowadzoną bez wymaganej koncesji działalność w zakresie poszukiwania lub rozpoznawania złóż kopalin jest to starosta powiatu, a w zakresie bezzbiornikowego magazynowania substancji (składowania odpadów) w górotworze, jak również poszukiwania i rozpoznawania złóż kopalin w granicach obszarów morskich – minister właściwy do spraw środowiska. W wypadku prowadzenia
działalności z powyższego zakresu z rażącym naruszeniem warunków koncesji, opłaty ustala organ, który daną koncesję wydał.
Zebrane środki pochodzące z opłat sankcyjnych za działalność górniczą rozdysponowywane są w sposób analogiczny jak opłaty podstawowe. Oznacza to (poza
drobnymi wyjątkami), że 60% kwot wpływa na konto gminy (gmin), na terenie której
prowadzona jest działalność górnicza, a pozostała cześć (40%) przekazywana jest do
NFOŚiGW.
*** W artykule przedstawiono pewien mniej znany obszar stosowania opłat ekologicznych w Polsce, jakimi są opłaty ekologiczne o charakterze sankcyjnym – podwyższone, dodatkowe i inne. Zidentyfikowano znaczną liczbę opłat tego typu. Warto podkreślić duże zróżnicowanie opłat w zależności od przyczyny konieczności ich poniesienia. Zwracają też uwagę znaczne różnice w zakresie wysokości stawek opłat sankcyjnych czy też sposobu ich naliczania. Niestety, w oficjalnej sprawozdawczości statystycznej brak jest danych szczegółowych. Istnieją tylko informacje liczbowe zagregowane,6 dotyczące wysokości wpływów z opłat ekologicznych o charakterze sankcyjnym. Nie ma więc możliwości, bez podjęcia bardzo szczegółowych badań, przeprowadzenia oceny kształtowania się tych opłat w dłuższym okresie. Brak jest też danych do dokonania porównania z powiązanymi opłatami podstawowymi.
Na przykład podaje się wielkości łączne zaległej (wraz z odsetkami) oraz dodatkowej opłaty
produktowej. Por. Ochrona środowiska 2008, GUS, Warszawa 2008, s. 503.
6
247
BARBARA KRYK dr hab. Barbara Kryk, prof. US – Uniwersytet Szczeciński SYSTEM FINANSOWANIA 4•2 OCHRONY ŚRODOWISKA A DZIAŁALNOŚĆ PROEKOLOGICZNA PRZEDSIĘBIORSTW Abstract
SYSTEM OF ENVIRONMENTAL PROTECTION FINANCING AND PRO‐ENVIRONMENTAL ACTIVITY OF COMPANIES Putting the concept of sustainable development into practice makes firms take proper protec‐
tive actions. Inspiring firms to do so makes it necessary to employ proper tools, including eco‐
nomic tools that are included in the system of environmental protection financing. The paper attempts to state if environmental protection system is effective and if its instruments per‐
form their functions. The analysis of statistical data allowed to give a ‘yes’ answer to the aforementioned questions. Koncepcja zrównoważonego rozwoju coraz bardziej wkomponowuje się w organizacyjno-gospodarczą rzeczywistość Polski, czego przejawem jest między innymi
racjonalizacja postaw i zachowań przedsiębiorstw względem środowiska przyrodniczego. Firmy chcąc utrzymać się na rynku muszą być konkurencyjne. Jednym z warunków konkurencyjności jest uwzględnianie celów ekologicznych w celach i strategiach działalności przedsiębiorstwa oraz prowadzenie związanych z tym odpowiednich działań proekologicznych. Swego rodzaju egzekwowanie odpowiedzialności ekologicznej przedsiębiorstw i zachęcanie do niej odbywa się za pomocą różnorodnych
środków. Jednym z nich jest system finansowania ochrony środowiska.
System finansowania ochrony środowiska funkcjonuje w Polsce prawie 20 lat.
Jego głównym celem jest zapewnienie odpowiednich środków pieniężnych na ochronę środowiska oraz dążenie do polepszenia jego stanu poprzez zmniejszenie obciążenia zanieczyszczeniami. Do ich realizacji system finansowania ochrony środowiska
wykorzystuje wiele instrumentów o różnym charakterze, które z jednej strony stymulują podejmowanie działalności proekologicznej między innymi przez przedsiębiorstwa, a z drugiej wpływają na powstanie strumieni pieniężnych.
248
1. ISTOTA SYSTEMU FINANSOWANIA OCHRONY ŚRODOWISKA System finansowania ochrony środowiska jest integralną częścią systemu finansowego państwa. Jest to zespół instytucji, instrumentów ekonomicznych, norm, zasad
oraz przepisów prawnych określających sposoby i tryb gromadzenia oraz wykorzystania zasobów pieniężnych na przedsięwzięcia proekologiczne w celu poprawy jakości środowiska przyrodniczego.1
W Polsce system finansowania ochrony środowiska został ukształtowany prawie 20 lat temu, czyli na długo przed przystąpieniem do Unii Europejskiej. Oczywiście
jest on modyfikowany odpowiednio do zmian zachodzących w otoczeniu i oparty na
filozofii oraz źródłach prawa odmiennych niż system unijny charakteryzujący się podejściem technologicznym, zobowiązującym użytkowników środowiska do bezwzględnego respektowania standardów produktowych i emisyjnych. W polskim prawie działalność proekologiczna od lat była ukierunkowana na osiągnięcie efektów
środowiskowych.2 Dążąc do osiągnięcia tego celu skonstruowano odpowiednie instrumenty ekonomiczne, których zadaniem jest inspirowanie przedsiębiorstw do
optymalizacji procesów produkcyjnych i oszczędnego korzystania z zasobów i walorów środowiska przyrodniczego, eliminowanie z rynku produktów, których wytwarzanie jest niekorzystne dla przyrody i ludzi, internalizacja kosztów zewnętrznych
działalności gospodarczej przedsiębiorstw oraz gromadzenie środków finansowych
na przedsięwzięcia ochronne. Elementy systemu finansowania ochrony środowiska
w Polsce przedstawiono w tabeli 1.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwie podstawowe funkcje instrumentów
ekonomicznych. Są to:
•
funkcja bodźcowa (motywacyjna, stymulacyjna) polegająca na stymulowaniu
podmiotów rynkowych, w tym przedsiębiorstw, do podejmowania działań proekologicznych w sposób zapewniający minimalizację społecznych kosztów
ochrony środowiska;
•
funkcja dochodotwórcza (transferowa) polegająca na gromadzeniu środków
finansowych, a następnie ich redystrybucji (transferze) na finansowanie przedsięwzięć chroniących środowisko, zgodnych z celami polityki ekologicznej.3
Niekiedy wyróżnia się jeszcze dwie funkcje:
•
informacyjną – polegającą na przekazywaniu sygnałów o istotnych zagrożeniach
środowiskowych oraz o potrzebie odpowiednich zachowań podmiotów lub też
wskazującą preferowane w danym czasie dziedziny działalności i rodzaje działań (na przykład fundusze unijne lub środki z Ekofunduszu są przeznaczane na
cele lub dziedziny o szczególnym znaczeniu);
•
fiskalną – polegającą na oddziaływaniu instrumentów na budżety publiczne
w związku z finansowaniem ochrony środowiska.
1 System finansowania ochrony środowiska w Polsce, red. J. Famielec, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Kraków 2005, s. 31.
2 Zarządzanie środowiskiem, red. B. Poskrobko, PWE, Warszawa 2007, s. 119.
3 K.Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, Ochrona środowiska, PWE, Warszawa 2001, s. 139.
249
Tabela 1. Elementy systemu finansowania ochrony środowiska w Polsce Kryterium wyodrębnienia Instytucjonalne Instrumentalne System finansowania ochrony środowiska Sektor publiczny:
• budżet państwa i budżety jednostek samorządu terytorialnego • ekologiczne fundusze celowe • Fundacja Ekofundusz, fundacje ekologiczne • banki państwowe • przedsiębiorstwa publiczne
Sektor prywatny:
• przedsiębiorstwa • BOŚ S.A. i banki komercyjne • towarzystwa leasingowe i fundusze inwestycyjne • fundacje ekologiczne • gospodarstwa domowe • zagraniczne instytucje finansowe
Instrumenty ekonomiczne:
• o charakterze danin publicznych (opłaty pełnią też funkcję bodźcową i pozyskiwania funduszy) • o charakterze rynkowym (rynki pozwoleń na emisję, kredyty inwestycyjne, obligacje, leasing, udziały kapitałowe) • zachęty finansowe (dotacje, ulgi i zwolnienia podatkowe, kredyty i pożyczki preferencyjne, umorzenia części kwoty pożyczki, umorzenia części lub całości kar ekologicznych) • ekologiczne zabezpieczenia finansowe (zastawy ekologiczne, systemy depozytowe, ubezpieczenia ekologiczne) • o charakterze bodźców finansowych – restrykcyjnych (administracyjne kary pie‐
niężne za przekraczanie norm emisji zanieczyszczeń i nieprzestrzeganie przepisów ekologicznych, zaliczanie kar i odszkodowań oraz odsetek od kar ekologicznych do kategorii wydatków niestanowiących kosztów uzyskania przychodów, zwiększają‐
cych podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym, odszkodowania ekologiczne)
Źródło: opracowanie na podstawie: System..., op.cit., s. 32, Zarządzanie środowiskiem..., op.cit., s. 130.
Zgodnie z założeniami instrumenty ekonomiczne, a zatem i system finansowania ochrony środowiska, stale zachęcają do racjonalnego korzystania ze środowiska
i obniżania poziomu emitowanych zanieczyszczeń, zwłaszcza w przypadku, gdy
zmniejszają się koszty redukcji emisji.4 Instrumenty te stwarzają możliwość porównywania przez dany podmiot rynkowy kosztów redukcji zanieczyszczania środowiska czy racjonalizacji zużycia jego zasobów z poziomem obciążeń ekologicznych
związanych z korzystaniem ze środowiska i jego zanieczyszczaniem. Coraz częściej
można zauważyć, że przedsiębiorstwa, biorąc pod uwagę długookresowy cel działalności, dokonują takiego porównania i podejmują określone działania:
•
różnego typu przedsięwzięcia inwestycyjne mające zapobiegać powstawaniu
zanieczyszczeń (inwestycje zintegrowane) lub zmniejszać ilość i jakość powstałych zanieczyszczeń (inwestycje końca rury);
4 H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Wyd. C.H. Beck,
Warszawa 1996.
250
•
•
wprowadzają ekoinnowacje produktowe i technologiczne;
wprowadzają nowe rozwiązania w zakresie organizacji i zarządzania o charakterze ekologicznym (zarządzanie środowiskowe, które może być połączone
z wdrożeniem programów Czystszej Produkcji, systemu według norm z serii ISO
14000 czy EMAS).
Oceny skuteczności instrumentów ekonomicznych, a zatem pośrednio całego
systemu finansowania ochrony środowiska w odniesieniu do przedsiębiorstw, można
dokonać w różny sposób. W niniejszym opracowaniu przyjęto jako podstawę do oceny skuteczności sytemu i jego narzędzi analizę:
•
polutogenności przedsiębiorstw w skali gospodarki oraz liczby przedsiębiorstw
wytwarzających zanieczyszczenia;
•
kosztów bieżących ochrony środowiska;
•
liczebności przedsiębiorstw wdrażających różne formy zarządzania środowiskiem.
2. ANALIZA POLUTOGENNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW Przedsiębiorstwa mają między innymi obowiązek stosowania najlepszych dostępnych technik w obszarze produkcji i ochrony środowiska, w celu ograniczania
uciążliwości produkcji dla środowiska oraz podejmowania innych różnorodnych
działań to umożliwiających. Wydatki inwestycyjne poniesione przez przedsiębiorstwa na ochronę środowiska w latach 1990-2006 poskutkowały ograniczeniem polutogenności i liczby zakładów szczególnie uciążliwych dla środowiska.5
W badanym okresie następował systematyczny spadek emisji gazów i pyłów do
powietrza (tabela 2).
W 2005 roku ilość zanieczyszczeń gazowych była o około 15% mniejsza niż w
1990 roku, a ilość zanieczyszczeń pyłowych w tym samym okresie zmniejszyła się
prawie o 77%. Można więc powiedzieć, że osiągnięto duży sukces w zakresie ograniczania emisji pyłów i problem ten jest w znacznym stopniu opanowany. Obecnie skupić się należy na ograniczaniu emisji gazów. Ten rodzaj zanieczyszczeń powietrza był
zaliczony do jednego z obszarów problemowych w procesie akcesji Polski do UE. W
związku z tym wydłużono okres dostosowawczy dla sektorów i dziedzin gospodarki,
które przyczyniają się do wytwarzania większości tych zanieczyszczeń, aby mogły
poczynić odpowiednie inwestycje ograniczające emisję gazów. Potwierdzeniem pozytywnych skutków działań proekologicznych podejmowanych przez przedsiębiorstwa
jest zmiana liczby zakładów uznawanych za szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza (tabela 3).
5 Szerzej o inwestycjach proekologicznych w: B.Kryk, Źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce w okresie transformacji, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008.
251
Tabela 2. Całkowita emisja głównych zanieczyszczeń powietrza i ich dynamika w latach 1990‐2005 Wyszczególnienie Zanieczyszczenia gazowe Dynamika 1990 =100 Zanieczyszczenia pyłowea Dynamika 1990 =100 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 [tys. ton] (gigagramy) 388764 359501 384103 372803 347719 339190 332755 325815 316060 326690 324280 332762 100 92,5 98,8 95,9 89,4 87,2 85,6 83,8 81,3 84,0 83,4 85,6 1950 1308 1250 1130 871 815 464
b 491b 473b 476b 443b 457b 100 67,1 64,1 57,9 44,7 41,8 23,8 25,2 24,3 24,4 22,3 23,4 10001­ ­20000 20001­ ­50000 50001 i więcej 3 0,2
1 0,1
‐ ‐
21 1,3
10 0,6
14 0,8
a) dla lat 1990-1999 emisja ze źródeł stacjonarnych, dla lat 2000-2004 ze źródeł stacjonarnych i mobilnych; b) zmiana metodyki szacowania
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2007, s. 217, 231.
Tabela 3. Zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza według wielkości emisji w latach 1995 i 2006 Wielkość emisji [ton/rok] Wyszczególnienie Ogółem 25 i mniej 1 605 100,0 1652 100,0 542 33,8 200 12,1 26­100 101­500 501­ ­1000 1001­ ­2000 2001­ ­5000 5001­ ­10000 23 1,4 39 2,3 9 0,6 21 1,3 1995 Zanieczyszczenia pyłowe Zakłady: • w liczbach bezwzględnych • w odsetkach Zanieczyszczenia gazowe (bez CO2) Zakłady: • w liczbach bezwzględnych • w odsetkach 252
521 32,4
397 24,7
77 4,8
32 2,0
368 22,3
727 44,0
163 9,9
89 5,4
2006 Zanieczyszczenia gazowe (bez CO2) Zakłady: • w liczbach bezwzględnych • w odsetkach Zmiana % w stosunku do 1995 roku Zanieczyszczenia gazowe (bez CO2) Zakłady: • w liczbach bezwzględnych • w odsetkach Zmiana % w stosunku do 1995 r. 1407 100,0 824 58,6 408 29,0
141 10,0
20 1,4
7 0,5
(‐) (‐) (‐) (‐) (‐) (‐)
(‐) (‐)
(‐) (‐)
‐12,3 +52,0 ‐21,7 ‐64,5 ‐74,0 ‐78,1 ‐69,5 ‐100,‐ ‐100,0 ‐100,0 (‐) 1661 100,0 +0,5 542 32,6 +171,0 409 24,6
+11,1
480 28,9
‐34,0
79 4,8
‐51,5
42 2,5
‐52,8
36 2,2 ‐7,7 28 1,7 +33,3 19 1,1
‐9,5
17 1,0
+70,0
9 0,5
‐35,7
Źródło: opracowanie na podstawie: Ochrona środowiska 2007..., op.cit., s. 237.
Tabela 4. Odpady wytworzone w ciągu roku i ich dynamika w latach 1999‐2006 Wyszczególnienie Ogółem [tys. ton], w tym: • odpady (z wyłączeniem • odpadów komunalnych) • odpady komunalne Dynamika, 1990 = 100, Ogółem • odpady (z wyłączeniem komunalnych) • odpady komunalne 1990 1995 154 959 143 861 11 098 100 100 100 133 647 122 662 10 985
86,2 85,3 99,0
2000 2001 2002 137 647 125 484 12 226
134 919 123 810 11 109
128 403 117 894 10 509
88,9 87,2 110,2
87,1 86,0 100,1
82,9 81,9 94,7
2003 130 476 120 551 9 925 84,2 83,8 89,4 2004 2005 2006 133 763 124 004 9 759
133 956 124 602 9 354
133 340 123 463 9 877
86,3 86,2 87,9
86,4 86,6 84,3
86,1 85,8 89,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska 2006, 2007..., op.cit., s. 324, 341.
253
W przypadku zanieczyszczeń pyłowych w 2006 roku ogólna liczba zakładów
uciążliwych była o 198 (12,3%) mniejsza niż w 1995 roku. Ogromna zmiana nastąpiła
w przypadku zakładów emitujących ponad 5001 ton pyłów na rok – obecnie takich
zakładów właściwie już nie ma. Natomiast zakłady emitujące od 1001-5000 ton rocznie stanowią łącznie już tylko 1% ogółu zakładów uciążliwych. Było ich 55, a jest 14.
