Document 219676

BIORÓŻNORODNOŚĆ MORZA DLA
DZIECI
E-podręcznik do przeprowadzenia cyklu warsztatów dla dzieci w
wieku przedszkolnym na temat bioróżnorodności morskiej.
Podziękowania
Ten e-podręcznik jest inicjatywą organizacji pozarządowej Argonauta i został
opracowany przez jej pracowników oraz wolontariuszy EVS w trakcie trwania projektu
"Sea is Life 4/5".
Projekt graficzny wykonali wolontariusze EVS: Sonia Vazquez Marquez i Sergio
Campins Bravo.
Tłumaczenie na język polski wykonały wolontariuszki EVS: Ewelina Bilińska i
Małgorzata Serwatka.
Tłumaczenie na język hiszpański wykonali wolontariusze EVS: Sonia Vazquez Marquez
i Sergio Campins Bravo.
Szczególne podziękowania dla: Sonia Vasquez Marquez, Ewelina Bilińska, Małgorzata
Serwatka, Sergio Campins Bravo, Bruna Petani, Vice Krnčević, Ivona Jadrić, Marieta
Baricevic za ich cenny wkład w rozwój tego e-podręcznika.
Podziękowania za pomoc przedszkolu "Pčelica" oraz szkole podstawowej "Murterski
škoji" w Murter.
Dziękujemy za wsparcie Gminie Murter.
Przedmowa
Ten e-podręcznik jest inicjatywą organizacji pozarządowej Argonauta i został
opracowany przez jej pracowników oraz wolontariuszy EVS w trakcie trwania projektu
"Sea is Life 4/5". "Bioróżnorodność morska dla dzieci" to zbiór zawierający sugestię dla
nauczycieli jak przeprowadzić warsztaty ekologicznych z dziećmi w wieku od 5 do 8 lat.
W sezonie letnim organizacja Argonauta otwiera dla zwiedzających "Island Sustainability
Education Centre" gdzie od roku 2007 odbywają się programy i warsztaty promujące
znaczenie ochrony środowiska morskiego. Aktywności te skierowane są głównie do
dzieci i młodzieży, a ten podręcznik jest zbiorem przeprowadzonych warsztatów.
Nauczenie na podstawie tego e-podręcznika polega na rozwijaniu zrozumienia pojęcia
bioróżnorodności morskiej i jej znaczenia poprzez ochronę głównych gatunków oraz ich
siedlisk w Morzu Adriatyckim.
Przedmowa
Ten e-podręcznik jest inicjatywą organizacji pozarządowej Argonauta i został
opracowany przez jej pracowników oraz wolontariuszy EVS w trakcie trwania projektu
"Sea is Life 4/5". "Bioróżnorodność morska dla dzieci" to zbiór zawierający sugestię dla
nauczycieli jak przeprowadzić warsztaty ekologicznych z dziećmi w wieku od 5 do 8 lat.
W sezonie letnim organizacja Argonauta otwiera dla zwiedzających "Island Sustainability
Education Centre" gdzie od roku 2007 odbywają się programy i warsztaty promujące
znaczenie ochrony środowiska morskiego. Aktywności te skierowane są głównie do
dzieci i młodzieży, a ten podręcznik jest zbiorem przeprowadzonych warsztatów.
Nauczenie na podstawie tego e-podręcznika polega na rozwijaniu zrozumienia pojęcia
bioróżnorodności morskiej i jej znaczenia poprzez ochronę głównych gatunków oraz ich
siedlisk w Morzu Adriatyckim.
Czym jest ten e-podręcznik?
Grupa docelowa
Podręcznik ten jest przeznaczony dla nauczycieli edukacji przedszkolnej i
wczesnoszkolnej. Jest on darmowych zbiorem opisującym warsztaty edukacyjne, który
może stanowić źródło inspiracji.
Treść
Zajęcia dydaktyczne mogą być modyfikowane do indywidualnych potrzeb lokalnych
studentów. Czas trwania zajęć został uwzględniony w treści. Zajęcia są jedynie
propozycjami i mogą być zastąpione przez inne aktywności. Treść obejmuje część
edukacyjną oraz szereg materiałów pomocniczych w tym arkusze pracy i gry edukacyjne.
Spis treści
E-podręcznik został podzielony na nastęujace częśc:
- Notatki dla nauczyciela
- Wprowadzneie do tematu w formie prezentacji
- Kreatywne zajęcia i gry edukacyjne
INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT CZERWONEGO KORALA
dla nauczycieli
Czerwony koral (Corallium rubrum) należy do
rodziny Coralliidae i jest jednym z typowych
gatunków występujących w Morzu Śródziemnym.
Rośnie na głębokościach od 5 do 200 metrów. W
Morzu Adriatyckim najczęściej znajduję się na
stronach zewnętrznych wysp oraz na obszarach,
gdzie roczne zmiany temperatury i zasolenia są
małe. Tempo wzrostu czerwonego korala wynosi
od 4 do 8 mm rocznie.
krawędzie były połączone z siecią. Na środku
krzyża zawieszony był kamień ważący od 30 do
50 kg, czyli " inženja", który był ciągnięty wzdłuż
brzegu morza przez łódź. W ten
sposób zniszczonych zostało wiele innych
gatunków morskich organizmów, nie tylko
czerwony korali. Obecnie zbiory czerwonego
korala
są
przeprowadzane
przez
wykwalifikowanych nurków, działalność ta jest
regulowana i monitorowana przez odpowiednie
ministerstwo. Każdy nurek może usunąć 200
kilogramów korala czerwonego w czasie sezonu
łowieckiego.
Koralowce występują w postaci kolonii, a ich
poszczególne krzewy mają formę rozgałęzionych
wachlarzy, o wysokości od 10 do 30 cm. Każdy z
poszczególnych polipów tworzących kolonie
koralowca osiąga wysokość ok. 1 cm, posiadają
osiem macek i są białe, a co najważniejsze są
organizmami zwierzęcymi. Polipy występujące w
kolonii poprzez absorpcję węglanu wapnia z wody
morskiej tworzą szkielet koralowca. Ich barwa
zawiera się w różnych odcieniach czerwieni,
poprzez karotenoidy zwane kantaksantyną.
