bilansu - Kei.pl

Mirosław Ponczek
MIĘDZYWOJENNY POLSKI I ŻYDOWSKI RUCH SPORTOWY W ZAGŁĘBIU
DĄBROWSKIM 1918-1939 (PRÓBA BILANSU)
1. Uwagi wstępne dotyczące zagłębiowskiego ruchu sportowego
W ruchu sportowym na terenie Zagłębia Dąbrowskiego 1918-1939 można wyodrębnić
dwa etapy rozwojowe. Pierwszy obejmował początek lat drugiej niepodległości (do połowy
1926 r. włącznie)1, drugi zaś rozciągał się na pozostały okres drugiej dekady i niemalże całe
trzydziestolecie międzywojenne (do końca sierpnia 1939 r.) Cezura roku 1918 nie budziła
żadnych zastrzeżeń. Otwierała ona nowe możliwości zmian organizacyjnych w dziejach
polskiej kultury fizycznej (zgodnie z oczekiwaniem krajowej i lokalnej opinii publicznej).
Natomiast rok 1926
łączono z przełomowym znaczeniem oraz konsekwencją wydarzeń
politycznych z maja tego roku. Następstwem ich była zasadnicza zmiana koncepcji oraz
praktycznej polityki sportowej związanej z powstaniem (w początkach roku następnego –
1927) Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. W
terenie pojawiły się nowe struktury w postaci wojewódzkich, Okręgowych, Powiatowych i
Miejskich Komitetów WF i PW. Rozciągały one działania organizacyjno-sportowe oraz
budżetowe nie tylko na ruch sportowy, lecz również na pozostałe dziedziny z nim związane
(przede wszystkim na wychowanie fizyczne i przysposobienie wojskowe)2.
W
pierwszym etapie zagłębiowskiego
ruchu
sportowego
lat międzywojennych
powstawały liczne, lecz mało jeszcze stabilne pod względem finansowym i lokalnym kluby
czy też stowarzyszenia sportowe (przeważnie jedno, dwu lub trójsekcyjne). Po roku 1926, a
więc w drugim okresie przeobrażeń ruchu sportowego (do wybuchu II wojny światowej),
nastąpiła w Zagłębiu względna stabilizacja wspomnianych organizacji, uwarunkowana w
znacznej mierze wzrostem aktywności organizacyjnej oraz poprawą bazy materialnej w tym
obszarze ludzkiej aktywności. Świadczyło o tym pojawienie się na ziemi zagłębiowskiej
boisk sportowych, stadionów, pływalni, sal gimnastycznych itp., także specjalistycznych
strzelnic oraz terenów rekreacyjno-sportowych3.
1
Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej: APKat.), Starostwo Grodzkie Sosnowieckie, sygn. 1063-1064.
2
APKat, Starostwo Grodzkie Sosnowieckie, sygn. 1063 – 1064.
3
Zob. M. Ponczek, Rozwój kultury fizycznej w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1864-1939, Katowice 1992, s.
59-60. Franciszek Kiepura wspierał „Viktorię” od 1923 r. był członkiem sosnowieckiego Towarzystwa
1
Pod koniec lat dwudziestych oraz w latach trzydziestych zaobserwować można było w
Zagłębiu Dąbrowskim tendencję do łączenia klubów sportowych, tworzenia większych
korporacji tego typu (połączenie w 1931 r. sosnowieckiej „Victorii” oraz „KS” Sosnowiec i
powstanie STS „Unia”)4. Na terenie więc całego regionu pojawiły się dość stabilne kluby,
które ożywiały życie publiczne nie tylko Sosnowca, Będzina, Dąbrowy Górniczej, Czeladzi
czy Zawiercia, ale także mniejszych miejscowości i osiedli zagłębiowskich (Grodziec,
Klimontów, Niwka, Poręba, Strzemieszyce, Wojkowice Komorne, Ząbkowice Będzińskie).
Tym bardziej, iż na obszarze tym pojawiły się nowe boiska, większe urządzenia sportowe.
Najlepszym tego przykładem przed rokiem 1939 była Czeladź oraz Strzemieszyce5.
Trzeba w tym miejscu nadmienić, iż rozwój zagłębiowskich klubów i towarzystw
sportowych wspierali właściciele prywatnych firm i zakładów, mały i duży biznes (Borowski,
Kałkowski, Kiepura, Krężel, Lamprecht, Levitoux, Posmykiewicz, Schön).
Typowym świadectwem sponsorowania przez prywatne firmy czy spółki zagłębiowskiego
ruchu sportowego lat międzywojennych był fakt umieszczania w pismach urzędowych tych
podmiotów gospodarczych, obok informacji dotyczących rachunku bieżącego i banków,
również króciutkich kilkuzdaniowych informacji na temat kierunku produkcyjno-sportowego
(np. wyrobu rowerów, piłek futbolowych, butów, plecaków turystycznych, rakiet tenisowych,
czy wreszcie całego ekwipunku wycieczkowego6).
Ruch sportowy w Zagłębiu Dąbrowskim okresu międzywojennego miał zatem charakter
różnorodny. Przejawiało się to w wyraźnym występowaniu na tym obszarze trzech głównych
nurtów (klubowego, robotniczego oraz żydowskiego).
Konkludując, rozwój zagłębiowskiego ruchu sportowego tamtych lat był liczącym się
elementem w procesie przemian systemowo-kulturowych oraz społecznych, właściwych dla
południowo-zachodnich obrzeży Polski Niepodległej (1918-1939).
Z moich obliczeń dokonanych na podstawie danych archiwalnych wynikało, że na terenie
Zagłębia Dąbrowskiego było 61 klubów i innych stowarzyszeń sportowych (12 dużych, 17
Gimnastycznego (nr legit. 179 podpisanej m.in. przez Sekretarza Zarządu Patello). Zob. M. Ponczek, Jan
Kiepura jakiego nie znamy. Wielki tenor na boisku, [w:] „Sport”, nr 112, 8 czerwca 1989, s. 4.
4
M. Ponczek, „Victoria” Sosnowiec (maszynopis), s. 5-6. Por. Z życia sportowego w Zagłębiu, [w:]
„Sportowiec Zagłębia”, nr 1, maj 1923, s. 3-4.
5
Składnica Akt Amatorskiego Klubu Sportowego AKS „Górnik” Niwka w Sosnowcu
1917-1987, red. Jan
Latos i Janusz Maślanka, s. 4-5. Por. M. Ponczek, Prawie 80 lat temu, [w:] „Wiadomości Zagłębia” 1984, nr 1,
s.7.
6
APKat, Starostwo Powiatowe w Będzinie i w Zawierciu, sygn. 126 oraz 175-182.
2
innych, 18 żydowskich, w tym 23 jednostki organizacyjne). Największymi
małych, 14
klubami zagłębiowskimi były m.in. do 1931 r.:
TS „Victoria” i KS „Sosnowiec”, KS „Zagłębianka” i „Sarmacja” Będzin, CKS
„Czeladź”, zaś po tym okresie: STS „Unia”, „Warta”, „Zawiercie”, AKS „Niwka”, KS
„Polonia” Sosnowiec”, RKS „Zagłębie” w Dąbrowie Górniczej oraz Policyjny Klub
Sportowy w Sosnowcu. Z mniejszych klubów na uwagę zasługiwały: Wojkowicki Klub
Sportowy, KS „Poręba”, „Płomień” Milowice, TS „Dąbrowa”, Towarzystwo Sportowe
„Kolonia” w Sosnowcu oraz KS „Solvay” Grodziec. Z innych stowarzyszeń kultury
fizycznej widoczne były w zagłębiowskim regionie lat międzywojennych m.in.: Klub
Jeździecki
Zagłębia
Towarzystwo
Dąbrowskiego,
Sosnowiecki
Klub
Narciarski,
Sosnowieckie
Wędkarskie, Sosnowiecki Klub Strzelnictwa Sportowego, Oddział
Zagłębiowski Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Sosnowieckie Towarzystwo Tenisowe,
Klub Motocyklowy Zagłębia Dąbrowskiego i Delegatura Sosnowiecka Automobil Klubu
Kieleckiego. Zob. APKat. sygn. 114-115, 163-178 (pochodziły one
Grodzkiego Sosnowieckiego oraz sygn.
z zespołu Starostwa
175-182 z zespołu Starostwa Powiatowego
Będzińskiego i sygn. 126, 200 i 316 - znajdujące się w aktach Starostwa Powiatowego w
Zawierciu). Na szczególne wyróżnienie w obszarze upowszechniania sportu piłkarskiego
zasługiwał Zagłębiowski Okręgowy Związek Piłki Nożnej. por. APKat. Starostwo Grodzkie
Sosnowieckie, sygn. 167).
2. Kluby, towarzystwa i inne organizacje sportowe w Zagłębiu Dąbrowskim do roku
1926 i w latach 1927-1939
W roku odzyskania przez Polskę niepodległości (1918), w centrum zagłębiowskiego
regionu – Sosnowcu, powstało Towarzystwo Sportowe „Victoria”, a w rok później
Towarzystwa Sportowe „Sosnowiec” (występujące od 1921 r. pod nazwą Klubu Sportowego
„Sosnowiec”).W momencie zakładania sosnowiecka „Victoria”
liczyła niewiele ponad
dwudziestu członków. Później, dzięki wysiłkowi pierwszego prezesa towarzystwa Zygmunta
Śliwonia oraz Cezarego Uthke i Władysława Wolskiego, liczba członków i sympatyków
klubu zwiększyła się kilkakrotnie. Na terenie miasta działalność sportową zaznaczyła w tym
czasie sekcja piłkarska inspirowana przez nauczyciela Kazimierza Królikowskiego,
późniejszego wydawcę gazety sportowej „Sportowiec Zagłębia” (1923)7. Warto w tym
7
Por. „Sportowiec Zagłębia” 1923 (R. I, maj, nr 1).
3
miejscu dodać, że w związku z budową w Sosnowcu nowego boiska sportowego przy Alejach
M. Mireckiego, w latach 1925-1926 powstał nawet specjalny fundusz poświęcony temu
celowi. Jednym ze sponsorów funduszu był ojciec Jana Kiepury, Franciszek Kiepura8.
W okresie 1918-1921 piłkarze „Victorii” rozgrywali wyłącznie mecze koleżeńskie.
Od 1922 r. wzięli udział w rozgrywkach o mistrzostwo Zagłębia Dąbrowskiego, zdobywając
tytuł wicemistrzowski w latach 1925-1926. W rok później „Victoria” została mistrzem,
następnie wicemistrzem sosnowieckiego podokręgu PZPN. W tym czasie partnerami jej w
spotkaniach towarzyskich były kluby górnośląskie, m.in. „Ruch” Hajduki Wielkie oraz
„Victoria” Częstochowa i „Makabi” Brno (Czechosłowacja)9.