Większość zakładów emitujących pyły (58,6% ogółu) stanowią zakłady wytwarzające
25 i mniej ton pyłów rocznie. W ciągu 11 lat ich liczba zwiększyła się o ponad 50%.
Na przykładzie powyższej analizy widoczny jest ogromny wysiłek tych przedsiębiorstw w zakresie ograniczania emisji pyłów.
W przypadku zanieczyszczeń gazowych, w 2006 roku ogólna liczba zakładów
emitujących gazy była o 0,5% większa (9 zakładów) niż w 1995 roku. Pomimo tego
widać korzystne zmiany w strukturze tych zakładów. W badanym okresie zmniejszyła się liczba zakładów emitujących:
•
50001 i więcej ton gazów na rok (o 5 zakładów, czyli około 36% stanu wyjściowego);
•
od 10001 do 20000 ton na rok (o 2 zakłady, 10% stanu wyjściowego);
•
od 101 do 5000 ton na rok (łącznie o 381 zakładów, około 38% stanu wyjściowego).
Zwiększyła się natomiast liczba zakładów emitujących:
•
25 i mniej ton gazów na rok;
•
od 26 do 100 ton na rok;
•
od 5001 do 10000 ton na rok;
•
od 20001 do 50000 ton na rok.
Nastąpiły wyraźne, pozytywne zmiany w przynależności przedsiębiorstw do
poszczególnych grup według wielkości emisji (przechodzenie z grupy o wysokiej
emisji do grup o mniejszej polutogenności), co wskazuje na wysiłki podjęte przez
przedsiębiorstwa w zakresie ograniczania ilości emitowanych gazów.
Zmniejszenie polutogenności dotyczyło również odpadów. W badanym okresie
z roku na rok zmniejszała się ilość odpadów wytwarzanych (tabela 4).
W 2006 roku odpady wytworzone w ciągu roku (z wyłączeniem odpadów komunalnych) stanowiły niecałe 86% stanu z 1990 roku. Dynamika masy odpadów wytwarzanych przez przedsiębiorstwa była zawsze niższa niż odpadów ogółem czy odpadów komunalnych, co wskazuje na dążeniu firm do minimalizacji ilości odpadów.
W całym badanym okresie udział poszczególnych rodzajów odpadów w łącznej masie
odpadów wytwarzanych pozostawał na zbliżonym poziomie (tabela 5).
Tabela 5. Struktura odpadów wytwarzanych w ciągu roku w latach 1990‐2006 [%] Wyszczególnienie Ogółem: • odpady (z wyłączeniem komunalnych) • odpady komunalne
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 100,0
92,8 7,2
100,0
91,8 8,2
100,0
91,1 8,9
100,0
91,8 8,2
100,0
91,8 8,2
100,0
92,4 7,6
100,0
92,7 7,3
100,0 100,0 93,0 92,6 7,0 7,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 4.
254
2006 O swego rodzaju sukcesie w ograniczaniu ilości wytwarzanych odpadów świadczy fakt, że w latach 1990-2006 ogólna liczba zakładów wytwarzających odpady
zwiększyła się o ponad 17%, czyli z 1436 w 1990 roku do 1686 w 2006 roku (tabela 6).
Mniejszą masę odpadów generuje większa liczba przedsiębiorstw. Nie tylko zakłady
„stare”, ale i „nowe” podejmowały więc działania ograniczające ich uciążliwość w tym
zakresie.
Tabela 6. Zakłady wytwarzające odpady w latach 1990‐2006 Wyszczególnienie 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 2006 Zakłady wytwarzające odpady, w tym: • odzyskujące odpady • unieszkodliwiające odpady • składujące odpady 1436a 1354 104 841
1214 1150 94 626
1393 1290 805 738
1326 1200 589 447
1380 1209 604 419
1482 1321 588 412
1573 1402 622 417
1686 1507 640 407 a) Ogólna liczba zakładów wytwarzających odpady nie jest sumą poszczególnych kategorii, gdyż część
zakładów może pełnić trojaką funkcję odnośnie do wytwarzanych przez siebie odpadów.
Źródło: opracowanie na podstawie Ochrona środowiska 2006, 2007..., op.cit., s. 324, 342.
Interesująca jest również analiza poboru wody na cele produkcyjne (tabela 7).
Tabela 7. Pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w latach 1980‐2006 Wyszczególnienie 1980 1990 1995 2000 2003 2004 2005 2006 Ogółem [hm3] 14183,6 14247,7 12065,5 11048,5 11069,9 10990,0 10940,3 11806,6 w tym na cele produkcyjne 10137,6 9549,4 8431,6 7637,9 7875,7 7817,0 7734,1 8584,9 Cele produkcyjne [%]
71,5
67,0
69,9
69,1
71,1
71,1
70,7 72,9 Dynamika 1990 = 100 106,2
100,0
88,3
80,0
82,5
81,9
81,0 89,9 Źródło: opracowanie na podstawie: Ochrona środowiska 2006, 2007..., op.cit., s. 139, 147.
W latach 1980-2006 zmniejszył się pobór wody na cele produkcyjne. W 2006
roku pobrano około 15% mniej wody niż w 1980 roku i około 10% mniej niż w 1990
roku. Ponieważ po pierwszych kilku latach załamania gospodarczego związanego
z transformacją społeczno-ekonomiczną, produkcja i PKB zaczęły rosnąć to oznacza,
że zwiększyła się racjonalność gospodarowania wodą – większa produkcja była wytwarzana przy mniejszym jej zużyciu. Wskazuje to również, iż poczyniono (co potwierdzają dane GUS-u) znaczne inwestycje w zakresie gospodarowania wodą
w przedsiębiorstwach (zmieniano technologie, wprowadzano obiegi zamknięte wody). Wprawdzie w większości przypadków o podejmowaniu działań proekologicznych w tym zakresie zadecydowały względy ekonomiczne, to nie można zaprzeczyć,
że przedsiębiorstwa zmniejszyły zasobochłonność produkcji. Mniejszemu poborowi
wody przez przedsiębiorstwa towarzyszyło zmniejszenie ilości ścieków przemysłowych (tabela 8).
255
Tabela 8. Ścieki przemysłowe komunalne odprowadzone do wód lub do ziemi w latach 1980‐2006 Wyszczególnienie Ogółem [hm3] Przemysłowe: w tym: • wody chłodnicze Komunalne Dynamika 1990 = 100
Ogółem Przemysłowe, w tym • wody chłodnicze Komunalne 1980 1990 12010,5 11368,4
9668,6 9054,5 7329,2 7253,7 2341,9 2313,9
105,6 106,8 101,0 101,2
100,0 100 100,0 100,0
1995 2000 2003 2004 2005 2006 9980,9
8128,5 6961,3 1852,4
9160,7
7666,7 6859,2 1494,0
9220,1
7896,4 7044,3 1323,7
9119,7
7826,1 6984,8 1293,6
8981,5 7707,9 6866,4 1273,6 87,8 89,8 96,0 80,1
80,6 84,7 91,8 64,6
81,1 87,2 97,1 57,2
80,2 86,4 96,3 55,9
79,0 85,1 94,7 55,0 9725,3 8460,1 7597,5 1265,2 85,5 93,4 104,7 54,7 Źródło: opracowanie na podstawie: Ochrona środowiska 2006, 2007..., op.cit., s. 164, 172.
W badanym okresie ilość ścieków przemysłowych odprowadzanych do wód lub
ziemi była średnio o około 12% mniejsza niż w 1990 roku. Zwiększył się wprawdzie
udział wód chłodniczych w ściekach przemysłowych, ale nie jest to zjawiskiem niekorzystnym, gdyż wody chłodnicze nie wymagają oczyszczania. Często wody te są wykorzystywane do innych celów, na przykład ogrzewania budynków i hodowli ryb.
Niepokojący może być fakt, że rósł udział ścieków przemysłowych w ściekach ogółem. Jest to związane z tym, że tempo ograniczania ilości ścieków komunalnych jest
większe niż ścieków przemysłowych, co nie oznacza bynajmniej inercji przedsiębiorstw w tym zakresie. Jest to raczej związane z faktem przeznaczania znacznych
funduszy na inwestycje związane z gospodarką komunalną. Natomiast przedsiębiorstwa w większości korzystały z własnych środków na tego typu inwestycje, a ponieważ były one ograniczone, to i tempo zmian było wolniejsze. Potwierdzeniem powyższego wniosku jest struktura ścieków oczyszczanych i nieoczyszczanych (tabela 9).
Tabela 9. Struktura ścieków wymagających oczyszczania w latach 1980‐2006 [%] Wyszczególnienie Ścieki wymagające oczyszczania, w tym: oczyszczane nieoczyszczane odprowadzone: bezpośrednio z zakładów
siecią kanalizacyjną 1980 100,0 57,7 42,3 14,5 27,8
1990 100,0 67,4 32,6 10,2 22,4
1995 100,0 76,8 23,2 3,5 19,7
2000 100,0 85,9 14,1 3,0 11,1
2003 100,0 90,3 9,7 2,1 7,6
2004 2005 2006 100,0 91,0 9,0 2,4 6,6
100,0 91,2 8,8 2,5 6,3 100,0 92,1 7,9 2,7 5,2 Źródło: opracowanie na podstawie: Ochrona środowiska 2006, 2007..., op.cit., s. 164, 172.
W badanym okresie z roku na rok zwiększał się udział ścieków oczyszczanych,
a zmniejszał udział nieoczyszczanych w ogólnej ilości ścieków wymagających oczyszczania. Jednocześnie zmniejszył się udział ścieków nieoczyszczanych odprowadza256
nych bezpośrednio z zakładów. W 2006 roku udział tych ścieków był prawie czterokrotnie mniejszy niż w 1990 roku.
Korzystne zmiany nastąpiły również w liczbie przedsiębiorstw wyposażonych
w oczyszczalnie ścieków. Generalnie w latach 1980-2006 zmniejszyła się liczba zakładów wyposażonych w oczyszczalnie ścieków (tabela 10). Oznacza to, że przeprowadzono inwestycje w zakresie gospodarki ściekowej i część przedsiębiorstw włączyła się do istniejącej sieci kanalizacyjnej, likwidując własne obiegi wody i ścieków.
Prawdopodobnie było to związane z ograniczeniem ilości zanieczyszczeń w wodzie
do takiego stopnia, który pozwolił odprowadzać ścieki do sieci komunalnej. Zmniejszyła się zarówno ilość zakładów posiadających oczyszczalnie ścieków o wystarczającej przepustowości (w 2006 roku było ich prawie trzy razy mniej niż w 1990 roku),
jak i o niewystarczającej przepustowości (tych w 2006 roku było dwukrotnie mniej
niż w 1990 roku). Natomiast liczba zakładów bez oczyszczalni ścieków była w 2006
roku prawie pięciokrotnie mniejsza niż w 1990 roku.
Tabela 10. Zakłady według wyposażenia w oczyszczalnie ścieków w latach 1980‐2006 [w liczbach bezwzględnych] Zakłady Ogółem Posiadające oczyszczalnie o: • wystarczającej przepustowości • niewystarczającej przepustowości Bez oczyszczalni ścieków
1980 1985 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 2006 3723
1418
1111
207 2305 3545
1348 1054 294 2197 4718
2453 2242 211 2265 3493
1589
1415
174 1904
2697
1238
1115
123 1459
2430 2434 2346 2283 1132 1070 1025 1004 1030 970 930 910 102 100 95 94 1298 1364 1321 1279 2225 965 865 100 1260 Źródło: Ochrona środowiska 2006, 2007..., op.cit., s. 180, 187.
Potwierdzeniem pozytywnych zmian w tym zakresie jest również struktura zakładów według wyposażenia w oczyszczalnie ścieków. W badanym okresie zwiększył
się o około 10% udział zakładów posiadających oczyszczalnie o wystarczającej przepustowości w ogóle zakładów odprowadzających ścieki. Natomiast zmniejszył się
o około 6% udział zakładów posiadających oczyszczalnie o niewystarczającej przepustowości lub bez oczyszczalni ścieków (tabela 11).
Tabela 11. Struktura zakładów według wyposażenia w oczyszczalnie ścieków w latach 1980‐2006 [%] Zakłady Ogółem Posiadające oczyszczalnie
• o wystarczającej przepustowości • o niewystarczającej przepustowości Bez oczyszczalni ścieków
1980 1985 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 2006 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 38,1 38,0 52,0 45,5 45,9 46,6 44,0 43,7 44,0 29,8 29,7 47,5 40,5 41,3 42,4 39,9 39,6 39,9 8,3 8,3 4,5 4,9 4,6 4,2 4,1 4,1 4,1 61,9 62,0 48,0 54,6 54,1 53,4 56,3 56,3 56,0 100,0 43,4 38,9 4,5 56,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych w tabeli 10.
257
Na podstawie analizy polutogenności przedsiębiorstw można stwierdzić, że
prowadzą one inwestycje proekologiczne i wprowadzają nowe technologie przemysłowe, które pozwalają ograniczyć emisję różnorodnych zanieczyszczeń. Rozwiązania
te uwzględniają zarówno cele ekonomiczne, jak ekologiczne działalności przedsiębiorstw.
3. KOSZTY BIEŻĄCE OCHRONY ŚRODOWISKA Pośrednio o skuteczności systemu finansowania ochrony środowiska w zakresie
pobudzania przedsiębiorstw do działalności proochronnej świadczy kształtowanie
się kosztów bieżących ochrony środowiska. Dane o wysokości kosztów bieżących
ochrony środowiska netto w Polsce w latach 2000-2006 przedstawiono w tabeli 12.
Tabela 12. Koszty bieżące ochrony środowiska netto w sektorze publicznym, gospodarczym i sektorze usług ochrony środowiska w latach 2000‐2006 (ceny stałe 2006) Wyszczególnienie Ogółem [mln zł] Dynamika 2000 = 100
Udział w PKB [%] Na 1 mieszkańca [zł] 2000 2001 11 682,0 11 484,0
100,0
98,3
1,4
1,4
305
300
2002 2003 2004 2005 2006 8 434,3
72,2 1,0
221 8 647,6
74,0
1,0
226
8 788,0
75,2
1,0
230
7 620,9 65,2 0,8 200 8 625,8 73,8 0,8 226 Źródło: opracowanie na podstawie: Ochrona środowiska 2007..., op.cit., s. 465.
W badanym okresie średnio około 85% tych kosztów ponosiły jednostki sektora
gospodarczego. W 2006 roku koszty bieżące ochrony środowiska były o około 26%
mniejsze niż w 2000 roku. Podobną, malejącą tendencję wykazały te koszty w przeliczeniu na 1 mieszkańca, w 2006 roku były o 25% niższe niż w 2000 roku. Malejącym
kosztom bieżącym ochrony środowiska towarzyszyły malejące wpływy z opłat i kar
ekologicznych od przedsiębiorstw na fundusze ekologiczne oraz zmniejszanie się
udziału opłat ekologicznych w kosztach bieżących ochrony środowiska.1 Przedsiębiorstwa zobligowane do ponoszenia odpowiedzialności ekologicznej i stosowania
najlepszych dostępnych technik w celu ograniczania uciążliwości swoje działalności
dla środowiska, podejmowały więc działania inwestycyjne prowadzące do ograniczania emisji zanieczyszczeń. Ponieważ nowe, lepsze urządzenia czy technologie są bardziej efektywne, mniej zasobochłonne i polutogenne niż stare, to możliwa była obniżka opłat ekologicznych i kosztów bieżących ochrony środowiska. Jednocześnie
zmniejszenie udziału opłat ekologicznych w tych kosztach świadczy o zwiększeniu się
majątku trwałego służącego ochronie środowiska.
W badanym okresie zmniejszył się również o 43% udział kosztów bieżących
ochrony środowiska netto w PKB. Sugeruje to polepszanie stanu środowiska oraz
niższe koszty związane z jego utrzymaniem, a zatem pośrednio wskazuje na efekt
działań proekologicznych przedsiębiorstw.
1
Ochrona środowiska 2007, GUS, Warszawa 2007.
258
4. PROEKOLOGICZNE SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Niektóre przedsiębiorstwa podejmują próby zminimalizowania negatywnego
oddziaływania na środowisko przyrodnicze i wykreowania wśród społeczeństwa
swojego wizerunku jako przyjaznych środowisku, poprzez wprowadzanie systemów
zarządzania środowiskowego, w tym norm z serii ISO 1400)0, EMAS, programu
Czystszej Produkcji (CP) czy Odpowiedzialność i Troska. Systemy te są dobrowolne,
a ich ogólną ideą jest podejmowanie działań i stworzenie warunków do takiego modyfikowania procesów wytwórczych, aby systematycznie zmniejszała się uciążliwość
przedsiębiorstw dla środowiska. Z reguły systemy te wpływają na poprawę funkcjonowania podmiotów od strony technicznej, ekonomicznej, ekologicznej i socjalnej.
W Polsce systemy zarządzania środowiskowego zaczęto wdrażać w przedsiębiorstwach w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Obecnie sytuacja przedstawia się następująco:
•
w 2006 roku było zarejestrowanych 10 organizacji posiadających wdrożony
system EMAS,2 co stanowiło 0,2% ogółu przedsiębiorstw w świecie (5389) posiadających ten system;
•
w 2007 roku 837 przedsiębiorstw posiadało system ISO 14001,3 co stanowiło
1,5% ogółu przedsiębiorstw w Europie (56907) i 0,65% w świecie (129199)
mających ten system;4
•
w 2007 roku 230 firm miało certyfikaty CP EMS,5 a:
–
41 organizacji prowadziło szkolenia z tego zakresu,
–
ponad 1000 firm i innych instytucji uczestniczyło w szkoleniach CP,
–
było około 1400 ekspertów certyfikujących CP.