Do największego spadku populacji czerwonego
korala przyczyniły się nielegalne połowy przez
nurków, które zdziesiątkowały całe siedliska, bez
możliwości ich późniejszej regeneracji. Oprócz
nielegalnego pozyskiwania, do zniszczeń siedlisk
korali przyczynia się także rybołówstwo;
kotwienie
przez
łodzie,
zanieczyszczenie
środowiska oraz globalne ocieplenie.
Czerwony koral, podobnie jak wielu jego
krewnych, odżywia się na dwa sposoby poprzez
wychwycenie drobnego planktonu przy użyciu
macek i knidoblastów lub poprzez wchłonięcie
składników
odżywczych rozpuszczonych w
wodzie morskiej.
W Chorwacji, Czerwony koral chroniony jest
ustawą o Ochronie Przyrody.
Czerwony koral ma bardzo wysoką wartość
handlową, jest używany do produkcji biżuterii:
bransoletki, naszyjniki, pierścionki, wisiorki,
broszki, itp.
W przeszłości, czerwony koral wydobywano przy
użyciu tzw." inženji". Były to drewniane lub
metalowe urządzenia w kształcie krzyża, którego
1
1.
PREZENTACJA
Kto mieszka w morzu,
wygląda jak drzewo, w
kolorze czerwonym, i jest
zwierzęciem?
Dźwięk szumu morza przykuje uwagę dzieci, stanowi także wprowadzenie do
prezentacji o Czerwonym koralu.
Na slajdach prezentujemy zdjęcia organizmów morskich. Zadając pytania,
nauczyciel zachęca dzieci do zabrania głosu w dyskusji:



Czy możecie rozpoznać organizmy morskie z fotografii?
Czy wiesz, które organizmy są roślinami, a które zwierzętami?
Które morskie organizmy widzieliście na żywo?
Nauczyciel pokazuje dzieciom okaz Czerwonego korala i kontynuuje
prezentację z krótkim opisem biologii, anatomii i występowania tego
gatunku. W prezentacji można wyświetlać zdjęcia, filmy i filmy animowane,
które w zrozumiały sposób przedstawią dzieciom podstawowe zagadnienia
jak polipy, ramiona i komórki parzydełkowe, kolonia, plankton.







Istnieje wiele gatunków korali, a jednym z nich jest koral czerwony
zwany również szlachetnym.
Czerwony koral jest małym czerwonym stworzeniem, który kształtem
przypomina drzewo, nie ma nóg i żyje na dnie morza.
Koral składa się z tysięcy małych polipów, każdy polip to w
rzeczywistości niewielkie zwierzątko
Polipy rosną w koloniach, a kolonie to społeczności większej ilości
zwierząt, które występują blisko siebie.
Ponieważ koral nie może się poruszać, aby się odżywiać musi
wychwycić żywność unoszącą się w jego pobliżu za pomocą macek.
Żywi się maleńkimi zwierzętami zwanymi planktonem.
Ciało niektórych koralowców jest zbudowane z materiałów
podobnych jak ludzkie paznokcie. Tak więc, Ty i koralowce macie
coś wspólnego.
2
Na filmie pokazane zostaje siedlisko czerwonych korali.
Nauczyciel przeprowadza dyskusję z dziećmi na temat obecności
czerwonego korala w Morzu Adriatyckim, zadaje pytania
dzieciom, co myślą na poniższe tematy:



Dlaczego uważasz, że koralowce czują się dobrze w
Morzu Adriatyckim?
Morze Adriatyckie jest czyste, a korale uwielbiają życie w
czystym, niezanieczyszczonym morzu.
Co można zrobić, aby utrzymać czyste morze?
Następnie prezentacja zawiera krótki opis głównych zagrożeń dla
gatunku Czerwonego korala. Pokazane zostają obrazy biżuterii
wykonanej z czerwonego korala oraz obrazy zdeformowanych części
koralowców wynikające z globalnych zmian temperatury morza. W
tej części zajęć następuje zadawanie pytań i uzyskiwanie odpowiedzi
od dzieci:











Teraz niestety muszę wam powiedzieć, że czerwony koral
znajduje się w niebezpieczeństwie.
Dlaczego sądzicie, że jest on w niebezpieczeństwie?
Czerwony koral jest podziwiany przez ludzi od samego
wieków.
I tu pojawia się problem , ponieważ ludzie chcą go dla siebie i
zaczęli wydobywać go z morza, aby wyrabiać z niego
biżuterię.
A teraz wyobraźcie sobie, że jest on noszony na szyi jako
ozdoba.
Z tego powodu w naszych morzach jest coraz mniej
Czerwonego korala.
Co się stanie, gdy zwierzę zostaje wyjęte z morza?
Oczywiście umiera.
Czy ktoś mimo wszystko może wydobywać korale?
Korale mogą poławiać tylko niektóre osoby, które mają
specjalne pozwolenie. Jednak ilość wydobywanego korala jest
ściśle ograniczona. Czy wiecie jaka ilość jest dozwolona dla 1
nurka? (200 kg w sezonie łowieckim).
Kolejnym
powodem
znikania
koralowców
jest
zanieczyszczenie środowiska morskiego.
Podczas prezentacji, pokazany zostaje filmy lub zdjęcia rafy
eksploatowanej przy pomocy ”inženji”( jest to narzędzie
wykorzystywane do połowów koralowca, widoczne na zdjęciu obok) i
wyjaśnienie, w jaki sposób wpływa jego użycie na wyniszczenie także
innych gatunków organizmów morskich.


Jak myślisz, co się dzieje z pozostałymi gatunkami roślin i
zwierząt, po przejściu „inženji”(narzędzie podobne do dragi
dennej) po morskim dnie?
Zostają zniszczone nie tylko korale ale także inne gatunki
roślin i zwierząt, które żyją na dnie morza.
3
Pokazane zostają zdjęcia siedlisk koralowca (ogrody morskie), zdjęcia czystych i zanieczyszczonych wód
morskich. Zadaj pytanie dzieciom o możliwe rozwiązania tej sytuacji, w jaki sposób można uratować korale:





Jak myślisz co może być pomocne w ochronie korali?
Co możemy zrobić, aby nadal oglądać koralowce czerwone w morzu?
Czerwony koral można chronić przez utworzenie specjalnych obszarów w morzu, tak zwanych
"ogrodów morskich", w których zabronione jest wydobywanie czerwonych korali. Pozwoli to
swobodnie cieszyć się ludziom jego pięknem.