Znanym sosnowieckim klubem sportowym opartym w pierwszym okresie swego
istnienia na działalności sekcji piłkarskiej była „Niweczanka” (do 1021 r. występująca pod
nazwą KS „Korona”, zaś od 1928 jako Amatorski Klub Sportowy „Niwka”). Pionierami
niweckiego ruchu sportowego związanego z tym klubem, a sięgającymi swymi korzeniami
okresu 1917-1918 byli: Bolesław Krupiński – pierwszy prezes „Korony” oraz piłkarze, a
potem działacze „Niweczanki” i AKS „Niwka”: Mieczysław Fijałkowski, Wiktor Lapiński,
Edward Smoczarski, Stanislaw Śliwa i Henryk Ziółowski10.
W Będzinie natomiast działalność sportową prowadziła w tym czasie miejscowa
„Sarmacja”, a od 1923 r. KS „Zagłębianka” (istniejąca w latach 1921-1922 pod nazwą KS
„Polska Odrodzona”)11. Czołowymi działaczami będzińskiej „Zaglębianki” byli: Mieczysław
Bluszcz, Marian Gajda, Eugeniusz Łopiarz, Czesław Mazurek, Stanisław Morys, Wacław i
Eugeniusz Ney oraz Bolesław
Szubert12. Dodać w tym miejscu należy, że do 1926 r.
„Zagłębianka” rozgrywała tylko
mecze towarzyskie13, najczęściej
z grodzieckim
„Solvay`em” i Czeladzkim Klubem Sportowym (1924). CKS „Czeladź” założony został przez
miejscowego nauczyciela Lipczyka oraz Jana Lorka, Bronislawa Lisika, Mariana
Miodyńskiego, Mariana i Witolda Strażeckich, Henryka Sadłowskiego i Ludwika Wieczorka.
CKS wzorował się w pracy organizacyjnej na istniejącym wcześniej na terenie Czeladzi, KS
„Brynica”, którego pionierem i jednym z pierwszych prezesów był nauczyciel Józef Szkoc.
Czeladzianie pierwsze spotkania futbolowe rozgrywali z drużynami sosnowieckimi, przede
8
Zob. M. Ponczek, Rozwój kultury fizycznej..., s. 61-62.
9
Tamże, s. 62.
10
Tamże, s. 62-63.
11
Tamże, s. 62-63.
12
Tamże, s. 63-64.
13
Tamże, s. 61-62.
4
wszystkim z KS „Sosnowiec” (1924-1925). Najczęściej występowali oni w składzie: Marian i
Witold Strażeccy, Bronisław Lisik, Stanisław Kocot, Gustaw Pilc, Ludwik Wieczorek,
Tomasz Guka, Antoni Bargieł, Kazimierz Jędrusik, Henryk Sadłowski i Antoni Opara.
W położonych pomiędzy Grodźcem, Czeladzią i Będzinem, Wojkowicach Komornych
istniał już w pierwszych latach Polski Niepodległej Wojkowicki Klub Sportowy, którego
protoplastą był
KS
„Huragan” (1923). Pionierami WKS byli: Stefan Bielski, Antoni
Dworaczek, Bolesław Marcinkowski, Edward Polak i Franciszek Sękala. W pierwszym
składzie sekcji piłkarskiej tego klubu występowali m.in. Wiktor Adamczyk, Mieczysław i
Stanisław Cieplińscy, Eugeniusz Ciuk, Tadeusz Gluziński, Mikołaj Nalewczyński, Lucjan
Pajer, Roman Psonka oraz Kazikowski, Skórka, Słania i Sztajer14. W latach 1925-1926 w
WKS na terenie Wojkowic grali: J. Brajbort, Cz. Kotulski, B. Kowalik, M. Magner, Cz.
Niedbała, E. Rybarski, W. Rabsztyn i S. Sapiński15.
Tymczasem w północnej części Zagłębia Dąbrowskiego, na terenie Poręby i Zawiercia
działalność sportową w latach 1918-1919 prowadzili bracia Eugeniusz i Sylwester Balińscy16
oraz Hubert Pilarzy, Herbert Schreier i Bolesław Wesołowski17. W Zawierciu w 1921 r.
powstał Klub Sportowy „Warta” (Bisen, Gębarski , Myga, Pleban oraz Miller i Straszak)18.
Porębska „Przemsza” i zawierciańska „Warta” występowały w rozgrywkach klasy „A” i „B”
zagłębiowskiego podokręgu PZPN19.
Istnieją podstawy źródłowe, by stwierdzić, że po przejęciu władzy przez Marszałka
Józefa Piłsudskiego w maju 1926 r. i utworzeniu z początkiem roku następnego Państwowego
Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, w Zagłębiu Dąbrowskim
nastąpiło znaczne przyspieszenie w ewolucji i regionalnego ruchu sportowego oraz w zakresie
organizacji
lokalnej kultury fizycznej. W 1931 r. połączyły się TS „Victoria” i KS
„Sosnowiec” dając nowy klub pod nazwą „Unia” Sosnowiec. „Unia” wchłonęła również
Sosnowieckie Towarzystwo Tenisowe, klub Motocyklistów „Zagłębie” i Sosnowiecki Klub
Narciarski. W tym też czasie rozpoczęto rozbudowę zagłębiowskich urządzeń sportowych,
m.in. toru kolarskiego, bieżni lekkoatletycznej, kortów
14
M. Ponczek, „Victoria” Sosnowiec..., s. 7-8.
15
M. Ponczek, Rozwój kultury fizycznej... s. 62.
16
Tamże,s.62
17
Tamże, s. 62-63.
18
Tamże, s. 63.
19
Tamze s. 62-63.
tenisowych i boisk do gier
5
sportowych (siatkówki oraz koszykówki) przy Alejach Mireckiego w Sosnowcu20. Zauważyć
należy, że sosnowiecka „Unia” poprzez barwy
tradycji swoich poprzedników, a poprzez
czerwono-biało-zielone nawiązywała do
nich do interesującej historii zagłębiowskiego
ruchu sportowego z początków naszego stulecia.
Największą prężność organizacyjno-sportową w „Unii”
wykazywała sekcja piłki
nożnej. Liczba jej członków wzrosła w okresie największego rozkwitu pod koniec lat
trzydziestych od około 160 do 200 osób. Kierownictwo sekcji znajdowało się w rękach
doświadczonych działaczy (inż. Jerzego Bijasiewicza – prezesa klubu, Bronisława
Bitnerowskiego, Stanisława Iskry, Teofila Kubiczka, Aleksandra Wipszyckiego – członków
zarządu)21. Klub wspierali materialnie wspomniany wcześniej Franciszek, a potem Jan
Kiepura, Jan Kałkowski firma „Etyl” i Szczepan Krężel (kupiec) oraz Jan Posmykiewicz
(Sosnowiecka Wytwórnia Wódek)22.
Już w 1931 r. sosnowiecka „Unia” zajęła w mistrzostwach klasy „A” podokręgu
zagłębiowskiego PZPN drugie miejsce za CKS „Czeladź”. W roku następnym była w tych
rozgrywkach pierwsza, zdobywając jednocześnie prawo do rozgrywek klasy „A” okręgu
kieleckiego. W klasie tej piłkarze sosnowieccy zdobyli wicemistrzostwo, pokonując m.in.
RKS „Radom” i TS „Victoria” Częstochowa w bezpośrednich pojedynkach. W 1933 r.
„Unia” ponownie zdobyła tytuł mistrzowski klasy „A” w regionie Zagłębia Dąbrowskiego
oraz w okręgu kieleckim. W ten sposób uzyskała prawo ubiegania się o wejście do piłkarskiej
Ligi Państwowej. Upragnionego awansu jednak nie uzyskała, bowiem wyprzedził ją w
wyścigu do ekstraklasy „Naprzód” Lipiny. W roku następnym „Unia” powtórzyła
mistrzostwo podokręgu zagłębiowskiego klasy
„A” . W sezonie 1935-1936 była
wicemistrzem tej klasy, natomiast w latach 1937-1938 ponownie zdobyła I miejsce w
rozgrywkach zagłębiowskiej klasy „A”. Wyróżniającymi sosnowieckimi piłkarzami w tym
czasie byli: Dudek, Słota, Suwała i Widawski.
Sosnowieckie Towarzystwo Sportowe „Unia” – obok spotkań piłkarskich objętych
cyklem rozgrywek PZPN – przeprowadziło również mecze towarzyskie, najczęściej z
20
M. Ponczek, Męska piłka nożna
w stuleciu
miasta Sosnowca 1902-2002 (od KS „Milowice” do TS
„Zagłębie” Sosnowiec), Sosnowiec 2002, s. 19-20.
21
M. Ponczek, „Victoria” Sosnowiec..., s. 9-10.
22
APKat, Starostwo Grodzkie Sosnowieckie. Towarzystwo Sportowe „Sosnowiec” w Sosnowcu, sygn. 170, k.
1-3.
6
Wiedeńskim Klubem Juger Sport Verein, „Makabi” Brno i KS „Morawską Ostrawą”
(Czechosłowacja)23.
Przy STS „Unia” działały również inne sekcje sportowe. Należały do nich sekcje:
bokserska, hokeja na lodzie, gier sportowych, kolarska, łyżwiarska, motocyklowa,
lekkoatletyczna, tenisa ziemnego oraz turystyczno-krajoznawcza24.
Sekcja hokeja na lodzie (jedyna zresztą w Zagłębiu Dąbrowskim) uczestniczyła w
rozgrywkach okręgu śląskiego tej dyscypliny sportu. Od 1937 r. należała do czołowych
drużyn tej grupy.
W sekcji łyżwiarskiej Słotówna, Hesse i Gruszka uczestniczyły w mistrzostwach
Śląska (1934). J. Pawłowski z sekcji kolarskiej tego klubu zajął piąte miejsce w
ogólnopolskim wyścigu cyklistów na 100 km (Kielce, czerwiec 1932). W tym samym czasie
jego kolega M. Pochwalski był drugi w ogólnopolskim wyścigu kolarskim rozgrywanym na
trasie Kielce-Busko-Kielce (zwyciężył wówczas mistrz Warszawy – Stefański). Pozytywne
rezultaty osiągnęła w swej działalności
również sekcja motocyklowa. Na zawodach
krajowych w Wilnie (1935) zdobyła ona jedną z głównych nagród w konkurencji sztafet
motocyklowych25. Tenisiści ziemni sosnowieckiej „Unii” w tym samym roku zdołali
wywalczyć tytuł mistrza regionu
śląsko-zagłębiowskiego,
Górnoślązakami Rybnika i Katowic. Bokserzy „Unii”
skutecznie rywalizując z
w 1936 r. zdobyli mistrzostwo
podokręgu zagłębiowskiego. Brali udział w rozgrywkach o wejście do klasy „A” Śląskiego
Okręgowego Związku Bokserskiego26.