Wprawdzie na tle Europy czy świata liczba polskich przedsiębiorstw posiadających poszczególne systemy zarządzania środowiskowego nie przedstawia się zbyt
imponująco, ale uwzględniając warunki polskie czy nawet europejskie, nie są to
wskaźniki niskie. Polska znajdowała się na trzecim miejscu wśród państw unijnych
byłego bloku wschodniego pod względem liczby przedsiębiorstw mających system
oparty na normach z serii ISO 14000. Wzrasta więc popularność systemów zarządzania środowiskowego, ponieważ przedsiębiorstwa dostrzegają korzyści, jakie mogą
dzięki nim osiągnąć.
***
Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono, że system finansowania
ochrony środowiska w Polsce jest skuteczny, gdyż przyczynia się do osiągania założonych celów. Skuteczne są również narzędzia ekonomiczne tego systemu, ponieważ
nastąpiło:
EMAS STATISTICS. Evolution of organisations and sites, Quarterly Data, 30.06.2008.
The ISO Survey of Certifications 2006. ISO 2007-11/1000 Switzerland. Publikację tę wydano
w 2006 roku po raz czternasty, a oparta jest na badaniach przeprowadzanych przez firmę AC
Nielsen (of Viena, Austria). Zob. [Electronic document]. Access mode: www.iso.org [Accessed:
14-10-2008].
4 [Electronic document]. Access mode:www.ecology.or.jp/soworld/english/analy14.htm [Accessed: 14-10-2008].
5 The Book of Polish CP Companies. [Electronic document]. Access mode: http://www.program.
org.pl/htm [Accessed: 14-10-2008].
2
3
259
•
•
•
zmniejszenie presji na środowisko ze strony przedsiębiorstw;
zmniejszenie kosztów bieżących ochrony środowiska;
zintensyfikowanie działalności proekologicznej przedsiębiorstw przejawiające
się w podejmowaniu inwestycji w zakresie ochrony środowiska i różnych ekoinnowacji technologicznych, produktowych, organizacyjnych i zarządczych.
Przedsiębiorstwa dążąc do realizacji długookresowych celów działalności, coraz
częściej dostrzegają korzyści ekonomiczne płynące z działań proekologicznych
i uwzględniają kryteria ekologiczne przy podejmowaniu decyzji gospodarczych.
260
EWA DZIAWGO dr Ewa Dziawgo – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu OPCJE RZECZOWE 4•3 W PROEKOLOGICZNYCH STRATEGIACH PRZEDSIĘBIORSTW
Abstract
REAL OPTIONS IN PRO‐ENVIRONMENTAL STRATEGIES COMPANIES
Real options, due to the possibility of investment project pricing with relation to its type, mo‐
ment and direction of investment, make it easier for the board of the company to take flexible decisions related with the implementation of a given investment project. The article presents the issues connected with real options and show the possibilities of their application in the pro‐environmental strategies of a company. Wyzwaniem dla współczesnej cywilizacji jest przeciwdziałanie degradacji środowiska powstającej w wyniku nieracjonalnego i niewłaściwego gospodarowania
zasobami odnawialnymi i nieodnawialnymi. W polityce Unii Europejskiej szczególne
miejsce zajmuje podnoszenie jakości środowiska przyrodniczego. Istotne jest więc,
aby dążąc do społeczno-gospodarczego rozwoju podejmować wszelkie możliwe działania proekologiczne. Wdrażanie koncepcji rozwoju zrównoważonego odbywa się
dzięki wykorzystaniu instrumentów ekonomicznych i prawnych polityki ekologicznej
państwa. Zmuszają one współczesne przedsiębiorstwa do dostosowywania się do
wymogów ochrony środowiska. Podejmując strategiczne działania inwestycyjne,
przedsiębiorstwa muszą również uwzględniać aspekt ekologiczny podejmowanych
przedsięwzięć. Metoda analizy opcji rzeczowych może być w tym względzie alternatywą i uzupełnieniem tradycyjnych metod oceny projektów inwestycyjnych. Dzięki
elastyczności opcje rzeczowe mogą ułatwiać kierownictwu przedsiębiorstwa podjęcie
proekologicznych decyzji związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą.
261
1. KONIECZNOŚĆ EKOLOGIZACJI DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW Niewłaściwe gospodarowanie zasobami środowiska jest przyczyną jego degradacji. Kluczowe znaczenie ma więc podejmowanie wszelkich działań mających na celu poprawę i ochronę istniejącego stanu środowiska naturalnego.
Uwzględnianie i wdrażanie zasad rozwoju zrównoważonego przez przedsiębiorstwa ułatwiają prawno-ekonomiczne instrumenty polityki ekologicznej państwa
oraz rosnąca świadomość ekologiczna społeczeństwa dostrzegającego niebezpieczeństwa wynikające z degradacji środowiska.1
Rysunek 1. Instrumenty polityki ekologicznej państwa Źródło: opracowanie własne.
Przedsiębiorstwa dostosowując się do wymogów i regulacji ochrony środowiska
opracowują i wprowadzają nowe technologie oraz innowacje produktowe i procesowe, których celem jest zmniejszenie negatywnego oddziaływania na środowisko.
Wdrażanie priorytetów ochrony środowiska znajduje odzwierciedlenie w wielu
płaszczyznach działania przedsiębiorstwa:
•
analizach wpływu produktu i procesu jego wytwarzania na stan środowiska;
•
projektowaniu nowych produktów, których oddziaływanie na środowisko jest
korzystniejsze od produktów tradycyjnych;
•
modyfikacjach istniejących produktów, w celu podniesienia ich jakości jakości
przy jednoczesnym ograniczaniu negatywnego wpływu na środowisko procesu
wytwarzania i całego cyklu życia;
•
opracowywaniu i wprowadzaniu nowych technologii, które ograniczają zużycie
surowców i energii oraz minimalizują ilość odpadów;
1 B. Piontek, Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, WN PWN, Warszawa-Kraków 2002; B. Piontek, F. Piontek, W. Piontek, Ekorozwój i narzędzia jego realizacji, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1997.
262
•
•
•
•
•
•
•
uwzględnianiu w produktach i ich opakowaniach materiałów z recyklingu;
minimalizowaniu wielkości opakowań;
stosowaniu opakowań biodegradowalnych;
przeprowadzaniu oraz sponsorowaniu prac naukowych badawczo-rozwojowych w zakresie wprowadzania nowych produktów i doskonalenia procesów
produkcyjnych uwzględniających priorytety ochrony środowiska;
zapewnianiu bezpiecznego transportu oraz odpowiedniego magazynowania
substancji niebezpiecznych;
sponsorowaniu edukacji ekologicznej;
podkreślaniu w działaniach marketingowych ekologicznych cech produktów.
Ekologizacja działalności przedsiębiorstw wpływa na osiąganie przewagi w konkurencyjnym otoczeniu. Wzrastająca świadomość społeczeństwa w obszarze ochrony
środowiska przyczynia się do korzystniejszego postrzegania przedsiębiorstw angażujących się w różnego rodzaju akcje ekologiczne i oferujących produkty proekologiczne. Podczas zakupów klienci coraz częściej preferują produkty o cechach ekologicznych. Również inwestorzy analizują zarówno wyniki ekonomiczno-finansowe, jak
i działalność prośrodowiskową firmy. Analiza pełnego cyklu życia produktu z uwzględnieniem oddziaływania na środowisko przyrodnicze przyczynia się do współdziałania
przedsiębiorstwa z podmiotami podejmującymi działania proekologiczne (na przykład dostawcami surowców i półproduktów, producentami, firmami recyklingowymi). Wdrażanie idei zrównoważonego rozwoju wpływa więc na proekologiczny wizerunek firmy, a tym samym na osiąganie przewagi konkurencyjnej dzięki wyróżnianiu
się w otoczeniu rynkowym.
Dzięki wprowadzaniu zmian w technologii produkcji w celu poprawy środowiskowych parametrów funkcjonowania przedsiębiorstwa osiąga się przewagę konkurencyjną, która częściowo wynika również z przewagi kosztowej. Przeprowadzenie
proekologicznej modernizacji technologii i innowacji w procesie produkcyjnym może
wpłynąć na zmniejszenie kosztów poprzez:
•
obniżenie zużycia energii;
•
zmniejszenie ilości wody wykorzystywanej w procesie produkcyjnym;
•
racjonalniejsze zużycie surowców i materiałów;
•
wykorzystywanie do produkcji materiałów z odzysku;
•
wykorzystywanie do produkcji materiałów utylizowanych w sposób nietoksyczny i energooszczędny;
•
redukcję ilości odpadów stałych (z ich składowaniem i utylizacją związane są
opłaty lub kary ekologiczne);
•
wykorzystywanie opakowań transportowych wielokrotnego użytku;
•
przyjmowanie zużytych opakowań;
•
ograniczenie emisji dwutlenku węgla (powstały nadmiar uprawnień do emisji
można sprzedać uzyskując w ten sposób dodatkowe źródło przychodów).2
S. Nahotko, Podstawy ekologicznego zarządzania przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2002, s. 81-88; R. Płoska, Proekologiczne działania przedsiębiorstwa jako podstawa budowania przewagi konkurencyjnej, w: Strategia Lizbońska a zarządzanie wartością, red. L. Pawłowicz, CeDeWu, Warszawa 2006; A. Ryszko, Proaktywność przedsiębiorstw w zarządzaniu środowiskiem, determinanty, mierniki i efekty, w: Zrównoważony rozwój i ochrona środowiska w gospodarce, red. D. Kiełczewski, B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2007.
2
263
Poza tym otrzymane subwencje (z budżetu państwa, jednostek samorządu terytorialnego, z funduszy ekologicznych) stanowią dodatkowe źródło finansowe wspierające podejmowanie innowacji proekologicznych mających na celu lepsze jakościowo i ilościowo wykorzystanie surowców oraz zmniejszenie obciążenia środowiska
przyrodniczego zanieczyszczeniami.
Wdrażanie proekologicznej modernizacji technologii produkcji i innowacji wymaga podjęcia strategicznych decyzji inwestycyjnych. Wykorzystanie opcji rzeczowych w ocenie projektów inwestycyjnych może ułatwić kierownictwu przedsiębiorstwa podjęcie racjonalnych decyzji związanych z realizacją projektu z uwzględnieniem wymogów ekologicznych.
2. OPCJE RZECZOWE W OCENIE INWESTYCJI PROEKOLOGICZNYCH Podejmowanie decyzji inwestycyjnych często wiąże się z wątpliwościami dotyczącymi:
•
terminu rozpoczęcia inwestycji;
•
rozszerzenia skali przedsięwzięcia;
•
odroczenia inwestycji;
•
rezygnacji z przedsięwzięcia.
Ocena efektywności inwestycji metodą wartości bieżącej netto (Net Present Value
– NPV) może zaniżać wartość niektórych projektów inwestycyjnych, gdyż w tej metodzie nie uwzględnia się możliwości aktywnego zarządzania danym projektem.
Niektóre projekty inwestycyjne zawierają bowiem opcje, które zwiększają wartość danego projektu. Opcja rzeczowa jest prawem (ale nie obowiązkiem) do podjęcia
określonych działań (na przykład rozszerzenia skali inwestycji) po określonych z góry kosztach (jest to cena wykonania opcji) w określonym czasie (jest to okres ważności opcji).
Opcje rzeczowe występują na rynkach aktywów rzeczowych i charakteryzują się
elastycznością polegającą na tym, że w przypadku zaistnienia korzystnych warunków
rynkowych przedsiębiorstwo podejmuje określone działania, natomiast w niekorzystnej dla niego sytuacji, z danych działań może zrezygnować.3 Dlatego zastosowanie opcji rzeczowych w ocenie strategicznych projektów inwestycyjnych umożliwia
kierownictwu przedsiębiorstwa elastyczne podejmowanie decyzji związanych z realizacją analizowanych przedsięwzięć.4
Wyższa wartość przepływów uzyskanych z projektu, dłuższy czas do wygaśnięcia opcji, większa zmienność przyszłych przepływów finansowych, wzrost stopy procentowej wolnej od ryzyka wpływa na wzrost wartości opcji rzeczowej (rysunek 2).
M. Amram, N. Kulatilaka, Real Options, Managing Investments in an Uncertain World, HBS Press,
Boston 1999; E. Dziawgo, Opcje rzeczywiste w zarządzaniu wartością przedsiębiorstwa, w: Za­
rządzanie wartością firmy w dobie kryzysu, red. S. Kasiewicz, L. Pawłowicz, CeDeWu, Warszawa
2003; R.Ziarkowski, Opcje rzeczowe oraz ich zastosowanie w formułowaniu i ocenie projektów inwestycyjnych, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2004; T. Jajuga, Opcja rzeczowa – nowy instrument pochodny czy przełom w zarządzaniu finansami, „Rynek Terminowy” 2000, lipiec.
4 E. Dziawgo, Zrównoważony rozwój a zastosowanie opcji rzeczowych w ekologicznym zarządza­
niu przedsiębiorstwem, w: Zrównoważony rozwój..., op.cit.
3
264
Rysunek 2. Czynniki wpływające na cenę opcji rzeczowej Źródło: opracowanie własne.
Wzrost nakładów inwestycyjnych oraz wzrost wartości utraconych przepływów
finansowych (powstałych na przykład w wyniku odroczenia projektu) wpływa na
spadek wartości opcji rzeczowych. Wartość opcji rzeczowej w chwili t wynosi:
ROVt = V ⋅ N(d1 ) − I ⋅ e − r(T−t)N(d 2 )
(1)
gdzie:
V – bieżąca wartość przepływów generowanych przez inwestycję,
r – stopa procentowa wolna od ryzyka,
I – bieżąca wartość wydatków związanych z inwestycją,
T – czas, który pozostał do wygaśnięcia opcji, t ∈ [0, T ] ,
N(d)– dystrybuanta standardowego rozkładu normalnego zmiennej d,
σ – współczynnik zmienności wartości przepływów generowanych przez inwestycję,
ln
d1 =
V ⎛⎜
σ 2 ⎞⎟
+ r+
⋅ T−t
I ⎜⎝
2 ⎟⎠
1
, d2 = d1 − σ T − t , N(d) =
σ
2π
d
∫
− x2
e 2 dx
.
(2)
−∞
Rysunek 3. Podział opcji rzeczowych ze względu na ich specyfikę Źródło: opracowanie własne.
265
Opcje rzeczowe ze względu na podejmowanie dodatkowych działań dzielą się na
wewnętrzne i kreowane (rysunek 4).
Rysunek 4. Podział opcji rzeczowych ze względu na podejmowanie dodatkowych działań i nakładów Źródło: opracowanie własne.
Opcje rozwoju umożliwiają rozszerzenie działalności przedsiębiorstwa na rynku. Przedsiębiorstwo wykorzystuje swoje zasoby i realizuje przedsięwzięcie inwestycyjne, które w przyszłości gwarantuje mu rozszerzenie działalności o nowe produkty
i nowoczesne technologie. W ramach opcji rozwoju można rozpatrywać następujące
przedsięwzięcia ekologiczne:
•
wprowadzanie na rynek nowych produktów proekologicznych;
•
wdrażanie w procesie produkcyjnym nowych technologii uwzględniających
w produktach materiały z recyklingu;
•
wdrażanie technologii ograniczających zużycie surowców;
•
wdrażanie energooszczędnych technologii;
•
wprowadzanie nowych technologii minimalizujących ilość odpadów.
Opcje opóźnienia umożliwiają wybór momentu rozpoczęcia realizacji inwestycji.
Jeżeli występują niekorzystne dla firmy okoliczności rynkowe, to opcja opóźnienia
daje możliwość uniknięcia nieopłacalnych inwestycji i poniesienia strat. Inwestycja
może jednak stać się opłacalna, jeśli zostanie wykonana w późniejszym terminie,
w korzystniejszych dla firmy warunkach rynkowych. Przykładem opcji opóźnienia
jest inwestycja związana z nabyciem terenów zasobnych w złoża. Przed rozpoczęciem
wydobycia często należy wykonać serię dodatkowych badań związanych z lepszym
poznaniem zawartości złoża, których wyniki wpłyną na podjęcie profesjonalnych decyzji związanych z zaangażowaniem odpowiedniej wielkości mocy produkcyjnych.
W ramach tej opcji można przeprowadzić analizę przedsięwzięć proekologicznych,
których celem będzie zmniejszanie ilości wytwarzanych odpadów lub zwiększanie
poziomu wtórnego wykorzystania wytworzonych odpadów.
Opcje etapowej realizacji przedsięwzięcia charakteryzują się tym, że są związane z inwestycją wieloetapową, w której każdy etap jest zależny od etapu poprzedniego. Tego typu opcja pozwala uniknąć konieczności jednoczesnego ponoszenia
wszystkich nakładów związanych z danym przedsięwzięciem. Wdrażanie modernizacji i innowacji proekologicznych może być wówczas włączane do pewnych etapów
procesów produkcyjnych.