W jaki sposób zanieczyszczenie środowiska wpływają na korale, co jeszcze możemy zrobić, aby je
chronić?
Nie wolno zanieczyszczać morza.
4
2. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
W celu utrzymania dalszej koncentracji, przeprowadź krótką grę fizyczna dla dzieci
„lodowe korale”, podczas której dzieci ruchem ramion i nóg naśladują kształt korali. W
czasie tej gry dzieci poprzez identyfikowanie się z koralem, mogą dowiedzieć się o
statycznej formie rafy.
5
3. WARSZTATY KREATYWNE
Za pomocą mikroskopu dzieci podczas gry zapoznają się ze strukturą czerwonego
korala.
3.1. Obserwacja mikroskopowa (podstawowe części konstrukcji korala) Mikroskop
Po krótkiej obserwacji przedstawienie wyników.
6
3.2. Ulepienie czerwonego korala z plasteliny.
Dzieci robią figurki korali, które mogą zabrać
do domu i podarować komuś kogo kochają:


Czerwony koral w przeszłości, a także i
dziś jest symbolem miłości, a ludzie
przekazywali wykonane z niego
podarunki osobą, które kochają.
Więc dajesz czerwony korale osobie,
którą kochasz, aby tym samym pokazać
jej swoją miłość.
7
INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT DELFINÓW BUTLONOSYCH
dla nauczycieli
grupa stara się wypchnąć młode ku powierzchni
morza, aby nabrało powietrza. W przeciwnym
razie mogłoby utonąć. Delfin po narodzinach jest
bardzo uzależniona od pomocy swoich krewnych.
Ich pomoc jest niezbędna.
Delfin butlonosy (Tursiops truncatus) to gatunek
delfinów żyjących w Morzu Adriatyckim. Delfiny
są jednymi z najbardziej popularnych ssaków
morskich. Delfin butlonosy jest najbardziej
znanym i jednym z najbardziej powszechnych
gatunków w grupie delfinów. Butlonos zwyczajny
ma wydłużony hydrodynamiczny kształt ciała, a
kolor jego skóry zmienia się od ciemnego brązu
do niebiesko-szarego po stronie grzbietowej, przez
jasnoszary na bokach, aż po biały brzuch. Strona
brzuszna może mięć różowy odcień w okresie
letnim, kiedy temperatura morza jest wyższa.
Dorosły delfiny osiąga długość od 2 do 4 metrów,
a masa jego ciała może wahać się między 100, a
500 kg. Wśród populacji zamieszkującej Adriatyk,
dorosłe osobniki osiągają maksymalną długość
ciała do ok. 3 metrów. Delfiny butlonose,
charakteryzuje anatomia pyska imitująca ludzki
uśmiech, która nadaje im uroczego wyglądu.
Należy pamiętać, iż w rzeczywistości zwierzęta te
nie mogą zmienić wyglądu swojego pyska! Nawet
zły delfin będzie nadal wyglądały na
"zadowolonego"!!!
Matka karmi młode mlekiem co najmniej 16
miesięcy, dlatego tylko co dwa do trzech lat, na
świat może przyjść nowe młode. Prawdopodobnie
ojcem każdego z młodych jest inny samiec. Młode
stają się w pełni niezależne po półtora roku, i
osiągają dojrzałość płciową w wieku około
sześciu lat.
Delfiny są zwierzętami bardzo towarzyskimi i
żyją w grupach o różnej wielkości i różnym
składzie: osobniki tej samej płci bądź samce i
samice razem z młodymi. Zwierzęta te
komunikują się ze sobą za pomocą różnych
dźwięków. Nie wiadomo, jak rozwinęła swój
"język", ale pewne jest, że "rozmawiają" za
pomocą kliknięć. Pomagają sobie w trakcie
polowań, w chwili narodzin i podczas choroby.
Ich przyjacielskie i lojalne zachowanie ma
ogromne znaczenie.
Delfin butlonosy może żyć ponad 50 lat. W
rejonie Adriatyku rozród delfinów obserwowany
jest co dwa lata w okresie letnim. Samica, po
dwunastu miesiącach ciąży, wydaje na świat jedno
młode, karmi je mlekiem rok lub dłużej. Matka i
jej młode pozostają w bliskim kontakcie przez
kilka lat, do momentu uzyskania przez młode
samodzielności. Samce nie są aktywnie
zaangażowani w wychowanie potomstwa.
Delfiny żywią się głównie rybami, ale także
głowonogami, skorupiakami i mięczakami.
Dostosowują swoje techniki polowań w
zależności od dostępności pokarmu. W trakcie
polowania mogą pozostać pod wodą przez 2-3
minuty, ale w razie potrzeby wstrzymują oddech
do ponad 6 minut. Biorąc pod uwagę, że
widoczność w wodzie jest znacznie mniejsza niż
na lądzie. Delfiny opracowały system ułatwiający
orientacjię, w środowisku o niskiej widoczności.
W czasie długiej ewolucji, delfiny rozwinęły
niemal doskonale system echolokacji, która
W czasie porodu dwa, a czasem nawet więcej
delfinów, przyjmują rolę "położnych", Pomagają
matce, chronić młode przed atakami rekinów
zwabionych zapachem krwi. Po porodzie cała
1

pomaga im łatwo znaleźć swoją drogę w morzu.
Dźwięk rozchodzi się w wodzie znacznie łatwiej i
szybciej niż w powietrzu. Echolokacja jest w
rzeczywistości systemem, dzięki któremu za
pomocą dźwięku dostajemy przestrzenny obraz
miejsca, w którym jesteśmy.


degradacja i fragmentacja siedlisk
(związana
z
trałowaniem,
zabudowywaniem
obszarów
przybrzeżnych itp.)
przypadkowe
zaplątanie
w
sieci
rybackie
pływające śmieci (zwłaszcza szczątki
tworzyw sztucznych), które delfiny mogą
połknąć co może prowadzić do ich
śmierci.
Wszystkie te zagrożenia przyczyniają się do
tworzenia małych i odizolowanych grup delfinów.
Brak skutecznej ochrony w przyszłości spowoduje
ich wyginięcie.
Ze względu na niewielki obszar i zamknięcie
Adriatyku oraz dużą presję ze strony człowieka,
zwłaszcza w okresie letnim, na delfiny czeka
wiele niebezpieczeństw:



zanieczyszczenia morza pochodzące ze
spływu
lądowego
jak
substancje
toksyczne gromadzą się w organizmach
wodnych i w dużym stężeniu akumulują w
tkankach drapieżników takich jak delfiny.