Podsumowując dorobek sportowy STS „Unia” w latach 1931-1939, stwierdzić należy,
że najpoważniejsze osiągnięcia sportowe klub ten odnotował w działalności sekcji piłkarskiej
(1933-1934), kolarskiej (1932), łyżwiarskiej (1934), bokserskiej (1936) oraz motocyklowej
(1935). Sekcja kolarska i motocyklowa reprezentowała pod względem sportowym poziom
ogólnopolski27.
23
Skladnica Akt AKS „Niwka” w Sosnowcu. Kronika Klubu Sportowego AKS „Górnik” Niwka, red. Jan Latos
i Janusz Maślanka (wyd. broszurowe), s. 4-5.
24
25
Tamże, s. 5.
Archiwum Państwowe
w Mielcu (dalej: APK) Urząd Wojewódzki Kielecki. Stowarzyszenia i Kluby
Sportowe, sygn. 3190, k. 124.
26
Tamże, k. 145.
27
APKat, Starostwo Grodzkie Sosnowieckie sygn. 169 oraz W. Lange, Klub Sportowy „Płomień” Milowice w
latach 1930-1983,Katowice 1984, s. 31-39.
7
Pisząc o ewolucji sosnowieckich klubów sportowych związanych z „Unią”, trudno nie
zauważyć faktu, iż w 1935 r. doszło do zarejestrowania Towarzystwa Sportowego
„Sosnowiec” (nr dokumentu LB 6-41-35 z 12 września 1935 r.)28. Prezesem nowego
stowarzyszenia został Roman Kędzierski (kierowca), wiceprezes Józef Rolling (urzędnik), a
członkami zarządu Teofil Kapnik (urzędnik), Mieczysław Matyszkiewicz (urzędnik), Henryk
Boraczyński (referent sportowy) i Aleksander Lesiak (zecer)29.
Jeżeli chodzi o popularny w okresie międzywojennym zagłębiowski klub sportowy
AKS „Niwka”, to podobnie jak w „Unii”, najpopularniejszą sekcją w tym klubie była sekcja
futbolowa. W sezonie 1936-1937 jej zawodnicy zdobyli awans do klasy „A”. W ostatnich
latach przed wybuchem drugiej wojny światowej w sosnowieckiej drużynie piłkarskiej z
Niwki grali m.in. Horynia, Caba, bracia Fajkiszowie, Plociński, bracia Stolkowie, Nogaj,
Pluciński, bracia Szlauerowie i Ziółkowski. W sezonie 1938-1939 AKS „Niwka” zdobył
tytuł wicemistrzowski zagłębiowskiej klasy „A”30.
Warto w tym miejscu dodać, że AKS nie był klubem jednosekcyjnym. Hokeiści z
Niwki grali w latach 1936-1938 w śląskiej klasie „B”, a lekkoatleci i kolarze rywalizowali z
Górnoślązakami w mistrzostwach regionu śląskiego (druga połowa lat trzydziestych).
Członkowie niweckiego klubu byli również członkami sekcji turystyczno-krajoznawczej oraz
popularnego zagłębiowskiego Towarzystwa Muzyczno-Dramatycznego „Lutnia”31.
Rozważając problem rozwoju zagłębiowskich stowarzyszeń, zauważyć trzeba, iż
kluby sosnowieckie działały również przy dużych fabrykach. Przykładem takim był klub
sportowy mieszczący się przy Spółce Akcyjnej W. Fitzner i K. Gamper (dzisiejszej Fabryce
Kotłów Przemysłowych „FAKOP”). Klub ten nosił nazwę Towarzystwa Sportowego
„Kolonia”. Zarejestrowany został on w kwietniu 1925 r., a akt osobowości prawnej tego
towarzystwa podpisali: Ewa Błaszczyńska, Stefan Chrzanowski, Hugon Fabian, Franciszek
Klich, Stanisław Karcz i Franciszek Żyłka32.
28
Składnica Akt Klubu Sportowego GKS „Płomień” Milowice w Sosnowcu (dalej: S.A. „Płomień”). Kronika
klubu. 50 lat „Płomienia” Milowice, Sosnowiec 1980, s. 1-8 (wyd. broszurowe).
29
Nastąpiło to dokładnie 31 marca tego roku (nr ewid. Klubu 1678 na podstawie art. prawa o stowarzyszeniach
z 27 października 1932 r.). Por. Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej, nr 94, poz. 808. R. 1932. Zob.
również APKat., Starostwo Grodzkie Sosnowieckie Towarzystwo Sportowe „Polonia”, sygn. 168.
30
APKat, Starostwo Grodzkie Sosnowieckie, sygn. 168, k. 1-2.
31
Tamże,(statut klubu)...
32
Tamże, TS „Polonia” w Sosnowcu...
8
Na terenie Sosnowca i okolicy działał (od 1926 r.) KS „Strzała”, propagując zasady
„(…) wszechstronnego rozwoju fizycznego, mającego na celu wzmocnienie sprawności
cielesnych organizmu oraz kształcenia odporności i umiejętności sportowych”. Akcje na rzecz
rozwoju ruchu sportowo-higienicznego prowadzili w „Strzale” bracia P i K Fedorowiczowie,
A. Jaszczenko, S. Matusik i E. Stanecki33. To samo można było odnieść do kolejowego klubu
sportowego „Ruch” oraz górniczego „Płomienia” Milowice (1930-1935). Milowicki
„Płomień” zarejestrowany został w 1935 r. podobnie jak sosnowiecka „Polonia”34. Piłkarze z
Milowic w 1935 r. awansowali do klasy „A” zagłębiowskiego podokręgu PZPN. Wśród
zawodników wyróżnili się w drugiej połowie lat trzydziestych m.in. Bartok, Brzeski,
Malinówka, Maciążek, Mróz i Skalbmierski35.
W lat trzydziestych, sosnowiecka „Polonia”36 nie odnosiła większych sukcesów w
sporcie
wyczynowym.
Jej
działacze
uczestniczyli w
propagowaniu
zasad
sportu
rekreacyjnego oraz turystyki i krajoznawstwa. Należą do nich bracia Józef i Władysław
Bogusiakowie, Aleksander Gilde, Jan Grudzikowski, Piotr Kozak, Stanisław Moskwa, Józef i
Zygmunt Muszyńscy, Aleksy Skorup, Franciszek Szatan i Jan Zakrzewski.
Tuż przed wybuchem II wojny światowej (marzec 1939) ukonstytuował się nowy
zarząd Towarzystwa Sportowego „Polonia” Sosnowiec. Prezesem jego został A. Rene,
wiceprezesem K. Zarębski, a sekretarzem P. Kozak. W komisji rewizyjnej oraz w sądzie
koleżeńskim tego klubu działali m.in. S. Bogusia, S. Jędrusia, W. Kochanowicz, S. Celeban,
S. Dąbek, J. Gruziński, W. Luty i K. Maj37.
W latach trzydziestych w życiu sportowym na terenie Sosnowca widoczny był
również Policyjny Klub Sportowy, mający swoją siedzibę przy Alejach Mireckiego (róg
Moniuszki). Działał on w sekcjach: bokserskiej, ciężkoatletycznej, gier ruchowych,
hippicznej, hokejowej, kolarskiej, lekkoatletycznej, piłki nożnej, pływackiej, tenisowej i
strzeleckiej38.
Tymczasem na terenie Będzina działalność sportową rozwijała „Zagłębianka”. Brała
ona aktywny udział w rozgrywkach klasy „A” podokręgu sosnowieckiego Kieleckiego
33
„Kurier Zachodni” z 1 września 19990, s. 5.
34
„Ekspres Zagłębia” z 28 sierpnia 1939, s. 2.
35
Tamże, 10 czerwca 1939, s. 8.
36
„Siedem Groszy” z 24 maja 1935, s. 6.
37
APKat, Urząd Wojewódzki Kielecki. Wydział Społeczno-Polityczny i Porządku Publicznego. Referat
Stowarzyszeń. Stowarzyszenia i Związki Sportowe sygn. 3585, k. 147 i n.
38
M. Ponczek, Rozwój kultury fizycznej..., s. 66.
9
Okręgowego Związku Piłki Nożnej (1930-1933). Trenerem drużyny futbolowej był Marian
Gajda, pierwszy dyplomowany absolwent kursu instruktorskiego Państwowej Komisji
Wychowania Fizycznego w Sosnowcu 39.
W latach 1934-1939 klub będziński zajmował czołowe lokaty w klasie „A”, awansując
nawet w sezonie 1937-1938 do Zagłębiowskiej Ligi Okręgowej40 wyróżniającymi się
piłkarzami, którzy pamiętali ostatni swój mecz z końca sierpnia 1939 r. z „Zagłębiem”
Dąbrowa Górnicza (1:0) byli: Wojciech Dupak, Stanisław Karch, Bolesław Koralewski41.
KS „Zagłębianka” Będzin prowadził również działalność w ramach sekcji
lekkoatletycznej oraz turystycznej42 w pracy sportowo-turystycznej tego klubu wyróżniali się
w latach trzydziestych: Mieczysław Bluszcz, Józef Michalak, Stanisław Morys, Eugeniusz
Ney, Wacław Ney, Lucjan Organista, Adam Piotrkowski, Bolesław Szubert i Bronisław
Zander43.
CKS „Czeladź” nie brał udziału w rozgrywkach Ligi Zagłębiowskiej. W 1935 r.
czeladzcy piłkarze zdobyli mistrzostwo klasy „A” swojego podokręgu (będzińskiego).
Później dwukrotnie byli bliscy awansu do Ligi Okręgowej, rywalizując z drużynami
kieleckimi i częstochowskimi w zakresie premiowanego awansem uczestnictwa w jej
dalszych rozgrywkach. W meczach tych wyróżnili się Zarzycki, późniejszy zawodnik
„Warty” Poznań.