266
Opcje elastyczności środków produkcji umożliwiają wybór metod i technologii
produkcji w zależności od rodzaju i cen surowców, używanych nośników energii, istniejącego popytu i regulacji ustawowych. Opcja jest szczególnie atrakcyjna, kiedy
zmieniają się uwarunkowania ekonomiczne rynku, gdy występuje zagrożenie niekorzystnymi zmianami cen. W ramach opcji elastyczności środków produkcji mogą być
rozpatrywane następujące działania proekologiczne:
•
zmniejszanie zanieczyszczeń u źródeł ich powstawania (zmiana użytego do
produkcji surowca, materiałów, energii, maszyn);
•
wykorzystywanie materiałów z odzysku;
•
ograniczanie zużycia surowców i energii;
•
wykorzystywanie materiałów z recyklingu.
Opcje zmiany skali działalności operacyjnej umożliwiają podejmowanie przez
firmę przedsięwzięć, które polegają na okresowym zmniejszaniu lub wstrzymywaniu
działań i ponownym ich uruchamianiu, okresowym zwiększaniu lub zmniejszaniu
skali produkcji. Opcja wpływa na polepszenie efektywności prowadzonej działalności
operacyjnej. W niektórych przypadkach możliwe jest dostosowanie skali działalności
operacyjnej do aktualnych warunków rynkowych. W ramach opcji zmiany skali działalności operacyjnej można rozpatrywać przedsięwzięcia mające na celu:
•
zmniejszenie tempa eksploatacji zasobów;
•
uwzględnianie w produktach materiałów z recyklingu;
•
ograniczenie zużycia surowców i energii;
•
prowadzenie segregacji i odzysku odpadów.
Opcje rozpoznania są także związane z możliwością etapowej realizacji inwestycji. Na podstawie zebranych danych we wcześniejszych fazach realizacji przedsięwzięcia podejmowane są decyzje odnośnie do dalszych działań. Przykładami przedsięwzięć proekologicznych uwzględnianych w ramach opcji rozpoznania są:
•
prowadzenie analiz wpływu produktów na środowisko przy uwzględnianiu
wszystkich etapów ich cyklu życia;
•
odpowiedzialne i bezpieczne transportowanie oraz składowanie substancji
i odpadów niebezpiecznych;
•
ograniczanie opakowań i ich uciążliwości dla środowiska;
•
eliminowanie i ograniczanie zużycia oraz składowania niebezpiecznych substancji i odpadów.
Opcje wyjścia umożliwiają wycofanie się z przedsięwzięcia w przypadku, kiedy
wystąpią niekorzystne dla firmy warunki rynkowe lub otrzyma się niekorzystne wyniki analiz technicznych. Przykładami proekologicznych przedsięwzięć rozpatrywanych w ramach opcji wyjścia są:
•
uwzględnianie podczas zakupów ekologicznych cech oferowanych dóbr;
•
prowadzenie prac badawczo-rozwojowych w obszarze pozyskiwania materiałów z recyklingu;
•
prowadzenie prac badawczych w obszarze pozyskiwania nowych źródeł surowców;
•
udział w transferze technik i technologii środowiskowych.
267
***
W początkowym etapie realizacji proekologicznych projektów inwestycyjnych
niezbędne są znaczne nakłady finansowe. Jednak w dłuższym przedziale czasowym
inwestycje proekologiczne mogą wpłynąć na redukcję kosztów związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa. Firma posiadając opcje rzeczowe może tworzyć korzystne dla siebie warunki, a tym samym wpływać na otoczenie. Ma również możliwość kontrolowanego podnoszenia ich wartości. Opcje rzeczowe w sposób wartościowy przedstawiają generowaną elastyczność, co zwiększa atrakcyjność metody ich
analizy w ocenie strategicznych projektów inwestycyjnych.
268
ADAM RYSZKO dr inż. Adam Ryszko – Politechnika Śląska w Gliwicach FUNDUSZE I PROGRAMY 4•4 UNII EUROPEJSKIEJ JAKO WSPARCIE INNOWACJI EKOLOGICZNYCH
Abstract
THE EUROPEAN UNION FUNDS AND PROGRAMMES AS SUPPORT FOR ECO‐INNOVATION The considerations undertaken in the paper are concentrated upon the possibility of eco‐
innovation’s support within the available European Union’s funds and programmes. Innova‐
tion activities of enterprises in Poland were characterised, and afterwards the opportunities to promote and introduce eco‐innovation within the Operational Programmes implementing the objectives of the National Strategic Reference Framework, Competitiveness and Innovation th
Framework Programme and 7 Framework Programme of the European Community for Re‐
search, Technological Development and Demonstration as well as the financial instrument LIFE+ were presented. Pobudzanie aktywności innowacyjnej stanowi jeden z podstawowych środków
realizacji głównego celu Strategii Lizbońskiej, jakim jest dążenie do stworzenia w Unii
Europejskiej najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarki
na świecie. Promowanie i wspieranie działalności innowacyjnej staje się jednym
z głównych celów wspólnotowej polityki gospodarczej. Ze względu na wymagania
rozwoju zrównoważonego, szczególne znaczenie mają innowacje ekologiczne, stanowiące wszelkie formy innowacji zmierzających do znaczącego i widocznego postępu
przejawiającego się ograniczaniem oddziaływania na środowisko i/lub osiąganiem
większej skuteczności i odpowiedzialności w zakresie wykorzystywania zasobów
środowiska.
Polska pod względem innowacyjności, rozumianej zarówno jako kreowanie, jak
i wdrażanie innowacji zajmuje, niestety, jedno z ostatnich miejsc wśród krajów UE.
Dotyczy to również aktywności w zakresie opracowywania i komercjalizacji innowacji ekologicznych. Spowodowane jest to przede wszystkim czynnikami o charakterze
ekonomicznym, wśród których najistotniejszą rolę odgrywa brak środków finansowych oraz zbyt wysokie koszty innowacji, co w szczególności odnosi się do przedsiębiorstw małych i średnich.
269
Oprócz przełamywania barier instytucjonalnych, prawnych i informacyjnych,
wymagane jest przede wszystkim znaczące wsparcie finansowe działalności innowacyjnej. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw, jak i instytucji naukowo-badawczych,
a także otoczenia pobudzającego przedsiębiorczość i innowacje, co ma skutkować
zwiększeniem współpracy i transferu technologii, w tym również technologii środowiskowych. Bardzo istotne staje się w tym obszarze optymalne wykorzystanie istniejących możliwości w ramach dostępnych funduszy i programów Unii Europejskiej.
1. CHARAKTERYSTYKA DZIAŁALNOŚCI INNOWACYJNEJ PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE W Polsce w latach 2004-2006 było tylko 23,2% przedsiębiorstw innowacyjnych1 w przemyśle oraz 21,2% w sektorze usług.2 Nieznacznie wyższy był odsetek
przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie3 – 23,9% w przemyśle i 21,5% w sektorze
usług. Dla porównania, w latach 2002-2004 odsetek przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie ogółem dla przemysłu i usług dla państw UE-27 wyniósł 39,5%.
Wprowadzane innowacje opracowywane są najczęściej przez same wdrażające
je przedsiębiorstwa, jak również we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i krajowymi instytucjami naukowymi. Innowacje opracowane przez krajowe instytucje
naukowe (jednostki Polskiej Akademii Nauk, jednostki badawczo-rozwojowe, szkoły
wyższe) wprowadza mniej niż 1% przedsiębiorstw, co świadczy o bardzo niewielkim
wykorzystaniu jednostek naukowych jako źródeł innowacji przez przedsiębiorstwa.
Kontrastuje to znacząco z wynikami innych badań, według których aż 62% naukowców uważa, że są autorami rozwiązań, które można byłoby skomercjalizować.4 Sytuacja ta w dużym stopniu jest skutkiem braku wiedzy o korzyściach płynących ze
współpracy, wzajemnej niechęci wynikającej z utrwalonych stereotypów oraz braku
kontaktów między instytucjami naukowymi a przedsiębiorstwami.
W 2006 roku w Polsce nakłady na działalność innowacyjną poniosło 20,0% ogółu przedsiębiorstw w przemyśle oraz 18,8% przedsiębiorstw w sektorze usług. Osiągnęły one wartość ponad 17,8 mld zł w przemyśle i niespełna 8,3 mld zł w sektorze
usług. W ich strukturze dominowały nakłady inwestycyjne, podczas gdy najbardziej
istotne dla działalności innowacyjnej nakłady na B+R stanowiły tylko 8,9% nakładów
w przemyśle i 11,2% nakładów w sektorze usług. Zarówno w przemyśle, jak i sektoWedług metodologii Oslo przedsiębiorstwem innowacyjnym jest przedsiębiorstwo, które
w badanym okresie (najczęściej trzyletnim) wprowadziło na rynek przynajmniej jedną innowację techniczną (nowy lub istotnie ulepszony produkt bądź nowy lub istotnie ulepszony proces technologiczny).
2 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004–2006, GUS, Warszawa 2008, s. 33.
3 Według metodologii Oslo przedsiębiorstwo aktywne innowacyjnie to przedsiębiorstwo, które
w badanym okresie wprowadziło przynajmniej jedną innowację techniczną lub realizowało w
tym okresie przynajmniej jeden projekt innowacyjny, który został przerwany w trakcie badanego okresu lub nie został do końca tego okresu ukończony.
4 Raport: Bariery współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych. Ministerstwo Nauki
i Szkolnictwa Wyższego. Departament Wdrożeń i Innowacji, listopad 2006 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.nauka.gov.pl/mein/_gAllery/24/08/24087/20070213_
raport_bariery_wspolpracy.pdf [Data wejścia: 06-01-2009].
1
270
rze usług nakłady na działalność innowacyjną finansowane były w przeważającym
stopniu ze środków własnych przedsiębiorstw (77,6% nakładów na innowacje
w przedsiębiorstwach przemysłowych i 89,5% nakładów w sektorze usług). Drugim
w kolejności źródłem finansowania były kredyty bankowe (15,6% w przemyśle
i 6,8% w sektorze usług). Pozostałe źródła finansowania odgrywały niewielką rolę.
Z publicznego wsparcia działalności innowacyjnej, pochodzącego głównie z Unii Europejskiej, korzystało 27,2% aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw w przemyśle
oraz 15,0% aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw w sektorze usług.5
Główną przeszkodą w działalności innowacyjnej są czynniki o charakterze ekonomicznym, wśród których najistotniejszą barierą jest brak środków finansowych
oraz zbyt wysokie koszty innowacji, przy czym przedsiębiorstwa mniejsze częściej
niż duże mają poważne trudności w realizacji projektów innowacyjnych.
Innowacyjne przedsiębiorstwa przemysłowe za najważniejsze efekty wprowadzania innowacji uznają poprawę jakości produktów oraz zwiększenie ich asortymentu, a w sektorze usług zdecydowanie najważniejszym efektem okazuje się wejście
na nowe rynki lub zwiększenie udziału w dotychczasowych rynkach. Efektami najmniej istotnymi według przedsiębiorców zarówno w przemyśle, jak i w sektorze
usług są: obniżka materiałochłonności i energochłonności na jednostkę produktu,
a także obniżka kosztów pracy na jednostkę produktu. Tylko nieznacznie większe
znaczenie ma zmniejszenie szkodliwości dla środowiska oraz poprawa bezpieczeństwa i higieny pracy.
Syntetyczne zestawienie ocen efektów działalności innowacyjnej dokonywanych przez przedsiębiorców z sektora przemysłu i usług w latach 2004-2006 w Polsce w zależności od liczby zatrudnionych w przedstawiono w tabeli 1.
Wysoka aktywność innowacyjna przedsiębiorstw oraz efektywne wykorzystanie wiedzy i badań naukowych są obecnie kluczowymi czynnikami konkurencyjności
gospodarki. Skala tworzenia i absorbowania innowacji jest w Polsce wysoce niewystarczająca. Konieczne jest przełamywanie barier instytucjonalnych i prawnych, ale
przede wszystkim wymagane jest znaczące wsparcie finansowe działalności innowacyjnej. Powinno ono objąć zarówno przedsiębiorstwa (w szczególności MŚP), jak
i instytucje naukowo-badawcze, a także całe otoczenie pobudzające przedsiębiorczość i innowacje. Spowoduje to zwiększenie zakresu współpracy i transferu technologii, w tym również technologii środowiskowych.6 Bardzo istotne staje się w tym
obszarze optymalne wykorzystanie istniejących możliwości w ramach dostępnych
funduszy i programów Unii Europejskiej.
Działalność innowacyjna..., op.cit., s. 37.
Z opracowanej w 2006 roku przez Ministerstwo Środowiska „Mapy drogowej” wdrażania
planu działań na rzecz technologii środowiskowych w Polsce wynika, że prace badawczorozwojowe i wdrożeniowe związane z technologiami środowiskowymi były w 2005 roku
przedmiotem zainteresowań znaczącej części z 23 funkcjonujących lub tworzonych w Polsce
parków technologicznych, 25 centrów doskonałości, ponad połowy z 26 centrów zaawansowanych technologii oraz 9 platform technologicznych.
5
6
271
Tabela 1. Efekty działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach przemysłowych i sektorze usług w Polsce w latach 2004‐2006 [%] 272
Poprawę jakości produktów Zwiększenie elastyczności produkcji Zwiększenie zdolności produkcyjnych Redukcję kosztów pracy na jednostkę produktu Zmniejszenie materiałochłonności i energochłonności na jednostkę produktu Zmniejszenie szkodliwości dla środowiska oraz poprawa bezpieczeństwa i higieny pracy Wypełnienie przepisów, norm lub standardów Przedsiębiorstwa przemysłowe [%] O g ó ł e m • sektor publiczny • sektor prywatny Przedsiębiorstwa 10‐49 pracowników • sektor publiczny • sektor prywatny Przedsiębiorstwa 50‐249 pracowników • sektor publiczny • sektor prywatny Przedsiębiorstwa powyżej 249 pracowników • sektor publiczny • sektor prywatny Przedsiębiorstwa usługowe [%] O g ó ł e m • sektor publiczny • sektor prywatny Wejście na nowe rynki lub zwiększenie udziału na dotychczasowych rynkach Wyszczególnienie Zwiększenie asortymentu produktów Wysoki wpływ innowacji na:a 38,0 21,1 39,5 37,7 16,7 38,3 36,6 18,7 38,5 42,3 26,3 45,5 28,3
15,0
29,4
27,3
16,7
27,7
28,4
13,1
30,0
30,3
17,2
32,9
40,9
25,9
42,2
44,0
34,6
44,3
38,4
25,0
39,8
39,7
23,7
43,0
24,2
14,1
25,1
26,6
21,8
26,7
22,3
11,2
23,5
23,5
15,1
25,1
31,0
15,0
32,3
32,5
24,4
32,8
29,3
10,8
31,2
31,3
16,7
34,3
16,2 11,3 16,6 17,4 23,1 17,2 15,1 9,7 15,6 16,3 9,1 17,7 13,7
13,3
13,7
12,4
25,6
12,0
13,8
11,2
14,0
16,7
11,3
17,8
21,4
23,7
21,2
21,5
33,3
21,1
20,3
20,9
20,2
24,3
23,7
24,4
26,7
31,8
26,3
25,1
34,6
24,8
27,1
29,5
26,8
29,8
33,9
29,0
32,4 24,2 32,9 75,1
82,2
74,7
32,8
33,9
32,7
14,3
11,8
14,5
15,9
11,3
16,2
9,2 8,1 9,3 7,7
9,1
7,7
12,9
17,7
12,7
20,9
33,9
20,2
Przedsiębiorstwa 10‐49 pracowników • sektor publiczny • sektor prywatny Przedsiębiorstwa 50‐249 pracowników • sektor publiczny • sektor prywatny Przedsiębiorstwa powyżej 249 pracowników • sektor publiczny • sektor prywatny 31,7 27,7 31,8 33,7 19,1 34,7 33,9 25,4 36,7 74,2
84,6
74,2
74,2
77,7
72,9
84,5
72,2
87,3
33,1
29,8
33,2
30,6
35,3
30,4
37,4
35,2
38,6
13,8
6,4
14,0
14,0
16,2
13,8
19,6
11,3
22,3
14,5
12,8
14,6
18,7
14,7
19,0
16,4
5,6
20,0
8,6 6,4 8,6 8,6 5,9 8,8 16,8 11,3 18,1 6,6
2,1
6,7
9,0
7,4
9,0
12,2
14,1
11,6
12,7
2,1
12,9
13,6
23,5
12,9
12,2
21,1
9,3
18,8
21,3
18,8
23,7
39,7
22,6
27,3
35,2
24,7
a) Znaczenie wpływu każdego z efektów działalności innowacyjnej oceniano za pomocą skali ocen: wysoki, średni, umiarkowany, bez znaczenia.
Źródło: Działalność innowacyjna..., op.cit., s. 136-138.
273
2. WSPARCIE INNOWACJI EKOLOGICZNYCH W RAMACH REALIZACJI NARODOWYCH STRATEGICZNYCH RAM ODNIESIENIA Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (NSRO) określające kierunki i wysokość wsparcia oraz system wdrażania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności
w Polsce zostały przygotowane na podstawie Strategicznych Wytycznych Wspólnoty
(SWW), przy uwzględnieniu zapisów Strategii Rozwoju Kraju na lata 2007-2015. Celem strategicznym NSRO jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności
gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz zwiększenie poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Łączna wielkość środków zaangażowanych w ich realizację w latach 20072013 wyniesie około 85,6 mld euro, z czego 67,3 mld euro będzie pochodziło z budżetu UE, około 11,9 mld euro z krajowych środków publicznych, a około 6,4 mld euro
zaangażowanych zostanie ze strony podmiotów prywatnych.1 NSRO są realizowane
za pomocą programów operacyjnych: Infrastruktura i Środowisko, Kapitał Ludzki,
Innowacyjna Gospodarka, Rozwój Polski Wschodniej, Pomoc Techniczna, Europejska
Współpraca Terytorialna oraz 16 regionalnych programów operacyjnych.