Negatywne skutki przekładają się na całą
populację. Przejawiają się w zmniejszonej
zdolności reprodukcyjnej, zwiększeniu
śmiertelności
potomstwa,
większej
podatności na choroby, infekcjach
pasożytniczych
oraz
zmianach
patologicznych narządów wewnętrznych.
nadmierne
połowy
organizmów
morskich,
które
stanowią
bazę
pokarmową dla delfinów w Morzu
Adriatycki stanowią poważne zagrożenie
dla ich przetrwania.
niepokojenie,
głównie
hałas
i
zanieczyszczenia wytwarzane przez silniki
łodzi i statków
utrudniają delfinom
komunikację
oraz
orientację
w
przestrzenni. Presja ta widoczna jest
szczególnie w miesiącach letnich, ze
względu na dużą liczbę turystów
odwiedzających wybrzeża.
2
1.
PREZENTACJA
Spotkasz mnie w morzu.
Jestem zwinny i szybki,
poluję na ryby,
i boję się sieci rybackich.
Czy wiesz kim jestem ?
Na początku prezentacji przedstawiamy dzieciom systematykę delfinów.
(Obrazki wielorybów fiszbinowych i innych zębowców a także zdjęcie kryla).
• Delfiny są zwierzętami z grupy waleni (Cetacea), w której wyróżniamy
fiszbinowce (Mysticeti) i zębowce (Odontoceti).
• Fiszbinowce pomimo, że są największymi zwierzętami na świecie, żywią
się krylem i małymi rybami. W trakcie żerowania, wieloryb nabiera dużą
ilość wody do paszczy. Następnie wyciska ją przy zamkniętych szczękach
językiem przez fiszbiny, na których zatrzymuje się pożywienie.
• Przykładem fiszbinowca jest Płetwal błękitny - największe zwierzę,
jakie kiedykolwiek żyło na Ziemi, Humbak, Wieloryb szary, Wieloryb
grenlandzki.
• Zębowce są mniejsze i szybsze od fiszbinowców, posiadają zęby, dzięki
którym chwytają swoje ofiary. Przedstawicielami zębowców są Kaszaloty,
Orka, Biełucha i wszystkie delfiny w tym nasz obecnych przyjaciel Delfin
butlonosy.
Pokazując dzieciom wizerunki kilku gatunków delfinów, w tym Delfina
butlonosego wyjaśniamy, który z nich jako jedyny jest mieszkańcem
Adriatyku:
• Jeszcze nie tak dawno Adriatyk zamieszkiwało więcej gatunków delfinów
(Delfin zwyczajny), a wiele z nich przybywa tu od czasu do czasu (Delfinek
pręgoboki), jednak jedynym gatunkiem mieszkającym tu na stałe jest Delfin
butlonosy.
Prezentujemy zdjęcia ewolucji delfina. Porównujemy obrazki szkieletu
ludzkiej dłoni i płetwy piersiowe delfina i wyjaśniamy dzieciom, w jaki
sposób delfiny wyewoluowały ze zwierząt lądowych:
• Przodkowie delfinów były to zwierzęta lądowe, które przystosowały się do
życia morskiego w trakcie długiej historii Ziemi.
• Czy widzisz podobieństwo między szkieletem ludzkiej dłoni, a płetwą
piersiową delfina?
3
Wyjaśniamy dzieciom, czemu delfiny są ssakami i co oznacza ten termin:
• Zwierzęta lądowe, z których wyewoluowały wieloryby i delfiny są ssakami, dlatego wieloryby i delfiny
również są ssakami. Czy wiesz, co oznacza nazwa ssaki i jak powstała? Czy potrafisz podać przykład
przedstawiciela ssaków na lądzie? Jakie inne rodzaje zwierząt znasz? (ptaki, gady, płazy, ryby, skorupiaki,
mięczaki, pajęczaki, owady).
• Mimo, że żyją w wodzie, ssaki morskie, takie jak delfiny różnią się od ryb. Posiadają płuca i oddychają
powietrzem atmosferycznym, w przeciwieństwie do ryb, które mają skrzela i mogą oddychać pod wodą.
• Młode delfiny karmione są przez matkę mlekiem i pozostają pod jej opieką, aż osiągną samodzielność.
Natomiast ryby składają jaja w toni wodnej i nie opiekują się swoimi potomstwem.
• Kogo przypominają delfiny? (płuca, opieka nad potomstwem, ssanie mleka) Są podobne do nas ludzi!
Pokazując dzieciom obrazki delfinów wyjaśniamy ich przystosowania do życia w wodzie:
• W jaki sposób delfiny dostosowywały się do życia w morzu? Budowa ich ciała jest doskonale
przystosowana do poruszania się w wodzie. Ich ciało jest gładkie o wydłużonym kształcie.
• Przemieszczają się używając płetwy ogonowej. Delfiny są w ciągłym ruchu, i w tym właśnie pomaga im
płetwa ogonowa, potrafią nią szybko uderzać, nabierając dużej prędkości co pozwala na wykonywanie
imponujących skoków nad powierzchnię wody. Jaka jest różnica pomiędzy płetwą ogonową ryb, a delfinów?
Płetwa ogonowa ryby jest ułożona pionowo i ryba, aby płynąć porusza nią na boki. Natomiast płetwa
ogonowa delfina jest ułożona poziomo i zwierzę porusza nią w górę i w dół.
• W wyniku ewolucji przednie kończyny przekształciły się w płetwy przypominające wiosła.
• Pod skórą posiadają grubą warstwą tłuszczu, w celu utrzymania stałej temperatury ciała.
• Szczęki mają wysunięte do przodu, co pozwala im łatwiej chwycić ofiarę podczas pogoni.
• Mimo, że delfiny wydają się być ciągle "uśmiechnięte". Zawsze wyglądają tak, jakby były szczęśliwe,
nawet jeżeli są złe.
• Nozdrza znajdują się w górnej części głowy, aby łatwo i szybko mogły złapać oddech podczas wynurzania
się na powierzchnię. Delfin może wstrzymać oddech pod wodą do 6 minut.
• Mają bardzo dobry wzrok. Widzą równie dobrze pod wodą jak i nad powierzchnią morza.