W klubie czeladzkim – obok piłkarzy – w regionie zagłębiowskim i poza nim znani
byli także lekkoatleci: Irena Serafin reprezentowała Polskę w meczu z Italią u boku
Stanisławy Walasiewiczówny. Walerian Mucha należał do najlepszych płotkarzy w kraju
(również skoczek Zieliński i długodystansowiec Karch). Irena Segno zdobyła nawet
wicemistrzostwo Uniwersiady. Dobre wyniki przed wybuchem II wojny światowej również
mieli czeladzcy kolarze (Ociepka, Ryś, Walczak, Trzankowski)44. Najlepsze wyniki jednak
uzyskiwali lekkoatleci tego miasta, których trenerem był Józef Pawełczyk45.
39
Tamże, s. 66 i n.
40
APKat, Starostwo Powiatowe Będzińskie. KS „Placówka” w Piaskach, sygn. 1063, k. 11-16.
41
Tamże, k. 17.
42
M. Ponczek, Z przeszłości ruchu sportowego w Zagłębiu Dąbrowskim do 1939 roku, Sosnowiec 1992, s. 47-
48.
43
Tamże, s. 48.
44
Tamże, s. 48-49.
45
Tamże, s. 49.
10
W dzielnicy Czeladzi – Piaskach powstał w 1938 r. nowy klub sportowy pod nazwą
„Placówka”. Zarząd tego stowarzyszenia tworzyli: Władysław Konieczny (prezes), Józef
Sezeniewski (wiceprezes), Ignacy Tabaka (sekretarz) i Eugeniusz Krężel (skarbnik).
Statut „Placówki” kładł nacisk na rozwój sportu rekreacyjnego, gier sportowych i
turystyki. Rejestracja klubu dokonana została w czerwcu 1938 r..
Tymczasem Wojkowicki Klub Sportowy od jesieni 1929 r. działał jako KS „Saturn”
(przy miejscowej cementowni tej samej nazwy). Rozgrywał on mecze w klasie „B”
zagłębiowskiego
regionu
.Był
tez
organizatorem
życia
sportowo-rekreacyjnego
i
turystycznego na terenie swojej osady przemysłowo-górniczej. Od 1935 r. WKS występował
w piłkarskiej klasie „A” zagłębiowskiego podokręgu PZPN.
Natomiast w Zawierciu kontynuowała działalność sportowa miejscowa „Warta” oraz
„Stal” Poręba i KS „Przemsza”46. W czerwcu 1937 r. piłkarze „Przemszy” weszli do klasy
„A”47, zaś drużyna futbolowa „Warty” rywalizowała w tej samej klasie rozgrywek z
sosnowiecką „Unią”. W Zagłębiu Dąbrowskim i na Górnym Śląsku tacy piłkarze „Warty” jak
Leopold Sobiehard, Jan Gwóźdź i Zdzisław Miernik znani byli kibicom piłkarstwa nie tylko
tych regionów
(występowali oni m.in. w katowickim „Dębie” i sosnowieckiej „Unii”,
reprezentując niezły poziom wyczynu sportowego 48. W zawierciańskiej „Warcie” wyróżnili
się w działalności społecznej prezesi tego stowarzyszenia: Bronisław Dziechciarczyk (19261927), Mieczysław Pacoprek (1928-1930) i Edmund Góralczyk (1937-1939) oraz członkowie
zarządu: Bolesław Kamieński, Jan Sikora i Kazimierz Wesołowski. Warto w tym miejscu
podkreślić, iż „Warta” Zawiercie rywalizowała o pierwszeństwo nawet w kieleckiej klasie
„A”, przegrywając decydujące pojedynki z częstochowską „Brygadą” (pierwsza polowa lat
trzydziestych)49. W sezonie 1936-1937 zawierciańscy futboliści zdobyli mistrzostwo klasy
„A” (w tym podokręgu częstochowskiego). Drogę do Ligi Państwowej piłkarzom
zawierciańskiej „Warty” zagrodzili ich sosnowieccy koledzy z STS „Unia”. Wówczas
„Warta” musiała ograniczyć się do występowania w rozgrywkach kieleckiej klasy „A” oraz w
Lidze Zagłębiowskiej. Najbardziej znanymi piłkarzami „Warty”50 w tym okresie byli: Baron,
Gałuszka, Hajdziński, Kolano, Kołodziejczyk, Kwiatkowski, Maśko, Sobala, Ślimak i
Wierzbicki. Pod koniec lat trzydziestych (1938-1939), pilkarze zawierciańskiej „Warty”
46
Tamże, s. 49.
47
Tamże, s. 49-50.
48
Tamże, s. 4.
49
M. Ponczek, Rozwój kultury fizycznej..., s. 66-67.
50
Tamże, s. 67.
11
obniżyli poziom wyczynu sportowego, zajmując kolejno 8 i 7 miejsce w klasie swoich
rozgrywek. Wyprzedzili jednak takie drużyny jak „Unia” Sosnowiec, CKS „Czeladź”,
„Zagłębie” Dąbrowa Górnicza oraz „Zagłębianka” Będzin. W tym okresie wśród
zawierciańskich działaczy sportowych wyróżnili się m.in. Kazimierz Dryja, Franciszek
Gasiński, Sylwester Gębarski i Aleksander Julczewski.
Tymczasem na terenie Dąbrowy Górniczej lat międzywojennych, oprócz znanego
RKS-u „Zagłębie” TS „Dąbrowa”, sięgające swym rodowodem okresu sprzed 1914 r. W
mieście widoczny był także KS „Zagłębiana”, który w roku 1939 awansował do piłkarskiej
klasy „A”. Dalszemu rozwojowi klubu w tym kierunku przeszkodził wybuch II wojny
światowej.
Natomiast w regionie olkuskim do najbardziej znanych klubów sportowych należały:
Olkuskie Towarzystwo Sportowe (1921), od początku lat trzydziestych KS „Olkusz” i
„Victoria”
Sławków (1925). Drużyny futbolowe tych klubów występowały w klasach
niższych niż klasa „A”, a rywalami ich były reprezentacje piłkarskie rejonu Olkusza i
Wolbromia51.
Obok klubów wielosekcyjnych była wyraźna przewaga sekcji piłkarskich. W Zagłębiu
Dąbrowskim powstawały – przeważnie w latach trzydziestych – oddziałowe lub
jednosekcyjne stowarzyszenia o charakterze sportowym. Również dotyczyło to istniejących
tam związków sportowych oraz organizacji strzeleckich czy turystycznych.
Jednym z takich stowarzyszeń był oddział zagłębiowski Polskiego Towarzystwa
Tatrzańskiego. Utworzony został on jesienią 1931 r. Pierwszy zarząd Oddziału Zagłębia
Dąbrowskiego PTT tworzyli: Jerzy Korwin-Olszewski – prezes, Józef Ferech – wiceprezes,
Ludwik Łogiewa, - sekretarz, Stanisław Kucharz - Skarbnik52. Latem 1934 r. oddział ten
poszerzono o przedstawicieli powiatu zawierciańskiego. Wówczas nowym prezesem
organizacji zagłębiowskiej PTT został Józef Ferech z Sosnowca, natomiast wiceprezesem
Władysław Wolski z Dąbrowy Górniczej. Entuzjaści Zagłębiowscy turystyki górskiej
popierali rozwój letnisk, uzdrowisk i stacji sportów zimowych w Polsce. Organizacją swą
zarejestrowali oni w czerwcu 1935 r. w Zarządzie Głównym PTT w Krakowie.
Charakter sportowo-hobbistyczny miało utworzone w 1935 r. oraz zarejestrowane w
dwa lata później Sosnowieckiej Towarzystwo Sportu Wędkarskiego Zagłębia Dąbrowskiego
w Sosnowcu. Prezesem Towarzystwa w latach 1935-1939 był buchalter Franciszek
51
Tamże, s. 67-68.
52
M. Ponczek, Z przeszłości ruchu sportowego..., s. 68-69.
12
Druszkowski, wiceprezesem urzędnik Jerzy Rolling, sekretarzem pracownik biurowy Jerzy
Piotrkowski i skarbnikiem księgowy Kazimierz Jędraczak.
Elitarny charakter miał również zarejestrowany w styczniu 1934 r. przez Urząd
Wojewódzki w Kielcach Klub Jeździecki Zagłębia Dąbrowskiego. Prezesem klubu był hr.
Wilhelm Schön (właściciel zakładów włókienniczych w Sosnowcu), wiceprezesem
Aleksander Lamprecht – właściciel fabryki, sekretarzem dr Jerzy Schön i skarbnikiem Adam
Borowski53.
W marcu 1937 r. urząd Wojewódzki w Kielcach zarejestrował mający podobny profil
– Klub Motocyklowy Zagłębia Dąbrowskiego z
siedzibą w Sosnowcu. Stowarzyszenie
liczyło 17 członków, a jego zarząd tworzyli: Henryk Levitoux (prezes), Eugeniusz Faust
(wiceprezes), Bronisław Hałas (sekretarz) oraz Stefan Nieszporek (skarbnik).
Stosunkowo najpóźniej, bo w styczniu 1939 r. rozpoczął statutową działalność
Automobil Klub Kielecki – Delegatura w Sosnowcu. Prezesem zagłębiowskiej filii tej
organizacji został rejent Edmund Salak. Kierownikiem delegatury był inż. Jerzy Bijasiewicz.
Członkami zarządu wybrano mgr Kazimierza Radomskiego oraz inż. Ksawerego
Drozdowskiego 54.
W tym miejscu należy odnotować, że w latach 1927-1939 na terenie Zagłębia
Dąbrowskiego prowadziły działalność w dziedzinie kultury fizycznej Powiatowe i Miejskie
Komitety Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego Będzin, Czeladź,
Dąbrowa Górnicza, Olkusz, Zawiercie55. Gminne komisje WF i PW
znajdowały się w
Grodźcu k/Będzina i w Strzemieszycach k/ Dąbrowy Górniczej. Agendy te upowszechniały
wychowanie fizyczne i sporty wojskowo-strzeleckie w sosnowieckim ośrodku sportowym
przy Alejach Mireckiego. Znajdowała się tam m.in. małokalibrowa strzelnica wojskowa, za
którą odpowiedzialny był por. Balicki56. W obiekcie tym prowadzili statutową działalność
członkowie
Organizacji Byłych Wojskowych Wojska Polskiego (Oddział Zagłębia
Dąbrowskiego). Ta sama uwaga dotyczyła Związku Strzeleckiego „Strzelec” organizującego
ćwiczenia na orientację oraz przeciwlotnicze i przeciwgazowe. Zaznaczyć trzeba iż „Strzelec”
53
APK, Starostwo Grodzkie w Sosnowcu. Klub Strzelnictwa Sportowego Pracowników Instytucji Ubezpieczeń
Społecznych w Polsce. Oddział w Sosnowcu, sygn. 173.