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 (POIiŚ) jest
podstawowym narzędziem służącym osiągnięciu celów założonych w NSRO, jak również ważnym instrumentem realizacji odnowionej Strategii Lizbońskiej. Cel główny
POIiŚ w sektorze środowiska (przedsięwzięcia związane bezpośrednio z ochroną
środowiska) jest realizowany poprzez ukierunkowane dofinansowanie inwestycji
w obszarze gospodarki wodno-ściekowej, gospodarki odpadami, ograniczania ryzyka
zagrożeń ekologicznych, ograniczania negatywnego wpływu istniejącej działalności
przemysłowej na środowisko i dostosowania przedsiębiorstw do wymogów prawa
wspólnotowego, a także działań na rzecz ochrony przyrody.2 Możliwe w tym zakresie
są działania na rzecz poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw przez podnoszenie
poziomu ich innowacyjności, w tym transfer proekologicznych rozwiązań technologicznych, produktowych i organizacyjnych, a także dotyczących infrastruktury energetycznej przyjaznej środowisku. W rzeczywistości jednak w przeważającej części
środki są przeznaczane na projekty infrastrukturalne, co wynika z ogromnych potrzeb inwestycyjnych, a czego wynikiem jest niewielki nacisk na wdrażanie przedsięwzięć innowacyjnych. Podobna sytuacja ma miejsce w odniesieniu do działań
w obszarze ochrony środowiska w regionalnych programach operacyjnych, które są
skoordynowane i komplementarne w stosunku do POIiŚ.
Biorąc pod uwagę potencjał tworzenia i wdrażania innowacji ekologicznych
w ramach NSRO, duże znaczenie powinny mieć programy operacyjne: Innowacyjna
Gospodarka, Kapitał Ludzki oraz Europejskiej Współpracy Terytorialnej. W Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka (POIG) przewidziano możliwość wsparcia projektów innowacyjnych, które mają się koncentrować na zmianach modeli pro1 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007­2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrud­
nienie. Narodowa Strategia Spójności. Dokument zaakceptowany decyzją Komisji Europejskiej
zatwierdzającą pewne elementy Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia. Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego, Warszawa, maj 2007, s. 115.
2 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia
2007-2013. Wersja zaakceptowana przez Komisję Europejską 5 grudnia 2007 roku, s. 97-98.
274
dukcji lub konsumpcji, a tym samym przyczynią się bezpośrednio lub pośrednio do
zmniejszenia presji na poszczególne komponenty środowiska oraz na środowisko
jako całość. Realizacja POIG ma przyczynić się do pełniejszego wykorzystania potencjału technologii środowiskowych, między innymi poprzez stymulowanie badań naukowych oraz dyfuzji technologii przyjaznych środowisku, w tym innowacyjnych projektów w sektorze energetycznym (na przykład odnawialne źródła energii, innowacyjne i nowe technologie produkcji biokomponentów i biopaliw).
W ramach osi priorytetowej 1: Badania i rozwój nowoczesnych technologii,
wsparcie uzyskają między innymi projekty B+R w grupie tematycznej Techno (nowe
materiały i technologie, nanotechnologie, projektowanie systemów specjalizowanych,
mechatronika oraz technologia i inżynieria chemiczna) oraz Bio (biotechnologia i bioinżynieria, postęp biologiczny w rolnictwie i ochrona środowiska oraz nowe wyroby
i techniki medyczne). W odniesieniu do 4. osi priorytetowej: Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia; działania 4.4: Nowe inwestycje o wysokim potencjale innowacyjnym, przewidziano między innymi wsparcie inwestycji obejmujących zastosowanie nowych, wysoko innowacyjnych rozwiązań w produkcji i usługach, w szczególności technologicznych, prowadzących do zmniejszenia szkodliwego oddziaływania na
środowisko. Jednym ze spodziewanych rezultatów realizacji 4 osi priorytetowej ma
być wzrost liczby przedsiębiorstw wykorzystujących technologie środowiskowe oraz
inwestujących w rozwój ekopoduktów. Ponadto w obszarze 7. osi priorytetowej: Społeczeństwo informacyjne – budowa elektronicznej administracji wspierana będzie
budowa elektronicznych platform usług publicznych, na których dostępne będą eUsługi dla obywateli i przedsiębiorstw, między innymi w zakresie ochrony środowiska.
Wszędzie tam, gdzie jest to osiągalne, oczekuje się, że innowacyjne zmiany
w dotychczas wykorzystywanych instalacjach i urządzeniach wiązać się będą ze
zmniejszeniem jednostkowych wskaźników presji na środowisko, a nowe przedsięwzięcia produkcyjne lub usługowe będą projektowane i realizowane tak, aby spełniać
wymagania w zakresie ochrony środowiska i efektywności wykorzystywania zasobów, w tym zwłaszcza energii.
Szczególne znaczenie dla wprowadzania innowacji ekologicznych ma wsparcie
badań naukowych i projektów B+R na rzecz przedsiębiorstw, a także rozwój ośrodków o wysokim potencjale badawczym. Warto w związku z tym podkreślić, że na liście projektów indywidualnych POIG znalazły się takie, w ramach których przewidziano opracowanie i wdrożenie innowacji ekologicznych (tabela 2). Projekty rozwojowe wspierające B+R na rzecz przedsiębiorców, realizowane przez jednostki naukowe, dotyczące opracowania i komercjalizacji innowacji ekologicznych otrzymały
również wsparcie w ramach pierwszego konkursu w działaniu 1.3.1. POIG. Znalazły
się wśród nich:
•
proekologiczna technologia utylizacji metanu z kopalń;
•
innowacyjne materiały do zastosowań w energooszczędnych i proekologicznych
urządzeniach elektrycznych;
•
nowe przyjazne dla środowiska kompozyty polimerowe z wykorzystaniem surowców odnawialnych;
•
opracowanie modelu oceny ekoefektywności technologii zrównoważonego
rozwoju;
•
opracowanie innowacyjnych produktów i technologii dla ekologicznej uprawy
roślin sadowniczych;
•
system zarządzania likwidacją emisji CO2 ze zwałowisk odpadów powęglowych;
275
•
opracowanie metod przygotowania biomasy rolnej do energetycznego wykorzystania. 3 Tabela 2. Lista projektów indywidualnych dla Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, w ramach których przewidziano innowacje ekologiczne Nazwa projektu Instytucja Przewidywany Orientacyjny odpowiedzialna za okres koszt realizację realizacji projektu projektu projektu [mln zł] Oś priorytetowa I: Badania i rozwój nowoczesnych technologii; Działanie 1.1
Wsparcie badań naukowych dla budowy gospodarki opartej na wiedzy
Biotechnologie i zaawansowane technologie Wrocławskie Cen‐
2008‐2013 medyczne trum Badań (EIT+)
Kwantowe nanostruktury półprzewodnikowe do Instytut Fizyki PAN
zastosowań w biologii i medycynie – Rozwój i komercjalizacja nowej generacji urządzeń diagno‐
2008‐2013 styki molekularnej opartych o nowe polskie przy‐
rządy półprzewodnikowe
Inteligentna koksownia spełniająca wymagania Instytut Chemicznej 2007‐2011 najlepszej dostępnej techniki
Przeróbki Węgla
Oś priorytetowa I: Badania i rozwój nowoczesnych technologii; Działanie 1.3 Wsparcie projektów B+R na rzecz przedsiębiorców realizowanych przez jednostki naukowe
Instytut Barierowe materiały nowej generacji chroniące 2007‐2012 człowieka przed szkodliwym działaniem środowi‐ Włókiennictwa ska Biodegradowalne wyroby włókniste
Polska Platforma Technologiczna Przemysłu Tekstyl‐
2008‐2013 nego, koordynator Politechnika Łódzka
Czujniki i sensory do pomiarów czynników stano‐ Politechnika 2008‐2011 wiących zagrożenia w środowisku – modelowanie Wrocławska i monitoring zagrożeń
Wpływ zmian klimatu na środowisko gospodarkę Instytut Meteoro‐
i społeczeństwo (zmian, skutki i sposoby ich ogra‐ logii i Gospodarki 2007‐2010 niczania, wnioski dla nauki, praktyki inżynierskiej Wodnej i planowania gospodarczego)
Materiały opakowaniowe nowej generacji z two‐ Centrum Chemii rzywa polimerowego ulegającego recyklingowi Polimerów 2007‐2010 organicznemu Optymalizacja charakterystyki i przygotowania Instytut Immunolo‐
preparatów fagowych do celów terapeutycznych gii i Terapii Do‐
2007‐2010 świadczalnej PAN
Oś priorytetowa II: Infrastruktura sfery B+R; Działanie 2.1 Rozwój ośrodków o wysokim potencjale badawczym
ECOTECH‐COMPLEX – Człowiek, Środowisko, Uniwersytet im. Produkcja Marii Curie‐Skłodo‐
2007‐2013 wskiej w Lublinie
99,18 73,31 59,65 15,45 35,96 26,95 26,95 19,40 13,66 143,74 Na podstawie: [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.opi.org.pl/pl/listyprojektow-oraz-listy-ranki/ [Data wejścia: 06-01-2009].
3
276
Nazwa projektu Małopolskie Centrum Biotechnologii
Centrum Czystych Technologii Węglowych
Instytucja Przewidywany Orientacyjny odpowiedzialna za okres koszt realizację realizacji projektu projektu projektu [mln zł] Akademickie Centrum Naukowo‐
‐Technologiczne AKCENT Małopolska repre‐
zentowane przez Uniwersytet Jagiel‐
loński
Główny Instytut Górnictwa
2007‐2013 89,84 2009‐2012 161,71 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Obwieszczenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 6 sierpnia
2008 r. w sprawie listy projektów indywidualnych dla Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka
na lata 2007-2013 (M.P. nr 60, poz. 536).
W zakresie tworzenia klimatu sprzyjającego kreowaniu i wdrażaniu innowacji
ekologicznych istotne znaczenie powinny mieć działania podejmowane w Programie
Operacyjnym Kapitał Ludzki (POKL). Mają one przyczyniać się między innymi do:
•
podniesienia świadomości ekologicznej młodzieży, osób pracujących, bezrobotnych oraz przedsiębiorców;
•
zapewnienia małym i średnim przedsiębiorcom doradztwa i innych usług w obszarze ochrony środowiska;
•
zapewnienia szkoleń dla kadry zarządzającej przedsiębiorstw, między innymi
z zakresu systemów zarządzania środowiskowego, wymagań dla przedsiębiorstw wynikających z regulacji prawnych w zakresie ochrony środowiska;
•
promowania i tworzenia tak zwanych zielonych miejsc pracy sprzyjających
ograniczeniu bezrobocia oraz poprawie stanu środowiska zgodnie z zasadą
rozwoju zrównoważonego;
•
przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, również na obszarach skażonych
ekologicznie i peryferyjnych obszarach chronionych;
•
wzmocnienia kwalifikacji kadr administracji rządowej i samorządowej w obszarze kreowania polityk i strategii oraz stanowienia prawa w obszarze środowiska
naturalnego;
•
usprawnienia procesu transpozycji dyrektyw Unii Europejskiej w obszarze środowiska;
•
usprawnienie procesu konsultacji aktów prawnych i polityk związanych
z ochroną środowiska oraz zwiększenie udziału organizacji pozarządowych
w konsultacjach.4
W odniesieniu do wsparcia innowacji ekologicznych w ramach Europejskiej
Współpracy Terytorialnej szczególne znaczenie ma Program Współpracy Międzyregionalnej (INTERREG IVC). W jego ramach wspierane będą działania zmierzające do
poprawy efektywności polityki regionalnej poprzez promowanie innowacyjności
4 Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013,
Warszawa 2007, s. 139-140.
277
i gospodarki opartej na wiedzy oraz ochronę środowiska i zapobieganie zagrożeniom.
Budżet programu wynosi 321 mln euro. Priorytetami INTERREG IV C są innowacyjność i gospodarka oparta na wiedzy, a także środowisko naturalne i zapobieganie
zagrożeniom.
W ramach programów współpracy międzyregionalnej wsparcie przewidziano
dla projektów, które przyczyniają się między innymi do: wzmocnienia potencjału regionów w zakresie badań, technologii i innowacyjności, wspierania i ułatwiania
przedsiębiorczości oraz rozwoju nowych inicjatyw biznesowych we wszystkich sektorach istotnych dla gospodarek regionalnych, przede wszystkim w tych, które są
oparte na wiedzy i innowacyjności, a także ułatwiania firmom, w szczególności z sektora MŚP, bardziej zrównoważonego oraz innowacyjnego rozwoju i wzrostu za pośrednictwem transferu określonych usług oraz tworzenia wspólnych udogodnień.
Usprawnianie polityk, metod oraz zwiększanie potencjału w zakresie najistotniejszych kwestii związanych ze środowiskiem naturalnym i zapobieganiem zagrożeniom obejmie kwestie związane z gospodarką wodną, gospodarką odpadami, różnorodnością biologiczną i zachowaniem dziedzictwa naturalnego, energetyką, zrównoważonym transportem oraz dziedzictwem kulturowym i krajobrazem. Potencjalnymi
beneficjentami programu mogą być jednak tylko instytucje o charakterze publicznym.
3. WYBRANE PROGRAMY RAMOWE UNII EUROPEJSKIEJ JAKO ŹRÓDŁA WSPARCIA INNOWACJI EKOLOGICZNYCH Program ramowy na rzecz konkurencyjności i innowacji 2007-2013 (Competi­
tiveness and Innovation Framework Programme – CIP), jako instrument realizacji Strategii Lizbońskiej, szczególną uwagę poświęca potrzebom małych i średnich przedsiębiorstw, przyczyniając się jednocześnie do zwiększenia konkurencyjności oraz potencjału innowacyjnego Wspólnoty jako społeczeństwa o zaawansowanym poziomie
wiedzy, funkcjonującego zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Celami CIP są:
•
zwiększanie konkurencyjności przedsiębiorstw, w szczególności MŚP;
•
promowanie wszelkich form innowacji, w tym innowacji ekologicznych;
•
przyśpieszenie tworzenia trwałego, konkurencyjnego, innowacyjnego społeczeństwa informacyjnego o charakterze integrującym;
•
promowanie efektywności energetycznej oraz odnawialnych źródeł energii we
wszystkich sektorach, w tym w sektorze transportu. 5
Cele CIP są realizowane poprzez wdrażanie programów szczegółowych obejmujących Program na rzecz przedsiębiorczości i innowacji, Program na rzecz wspierania
polityki w zakresie technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz Program „Inteligentna Energia – Program dla Europy”.
Działania mające na celu wspieranie, ulepszanie, zachęcanie i promowanie innowacji ekologicznych przewidziano w Programie na rzecz przedsiębiorczości i innowacji. Mogą one obejmować:
5 Decyzja nr 1639/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 2006
roku ustanawiająca Program ramowy na rzecz konkurencyjności i innowacji (2007-2013),
(Dz.Urz. UE L310, 09.11.2006).
278
•
•
•
•
wspieranie wykorzystania technologii środowiskowych i innowacji ekologicznych;
współinwestowanie w fundusze kapitału podwyższonego ryzyka, które zapewniają kapitał przedsiębiorstwom inwestującym w innowacje ekologiczne;
promowanie sieci i klastrów na rzecz innowacji ekologicznych oraz partnerstw
publiczno-prywatnych w dziedzinie innowacji ekologicznych, opracowywanie
innowacyjnych usług dla przedsiębiorstw oraz ułatwianie lub wspieranie innowacji ekologicznych;
promowanie nowych i zintegrowanych sposobów podejścia do innowacji ekologicznych w takich dziedzinach, jak zarządzanie środowiskiem i przyjazne dla
środowiska projektowanie produktów, procesów i usług, z uwzględnieniem całego cyklu ich życia.
Wsparcie przewidziane jest w szczególności na rzecz projektów związanych
z pierwszym zastosowaniem lub rynkowym upowszechnianiem technik, produktów
lub praktyk z zakresu innowacji ekologicznych, mających znaczenie dla UE, których
techniczna demonstracja była udana, lecz które ze względu na poziom ryzyka nie są
jeszcze dostatecznie obecne na rynku. Projekty takie służą wspieraniu szerszego zastosowania technik, produktów lub praktyk w krajach UE oraz ułatwieniu wprowadzania ich na rynek.
Na realizację Programu na rzecz przedsiębiorczości i innowacji w module
Przedsiębiorczość i innowacje została zarezerwowana kwota 2631 mln euro, przy
czym kwota 520 mln euro ma być przeznaczona wyłącznie na innowacje ekologiczne.
Środki te zostaną wykorzystane na:
•
pokrycie kosztów dostępu do finansowania, to jest poręczenia dla małych
i średnich przedsiębiorstw, ryzyko kapitałowe, zabezpieczenie pożyczkowe,
rozwijanie zdolności kapitałowych, zastosowanie lub rozwój technologii środowiskowych przez MŚP – kwota 150 mln euro;
•
wzmocnienie sieci współpracy pomiędzy podmiotami w dziedzinie technologii
ekologicznych, to jest partnerstwo publiczno-prywatne, sieci wymiany informacji, transfer technologii, własność intelektualna, rozwój biznesu i innowacji,
rozwój polityki i wymiana doświadczeń – kwota 180 mln euro;
•
projekty pilotażowe oraz projekty powielania rynkowego, to jest identyfikacja
oraz usunięcie przeszkód, zwiększenie rynku dla technologii środowiskowych –
kwota 190 mln euro.