4
Korzystając z załączonych obrazków wyjaśniamy
dzieciom echolokację:
• Ze wszystkich zmysłów najważniejszym dla
delfinów jest słuch.
• Czasami w morzu widoczność jest ograniczona, więc
delfiny opracowały specjalny system, aby dowiedzieć
się, co dzieje się wokół nich.
• Delfiny generują dźwięki w trakcie swojej podróży
przez morze, a dźwięki te odbijają się od obiektów i
jako echo powracają do zwierzęcia.
• To właśnie jest echolokacja!
• Delfiny poławiają ryby wykorzystując system
echolokacji. Wyobraź sobie, ciemny pokój, czy
znajdziesz drogę do wyjścia bez zapalania światła?
Delfiny również nie widzą ryb, które chcą złowić.
Wydobywają dźwięki, które rozchodzą się w toni
wodnej, jeżeli natrafią na ryby powracają do delfina
jako echo. Chociaż zwierze jeszcze nie widzi ryb, wie
gdzie popłynąć, aby je znaleźć.
• Zdarza się, że dźwięk wydawany przez delfiny jest
na tyle silny, że może ogłuszyć ryby.
Pokazujemy dzieciom zdjęcia zębów delfina i
wyjaśniamy w jaki sposób zdobywa pokarm.
Dodatkowo prezentujemy film, na którym delfiny
polują na ryby:
• Delfiny w górnej i dolnej szczęce mają wiele
spiczastych zębów, dzięki którym chwytają zdobycz,
ale jej nie żują, połykają ryby w całości. Dlaczego
delfiny mają spiczaste zęby? Aby móc łatwiej chwycić
rybę, która ma śliską skórę pokrytą śluzem.
• Delfiny najchętniej jedzą ryby, ale polują też na ośmiornice i kalmary.
• W morzu jest coraz mniej ryb, dlatego delfiny spędzają więcej czasu, aby je odnaleźć.
• Delfiny są inteligentnymi zwierzętami i opracowały różne sposoby łowieckie, ucząc się od swoich
rodziców i przekazując tę wiedzę swoim dzieciom.
• Delfiny polujące w grupie otaczają ławicę ryb, tak aby ryby nie mogły uciec. Niektóre delfiny
specjalizują się w polowaniach na ryby przydenne, które chowają sie w drobnym piasku. Inne z
delfinów polują na ryb przy brzegu, zaganiając je w kierunku plaży, a następnie wyskakują na brzeg,
aby je schwytać. Zdarza się, że obserwowana jest współpraca delfinów i ludzi.
5
Prezentując zdjęcia małego delfina wyjaśniamy, w jaki
sposób delfiny się rozmnażają:
• Delfiny są ssakami i opiekują się swoimi młodymi.
• Po narodzinach mały delfin musi szybko dostać się na
powierzchnię morza, aby zaczerpnąć powietrza. Pomaga mu
w tym mama, albo inne płynące obok delfiny, wypychając
go nad powierzchnię wody.
• Po pierwszym oddechu przychodzi pora na karmienie.
Młode piją mleko matki, ponieważ nie mają ust dzięki
którym mogłyby ssać, mały delfin zbliża się do sutka matki,
a mleko tryska bezpośrednio do jego paszczy.
• Matka nie spuszcza z oczu swojego młodego, ale z czasem
jak zaczyna rosnąć, młody delfin ma co raz więcej ochoty na
zabawę i oddala sie od matki, aby pobawić się z innymi
młodymi delfinami. Kiedy trochę podrośnie, a jego matka
płynie na polowanie, młody delfin pozostaje pod opieką
innych samic lub nieco starszych od niego delfinów.
Pokazujemy dzieciom delfiny skaczące na falach oraz inne istotne zachowania w ich życiu, aby wyjaśnić
ciekawe fakty związane z delfinami:
• Delfiny są zwierzętami społecznymi. Razem z innymi delfinami polują, bawią się i odpoczywają.
• Jak myślisz w jaki sposób delfiny ustalają między sobą kiedy jest czas na polowanie, a kiedy na zabawę?
Aby móc się porozumieć delfiny opracowały swój własny język. Używają różnych dźwięków, takich jak
trzaski, gwizdy, piski, skrzypnięcia, buczenia i różne inne dźwięki. Tak więc każdy delfin ma swój własny
specyficzny dźwięk, który wykorzystuje jako swoją nazwę.
• Zamknij usta i nos. Teraz powiedz "O" 3 razy. Tak tworzą dźwięki delfiny.
• Delfiny uwielbiają zabawę. Często wyskakują nad powierzchnię wody, surfują po falach, wypuszczają
podwodą powietrze tworząc fontanny bąbelków.
• Są bardzo ciekawskie, więc często podpływają do łodzi, aby przyjrzeć się:" co to jest?"
• W czasie zalotów delfiny zrywają kawałki trawy morskiej, aby przypodobać się swoim partnerom.
Pokazujemy zdjęcia delfinów złowionych w sieci, dzieciom
wyjaśnione zostają zagrożenia czekające na delfiny:
• Delfin ma wielu wrogów w morzu, ale największe
niebezpieczeństwo stanowią dla niego ludzie.
• Jakie są największe zagrożenia dla delfinów?
• Największym zagrożeniem są sieci rybackie, w które delfiny
przypadkowo się zaplątują.
• Hałasujące silniki łodzi, zakłócają komunikację między
delfinami i utrudniają im odbieranie dźwięków.
• Dużym problemem są śmieci, które delfiny mogą połknąć
myląc je z pożywieniem.
• Coraz większe połowy ryb przez człowieka, powodują, że w
morzu jest co raz mniej pożywienia dla delfinów.
6
Pytamy dzieci, czy mają pomysł jak chronić delfiny:
• Co możemy zrobić, aby pomóc delfinom?
• Nie wyrzucamy śmieci do morza!
• Ograniczamy korzystanie z plastikowych toreb.
• Jeśli widzisz śmieci na brzegu, podnieś je i wyrzucić do śmietnika.
• Jeśli zobaczyć delfiny, zgłoś to naukowcom, a ta informacja będzie przydatna w ich
obserwacjach. Podaj położenie, ilość osobników i jeżeli jesteś w stanie go rozpoznać
również gatunek.
Zachęcamy dzieci do badań naukowych, wyjaśniając metody fotograficzne, które służą
późniejszej identyfikacji delfinów:
• Aby naukowcy mogli zrozumieć, jak delfiny żyją w naturze, a tym samym pomóc im
przetrwać, naukowcy monitorują ich życie i analizują ich wędrówki.