54
APK. OB. Zagłębiowski Okręgowy Związek Piłki Nożnej, sygn. 167, 88; „Ekspres Zagłębia”, nr 100, 2
maja 1927, s. 2 oraz tamże, nr 48, 27 lutego 1928, s. 3.
55
„Ekspres Zagłębia”, nr 52, 2 marca 1928, s. 5 oraz tamże, nr 90, 17 kwietnia 1928, s. 6 i nr 56, 3 marca 1930,
s. 6. Por. APK. OB. Zagłębiowski Okręgowy Związek Piłki Nożnej, sygn. 167.
56
M. Ponczek, Rozwój kultury fizycznej..., s. 68.
13
zagłębiowski (jego oddziały znajdowały się
w Czeladzi, Dąbrowie Górniczej, Olkuszu,
Sosnowcu i Zawierciu) prowadził przede wszystkim działalność w sferze edukacji
patriotyczno-obywatelskiej, w której wychowanie fizyczne, sport oraz przysposobienie
wojskowe były liczącymi się narzędziami pracy organizacyjnej. Posiadał on własne kluby i
sekcje sportowe (strzeleckie, bokserskie, lekkoatletyczne, szermiercze, a nawet wioślarskie)57.
Uczestniczył w organizacji świąt sportowych młodzieży szkolnej i pracującej. Z danych pod
koniec lat trzydziestych wynikało, iż w powiecie będzińskim województwa kieleckiego było
około 1250 członków Związku Strzeleckiego „Strzelec”, w całym kraju zaś ponad 500
tysięcy58.
Popularyzacją sportów wojskowo-strzeleckich związany był w Zagłębiu Dąbrowskim
także Klub Strzelectwa Sportowego Pracowników Instytucji Ubezpieczeń Społecznych w
Polsce – oddział w Sosnowcu. Utworzony został on we wrześniu 1938 r. W sklad zarządu
klubu weszli: kpt. Romuald Ławnicki – prezes, Alojzy Czakan – I wiceprezes, Eligiusz
Juszczyk – II wiceprezes, Edward Szokom – sekretarz, Franciszek Wioska – skarbnik i
Cyprian Wasilewski - gospodarz59.
Jedną z najbardziej popularnych organizacji sportowych w regionie zagłębiowskim,
koordynującą pracę większości klubów sportowych na tym terenie, był Zagłębiowski
Okręgowy Związek Piłki Nożnej60. Od stycznia 1922 r. działał on jako Zagłębiowski
Podokręg Piłki Nożnej podległy kieleckiemu Okręgowemu ZPN. Na jego czele stał inż. Jerzy
Blay. W 1927 r. do podokręgu sosnowieckiego CZPN w Kielcach należało 16 klubów. W
roku następnym, zgodnie z decyzją PZPN w Warszawie, zorganizowany został
podporządkowany Kielcom, Zagłębiowski Okręgowy Związek Piłki Nożnej z siedzibą w
Sosnowcu. Pod koniec kat trzydziestych ZO ZPN działał poprzez nowo utworzony zarząd w
osobach: Władysława Wolskiego (prezesa), Bronisława Bitnerowskiego ( I wiceprezesa),
Mariana
Czecha
(II
wiceprezesa),
Władysława
Oleksiaka
(sekretarza),
Stanisława
Zawadzkiego (kapitana związkowego), Mieczysława Bluszcza (referenta wyszkolenia) oraz
członków zarządu: Stanisława Jakubowskiego. Maksymiliana Kanusa, Stanisława Moskwy,
57
Tamże, s. 68-69.
58
Tamże, s. 69-70.
59
To koło istniało już przy pierwszym zagłębiowskim oddziale TUR, powstałym w Sosnowcu w 1923 r. Por.
Składnica Akt Kolejowego Klubu Sportowego „Czarni” w Sosnowcu. Kronika klubu (60 lat KKS „Czarni”).
Powstanie i działalność KS „Kolejarz” w Sosnowcu w okresie międzywojennym, s. 1-8.
60
M. Ponczek, Rozwój kultury fizycznej... s. 69-70.
14
Stanisława Więcka, Kazimierza Wosińskiego i Aleksandra Rene (piastującego dodatkowo
funkcję przewodniczącego Wydziału Gier i Dyscypliny)61.
Dokonując podsumowania w zakresie ewolucji klubów i innych organizacji
sportowych w latach 1918-1939 stwierdzić należy, że w pierwszym okresie niepodległości
(do 1926 r.), pierwszoplanową rolę odegrały w Zagłębiu Dąbrowskim kluby sosnowieckie i
będzińskie. Po okresie 1926-1927 wśród klubów zagłębiowskich liczyły się również kluby
sportowe z Czeladzi, Sosnowca i Zawiercia. Prowadziły one nie tylko działalność
jednosekcyjną (piłkarską). CKS „Czeladź” i sosnowiecka „Unia” miały dobrze rozwinięte
sekcje lekkoatletyczne, kolarskie, motocyklowe i tenisa ziemnego.
Obok klubów sportowych, w Zagłębiu Dąbrowskim istniały również towarzystwa
turystyczne, wędkarskie, jeździeckie, motocyklowe, automobilowe i strzeleckie. Wraz z
Zagłębiowskim Okręgowym ZPN przyczyniły się one do znacznego spopularyzowania
kultury fizycznej w tym regionie ziem polskich.
3. Kultura fizyczna w środowiskach robotniczych na terenie Zagłębia Dąbrowskiego
jako element regionalnego ruchu sportowego (1918-1939)
Już jesienią 1918 r. reaktywowane zostało na ziemiach polskich (Śląsk cieszyński) –
założone dziesięć lat wcześniej (1908)62 – Stowarzyszenie Polskich Robotników-Robotnic
„Siła”. Wkrótce też – w myśl uchwał VII Kongresu Polskiej Partii Socjalistycznej – w innych
regionach Polski Niepodległej (od maja 1920 r.) zaczęły powstawać organizacje o podobnym
charakterze. Tworzono je w oparciu o Związek Polskiej Młodzieży Robotniczej „Siła” (m.in.
za pośrednictwem socjalistycznych kół młodzieżowych Zagłębia Dąbrowskiego).
Wspomniany Związek Polskiej Młodzieży „Siła” nie przetrwał długo. Już w grudniu
1922 r. z inicjatywy PPS powołana została do życia wyspecjalizowana organizacja
kulturalno-oświatowa pod nazwą Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Pierwszy
zagłębiowski TUR utworzono w 1923 r. W tym regionie także zaczęły powstawać sekcje oraz
Kola Sportowe TUR. W drugiej połowie 1925 r. powołano do życia nową strukturę w
61
Opinia za M. Molicki, Jakie rodzaje sportu mamy uprawiać, [w:] „Głos Zagłębia”, nr 4748 z 1927, s. 6 ; tenże,
Współpraca oraz organizacja walki z gruźlicą w Sosnowcu, [w:] „Ekspres Zagłębia” 1930, nr 215, s. 3. Por. M.
Ponczek, Sport i wychowanie fizyczne w Zagłębiu Dąbrowskim przed i po odzyskaniu niepodległości, [w:]
Sport na progu Polski Niepodległej. Materiały z sesji naukowej odbytej w dniu 16 listopada 1988 r, Warszawa
1990, s. 103-104.
62
M. Molicki Współpraca...s. 6.
15
zakresie kultury fizycznej, właściwej dla środowisk robotniczych całego kraju, Związek
Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych. W ślad za tym na przełomie stycznia oraz lutego
roku następnego utworzona została również w Warszawie Organizacja Młodzieży
Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR). W Zagłębiu Dąbrowskim pierwsze
Koła Młodzieżowe przy TUR powstały nieco wcześniej (w 1925 r.) na terenie Będzina i
Dąbrowy Górniczej. Od 1926 r. już jako OM TUR zakładane były w Czeladzi, Sosnowcu,
Strzemieszycach oraz Zawierciu63.
W miastach i osiedlach robotniczych Zagłębia Dąbrowskiego tworzone były w tym
czasie Robotnicze Drużyny Sportowe64, które w przyszłości przejęły jednolitą nazwę
Robotniczych Klubów Sportowych (RKS). W tym miejscu zauważyć należy, że na ziemi
zagłębiowskiej już w 1925 r. rozpoczął działalność najbardziej znany w tym regionie,
Robotniczy Klub Gimnastyczno-Sportowy „Zagłębie” w Dąbrowie Górniczej. Mniej więcej
w tym samy czasie przekształcił się on następnie w RKS „Zagłębie” Dąbrowa Górnicza65.
Powstał on z inicjatywy Władysława Wolskiego oraz Cezarego Uthke66. Podobny rodowód
miał inny zagłębiowski RKS „Czarni” z Sosnowca, który wcześniej działał pod nazwą Kół
Sportowych Związków Kolejarzy67.
Pod koniec drugiej połowy lat dwudziestych (styczeń 1928) regionalne RKS-y w tym
obszarze połączone zostały w odrębny podokręg ZSS Zagłębia Dąbrowskiego, należącego do
okręgu śląskiego tej organizacji.
Dodać trzeba, że samodzielnym zagłębiowskim podokręgiem istniejącym następnie w
ramach Sportowego Komitetu Okręgowego ZSS kierował od 1927 r. sosnowiecki lekarz –
społecznik – dr Marian Molicki68. Propagował on w swej działalności zawodowej i społecznej
czynny wypoczynek po pracy oraz współzawodnictwo sportowe i niektóre dyscypliny takie
63
„Głos Zagłębia”, nr 14, 31 marca 1929, s. 6.
64
Por. A. Topol, Kopalnia „Czerwona Gwardia”, Katowice 1983, s. 262 i n. Oraz M. Jaros, Międzynarodowy
Czeladzki Klub Sportowy w Czeladzi w latach 1924-1984. Praca magisterska AWF Katowice 1987, s. 16-17 i Z.
Włodarczyk, Przyczynek do
dziejów sportu wyczynowego w Milowicach (1906-1980). Praca magisterska.
AWF Katowice 1990, s. 17-36.
65
M. Słoniewski, Wychowanie fizyczne i sport w organizacjach młodzieży robotniczej w latach 1918-1939 [w:]
„Z dziejów Ruchu Młodzieżowego” 1985, z. 9, s. 13-14 i n.
66
Archiwum Państwowe w Częstochowie (dalej: APCz). Magistrat M. Częstochowa (1927-1928). Robotnicze
Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (Częstochowa, Będzin, Olkusz, Zawiercie), sygn. 7528, k. 1-3.
67
68
APCz, Tamże, k. 2-3.