Konkurencyjność i innowacja, w zakresie realizacji celów lizbońskich, są wspierane również w ramach 7. Programu Ramowego Wspólnoty w zakresie badań, rozwoju technologicznego i demonstracji (2007-2013), (7th Framework Programme of the European Community for Research, Technological Development and Demonstration –
FP7), stanowiącego największy program finansowania badań naukowych i rozwoju
technologicznego w Europie. Program skierowany jest zarówno do jednostek naukowych, jak i przedsiębiorstw, kładąc nacisk na aplikacyjny charakter prowadzonych
badań oraz nawiązanie ścisłej współpracy pomiędzy nauką i przemysłem. Cele Programu są realizowane poprzez programy szczegółowe: Cooperation (Współpraca),
Ideas (Pomysły), People (Ludzie) oraz Capacities (Możliwości).
W ramach programu szczegółowego Cooperation, którego budżet wynosi 32 413
mln euro, wspierana jest międzynarodowa współpraca badawcza w dziesięciu obszarach tematycznych odpowiadających głównym dziedzinom wiedzy i technologii. Jed279
nym z obszarów tematycznych tego programu szczegółowego jest Środowisko, na
który to obszar przeznaczono 1890 mln euro. Celem obszaru tematycznego Środowisko jest zrównoważone zarządzanie środowiskiem i jego zasobami poprzez pogłębianie wiedzy na temat interakcji pomiędzy klimatem, biosferą, ekosystemami i działalnością człowieka, jak również opracowanie nowych technologii, narzędzi i usług
w celu rozwiązywania ogólnoświatowych problemów ekologicznych w sposób zintegrowany.
Działania w obszarze tematycznym Środowisko obejmują:
•
zmiany klimatu, zanieczyszczenie środowiska i zagrożenia (niekorzystne oddziaływanie na środowisko i klimat, środowisko i zdrowie oraz zagrożenia naturalne);
•
zrównoważone gospodarowanie zasobami (ochrona i zrównoważone gospodarowanie zasobami naturalnymi i wytworzonymi przez człowieka oraz różnorodność biologiczna i gospodarowanie środowiskami morskimi);
•
technologie środowiskowe (mające na celu obserwację, symulację, zapobieganie
zagrożeniom, łagodzenie skutków katastrof, dostosowanie, naprawę i odtworzenie środowiska naturalnego i stworzonego przez człowieka, ochrona, konserwacja i rozwój dziedzictwa kulturowego, w tym siedlisk ludzkich oraz ocena,
weryfikacja i testowanie technologii);
•
narzędzia obserwacji i oceny Ziemi (systemy obserwacji Ziemi i oceanów oraz
metody monitorowania środowiska i zrównoważonego rozwoju, a także metody
prognozowania oraz narzędzia oceny w zakresie zrównoważonego rozwoju
przy uwzględnieniu różnych skal obserwacji).6
4. MOŻLIWOŚCI WSPARCIA INNOWACJI EKOLOGICZNYCH W RAMACH INSTRUMENTU FINANSOWEGO LIFE+ Instrument LIFE+, jako kontynuacja programu LIFE, służy w całości wsparciu
polityki ochrony środowiska Wspólnoty Europejskiej w perspektywie finansowej
2007-2013. Składa się on z trzech komponentów:
•
LIFE+ przyroda i różnorodność biologiczna;
•
LIFE+ polityka i zarządzanie w zakresie ochrony środowiska;
•
LIFE+ informacja i komunikacja. 7
W ramach komponentu LIFE+ polityka i zarządzanie w zakresie ochrony środowiska przewidziano priorytet Innowacje, którego celem głównym jest rozwój
i demonstracja innowacyjnych podejść politycznych, technologii, metod i instrumentów służących wdrażaniu Planu działania na rzecz technologii środowiskowych (ETAP).
Działania w tym obszarze mają obejmować: ewaluację, określanie i optymalizację
efektów wprowadzenia programu ETAP, a także wsparcie w zakresie identyfikacji,
Decyzja nr 1982/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 roku
dotycząca siódmego programu ramowego Wspólnoty Europejskiej w zakresie badań, rozwoju
technologicznego i demonstracji (2007-2013), (Dz.Urz. UE L412, z 30.12.2006).
7 Rozporządzenie (WE) nr 614/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 maja 2007
roku w sprawie instrumentu finansowego na rzecz środowiska (LIFE+), (Dz.Urz. UE L149,
z 09.06.2007).
6
280
demonstracji oraz rozpowszechnienia innowacyjnych technologii i praktyk poprzez
działania komplementarne do podejmowanych w ramach Programu ramowego na
rzecz konkurencyjności i innowacji (CIP).
Projekty finansowane za pośrednictwem LIFE+ powinny przyczyniać się do
osiągania szczegółowych celów więcej niż jednego z trzech komponentów instrumentu oraz wiązać się z uczestnictwem więcej niż jednego państwa członkowskiego, jak
również wspierać rozwój strategicznych podejść do osiągania celów w zakresie środowiska. Wszystkie projekty zgłaszane do współfinansowania w ramach LIFE+ muszą spełniać trzy podstawowe kryteria:
•
leżą w interesie Wspólnoty poprzez znaczący wkład w osiągnięcie ogólnego celu
LIFE, którym jest finansowanie projektów związanych z wdrażaniem, aktualizacją oraz rozwojem wspólnotowej polityki i prawodawstwa w dziedzinie środowiska, a tym samym wpieranie zrównoważonego rozwoju, a w szczególności
wdrażania Szóstego programu działań na rzecz środowiska, włącznie ze wsparciem synergii i integracji jego strategii tematycznych;
•
są spójne i wykonalne z punktu widzenia technicznego i finansowego oraz zapewniają korzystny stosunek efektów do kosztów;
•
zapewniają europejską wartość dodaną oraz uniknięcie finansowania powtarzających się działań poprzez spełnienie przynajmniej jednego z poniższych kryteriów:
–
projekty dotyczące najlepszych praktyk lub projekty demonstracyjne służące wdrożeniu dyrektywy ptasiej (79/409/EWG) lub dyrektywy siedliskowej (92/43/EWG),
–
projekty innowacyjne lub projekty demonstracyjne związane z celami
Wspólnoty w zakresie ochrony środowiska, w tym w zakresie rozwoju lub
upowszechniania technik najlepszej praktyki, wiedzy specjalistycznej lub
technologii,
–
kampanie na rzecz zwiększania świadomości społecznej oraz specjalne
szkolenia dla podmiotów uczestniczących w działaniach dotyczących zapobiegania pożarom lasów,
–
projekty służące rozwojowi i realizacji celów Wspólnoty związanych z szerokim, ujednoliconym, kompleksowym i długoterminowym monitorowaniem wzajemnego oddziaływania lasów i środowiska.
W ramach komponentu LIFE+ polityka i zarządzanie w zakresie ochrony środowiska możliwe jest uzyskanie dofinansowania wyłącznie dla instalacji demonstracyjnych, prezentujących nowe lub niewykorzystywane wcześniej technologie. Finansowanie wspólnotowe może przyjmować formę dotacji i zamówień publicznych.
Finansowanie mogą otrzymywać podmioty publiczne lub prywatne. Budżet LIFE+ na
lata 2007-2013 wynosi 2143,4 mln euro, przy czym przynajmniej 50% środków
przeznaczanych jest na wspieranie ochrony przyrody i różnorodności biologicznej.
W ramach programu przewidziano dwa okresy rozliczeniowe. W pierwszym z nich,
na lata 2007-2010 planowana przez Komisję Europejską alokacja dla Polski to około
41 mln euro.
***
Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw oraz efektywna współpraca przemysłu z instytucjami naukowo-badawczymi są kluczowymi czynnikami konkurencyjno281
ści gospodarki. Zarówno innowacyjność przedsiębiorstw w Polsce, jak i zakres
współpracy biznesu z nauką są niewystarczające.
Przedsiębiorstwa podejmują działalność innowacyjną z myślą o osiągnięciu
konkretnych efektów, ważnych z punktu widzenia realizowanej strategii rozwoju.
Charakteryzuje się ona dużym ryzykiem niepowodzenia ze względu na istniejące bariery rynkowe, ekonomiczne, prawne, technologiczne i informacyjne. W odniesieniu
do innowacji ekologicznych występuje dodatkowa przeszkoda, którą jest brak pełnego uwzględniania kosztów środowiskowych w cenach rynkowych wyrobów i usług.
Ta nieprawidłowość funkcjonowania rynku, w połączeniu z koniecznością zachowania zasobów, zapobiegania zanieczyszczeniom i ochrony środowiska przy możliwie
niskich kosztach, uzasadnia konieczność zwiększonego wsparcia dla innowacji ekologicznych, które powinny być traktowane jako inwestycje przyszłości.
Pobudzanie większej aktywności w opracowywaniu i wdrażaniu innowacji ekologicznych w znaczącym zakresie może odbywać się za pośrednictwem funduszy
i programów Unii Europejskiej. Przy optymalnym ich wykorzystaniu, wsparcie to
może objąć zarówno przedsiębiorstwa (w szczególności MŚP), jak i instytucje naukowo-badawcze, a także otoczenie pobudzające przedsiębiorczość i innowacje.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że największe znaczenie w tym zakresie powinien mieć Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, a także Program ramowy
na rzecz konkurencyjności i innowacji.
282
BIBLIOGRAFIA Adamczyk J., Koncepcja zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Seria: Monografie, nr 145, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Kraków 2001.
Adamczyk J., Nitkiewicz T., Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, PWE,
Warszawa 2007. Ahmed N.U., A design and implementation model for life cycle cost management system, „Information & Management” 1995, No. 28.
Amram M., Kulatilaka N., Real Options, Managing Investments in an Uncertain World, HBS Press,
Boston 1999.
Analiza i ocena możliwości stosowania w polskich warunkach kryteriów środowiskowych w za­
mówieniach publicznych, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 2005.
Analysis of the Size and Employment of the Eco­Industries in the Candidate Countries, DG Environment 2002.
Azapagic A., Clift R., Life Cycle Assessment and multiobjective optimization, „International Journal of Cleaner Production” 1999, No. 7.
Badania kosztów pozyskania węgla kamiennego i brunatnego w celu określenia optymalnej struktury paliwowej produkcji energii elektrycznej, red. L. Gawlik, Wyd. Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków 2006.
Bage G.F., Samson R., The Econo­Environmental Return (EER). A Link between Environmental Impacts and Economic Aspects in Life Cycle Thinking Perspective, „International Journal of
LCA” 2003, No. 8 (4).
Becla A. i in., Elementy mikroekonomii, Wyd. I-BIS, Wrocław 2002.
Berglof E., von Thaden E., The Changing Corporate Governance Paradigm: Implications for Tran­
sition and Developing Countries, Conference Paper, Annual World Bank Conference on
Development Economics, Washington D.C., June 1999.
Berman C., Informacja i aspekty komunikacji, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1991, nr 3-4.
Bibb S., Kourdi J., Trust matters, for Organizational and Personal Success, Palgrave Macmillan,
New York 2004.
Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych za 2007 r. Informacje bieżące, GUS, Warszawa, październik 2008.
Blättel-Mink B., Innovation für nachhaltige Wirtschaft – Der Beitrag von Unternehmen, in: Den Gipfel vor Augen [Medienkombination]: unterwegs in eine nachhaltige Zukunft, Hrsg. A. Knaus,
O. Renn, Metropolis, Marburg 1998.
Blättel-Mink B., Innovation towards sustainable economy – the integration of economy and ecol­
ogy in companies, „Sustainable Development” 1998, No. 6.
Bohne R.A., Eco­efficiency and performance strategies in construction and demolition waste recy­
cling systems. Doctoral thesis, Norwegian University of Science and Technology, Trondheim January 2005.
Broniewicz E., Poskrobko B., Nakłady na ochronę środowiska. Metodyka i wyniki badań, Wyd.
Ekonomia i Środowisko, Białystok 2003.
Brooking A., Corporate Memory. Strategies for Knowledge Memory, International Thompson
Business Press, London 1999.
Business Strategy for Sustainable Development: Leadership and Accountability for the 90s. IISD,
WBCSD Deloitte & Touche, Winnipeg 1992.
Cadbury A., The Report of the Committee on the financial aspects of Corporate Governance, London 1992.
283
Calculating Eco­efficiency Indicators: A workbook for Industry, National Round Table on the Environment and the Economy, Ottawa 2001.
Catulli M., A review of the environmental goods and services sector in the United Kingdom, „International Journal of Environment and Sustainable Development” 2008, Vol. 7, No. 3.
CEPA – European Standard Statistical Classification of Environmental Protection Activities and Facilities, Eurostat, Luxembourg 1994.
Cibrowski R., Międzynarodowy transfer techniki a potencjał innowacyjny Polski, „Optimum –
Studia Ekonomiczne” 2002, nr 4 (16).
Clarke T., Clegg S., Management paradigm for the new millennium, „International Journal for
Management Reviews”; 2000 March, Vol. 2.
Classification of Resources Uses and Management Activities, Istat, Rome, 2 August 2007.
Cleff T., Rennings K., Besonderheiten und Determinanten von Umweltinnovationen – Empirische Evidenz aus dem Mannheimer Innovationspanel und einer telefonischen Zusatzbefragung,
in: Innovationen und Umwelt: Fallstudien zum Anpassungsverhalten in Wirtschaft und Ge­
sellschaft, Hrsg. P. Klemmer, Analytica, Berlin 1999.
Cleff T., Rennings K., Empirische Evidenz zu Besonderheiten und Determinanten von Umweltin­
novationen, in: Innovation durch Umweltpolitik, Hrsg. K. Rennings, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1999.
Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, Integrated Product Policy. Building of Environmental Life – Cycle Thinking, COM (2003) 302 final,
Brussels 18.06.2003.
Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the Sustaina­
ble Consumption and Production and Sustainable Industrial Policy – Action Plan, COM
(2008) 397 final, Brussels, 16.07.2008.
Communication from the Commission, Implementing the Commmunity Lisbon Programme: A policy framework to strengthen EU manufacturing – towards a more integrated ap­
proach for industrial policy, COM (2005) 474 final, Brussels 05.10.2005.
Compilation Guide on Environmental Sector, version 6, draft, Eurostat, Luxembourg, February
2008.
Czaja S., Fiedor B., Jakubczyk Z., Ekologiczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego w ujęciu współczesnej teorii ekonomii, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1993.
Czekaj J., Metody zarządzania informacją w przedsiębiorstwie, Zeszyty Naukowe: Monografie
nr 142, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Kraków 2000.
Czopek K., Koszty stałe i zmienne. Teoria – praktyka, cz. 1. Wyd. Art-Tekst, Kraków 2004.
Dalgaard R., Halberg N., Hermansen J.E., Danish pork production. An environmental assessment,
Aarhus Universitet, „DJF Animal Science” 2007, No. 82.
Dalkir K., Knowledge Management in Theory and Practice, Elsevier Butterworth Heinemann,
Oxford 2005.
Davenport T.H., Prusak L., Working Knowledge. How Organizations Manage What They Know,
Harvard Business School Press, Boston, MA 2000.
Davenport T.H., Zarządzanie pracownikami wiedzy, Wolters Kluwer, Warszawa 2007.
Decyzja 1639/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 2006 roku
ustanawiająca Program ramowy na rzecz konkurencyjności i innowacji (2007-2013),
(Dz.Urz. UE L310 z 9.11.2006).
Decyzja 1982/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 roku dotycząca siódmego programu ramowego Wspólnoty Europejskiej w zakresie badań, rozwoju
technologicznego i demonstracji (2007-2013), (Dz.Urz. UE L412, z 30.12.2006).
Diener B.J., Terkla D., The environmental industry in Massachusetts: from rapid growth to matur­
ity, „Corporate Environmental Strategy” 2000, Vol. 7, No. 3.
Diener J., Konzept einer ganzheitlichen Bewertung für industriele Fragestellungen, in: Fleischer
G., Produktionsintegrrierter Umweltschutz, Berlin 1994, s. 437-454.
284
Dobija D., Bilans i sprawozdanie o wartości dodanej w rachunkowości społeczno­ekonomicznej,
Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej SKwP nr 40, Warszawa 1997.
Drucker P., Skuteczne zarządzanie, PWE, Warszawa 1976.
Drucker P.F., Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992.
Dudycz T., Finansowe narzędzia zarządzania wartością przedsiębiorstwa, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2002.
Durairaj S.K., Ong S.K., Nee A.Y.C., Tan R.B.H., Evaluation of Life Cycle Cost Analysis Methodolo­
gies, „Corporate Environmental Strategy” 2002 Vol. 9. No. 1.
Dylematy przy poszukiwaniu innowacji, „Zarządzanie na Świecie” 1997, nr 8.
Dyrektywa 2005/32/WE z dnia 6 lipca 2005 r. Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiająca
ogólne zasady ustalania wymogów dotyczących ekoprojektowania dla produktów wykorzystujących energię, (Dz.Urz. UE L 191 z 22.07.2005)
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004­2006, GUS, Warszawa 2008.
Dziawgo D., Ewolucja relacji inwestorskich na międzynarodowym rynku finansowym, w: Współ­
czesne finanse. Stan i perspektywy rozwoju rynku finansowego, red. D. Dziawgo, UMK, Toruń 2008.
Dziawgo D., Nowa formuła relacji inwestorskich, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie” 2007,
nr 1.