• Skąd będą wiedzieć, gdzie pływają? Badacze fotografują płetwę grzbietową każdego
delfina.
• Płetwa grzbietowa każdego delfina różni się wielkością, kształtem i bliznami, które są
pamiątką po walkach lub zabawach.
• Następnie naukowcy przypisują nazwę do każdego delfina i ponownie, gdy widzą go
rozpoznają jego płetwę i śledzą, gdzie płynie oraz co robi.
7
2. WARSZTATY EDUKACYJNE
W arkuszu znajdują się rysunki delfinów, ich nazwy gatunkowe i wizerunki płetwy
grzbietowej. Dzieci muszą połączyć płetwę grzbietową z delfinem do którego ona
należy oraz odpowiednia nazwą.
3. GRA "ECHOLOKACJA"
Wyjaśniamy dzieciom zasady gry, w której uczą się co to jest echolokacja i w jaki
sposób delfiny wykorzystują ją do przemieszczania sie w oceanie. Jedno dziecko jest
wybrane jako "delfin" i siada w środku pokoju. Zawiązujemy mu oczy, tak, żeby nie
mógł podglądać. Inne dzieci będą "rybami", które "pływają" wzdłuż krawędzi pokoju.
Gdy nauczyciel powie, STOP wszystkie dzieci podchodzą do narożnika znajdującego
się najbliżej nich. Zapada cisza. Nasz "delfin" klaszcze w ręce dwa razy i wysłuchuje
echa. Wszystkie "ryby" klaszczą dwa razy i dźwięk wraca do "delfina" jako echo.
"Delfin" pokazuje kąt, w którym jego zdaniem jest najwięcej "ryb". Wszystkie ryby z
tego kąta zostały złowione, a "delfin" siada. Lider mówi: "pływać" i gra toczy się dalej.
Ostatnia nie schwytana "ryba" zastępuję "delfina.
8
INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT KRABÓW
dla nauczycieli
Skorupiaki (Crustacea) to klasa należąca do
stawonogów. Zamieszkują głównie wody morskie
strefy ciepłej i gorącej, wody słodkie, znane są
także gatunki lądowe. Mogą osiągać różne
rozmiary od mikroskopijnych (średnica ok. 0,1
mm) do ogromnych, np. Japoński krab
pacyficzny (Macrocheira kaempferi), który ma
nogi o długości ponad 1,5 m. W całym oceanie
opisano około 35 000 gatunków krabów, z
których w Adriatyku występuje ok. 1 500
gatunków. Większość gatunków krabów należy do
bentosu wagilnego, jednak występują nieliczni
przedstawiciele bentosu sesylnego (prowadzącego
osiadły tryb życia).
do wąsonogów (Cirripedia). U tych organizmów
pierwsza para nóg została przekształcona w
czułki, które są sensor węchu i dotyku, a trzy
pozostałe pary używane są do zbierania
pożywienia.
Ciało krabów jest chronione chitynowym
pancerzem, który zbudowany jest z węglanu
wapnia i fosforu, zapewniając mocny szkielet
zewnętrzny (egzoszkielet). W okresie linienia
kraby zrzucają pancerz i zastępują go nowym.
Kraby mają zdolność do regeneracji utraconych
części ciała. Szczególnie w sytuacji zagrożenia,
potrafią odrzucić chwyconą przez drapieżnika
część ciała. Długość życia kraba jest różna w
zależności od gatunku mogą żyć od kilku
miesięcy do ponad 50 lat - homary.
Budowa ciała krabów jest dość charakterystyczna
posiadają głowotułów zakończony drobnym
odwłokiem i okryty jednolitym pancerzem.
Pierwszą parę odnóży tworzą masywne szczypce.
Od innych stawonogów różnią się tym, że
oddychają przy użyciu skrzeli. Zwykle mają dwie
pary anten, które służą im jako narząd zmysłu.
Grupa
Skrzelonogów
(Branchiopoda)
i
Cienkopancerzykowatych (Leptostraca) posiada
ciało złożone z trzech części: głowa, tułów i
odwłok. Natomiast u innych grup głowa
połączona jest z segmentem tułowia tworząc
głowotułów. Cephalothorax jest
pierwszym
odcinkiem
ciała skorupiaków i pajęczaków.
Segmenty odwłoka są oddzielne i każdy z
wyjątkiem ostatniego posiada parę nóg.
Kraby są padlinożercami, roślinożercami, bądź
żywią się detrytusem.
Kraby są rozdzielno płciowe. Z wyjątkiem kilku
gatunków rodzących żywe potomstwo, pozostałe
wykłuwają się z jaj. Samice opiekują się jajami, aż
do momentu pojawienia się młodych. Trzymają
jaja w odnóżach odwłokowych (pleopodiach).
Samica homara składa do 9 000 jaj, a niektóre
gatunki nawet do 2 milionów. Z jaj rozwijają się
larwy tzw. pływik (Nauplius) , a następnie
przekształcają się w II stadium tzw. żywik (Zoea)
obie formy występują w formacji zooplantkonu,
biernie unosząc się w wodzie. W trakcie wzrostu
larwy zmieniają kształt i zbliża się swoim
wyglądam do form dorosłych.
Pąkle (Balanus) – rodzaj morskich skorupiaków
prowadzących osiadły tryb życia, zaliczanych
1
1.
PREZENTACJA
Zagadka
ZAGADKA
Pancerz go chroni z każdej
strony
i tak, jak jego kuzyn rak.
Jest w ostre szczypce
uzbrojony,
lecz chodzi bokiem, a nie
wspak.
Podstawowe informacje na temat krabów:
• Czy wiesz jak wygląda krab? Czy kiedykolwiek go widziałeś?
• Kraby są zwierzętami, które żyją głównie w morzu, w mniejszym stopniu
w wodzie słodkiej i tylko nieliczne spotkamy na lądzie.
• W Adriatyku, jest około 1 500 gatunków krabów. Żyją głownie w morzu i
żywią się rybami. Niektóre kraby ukrywają się na dnie wśród skał lub
zakopują się w piasku, inne natomiast są mocno przyklejone do skał lub
innych zwierząt.
Pokazujemy dzieciom zdjęcia innych stawonogów i wyjaśniamy systematykę
krabów:
• Kraby należą do grupy zwierząt zwanej stawonogami. Stawonogi są
największą grupą bezkręgowców na Ziemi.