I. Krawczyk, Rozwój kultury fizycznej
na terenie Czerwonego Zagłębia w latach 1927-1930 w świetle
dziennika „Ekspres Zagłębia”. Praca magisterska WSWF, Katowice 1978, s. 135.
16
jak gry zespołowe, lekka atletyka i narciarstwo. Uczestnicząc w obradach II Kongresu
Sportowego (kwiecień 1927), dr Molicki zabiegał o uwzględnienie w ruchu sportowym takich
wartości jak szlachetna rywalizacja, przyjaźń, koleżeństwo, rycerskość. Opowiadał się za
przestrzeganiem tych zasad w takich dyscyplinach sportowych jak boks, ciężka atletyka oraz
piłka nożna69.
Dr Marian Molicki był członkiem RSKO podokręgu zagłębiowskiego w sekcji piłki
nożnej. Oprócz niego w skład tej struktury wchodzili: Przybyła (piłka nożna), Jędrzecki,
Leśniak, Rotenberg, Wosiński (lekka atletyka), Basiak, dr Liberman, Wolny (gry sportowe),
Marszałek, Marmur (ciężka atletyka), Buchmer, Kaptur, Dembowski (sekcja wycieczkowa),
Leśniak, Pomeranc (sekcja gier świetlicowych)70.
Z inicjatywy działaczy RSKO powstały na terenie Zagłębia Dąbrowskiego sekcje
sportowe przy większych fabrykach i kopalniach71. W tym miejscu należy zauważyć, iż po
1928 r. PPS dawna Frakcja Rewolucyjna rozpoczęła umacnianie swoich wpływów w klubach
ZSS.
Zapoczątkowane zostały także akcje na rzecz organizowania letniego wypoczynku
wśród dzieci pochodzących ze środowisk robotniczych72. Powstały Robotnicze Towarzystwa
Przyjaciół Dzieci (Częstochowa, Zagłębie Dąbrowskie)73. Dzięki zaangażowanym w tej
sprawie ludziom takim jak R. Jarmułowicz, dr Parnowski i G. Serednicki, zainicjowano
budowę schroniska dla dzieci robotniczych w Olsztynie k/ Częstochowy74.
Od drugiej połowy lat dwudziestych najbardziej znanym Robotniczym Klubem
Sportowym w regionie zagłębiowskim był RKS „Zagłębie” Dąbrowa Górnicza. W sekcji
69
S. J. Dudek, Rozwój robotniczej kultury fizycznej w Dąbrowie Górniczej w okresie międzywojennym (1918-
1939). Praca magisterska. AWF Kraków 1970, s. 39-45, Por. dokumentację w Archiwum Komitetu
Wojewódzkiego PZPR w Katowicach (dalej: AKW). Wspomnienia i relacje działaczy, Roman Stachoń, sygn.
1197, k-1-6.
70
„Głos Zagłębia”, 1924 nr 3, s. 7 Por. tamże nr 4, 7, 11, 13, 15, 16, 18, 23, 25, 29 i 30 z 1926 r., s. 6-7.
71
Składnica Akt Klubu Sportowego AKS „Górnik” Niwka w Sosnowcu. Kronika klubu. Por. Relacja ustna
Feliksa Skalbmierskiego ur. 9 maja 1924 r. zam. Sosnowiec, Kozibąka 30/5 oraz Antoniego Szczypińskiego, nr
1 kwietnia 1909 r., zam. w Sosnowcu, ul. Jaroszyńskiego 10. Por. CAKC, sygn. 17-k-1-11, również AKW,
sygn. 1197.
72
M. Ponczek, Robotnicze korzenie sportu zagłębiowskiego [w:] „Sport”, nr 2116, 3 listopada 1983, s. 4.
73
Por. A. Konieczny, Reprezentujemy nasze drużyny piłkarskie. AKS „Niwka” [w:] „Kalendarz Śląski” 1974,
s. 246-247 oraz Składnica Akt AKS... Kronika klubu i J. Górski, Przyczynek do dziejów AKS „Niwka” do 1939
r. Praca magisterska. WSWF Katowice 1975 r., s. 16 i n.
74
Relacje F. Skalbmierskiego...
17
futbolowej tego klubu
czynnymi działaczami byli: Adam Banasik, Jan Cabaj, Marian
Fablewski, Stanisław Kloss, Mieczysław Łukasiewicz, Tadeusz Mazur, Edmund Pękalski,
Roman Skubek i Ryszard Tejchman. Wśród osób, które doprowadziły do formalno-prawnego
zarejestrowania „Zagłębia” z Dąbrowy Górniczej w Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach
(listopad 1927) byli m.in. Mieczysław Łukasiewicz, Szczepan Małecki, Władysław Wolski i
Cezary Uthke75.
W czerwcu 1927 r. odbył się w Warszawie ogólnokrajowy zlot młodzieży robotniczej,
na którym obecność swą zaakcentowały również reprezentacje RSKO z Zagłębia
Dąbrowskiego, Górnego Śląska, ziemi chrzanowskiej i Małopolski76.
Powracając do działalności sportowej RKS „Zagłębie” Dąbrowa Górnicza stwierdzić
należy, iż klub ten znany
był w swoim regionie
z tego, iż osiągał dobre wyniki w
działalności sekcji piłkarskiej. Ukoronowaniem pracy w tym zakresie było zdobycie w
dziesięć lat później (jesienią 1937 r.) mistrzostwa kieleckiego Okręgowego Związku Piłki
Nożnej po zwycięstwie nad KS „Starachowice”77. Drużyna futbolowa tego klubu jako polska
reprezentacja środowisk robotniczych występowała na boiskach Niemiec i Czechosłowacji
(1932-1933). Podczas pobytu za granicą wyróżnią się piłkarze RKS-u: Adam Banasik, Aron
Goldblum i Marian Suwała78. W tym czasie wspomniani sportowcy RKS „Zagłębie”
Dąbrowa Górnicza zdobyli wicemistrzostwo Polski klubów robotniczych zrzeszonych w ZSS.
Decydujący o mistrzostwie tej kategorii rozgrywek mecz piłkarze dąbrowscy przegrali z
„Widzewem” Łódź w stosunku 1:079.
Przy „Zagłębiu” Dąbrowa Górnicza istniały obok sekcji futbolowej także inne sekcje:
gimnastyczna, lekkoatletyczna, koszykówki, siatkówki oraz turystyczna. Nie zanotowały one
jednak w swej działalności takich osiągnięć, jak sekcja piłkarska.
75
Składnica Akt AKS...;A. Konieczny, Reprezentujemy nasze drużyny... s. 246.
76
M. Ponczek, Z dziejów sportu w Zagłębiu Dąbrowskim (1905-1945),[w:] „Zaranie Śląskie” (w druku).
77
Por. Projekt Deklaracji Praw Młodego Pokolenia z marca 1936 r. [w:] ZMW RP „Wici” w walce o postęp i
sprawiedliwość społeczną. Wybór dokumentów (1928-1948), Warszawa 1978, s. 120. Zob. akta CAKC. PPS.
XXIII Kongres PPS (1934), sygn. 114-I-8, k, 1-2 (mowa o potrzebie budowy nowej kultury i człowieka,
aktywnego uczestnika ruchu higieniczno-zdrowotnego i sportowego).
78
J. Josek, Polskie robotnicze organizacje młodzieżowe na Śląsku Cieszyńskim do 1939 r. [w:] Klasa robotnicza
na Śląsku, t. 3, Opole 1971, s. 3 i n.
79
APKat. Stowarzyszenie Robotniczych Klubów Sportowych [w:] Akta Dyrekcji Policji w Katowicach. Referat
Bezpieczeństwa (1937), sygn. 116, k. 1-18. Por. CAKC. Śląsko-Zagłębiowska Lewica Sportowa (1935).
Komisja Jednolitofrontowa Śląsko-Zagłębiowskiej Lewicy Sportowej oraz Śląskiego RSKO, sygn. 127, k. 1219.
18
Z przytoczonych wyżej faktów wynikało, iż RKS „Zagłębie” Dąbrowa Górnicza
upowszechniał w swoim środowisku sport. Starał się także popularyzować pozostałe formy
kultury fizycznej, m.in. wychowanie fizyczne, rekreacje i turystykę. Czyni to w tym wypadku
poprzez działalność oświatowo-kulturalną i gimnastyczno-sportową, rekreacyjno-turystyczną
oraz w zakresie organizacji czasu wolnego po pracy.
Omawiając zagadnienie dotyczące kultury fizycznej w zagłębiowskich środowiskach
robotniczych, nie sposób pominąć elementów publicystyki, ukazującej się na łamach „Głosu
Zagłębia” organu prasowego PPS Zagłębia Dąbrowskiego. Podnoszono tam sprawę
oficjalnego stanowiska ZSS wobec żądań środowisk komunistycznych zmierzających do
bezpośredniego powiązania „(…) kultury fizycznej z rewolucyjnymi przemianami w sferze
nadbudowy prawno-politycznej i ideologicznej, łączącej się z walką społeczną proletariatu”80.
ZSS oraz podokręg zagłębiowski RSKO wykazywał daleko idącą powściągliwość
taktyczno-propagandową w tej sprawie, dystansując się oficjalnie od wiązania ruchu
sportowego z polityką.
Klubem, do którego od drugiej połowy lat dwudziestych i w latach trzydziestych
garnęła się młodzież zagłębiowska wywodząca się ze środowisk robotniczych, był KS
„Niweczanka” z Sosnowca. Rozwijał się on już przy miejscowej kopalni węgla kamiennego
po 1918 r. (w pierwszych latach Polski Niepodległej jako KS „Archimes”, później po 1921 r.
jako KS „Niweczanka”81. Od 1928 r. na dwa lata klub ten zawiesił swoja działalność
(zadecydowały o tym względy finansowe). Dopiero w 1930 r. grupa działaczy z Burzyńskim,
Gajewskim, Szulcem i Ziółkowskim reaktywowała klub pod nazwą Amatorskiego Klubu
Sportowego „Niwka”82. Dalej jednak – zdaniem miejscowych władz – wokół klubu
gromadziła się młodzież robotnicza sympatyzująca z Lewica PPS oraz Komunistyczną Partia
Polski. Zaniepokoiło to władze administracyjne na tym tle, że Wojewoda Kielecki ostatecznie
odmówił prawa do legalnej działalności. Wówczas działacze klubu niweckiego przeszli pod
patronat organizacji znajdujących się w zasięgu wpływów Kościoła katolickiego,
przekształcając nazwę dotychczasową klubu na Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży
Męskiej „Niwka”. W międzyczasie sympatycy klubu83 zbierali podpisy mieszkańców Niwki
80
APKat. Starostwo Grodzkie Sosnowieckie, sygn. 176. k. 1-10.