Dziawgo D., Stowarzyszenie indywidualnych inwestorów i kluby inwestycyjne na rynku papierów wartościowych, UMK, Toruń 2004.
Dziawgo E., Opcje rzeczywiste w zarządzaniu wartością przedsiębiorstwa, w: Zarządzanie warto­
ścią firmy w dobie kryzysu, red. S.Kasiewicz, L.Pawłowicz, CeDeWu, Warszawa 2003.
Dziawgo E., Zrównoważony rozwój a zastosowanie opcji rzeczowych w ekologicznym zarządza­
niu przedsiębiorstwem, w: Zrównoważony rozwój i ochrona środowiska w gospodarce, red.:
D. Kiełczewski, B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2007.
Edwards A.J., ISO 14001 Environmental Certification Step by Step, Elsevier 2004.
Efektywność systemów zarządzania, red. J. Łańcucki, Wyd. PZITS, Poznań 2004.
Ekologiczna ocena cyklu życia (LCA) nową techniką zarządzania środowiskowego, red. J. Kulczycka, Wyd. Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków 2001.
Ekonomia innowacji, red. J. Czupiał, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1994.
Elkington J., Cannibals with Forks: The Triple Bottom Line of 21st Century Business, Capstone
Publishing Limited, Oxford 1997.
Elliott S., O'Dell C., Sharing knowledge and best practices, „Health Forum Journal” 1999, No. 42 (3).
Environmental Goods and Services Industry. Manual for Data Collection and Analysis, OECD,
Paris, 1999.
Environmental Impact of Products (EIPRO). Analysis of the cycle environmental impact related to the final consumption of the EU­25, Institute for Prospective Technological Studies – IPTS,
National Accounting Matrix with Environmental Accounts (NAMEA), European Environment Agency, Copenhagen 2006.
Environmental Labeling in OECD Countries, OECD, Paris 1991.
Erfolgreich durch Umweltschutz. Mit Nachhaltigkeit den Wirtschaftsstandort stärken, UBA, Berlin 2002.
European Innovation Scoreboard 2006. Comparative Analysis of Innovation Performance. Pro
Inno Europe. Inno Metrics. The Maastricht Economic Research Institute on Innovation and
Technology and the Joint Research Centre of the European Commission, Brussels, 2007.
Evans C., Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2005.
Eyerer P. et al., Ökologische Bilanzierung von Baustoffen und Geboeden, Birkhaeuser Verlag, Boston, Berlin, Basel 2000.
Fiedor B., Koncepcja trwałego rozwoju (Sustainable Development), w: Środowiskowe bariery rozwoju gospodarczego a przemiany strukturalne w Polsce, „Ekonomia i Środowisko”
1993, nr 9.
Fijał T., Ekologiczne i ekonomiczne efekty realizacji strategii czystszej produkcji w wybranych przedsiębiorstwach, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Kraków 2005.
285
Fijałkowska J., Pomiar i prezentacja kapitału intelektualnego w sprawozdawczości wyzwaniem dla rachunkowości, w: Standardy rachunkowości wobec wyzwań współczesnej gospodarki,
t. 1, Koncepcje rachunkowości, red. Z. Messner, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice
2006.
Folmer H., Gabel L., Opschoor H., Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Wyd, C.H. Beck,
Warszawa 1996.
Freimann J., Systemy informacji środowiskowej i ekoaudytingu, w: Ekonomia środowiska i zaso­
bów naturalnych, red. T. Żylicz, Wyd. Krupski &Co., Warszawa 1996.
Fukuyama F., Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, Hamish Hamilton, London
1995.
Gabrusewicz W., Kamela-Sowińska A., Poetschke H., Rachunkowość zarządcza, PWE, Warszawa
2000.
Garvin D.A., Building a Learning Organization, in: Harvard Business Review on Knowledge Man­
agement, Harvard Business School Press, Boston, MA 1998.
Glasson J., Socio­economic impacts 1: overview and economic impacts, in: P.Morris, Therivel R.,
Methods of Environmental Impact Assessment, UCL Press, London 1998.
Glińska-Neweś A., Kulturowe uwarunkowania zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie, TNOIK
„Dom Organizatora”, Toruń 2007.
Gmytrasiewicz M., Teoria rachunkowości a MSSF, w: Rachunkowość wczoraj, dziś i jutro, SKwP,
Warszawa 2007.
Goedkoop M., Effting S., Collignom M., The Ecoindicator 99: A Damage Oriented Method for Life Cycle Impact Assessment, Manual for designers, PreConsultans B.V., The Netherlands 2000. Goedkoop M., Spriensma R., The Ecoindicator 99: A Damage Oriented Method for Life Cycle As­
sessment: Methodology Report; PreConsultans B. V., The Netherlands 2000.
Goedkoop M., The Ecoindicator 95, Final Report, NOAH report 9523, PreConsultans B. V., The
Netherlands 1995.
Goliszewski J., Koordynacja systemu zasilania w informacje, „Przegląd Organizacji” 1990, nr 11.
Górka K., Poskrobko B., Radecki W., Ochrona środowiska, PWE, Warszawa 2001.
Greszta M., Dylematy związane z raportowaniem społecznym, „Harvard Business Review Polska”
2007, nr 52.
Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Systemy zarządzania wiedzą warunkiem wzrostu wartości firmy, w: Współczesne źródła wartości przedsiębiorstwa, red. B. Dobiegała-Korona, A. Herman,
Difin, Warszawa 2006.
Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach, Difin, Warszawa 2004.
Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Trust Management in Virtual Work Environments: A Human Factors Perspective, CRC, New York 2008.
Grzesińska W., Przedszkole od kuchni, „Przegląd Gastronomiczny” 2005, nr 2.
Grzeszkiewicz R., Ocena cyklu życia, „Ekologia i Zdrowie” 1994, nr 9-10.
Gula M., Wzorowy raport KGHM, „Rynek Kapitałowy” 2008, nr 11.
Habersatter K., Ökobilanz von Packstoffen, Stand 1990, Schriftenreihe Umwelt, BUWAL Nr. 132,
Bern 1991.
Hall B., Borrowed theory: Applying exchange theories in information science research, „Library
and Information Science Research” 2003, No. 25.
Hamel G., Breen B., The Future of Management, Harvard Business School Press, Boston MA, 2007.
Hamer E., Der Unternehmer als Innovator, w: Innovationsmanagement in kleinen und mittleren Unternehmen, Hrsg. J.-A. MEYER, Vahlen, München 2001.
Hartmann D.M., Brentel H., Rohn H., Lern­ und Innovationsfähigkeit von Unternehmen und Orga­
nisationen, Wuppertal Papers, 2006, Nr. 156.
Hauschildt J., Innovationsmanagement, Vahlen, München 1997.
Heijungs R., A Theory of the Environment and Economic Systems. A Unified Framework for Eco­
logical Economic Analysis and Decision­Support, Wyd. Edward Elgar, Cheltenham, UK –
Northampton, MA. 2001.
286
Hemmelskamp J., Der Einfluss der Umweltpolitik auf das Innovationsverhalten eine ökonometri­
sche Untersuchung, „ZfU“ 1999, Nr. 1.
Hemmelskamp J., Umweltpolitik und technischer Fortschritt. Eine theoretische und empirische Untersuchung der Determinanten von Umweltinnovationen, Physica, Heidelberg 1999.
Hendriksen E. A., van Breda M. F., Teoria rachunkowości, WN PWN, Warszawa 2002.
Hoffmann E., Ankele K., Nill J., Innovationswirkungen und Lerneffekte durch EMAS. Konzeptionel­
le Grundlagen und Erfahrungen aus der Unternehmenspraxis, „UWF“ 2003, Nr. 1.
Hofstetter P., FCKW­Einsatz und –Entsorgung in der Kälte­und Klimatechnik mit ökologischem Vergleich heutiger Kühlschranksysteme und Ausblick auf alternative Kältesysteme, Schauffhausen 1990.
Hübner H., Integratives Innovationsmanagement. Nachhaltigkeit als Herausforderung für ganz­
heitliche Erneuerungsprozesse, Erich Schmidt Verlag, Berlin 2002.
Hukkinen J., Eco­efficiency as abandonment of nature, „Ecological Economics” 2001, No. 38.
ИСО 9000+ИСО 14000. Информационный бюллетень, ВНИИС Госстандарта России, 2002,
№ 4.
ИСО 9000+ИСО 14000. Информационный бюллетень, ВНИИС Госстандарта России 2002, № 2.
Idzikowska G., Wiarygodność danych a bezpieczeństwo zasobów w środowisku informatycznym rachunkowości, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002.
Ignatowski R., Dokąd zmierzamy, czyli wizja rozwoju rachunkowości jako nauki i zawodu, w:
Rachunkowość wczoraj, dziś i jutro, SKwP, Warszawa 2007.
Ilczuk J., Jerczyńska M., Efektywność systemów informatycznych zarządzania, PWE, Warszawa
1977.
Informacja zarządcza w procesie formułowania i realizacji strategii firmy, red. G. Świderska,
Difin, Warszawa 2003.
Innovationen und Umwelt. Fallstudien zum Anpassungsverhalten in: Wirtschaft und Gesellschaft,
Hrsg. P. Klemmer, Bd. 3, Analytica, Berlin 1999.
Jajuga T., Opcja rzeczowa – nowy instrument pochodny czy przełom w zarządzaniu finansami,
„Rynek Terminowy” 2000, lipiec.
Jaros B., Propozycja wykorzystania wskaźników środowiskowych w Systemie Ekozarządzania i Audytu EMAS, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 2008, praca
niepublikowana.
Jasch Ch., The use of Environmental Management Accounting (EMA) for identifying environmen­
tal costs, „Journal of Cleaner Production” 2003, No. 11.
Jeucken M., Sustainable Finance and Banking. The Financial Sector and the Future of the Planet,
Earthscan Publications, London and Sterling 2001.
Kasiewicz S., Rogowski W., Stan obecny i kierunki badań w zakresie kapitału intelektualnego – studia literaturowe, „E-mentor” 2006, nr 3.
Keffer C., Shimp R., Lehni M., Eco­efficiency indicators and reporting. Report on the status for the
Final Printed Report, WBCSD 2000.
Kisielnicki J., Metody badania zapotrzebowania na informacje, w: Informacyjne problemy plano­
wania. Wybrane zagadnienia, red. W. Maciejewski, WN PWN, Warszawa 1982.
Klemmer P., Lehr U., Löbbe K., Umweltinnovationen. Anreize und Hemmnisse, Bd. 2, Analytica,
Berlin 1999.
Kłos Z., First PhD Thesis on LCA in Poland: Ecobalancing of Machines and Devices with Example of Air Compressors, „The International Journal of Life Cycle Assessment” 2000, Vol.5 No. 1.
Kołodziejczyk D., Wasilewski A., Identyfikacja instytucji działających na obszarach wiejskich,
Raport nr 11, Program Wieloletni IERiGŻ PIB, Warszawa 2005.
Korhoner P.J., Luptacik M., Eco-efficiency analysis of power plants: An extension of data envelop­
ment analysis, “European Journal of Operational Research” 2004, No. 154.
Kotarba W., Ochrona wiedzy a kapitał intelektualny organizacji, PWE, Warszawa, 2006. Kotarbiński T., Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975.
287
Kowalski Z., Kulczycka J., Góralczyk M., Ekologiczna ocena cyklu życia procesów wytwórczych (LCA), WN PWN, Warszawa 2007.
Kropp R., Institutional Invstirs Call on SEC to Require Climate Change Disclosure, „SocialFunds”
2008, 11 November.
Kryk. B., Źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce w okresie transformacji. Monografie
US. Szczecin 2008, w druku.
Kwiecień M., Współczesne społeczeństwo wiedzy a rachunkowość, w: Wiedza w gospodarce, spo­
łeczeństwie i przedsiębiorstwach: pomiary, charakterystyka, zarządzanie, Instytut Wiedzy
i Innowacji, Warszawa 2007.
Kwiecień M., Rachunkowość jako narzędzie zarządzania. System z bazą wiedzy, Prace Naukowe
Akademii Ekonomicznej nr 566, seria: Monografie i opracowania nr 83, Wrocław 1991.
Labatt S., White R. R., Environmental Finance. A Guide to Environmental Risk Assessment and Financial Products, John Wiley and Sons, Inc., New Jersey 2002.
Lehr U., Löbbe K., Umweltinnovationen – Anreize und Hemmnisse. Ein Überblick über die innova­
tiven umweltpolitischen Instrumente, „Ökologisches Wirtschaften“ 1999, Nr. 2.
Leśniak J., Ekologiczne znaki towarowe w ochronie środowiska przyrodniczego “Ekonomia i Środowisko” 1995, nr 1.
Lewandowska A., Środowiskowa ocena cyklu życia produktu na przykładzie wybranych typów pomp przemysłowych. Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2006.
Łojewski S., Ekonomika melioracji i ochrony środowiska, ART, Bydgoszcz 1991.
Łojewski S., Urbala S., Koszty oczyszczania ścieków przemysłowych i komunalnych, w: Ekonomi­
ka ochrony wód, red. M.J. Gromiec, Wyd. Polski Komitet ds. IAWPRC przy IMGW, Warszawa 1991.
Macharzina K., Unternehmensführung. Gabler Verlag, Wiesbaden 1999.
Makro­ i mikroekonomia dla inżynierów, red. S. Marciniak, WN PWN, Warszawa 1995.
Małecki P., Polskie opłaty ekologiczne związane z użytkowaniem obiektów i obszarów gospodarki wodnej, w: Wdrażanie rozwoju zrównoważonego: strategie i instrumenty, red. M. Urbaniec,
E. Havalach, Wyd. Educator, Częstochowa 2008.
Manteuffel Szoege H., Interewicz A., Efektywność ekonomiczna oczyszczalni ścieków komunal­
nych. Rachunek społeczny i rachunek przedsiębiorstwa, Wyd. SGGW, Warszawa 1999.
Marcinkowska M., Roczny raport z działań i wyników przedsiębiorstwa. Nowe tendencje w spra­
wozdawczości biznesowej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004.
Marcisz A., Istota zaufania i jego pomiar, „Prakseologia” 2003, nr 143.
Marketing ekologiczny, red. S. Zaremba, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2004.
Markiewicz-Rudnicka D., Kapitał intelektualny ujawnianie i prezentacja w: Rachunkowość w teorii i praktyce, t.3 Sprawozdawczość i analiza finansowa, red. W. Gabrusewicz, Wyd.
Akademii Ekonomicznej, Poznań 2007.
Markowski P., Tomczak P., Gdybyśmy tylko wiedzieli, co wiemy... Efektywne zarządzanie wiedzą organizacji, Raport z badań, Bernard Brunhes Polska, Warszawa 2004.
Martin R., ISO 14001 Guidance Manual, NCEDR, University of Tennessee, Knoxville, 1998
Matuszak-Flejszman A., Benefits of Environmental Management System compliant with ISO 14001 standard in Polish companies, „Polish Journal of Environmental Studies” 2009, Vol. 3.
Matuszak-Flejszman A., Ekolabeling środowiskowy, w: Od zarządzania środowiskowego do zin­
tegrowanego, Wyd. PZIiTS, Poznań 2002.
Matuszak-Flejszman A., Jak skutecznie wdrożyć system zarządzania środowiskowego według ISO 14001, Wyd. PZIiTS, Poznań 2001.
Matuszak-Flejszman A., System zarządzania środowiskowego w organizacji, Wyd. Akademii
Ekonomicznej, Poznań 2007.
Mazur-Wierzbicka E., Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako podstawa gospodarowania śro­
dowiskiem przyrodniczym w: Funkcjonowanie gospodarki polskiej w warunkach integracji i globalizacji, red. D. Kopycińska, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2005.
288
Mazur-Wierzbicka E., Proekologiczna działalność przedsiębiorstw sektora chemicznego, w: Za­
chowania rynkowe gospodarstw domowych i przedsiębiorstw w okresie transformacji sys­
temowej w Polsce, red. D. Kopycińska, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2006.
Mazur-Wierzbicka E., Wpływ zachowań proekologicznych na konkurencyjność przedsiębiorstw
w: Przedsiębiorstwo i państwo – wybrane problemy konkurencyjności, red. T. Bernat, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007.
Mazur-Wierzbicka E., Zarządzanie proekologiczne – ważny czynnik sukcesu rynkowego przedsię­
biorstwa w: Zachowania rynkowe w teorii i praktyce, red. D. Kopycińska, Uniwersytet
Szczeciński, Szczecin 2007.
Methodik für Ökobilanzen auf der Basis ökologischer Optimürung, Schriftenreihe Umwelt No.
113, BUWAL, Bern, Switzerland 1990.
Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem, red. M. Kramer, M. Urbaniec, A. Kryński, Wyd. C.H.
Beck, Warszawa 2004.
Mielcarzewicz E., Gospodarka wodno­ściekowa w zakładach przemysłowych, WN PWN, Warszawa 1986.
Miłaszewski R., Ekonomika ochrony wód powierzchniowych, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2003.
Nahotko S., Podstawy ekologicznego zarządzania przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza
Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2002.
Naisbitt J., Megatrends, Warner Books, New York 1982.
Najlepsze dostępne techniki (BAT), wytyczne dla branży chemicznej w Polsce. Przemysł Polime­
rów, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2005.
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007­2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrud­
nienie. Narodowa Strategia Spójności. Dokument zaakceptowany decyzją Komisji Europejskiej zatwierdzającą pewne elementy Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, maj 2007.