• Gdzie żyje najwięcej krabów? Na zwrotniku, tamtejsze morza są zwane
"morzami krabów".
• Wraz z krabami do stawonogów zaliczane są pająki, chrząszcze i stonogi.
• Wspólną cechą dla wszystkich stawonogów jest ciało zbudowane z
pierścieni.
Pokazując zdjęcie budowy ciała kraba wyjaśniamy dzieciom jego
morfologię:
• Jego tułów jest zbudowany z wielu pierścieni.
• Ciało podzielone jest na trzy części: głowa, tułów i odwłok. U niektórych
krabów głowa zrośnięta jest z tułowiem i nazwana głowotułowiem.
• Czy wiesz w jaki sposób oddychają kraby? Kraby posiadają skrzela przez
które oddychają. Narząd ten odróżnia je od innych stawonogów.
• Kraby mają dwie pary anten, czy wiesz w jaki sposób zwierzęta ich
używają? Anteny te są narządami węchu i dotyku kraba.
• Wiele krabów zamiast pierwszej pary nóg ma szczypce.
• Segment brzuszny jest podzielony i każdy z nich posiada parę odnóży.
• U gatunków, które się nie poruszają, pierwsza para nóg została
przekształcona w czułki - sensor węchu i dotyku.
• Homary wykorzystują ogon do nadawania kierunku swojemu ruchowi.
2
Pokazujemy zdjęcia pancerz kraba i zdjęcia bohatera komiksu
Iron Man, wyjaśniając w ten sposób dzieciom funkcję egzoskeltu
kraba i porównujemy go z ochronnym kostiumem bohatera
komiksu.
• Co pełni funkcję podporową w ciele człowieka? Szkielet, który
znajduje się wewnątrz naszego ciała.
• Ciało kraba jest delikatne i potrzebuje ochrony. Pancerz
zbudowany jest z chityny, która składa się z węglanu wapnia
(materiału z którego zbudowane są również skały). Pancerz kraba
jest bardzo wytrzymały.
• (Obrazek Iron Mana) Czy widzieliście film "Iron Man"? Kraby
są jak "super bohaterowie". Ich pancerz jest tak samo silny jak
ciało Iron Mana.
• Pancerz oprócz ochrony ciała spełnia podobną funkcję jak
kręgosłup u ludzi, który utrzymuje ciało w pozycji.
• Pancerz nie rośnie razem ze zwierzęciem. W ciągu swojego
życia krab kilka razy zrzuca pancerz, wymieniając go na nowy,
większy.
• Kraby mają wielką moc regeneracji. Oznacza to, że mają
zdolność do odrzucenia części ciała, np. jeśli drapieżnik złapie
nogę kraba, ten może ją odrzucić i bezpiecznie uciec. Nie długo
potem krabowi wyrośnie nowa noga.
Pokazujemy obrazek kraba, który poluje i wyjaśniamy w jaki
sposób zwierzęta te się odżywiają:
• Kraby są wszystkożerne i jedzą wszystkie co znajdą.
• Krab żywi się małymi zwierzętami, takimi jak małże, plankton,
a czasem nawet ryby.
• Niektóre gatunki są detrytusożerne.
• Żywią się resztkami martwych zwierząt, nazwane są
padlinożercami dna morskiego.
• Istnieją kraby pasożyty, takie które żyją przyrośnięte do innych
zwierząt.
Pokazuje zdjęcia stadium larwalnych wyjaśniamy cykl życiowy
krabów:
• Samice i samce krabów różnią sie miedzy sobą wyglądem.
Samce często mają większe szczypce. Największą różnicę widać
po stronie brzusznej, która jest trójkątna u samców, zaokrąglona
u samic.
• Samce i samice używają feromonów do zwabienia partnera.
Feromony są to pachnące wydzieliny, które przyciągają
partnerów.
• Kraby najczęściej wylęgają się z jaj, jednak niektóre gatunki
rodzą młode.
• Samica chroni swoje potomstwo, a jaja nosi na brzuchu.
• Za jednym razem samica może złożyć nawet do 2 milionów jaj.
Dużo, prawda?
• Jaja rozwijają sie etapami, są to tzw. stadia larwalne. Zmieniając
kształt ciała larwy rozwijają się w osobniki dorosłe.
• Długość życia krabów jest różna, od kilku miesięcy do ponad 50
lat.
3
Na obrazku przedstawiamy zmysły, którymi posługują się
kraby:
• Kraby, aby znaleźć jedzenie, ukryć się przed wrogiem lub
znaleźć partnerów, posługują się zmysłami.
• Organem sensorycznym dotyku (u ludzi jest to skóra) są
liczne macki, dzięki
którym badają otaczające je
środowisko.
• Posiadają narząd równowagi (u ludzi jest to błędnik), który
mówi im gdzie jest dno, a gdzie powierzchnia, jeżeli
widoczność jest zbyt słaba, aby dostrzec różnicę.
• Anteny są ich oczami, które przez dotyk pozwalają
znaleźć jedzenie, partnera bądź dać sygnał do ucieczki przed
drapieżnikiem.
W tej części tłumaczymy dzieciom zachowanie krabów i wyjaśniamy pojęcie "symbioza":
• Kraby poruszają się głównie na boki. Istnieje kilka gatunków, które mogą przemieszczać się we wszystkich
kierunkach, ale są to wyjątki.
• Gatunki z rodzaju Cirripedia posiadają nogi, ale się nie poruszają, mieszkają w skałach i różnych obiektach
na dnie morskim. Zdarza się, że porastają inne zwierzęta jak wieloryby, które potrafią pływać i dzięki temu
przemieszczają się i wychwytują pożywnie z toni wodnej.
• Krab pustelnik jest zupełnie inny niż wszystkie stawonogi! W rzeczywistości nie jest on właścicielem
swojego schronienia! Poszukuje pustych muszli ślimaków, gdzie może schronić delikatny odwłok. Jak krab
urośnie to musi poszukać nowego, większego domu. Często zdarza się, że kraby te żyją razem z ukwiałami,
które przymocowane są do zewnętrznej części skorupy. Czy wiesz, co to jest symbioza? O symbiozie
mówimy wtedy, kiedy dwa organizmy żyją w społeczności i "pomagają" sobie na wzajem. Krab pustelnik i
ukwiał żyją w symbiozie, Krab poruszając się daję ukwiałowi ciągły dostęp do pożywienia, jak również
odpady żywnościowe, których nie zje. Jakie korzyści z życia w tej społeczności ma krab? Ukwiał zapewnia
krabowi dodatkową ochronę przed drapieżnikami.