81
Tamże, k. 1-2.
82
Tamże, k. 2.
83
Byłe Centralne Archiwum Komitetu Centralnego PZPR (dalej: CAKC). Centralny Wydział Młodzieży PPS
(Stanisław Garlicki). Robotnicze Towarzystwo Turystyczne 1935-1937, sygn.
114-IV-6, k. 10-11. Także
19
pod petycją do centralnych władz sportowych z żądaniem legalizacji AKS-u 84. Zgodę na
działalność klub niwecki otrzymał w 1937 r., podtrzymując także swą tradycyjną nazwę
Amatorskiego Klubu Sportowego 85. W tym samym okresie sportowcy z Niwki zdobyli w
piłce nożnej mistrzostwo klasy „B”86 i do wybuchu II wojny światowej grali w klasie „A”
okręgu zagłębiowskiego PZPN.
Przytoczone fakty świadczyły m.in. o tym, że w robotniczej Niwce, również na
Środuli czy będzińskiej Ksawerze, zwolennicy haseł jednolitofrontowych zyskiwali
popularność, wykorzystując niejednokrotnie sport do celów politycznych87.
Rok 1937 był okresem organizowanego w Dąbrowie Górniczej zlotu młodzieży
robotniczej z Zagłębia. Uczestniczyło w nim wiele delegacji pochodzących z Górnego Śląska,
Małopolski i ziemi cieszyńskiej88. Pozwoliło to ostatecznie na zorganizowanie, a potem
oficjalne zarejestrowanie Stowarzyszenia Robotniczych Klubów Sportowych z siedzibą w
Katowicach89.
W okresie 1935-1937 zarejestrowane zostało także Robotnicze Towarzystwo
Turystyczne w Polsce – Oddział Zagłębiowski z siedzibą w Sosnowcu. Akt rejestracji miał w
Wydziale Bezpieczeństwa Komisariatu Rządowego ds. Miasta Stołecznego Warszawy.
Robotnicze Towarzystwo Turystyczne miało na celu m.in. „(…) szerzenie zamiłowań do
przyrody ojczystej, obyczajów ludności polskiej, wreszcie podnoszenie tężyzny fizycznej i
sprawności cielesnej w drodze organizowania wycieczek, sportów zimowych i letnich oraz
pieszych wędrówek”90.. Przewodniczącym zagłębiowskiego oddziału RTT został Cezary
Archiwum Państwo w Katowice. Oddział w Będzinie (dalej: APK. OB),Robotniczy Klub Sportowy –
Robotnicze Towarzystwo Turystyczne w Sosnowcu w Sosnowcu (1935), sygn. 176, k. 5-6.
84
85
CAKC. RTT, k. 11.
Cyt. za W. Wolski, Tułaczka, praca, walka [w:] Wspomnienia Ślązaków i Zagłębiaków, red. Kazimierz
Popiołek, Katowice 1970, s. 482.
86
CAKC. Związek Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych, sygn. 217, k. 1-11.
87
Dane z 1911 r. na podstawie „Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912”, Sosnowiec 1912, s.
116-120.
88
Zob. Sz. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie
międzywojennym. Studium statystyczne ,
Wrocław – Warszawa - Kraków 1963, s. 47 i n. (sytuacja ludności żydowskiej do wybuchu I wojny światowej).
Por. W. Jaworski, Organizacje żydowskie w Zagłębiu Dąbrowskim do 1939 r. [w:]„Zaranie Śląskie” 1987, nr 34, s. 354-370.
89
W 1911 r. było na terenie Zagłębia Dąbrowskiego 4258 prawosławnych (cerkiew i parafia w Sosnowcu oraz
w Granicy).
90
Wyznanie ewangielicko-ausburskie liczyło 13007 osób (Będzin, Zawiercie, Sosnowiec). Fabrykant Dietl i
pastor Uthke byli bardziej znani w okolicy przedstawicielami tej grupy narodowo-wyznaniowej.
20
Uthke, sekretarzem Stanisław Stach, zaś skarbnikiem Stanisław Sosnowski91. W miarę
rozwoju swojej działalności, RTT nosiło łączną nazwę
„Robotniczy Klub Sportowy –
Robotnicze Towarzystwo Turystyczne z siedzibą w Sosnowcu 92. Warto w tym miejscu dodać,
iż działacze i sympatycy RKS-RTT obecni byli we wrześniu 1937 r. na zlocie
organizacyjnym w Warszawie. Wydawnictwo to „(…) stanowiło rewię sportu robotniczego,
manifestującą się przemarszem młodzieży z warszawskiej „Skry” na stołeczny Dworzec
Główny z pochodniami”93.Właśnie Władysław Wolski uczestnik tego spotkania, jeden z
organizatorów Robotniczych Klubów Sportowych z ramienia PPS, tak oto wspominał swoją
działalność: „(…) Zadanie nie było łatwe. Młodzież garnęła się do sportu, ale nie było ani
boisk, ani sal gimnastycznych, ani inwentarza sportowego. Zbierano zatem składki od
sympatyków sportu. W rezultacie zaczęły powstawać kluby jeden za drugim. Niebawem
dzięki pomocy lewicowych radnych otrzymaliśmy małe subsydia na budowę boisk i urządzeń
sportowych. Warto dodać, że pomoc ta stała się możliwa szczególnie od drugiej połowy lat
dwudziestych – kiedy radni z ramienia PPS mieli większość w Radach Miejskich Dąbrowy
Górniczej i Sosnowca”94.
W podsumowaniu niniejszego podrozdziału stwierdzić należy, iż kultura fizyczna w
środowiskach robotniczych Zagłębia Dąbrowskiego 1918-1939 była popularna. Dotyczyło to
przede wszystkim niektórych dyscyplin sportowych, częściowo również rekreacji oraz
turystyki95.
Przejawy kultury fizycznej w tych okręgach społecznych były uzewnętrzniającym się
na co dzień elementem szerszego zjawiska – jakim był w regionie zagłębiowskim – ruch
sportowy96.
Ruch ten w prezentowanym środowisku zdominowany był przez PPS i działający z jej
upoważnienia ZSS oraz Koła Młodzieży TUR. W znacznie mniejszym stopniu uwaga ta
odnosiła się do - stosunkowo nielicznych w porównaniu z organizacjami pepesowskimi – kół
KZMP-owskich.
91
Por. J. Ziemba, Kształtowanie się proletariatu Zagłębia Dąbrowskiego 1865-1914, Warszawa - Kraków 1980,
s. 65-66.
92
W. Jaworski, Organizacje...[w:] „Zaranie...”, s. 370-371.
93
Tamże, s. 370.
94
APK. OB., Stowarzyszenia i organizacje żydowskie, sygn. 115, k. 1-10.
95
Tamże, (Reskrypt Starosty Będzińskiego z 23 sierpnia 1922r.).
96
APK OB., Starostwo Powiatowe Będzińskie. Żydowski Klub Sportowy „Brynica” w Sosnowiec, sygn. 190, k.
1-3.
21
4. Ruch sportowy wśród ludności żydowskiej Zagłębia Dąbrowskiego w okresie
międzywojennym
W pierwszych latach XX wieku w Zagłębiu Dąbrowskim nastąpił znaczny wzrost
ludności żydowskiej, przede wszystkim w okręgach bożniczych: będzińskim, kromołowskim,
sosnowieckim i żareckim (z 2,7 tys. w 1852 do 51,1 tys. w 1911 r.)97. Po I wojnie światowej
Żydzi na tym terenie - jak żadna inna mniejszość narodowo-wyznaniowa – byli dobrze
zorganizowani w stowarzyszenia o charakterze zawodowym, dobroczynnym oraz kulturalnotowarzyskim98. Należy w tym miejscu dodać, że tego typu przedsiębiorczości nie przejawiali
Rosjanie, nieliczni Ukraińcy i Białorusini (niewiele ponad 4 tys. osób)99. Dotyczyło to
również
Niemców100,
zatrudnionych
głównie
w
przemyśle
mineralno-hutniczym
(wywodzących się z mniejszości niemieckiej, zamieszkałej w tej części Wyżyny Śląskiej,
która od 1871 r. należała do zjednoczonego państwa niemieckiego)101.
Pierwociny ruchu sportowego wśród ludności żydowskiej w regionie zagłębiowskim
można było zauważyć już w początkach XX w. Wówczas to w lipcu 1914 r. założone zostało
przez Maksymiliana Waserwajga w Będzinie, Żydowskie Towarzystwo GimnastycznoSportowe „Hakoach”102. Działało ono poprzez rozwijającą się sekcję futbolową, kolarską i
turystyczną. Posiadało także własną orkiestrę dętą. Prezesem tego stowarzyszenia w latach
1921-1922 był Dawid Rotner, a od 1925 r. dr Retchszaft. Siedziba klubu mieściła się przy
ulicy Kołłątaja. W latach dwudziestych będziński „Hakoach” skupił ponad 500 osób
(zarejestrowany został przez władze wojewódzkie w Kielcach w 1922 r)103
Podkreślić należy, iż w tak trudnym okresie, jakim była I wojna światowa, rozwój
sportu w środowisku żydowskim nie został całkowicie zahamowany. Świadczy o tym fakt, że
w lutym 1916 r. w Sosnowcu powstało Towarzystwo Gry w Piłkę Nożną „Makabi”. W
97
Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej: AP Kiel.). Urząd Wojewódzki w Kielcach. Żydowskie
Stowarzyszenie Sportowe 1932-1934, sygn. 3194, k. 9-10.
98
Tamże, (Reskrypt Starosty Będzińskiego z 23 sierpnia 1922r.).
99
APKat. Starostwo Będzińskie. Żydowski Klub Sportowy „Brynica” w Sosnowcu, sygn. 190, k. 1-3.
100
Tamże, sygn. 173. k. 1-2.
101
Tamże, Starostwo Powiatowe Zawierciańskie. Stowarzyszenia i organizacje żydowskie (Zrzeszenia Kobiet
Żydowskich), sygn. 138, k. 1-4.
102
Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej: AP Kiel.) Urząd Wojewódzki w Kielcach. Żydowskie
Stowarzyszenie Sportowe 1932-1934, sygn. 3194, k. 9-10.
103
Tamże, sygn. 3194, k. 11-12, także 3918, k. 1-2.