Niefinansowe rachunki według sektorów instytucjonalnych oraz skorygowane kwartalne szacun­
ki produktu krajowego brutto za 2005­2007 r., GUS, Warszawa, kwiecień 2008.
Nonaka I., The knowledge – creating company, HBR, November-December 1991.
Nooteboom B., Trust: Forms, Foundations, Functions, Failures and Figures, Edaward Elegar,
Northampton 2002.
Norris G.A., Integrating Economic Analysis into LCA, „The International Journal of Life Cycle Assessment” 2001, No. 6 (2).
Nowak E., Zaawansowana rachunkowość zarządcza, PWE, Warszawa 2003.
Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 18 listopada 2005 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu – Prawo wodne (Dz.U. nr 239, poz. 2019 z późn. zm.).
Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 20 września 2007 r. w sprawie wysokości stawek
opłat za korzystanie ze środowiska na rok 2008 (M.P. nr 68, poz. 754).
Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2006, 2007, 2008.
Odum H.T., Environmental Accounting. Emergy and Environmental Decision Making, Wyd. John
Wiley & Sons, Inc., New York USA 1996.
OECD proposed guidelines for collecting and interpreting technological innovation data – Oslo Manual, OECD, Paris 1992.
Pearce D., Turner R. K., Economics of Natural Resources and the Environment, Harvester Wheatsheaf, New York 1990.
Penczar M., Biznes społecznie odpowiedzialny (CSR) w krajowym sektorze przedsiębiorstw gieł­
dowych, w: Biznes społecznie odpowiedzialny w Polsce. Raport z badań, IBnGR, Gdańsk
2003.
Pielichowski J., Puszyński A., Chemia polimerów,WNT TEZA, Kraków 2004.
Pietrasiński Z., Innowacje, w: Encyklopedia biznesu, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacji,
Warszawa 1995.
Piontek B., Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, WN PWN, Warszawa-Kraków
2002.
289
Piontek B., Piontek F., Piontek W., Ekorozwój i narzędzia jego realizacji, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1997.
Piper L., Ryding S.O., Henricson C., Continual improvement with ISO 14001, IOS Press, Amsterdam 2004.
Płoska R., Proekologiczne działania przedsiębiorstwa jako podstawa budowania przewagi kon­
kurencyjnej, w: Strategia Lizbońska a zarządzanie wartością, red. L. Pawłowicz, CeDeWu,
Warszawa 2006.
PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego – wymagania i wytyczne stosowania, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2005.
PN-EN ISO 14040:2006 (U). Zarządzanie środowiskowe – Ocena cyklu życia – Zasady i struktura. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa lipiec 2006.
PN-ISO 14004:2005, Systemy zarządzania środowiskowego Ogólne wytyczne dotyczące zasad,
systemów i technik wspomagających, Wprowadzenie, grudzień 2005.
Porter M. E., Kramer M. R., Strategia a społeczeństwo: społeczna odpowiedzialność biznesu – pożyteczna moda czy nowy element strategii konkurencyjnej? „Harvard Business Review
Polska” 2007, nr 52.
Powell W., Neither Market Nor Hierarchy: Network Forms of Organization, Research on organ­
izational behavior, Oxford Press, Oxford 1990.
Pracujący w gospodarce narodowej w 2007 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2008.
Prescoft-Allen R., The wellbeing of nations: a country­by­country index of quality оf life and the environment, Island Press, Washington-Covelo-London 2001.
Proposal for Community Lisbon Programme 2008-2010, COM (2007) 804 final, Brussels, 11 12.
2007.
Przedsiębiorczość w Polsce 2007, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 27 lipca 2007.
Ramczyk M. A., Instrumenty ekonomiczne procesu integracji polski z Unią Europejską w dziedzi­
nie ochrony środowiska w: Integracja Polski z Unią Europejska w dziedzinie ochrony śro­
dowiska. Problemy, korzyści, zagrożenia, red. M. Burchard-Dziubińska, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2000.
Ratajczak Z., Innowacje, w: Encyklopedia biznesu, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacji, Warszawa 1995.
Rebitzer G., Hunkeler D., Life Cycle Costing in LCM: Ambitions, Opportunities, and Limitations. Discussing a Framework, „International Journal of LCA” 2003, No. 8 (5).
Rebitzer G., Integrating Life Cycle Costing and Life Cycle Assessment for Managing Costs and En­
vironmental Impacts in Supply Chains, in: Cost Management in Supply Chains, eds. Seuring
S., Golbach S., Springer, 2002.
Rebitzer G., Kistler P., Buxmann K., Modelling Choices for Recycling and Implications for Decision Making. in: Abstract Book. Fourth SETAC World Congress and 25th Annual Meeting in North America „25 Years of Interdisciplinary Science Serving Global Society” SETAC 14-18
November 2004, Portland 2004.
Reich R.B., Przygotowanie się do kapitalizmu XXI wieku, Wyd. A. Marszałek, Toruń 1996.
Rennings K., Bausteine einer Umweltinnovationstheorie und –politik – neoklasische und evoluti­
ons­ökonomische Perspektiven, in: Innovation durch Umweltpolitik, Hrs. K. Rennings, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1999.
Rennings K., Vorwort, in: Innovation durch Umweltpolitik, Hrsg. K. Rennings, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1999.
Ribiere V. M., Building a Knowledge­Centered Culture: a Master of Trust, in: Creating the Disci­
pline of Knowledge Management. The Latest in University Research, ed. M. Stankosky, Elsvier Butter-Heinemann, Oxford 2005.
Россия и страны мира: стат. сб. Госкомстат России, Москва 2002.
Rogers E.M., Innowacje, w: Encyklopedia Biznesu, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacji, Warszawa 1995.
290
Rok B., Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii
w Polsce Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2004.
Rolland N., Chauvel D., Knowledge transfer in strategic alliances, in: Knowledge Horizons: The Present and the Promise of Knowledge Management, eds. C. Despres, D. Chauvel, Butterworth Heinemann, Boston, MA 2000.
Rozporządzenie 852/2004/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r.
w sprawie higieny środków spożywczych (Dz.Urz. UE L 139 z 30.04.2004).
Rozporządzenie Ministra Budownictwa z dnia 14 lipca 2006 r. w sprawie sposobu realizacji
obowiązków dostawców ścieków przemysłowych oraz warunków wprowadzania ścieków do urządzeń kanalizacyjnych (Dz.U. nr 139, poz. 964).
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy
spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji
szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz.U. nr 137, poz. 984).
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie dopuszczalnych mas
substancji, które mogą być odprowadzane w ściekach przemysłowych (Dz.U. nr 180, poz.
1867).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 kwietnia 2007 r. w sprawie pobierania i przechowywania próbek żywności przez zakłady żywienia zbiorowego typu zamkniętego, (Dz.U.
nr 80 poz. 545)
Rozporządzenie 614/2007/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 maja 2007 roku
w sprawie instrumentu finansowego na rzecz środowiska (LIFE+), (Dz.Urz. UE L149
z 9.06.2007).
Rozporządzenie 761/2001/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r. dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie zarządzania środowiskowego
i audytu we Wspólnocie (EMAS) (DZ.U. 114/1 z 24.04.2001).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 października 2008 r. w sprawie opłat za korzystanie
ze środowiska (Dz.U. nr 196, poz. 1217).
Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 10 listopada 2005 r. w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, których wprowadzanie w ściekach przemysłowych do urządzeń kanalizacyjnych wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego
(Dz.U. nr 233, poz. 1988).
Rychter D., Tyrała B., Rachunek kosztów działań Activity­Based Costing, Szkoła Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie 2002, Kraków 2002.
Ryszko A., Proaktywność przedsiębiorstw w zarządzaniu środowiskiem, determinanty, mierniki i efekty, w: Zrównoważony rozwój i ochrona środowiska w gospodarce, red. D. Kiełczewski,
B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2007.
Schmidt M., Häuslein A., Ökobilanzierung mit Computerrunterstützung. Produktbilanzen und betriebliche Bilanzen mit dem Program Umberto, Springer Verlag, Berlin-Heidelberg-New
York 1997.
Schultz T.W., Investment In Human Capital, The Free Press, New York 1976.
Schumpeter J., Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung. Eine Untersuchung über Unternehmer­
gewinn, Kapital, Kredit, Zins und den Konjunkturzyklus, Duncker & Humblot, Berlin 1952.
Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, WN PWN, Warszawa 1960.
Schwitalla B., Messung und Erklärung industrieller Innovationsaktivitäten mit einer empirischen Analyse für die westdeutsche Industrie, Physica Verlag, Heidelberg 1993.
Seidl I., Ökologie und Innovationen. Die Rolle der Unternehmenskultur in der Agrarchemie, Haupt,
Bern 1993.
Sektor wyrobów i usług środowiskowych. Raport z projektu pilotażowego Eurostat­GUS, Wyd.
Ekonomia i Środowisko, Warszawa-Białystok, grudzień 2008.
SERIEE – European System for the Collection of Economic Information on the Environment, Manual,
Luxemburg 1994.
Shapiro K.G., Incorporating Costs in LCA, „International Journal of LCA” 2001, No. 6 (2).
291
Siebert H., Economics of the Environment. Theory and Policy, Springer-Verlag, Berlin-Heidelberg
1998.
Simon H., Tajemniczy mistrzowie. Studia przypadku, WN PWN, Warszawa 1999.
Sinclair-Desgagné B., The Environmental Goods and Services Industry, „International Review of
Environmental and Resource Economics” 2008, Vol. 2, No. 1.
Skrzypek E., Kapitał intelektualny jako podstawa sukcesu organizacji w społeczeństwie wiedzy
w: Wiedza w gospodarce, społeczeństwie i przedsiębiorstwach: pomiary, charakterystyka, zarządzanie, red. K. Piech, E. Skrzypek, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2007.
Состояние природной среды Беларуси: экол. бюл., под ред. В.Ф. Логинова, Минсктиппроект, Минск 2005.
Społeczeństwo wobec wyzwań gospodarki rynkowej, red. W.Kozak i W.Morawski, Instytut Socjologii UW, Warszawa 1991.
Stankiewicz M. J., Zarządzanie wiedzą jako kluczowy czynnik międzynarodowej konkurencji, Wyd. Dom Organizatora, Toruń 2006.
Steen B., A systematic approach to environmental strategies in product development (EPS). Ver­
sion 2000 – Models and data of the default methods, Centre for Environmental Assessment
of Products and Material Systems, Chalmers University of Technology, Technical Environmental Planning, CPM report 1999.
Stiglitz J.E., Ekonomia sektora publicznego, WN PWN, Warszawa 2004.
Strebel H., Innovation und ihre Organisation in der mitteständischen Industrie – Ergebnisse einer empirischen Untersuchung, Marchal und Metzenbacher Wissenschaftsverlag, Berlin 1979.
Strojny M., Zarządzanie wiedzą w firmach konsultingowych, „Problemy Jakości” 2000, nr 3.
Sveiby K. E., Simons R., Collaborative Climate and Effectiveness of Knowledge Work: An Empirical Study, „Journal of Knowledge Management” 2002, Vol. 6.
System finansowania ochrony środowiska w Polsce, red. J. Famielec, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Kraków 2005.
Szafrański M., Skuteczność w świetle norm serii ISO 9000:2000, „Problemy Jakości” 2002, nr 12.
Щетинина Е.Д., Международные эколого­экономические проблемы и их регулирование, Мировая экономика. ЮНИТИ-ДАНА, Москва 2002.
Sztompka P., Towar tłukliwy. Rozmowa z prof. Piotrem Sztompką o tym, że nie można być szczę­
śliwym bez zaufania do drugiego człowieka i do władzy, „Polityka” 2007, nr 32/33.
Sztompka P., Zaufanie. Fundament Społeczeństwa, Znak, Kraków 2007.
Tapscott D., Ticoll D., The naked corporation: how the age of transparency will revolutionize business, Free Press, New York 2003.
Thompson M., Piccola I., Raport społeczny – reklama czy pożyteczne narzędzie, „Harvard Business Review Polska” 2007, nr 52.
Thomzik M., Nisipeanu P., Das deutsche Umweltrecht als Einflussfaktor für Innovationen zum nachhaltigen Wirtschaften – Das Beispiel der Co­Vergärung von biogenen Abfällen in Faul­
räumen von Abwasserbehandlungsanlagen, „Zeitschrift für Umweltpolitik&Umweltrecht“
2004, Nr. 2.
Tidelski O., Ökonomische Theorien der Innovation, „Wissenschaftliches Studium“ 2002, Nr. 11.
Tiwana A., The Knowledge Management Toolkit: Orchestrating IT, Strategy, and Knowledge Plat­
forms, ed. 2, Upper S River, Prentice Hall, New Jersey 2002.
Toffler A., Toffler H., Revolutionary Wealth, A. Knopf, New York, 2006.
Turban E., J. Aronson E., Decision Support Systems and Intelligent Systems, Prentice-Hall, Inc.,
New Jersey 2005.
Turlejska H., Pelzner U., Konecka-Matyjek E., Wiśniewska K., Przewodnik do wdrażania zasad GMP/GHP i systemu HACCP w zakładach żywienia zbiorowego, Wyd. FAPA, Warszawa
2003.
Urbanek G., Wycena kapitału intelektualnego a wartość rynkowa przedsiębiorstwa, w: Efektyw­
ność źródłem bogactwa narodów. Przedsiębiorczość i zarządzanie, t. 7, Łódź-Wrocław 2006.
292
Urbaniec M., Kramer M., Innovationspotenziale durch umweltorientierte Kooperation, In: „Europejski Przegląd Naukowy”, Hrsg. J. Koperek, R. Kupczyk, M. Wilinski, Educator, Częstochowa 2008.
Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania
niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej (Dz.U. nr 63,
poz. 639 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS), (Dz.U.
nr 70 poz. 631 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U. 2000 nr 54,
poz. 654 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz.U. z 2005 r. nr 239, poz. 2019 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową (Dz.U. nr
121, poz. 1263 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz.U. nr
25, poz. 202 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 22 grudnia 2004 r. o handlu uprawnieniami do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji (Dz.U. nr 281, poz. 2784).
Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. (Dz.U. nr 171 poz.
1225).
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2000 r.,
nr 14, poz. 176 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 27 kwietna 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz.U. z 2008 r. nr 25, poz.
150).
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. nr
180, poz. 1495.).
Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. z 2004, nr 121, poz.
1266).
Ustawa z dnia 30 października 2003 r. o zmianie ustawy o warunkach zdrowotnych żywności
i żywienia (Dz.U. nr 208, poz. 2020).
Walczykiewicz T., Uwarunkowania wprowadzenia Ramowej Dyrektywy Wodnej, „Gospodarka
Wodna” 2001, nr 11.
Walińska E., Międzynarodowe standardy rachunkowości. Ogólne zasady pomiaru i prezentacji pozycji bilansu i rachunku wyników, Wyd. Oficyna Wydawnicza, Kraków 2005.
Wendt A., Aspekte eines innovationsorientierten Umweltmanagements in mittelständischen Unternehmen, Dissertation an der Universität Fridericiana, Karlsruhe 1999.
Wenzel H., Hauschild M., Alting L., Environmental Assessment of Products, vol. 1 (Methodology, tools and case studies in product development), Chapman and Hall, 1997.
Whitelaw K., ISO 14001 Environmental Systems Handbook, Second edition, Elsevier 2004.
Wirtschaftsfaktor Umwelt: Innovation, Wachstum und Beschäftigung durch Umweltschutz, BMU,
Berlin 2006.
Wiśniewska M., Od gospodarstwa do stołu. Organizacja i zarządzanie jakością oraz bezpieczeń­
stwem produktu żywnościowego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005.
Wójcik-Jurkiewicz M., Propozycja pomiaru kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, w: Stan­
dardy rachunkowości wobec wyzwań współczesnej gospodarki, t.1, Koncepcje rachunkowo­
ści, red. Z.Messner, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2006.
World Competitiveness Yearbook 2006, International Institute for Management Development
(IMD) Lausanne, Switzerland 2006.
World Competitiveness Yearbook 2007, International Institute for Management Development
(IMD) Lausanne, Switzerland 2007.
Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Warszawa –
Białystok 2005.
Wspólna Europa – innowacyjność w działalności przedsiębiorstw, red. H. Brdulak, T. Gołębiowski, Difin, Warszawa 2003
293
Zabłocki G., Rozwój zrównoważony, idee, efekty, kontrowersje, rozprawa habilitacyjna, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2002.
Zack M. H., Managing codified knowledge, „MIT Sloan Management Review” 1999, No. 40 (3).
Zaremba S., Ekologia a idee zielonego konsumeryzmu, w: Ekologia wyrobów, Wyd. Akademii
Ekonomicznej, Kraków 1997.
Zarządzanie środowiskiem, red. B. Poskrobko, PWE, Warszawa 2007.
Zarządzanie środowiskiem, red. Z. Nowak, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2001.
Zarządzanie środowiskowe. Komentarz do norm serii ISO 14000, PKN, Warszawa 2005.
Ziarkowski R., Opcje rzeczowe oraz ich zastosowanie w formułowaniu i ocenie projektów inwe­
stycyjnych, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2004.
Żuchowski I., Problematyka świadomości ekologicznej i znajomości pojęcia rozwoju zrównowa­
żonego wśród przyszłych kadr menadżerskich w: Ekonomiczno­społeczne problemy rozwo­
ju zrównoważonego, red. G. Karmowska, Akademia Rolnicza, Szczecin 2007.
Zur technologischen Leistungsfähigkeit Deutschlands, BMBF, Bonn 2000.