22
pierwszych latach Polski Niepodległej stowarzyszenie to zmieniło, swoją nazwę na
Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”. Nastąpiło to w 1922 r. z chwilą
rejestracji tej organizacji przez Urząd Wojewódzki w Kielcach104. Pod koniec lat
dwudziestych zrzeszała ona około 300 osób w sekcjach: lekkoatletycznej, łyżwiarskiej,
narciarskiej i turystycznej. Prezesami sosnowieckiego „Makabi” byli kolejno: dr J. Rotstein
(1927), Izrael Weinberg (1928), Julian Kowalski (1929), Adolf Horowicz (1930-1931), Jakub
Kromołowski (1932), Adolf Lewendorf (1934), Katz Pawin (1935), Abraham Liberman
(1936), Wilhelm Szwajcar (1937-1938) oraz Szymon Bronsztein (1939)105.
W latach dwudziestych na terenie Zagłębia Dąbrowskiego działalność sportową
prowadził również Żydowski Klub Sportowy „Krynica” z Sosnowca. Nie otrzymał on jednak
zgody od Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach na oficjalne zarejestrowanie106. To samo
dotyczyło Koła Sportowego „Jutrzenka”, działająca de facto od 1922 r. w Sosnowieckiej
dzielnicy „Pogoń”107.
Tymczasem w powiecie
i mieście Zawiercie w początkach lat trzydziestych
upowszechnianiem zasad ruchu higieniczno-sportowego zajmowało się Zrzeszenie Kobiet
Żydowskich – Oddział w Zawierciu. Prezeską oddziału była Anna Marynkiesówna, jej
zastępczynią Adela Wygocka, skarbniczką Helena Turnerówna, natomiast sekretarzem
Bronisława Brennerówna i przewodniczącą komisji rewizyjnej Jadwiga Potokowa108.
W latach 1932-1934 w ruchu sportowym środowisk żydowskich widoczny był na
terenie Zagłębia Dąbrowskiego (Będzin) Żydowski
Stowarzyszenie Wychowania Fizycznego
Robotniczy Klub Sportowy-
„Jutrznia”. Prezesem klubu był Motel Zając,
sekretarzem Łajbę Roszfeld, zaś skarbnikiem Fiszel Kamiński109.
W tym samym czasie w Sosnowcu rozpoczął działalność Żydowski Robotniczy Klub
Sportowy „Gwiazda” z prezesem Blumensztykiem, jego zastępcą Openhaimere, sekretarzem
Hacelem oraz skarbnikiem Astmanem na czele. Członkowie tego stowarzyszenia
104
Tamże, sygn. 3914, k. 11.
105
Tamże, k. 12; M. Ponczek, Z przeszłości ruchu sportowego...s.53 – 55.
106
Tamże, k. 6-7.
107
Tamże, sygn. 39-18, k. 1-12.
108
APK. OB., Stowarzyszenia i organizacje żydowskie, sygn. 114. Por. AP. Kiel. Żydowskie Stowarzyszenia
Sportowe, sygn. 3194, k. 1-2.
109
Tamże. APK. OB., Sosnowiec, sygn. 1151, k. 1-3.
23
sympatyzowali z Żydowską Socjalistyczną Partią Robotniczą – Robotnicy Syjonu (Poalej
Syjon-Lewica)110.
W Czeladzi natomiast statutową działalność rozpoczynało w tym okresie Żydowskie
Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Bar Kochba”. Współpracowało ono z Żydowskim
Towarzystwem Gimnastyczno-Sportowym „Hakoach” w Będzinie. W obydwu tych
stowarzyszeniach aktywność organizacyjno-sportową przejawiali: Cham, Goldberg, Mojżesz
Lakier, Jakób Lichtenstein, Mordka, Abram Modliński i Marek Rechnic111.
W latach 1932-1934 zainicjowały działalność w ruchu sportowym miasta Sosnowca
żydowskie kluby: „Arija” (Albin, Braum, Wolf, Gelbard Abram Gewerchman, Hersz
Gryzgryn, Moszek Kneller, Jakób Szwajcar, Wolf Wajsberg) i KS „Samson” (Leon
Appfelbaum, Szymul Brener, Sucher Finkielstem, Józef Kleiner, Jankiel Najer, Izaak
Weinberg, Józef Weintberg, Hirsz Zagórski)112.
To samo dotyczyło Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego z powiatu
i miasta Olkusza. Prezesem klubu był Abram Hoherman, wiceprezesem Jakób Mecner,
sekretarzem Lejba Glajtman. Stowarzyszenie to zbliżone było do partii Paolej SyjonPrawica113.
Jak wykazują źródła archiwalne, żydowskie stowarzyszenia sportowe w Zagłębiu
Dąbrowskim pierwszej połowy lat trzydziestych istniały krótko. Były to kluby związane ze
środowiskami lewicowymi oraz komunizującymi (stąd częste skreślenie ich z ewidencji po
kilku bądź nawet kilkunastu miesiącach istnienia). Przykładem tego typu organizacji
sportowych były klub: ‘Gwiazda”, „Samson” oraz „Arija”114.
Podobny charakter miało również pochodzące z tamtych lat Żydowskie Towarzystwo
Sportowe „Nordija”, działające na terenie Będzina i Sosnowca. Celem tego stowarzyszenia
było „(…) dążenie do racjonalnego rozwoju fizycznego młodzieży żydowskiej poprzez
urządzanie zawodów gimnastyczno-sportowych (gimnastyka, boks, lekkoatletyka, kolarstwo,
110
W. Jaworski, Organizacje...[w:] „Zaranie...”, s. 359-360.
111
Tamże, s. 360.
112
APK. OB, Starostwo Powiatowe Zawierciańskie „Ezra” – Stowarzyszenie Gimnastyczne w Żarkach (1937),
sygn. 316, k. 44-45.
113
Sz. Bronsztejn na przykład nie wymienia –wśród różnych form dotyczących zajęć ludności żydowskiej –
kultury fizycznej i jej pochodnych )poza higieną). Zob. Tenże, Ludność żydowska w Polsce..., s. 1-193. Por.
również W. Jaworski, op. cit, s. 361.
114
APKat. OB. Starostwo Powiatowe Będzińskie. Żydowska Wolna Drużyna Skautowa ZHP, sygn. k. 1-2.
24
łyżwiarstwo, wioślarstwo) oraz propagowanie odczytów i referatów na ten temat (…)”115.
Zadania te realizowało w ostatnim roku lat trzydziestych na terenie Zagłębia Dąbrowskiego
Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi” (Sosnowiec). W marcu 1939 r.
zarząd tego klubu tworzyli: dr Szymon Bensztein (prezes), Dionizy Sobol (wiceprezes), Chil
Kimelman (kierownik), Majer Laneman (skarbnik), Natan Weiner (kapitan sportowy), Szlama
Horowicz (gospodarz), Dawid Saper i Ber Mendlowicz (członkowie zarządu)116.
Międzywojenne żydowskie kluby, stowarzyszenia i organizacje sportowe z terenu Zagłębia
Dąbrowskiego upowszechniały w swej pracy sport, wychowanie fizyczne oraz turystykę
(czynił to również zagłębiowski Związek Propagowania Rozwoju Fizycznego Wśród Żydów
„Brit Ha-chajal” im. Włodzimierza Kabotyńskiego z siedzibą przy ul. Dekerta w
Sosnowcu)117.
Ta
sama
uwaga
dotyczyła
również
Żydowskiego
Stowarzyszenia
Gimnastycznego „Ezra” z Żarek (Ch. Bialik, M. Rozenfeld).
Elementy wychowania fizycznego, sportu oraz turystyki i krajoznawstwa można było
odnaleźć także w działalności żydowskich drużyn skautingu. Również w tym samym
kierunku szła praca organizacyjna oddziału sosnowieckiego Stowarzyszenia
Młodzieży
Żydowskiej im. Trumpeldora w Polsce (Brit Trumpeldor Bejtar). Oddział ten znajdował się
pod
wpływami
Organizacji
Syjonistów-Rewizjonistów
z
Tucherem
Gutowskim
i
Mordochajem Łazengerem na czele.
Sport i turystykę propagowali w swej działalności żydowskiej skauci z sosnowieckiej
Wolnej Drużyny Żydowskiej ZHP. Członkami tej drużyny byli m.in. A. Kon, M. Waćkowicz
oraz Z. Żmija.
Podsumowując temat związany z rozwojem ruchu sportowego wśród ludności
żydowskiej pochodzącej z Zagłębia Dąbrowskiego, zaryzykować można tezę o jego
organizacyjnym oraz programowym zróżnicowaniu. Pomimo tego ruch, ten integrował
środowiska żydowskie. Umożliwiał on także kontakty sportowe z klubami polskimi (mecze
towarzyskie). Odnalezione prze ze mnie sygnatury akt odnoszących się do sportu wśród
ludności żydowskiej Zagłębia Dąbrowskiego (zalegające w zbiorach Archiwum Państwowego
w Katowicach i w Kielcach) nie wyczerpują jeszcze w pełni kwerendy dostępnych źródeł.
115
116
Tamże, k. 2.
Biblioteka Miejska w Sosnowcu. Dział regionalny. Prasa Zagłębia Dąbrowskiego. Katalog czasopism
regionalnych okresu międzywojennego, poz. 9, nr 1-2.
117
M. Ponczek, M. Szczerbiński, Z dziejów prasy sportowej na Górnym Śląsku i w Zagłębiu (1920-1986).
Wszechnica Muzeum Śląskiego, Katowice 1988, s. 10.
25
Uwaga ta dotyczy przede wszystkim nie odczytanej dotąd dokumentacji w języku idisz,
Chodzi tu o:
1. zagłębiowskie czasopisma żydowskie okresu II Rzeczypospolitej
(„Zagłębier
Salezysz Folksblat” 1926-1932 oraz „Najer Unzer Tog” i „Wochenblat” 1932-1939);
2. księgę Sosnowca i okolic Zagłębia. Wydawnictwo Ziomkostwa Sosnowieckiego
Żydów – przy współudziale Ziomkostw Zagłębia – zamieszkałych w Ameryce i
Francji oraz w innych państwach (tom II, ss. 583-591 – Sport Żydów Zagłębia).
Sport żydowski w Zagłębiu Dąbrowskim był samoistnym nurtem regionalnego ruchu
Sportowego. Powstał on przede wszystkim na gruncie tradycji etniczno-religijnych.
Wystąpiły nieliczne przykłady sympatyzowania organizacji sportowych tego środowiska bądź
pojedynczych sportowców z tzw. sportem
robotniczym (przede wszystkim proweniencji
komunistycznej). Nie zakłócało to jednak ogólnego obrazu samodzielnej działalności w tej
dziedzinie (mającej w znacznym stopniu charakter środowiskowy).
26