• W podobny sposób kraby korzystają z roślinności, która je porasta, dając kamuflaż.
• Niektóre rodzaje krabów mogą wykorzystywać swoje szczypce do produkcji głośnych dźwięków, aby
odstraszyć napastnika.
• Kraby często walczą miedzy sobą o terytorium i zainteresowanie partnerów.
• Zdarza się, ze kraby współpracują, np. poszukując pożywienia lub gniazda, w którym samica może złożyć
jaja.
• Squilla mantis słynny podwodny bokser zwany przez rybaków "łamaczem kości". Jest to zwierzę, które
atakuje przy użyciu szczypiec i ma jeden z najsilniejszych ciosów wśród zwierząt z całego świata. Używają
tego ciosu do ataku drapieżników lub do kruszenia muszli, w celu zdobycia pożywienia. Jeżeli rybacy
przypadkiem złowią takiego kraba, muszą być ostrożni, ponieważ może on złamać palec.
4
Prezentujemy
dzieciom
najważniejszych
przedstawicieli skorupiaków w Morzu Adriatyckim:
•Squilla mantis Należy do rodziny Ustonogich.
Żywi się głównie skorupiakami, których pancerz
rozbija mocnym ciosem szczypiec.
• Wąsonogi (Pąkle): Żyją na skalistych wybrzeżach
równi pływowych. Jedyna grupa, która obejmuje
stawonogi osiadłe. Ciało pąkli otoczone jest
pancerzykiem zbudowanym z płytek wapiennych.
Przykryte jest wieczkiem. Odnóża - przekształcone
w pierzaste wąsy. Są filtratorami, wychwytując
zawiesinę z toni wodnej.
• Krewetki (Palaemon elegans): występują
powszechnie wzdłuż wybrzeża. Może się zdarzyć, iż
siedząc w płytkiej wodzie krewetki zaczną skubać
naszą skórę, jednak szybko uciekną.
• Clibanarius erythropus: chcąc ochronić swój
delikatny odwłok, przed drapieżnikami poszukuje
pustych muszli ślimaków. Z czasem jego "dom"
staje się zbyt mały i krab ten musi poszukać
większej muszli.
• Dardanus calidus: Zamieszkuję skaliste dno, dla
ochrony przed drapieżnikami żyję w symbiozie z
ukwiałem.
• Scyllarides latus: duży brązowy rak, rzadko
występuję w Adriatyku. Jest dość powolny i żywi się
głownie szkarłupniami.
• Homarzec (Nephrops norvegicus): Zagrzebuję się
w błotnistym podłożu. Jest gatunkiem poławianym
ekonomicznie.
• Langusta (Palinurus spp.): Drugi największy
skorupiak Adriatyku. Zamieszkuję kamieniste dno,
gdzie skrywa się w szczelinach między kamieniami,
nie posiada szczypiec.
• Homar europejski (Homarus gammarus):
Największy skorupiak Adriatyku. W nocy, wychodzi
z ukrycia w poszukiwaniu pożywienia. Żywi się
jeżowcami, małżami, krabami i rybami.
• Maja squinado: Porusza się na boki. Żywi się
martwymi organizmami i glonami.
•
Pachygrapsus
marmoratus:
najczęściej
spotykany, żyje na skałach w rejonach pływów.
Żywi się bezkręgowcami i glonami.
5
Prezentujemy dzieciom ekologiczne i ekonomiczne znaczenie krabów:
• Kraby są bardzo ważnym elementem ekosystemów wodnych, ponieważ są one padlinożercami. Czy
wiesz kto to taki padlinożerca? Czy wiesz co jedzą sępy? Sępy żywia się martwymi zwierzątami
lądowymi, natomiast kraby jedzą martwe organizmy z dna morskiego. W ten sposób zapobiegają
powstawaniu odpadów na dnie morskim.
• Kraby są ważnym elementem łańcucha pokarmowego, ponieważ są one pożywieniem dla dużej liczby
organizmów.
• Kraby mają duże znaczenie ekonomiczne, ponieważ są przysmakiem na całym świecie. Czy jadłeś
kiedyś homara? Czy wiesz jak ugotować kraba?
Prezentujemy cele ochrony kraba na terenie Chorwacji:
• Większe kraby (ok. 220 gatunków) mają bardzo smaczne mięso, dlatego ludzie chętnie je jedzą.
Intensywne połowy tych organizmów w Adriatyku powodują spadek ich liczby.
• Zgodnie z prawem, kraby są chronione na skutek nadmiernej eksploatacji komercyjnej, przyłowów i
niszczenia ich siedlisk. Dla danego rodzaju gatunku (krabów czy homarów) poławianie jest dozwolone
tylko w pewnym okresie roku, a połowów niektórych gatunków zabroniono całkowicie.
• Sezony zakazu połowów ryb są czasowe i przypadają w okresie, kiedy ryby i inne zwierzęta morskie
rozmnażają się. Ograniczenie połowów w tym okresie stosuje się w celu zachowania zasobów rybnych.
• Jeżeli połowaiamy ryby w terminie, kiedy połów dla innego gatunku jest zabroniony, a złapiemy go
w sieć, musimy go natychmiast wypuscić do wody!
GATUNEK
Rakovica (Maja squinado)
Hlap (Homarus gammarus)
Jastog (Palinurus elephas)
Kuka (Scyllarides latus)
OKRES ZAKAZU POŁOWÓW
od 01 czerwca do 30 listopada
od 10 września do 15 maja
Jeśli zauważysz nielegalny połów bądź sprzedaż dużych krabów zadzwoń na numer 112!
PAMIĘTAJ! Nie zabieraj krabów z ich siedlisk! Lepiej obserować je w ich naturalnym środowisku
6
2. GRA W PIŁKĘ RĘCZNĄ
Dzielimy dzieci na dwa zespoły. W grę gramy na zewnątrz, najlepiej na boisku. Na
ziemi zaznaczamy cztery równoległe linie (taśmą klejącą bądź kredą). Dzieci
ustawiają się w kolejce wzdłuż linii tak jak na obrazku poniżej. Celem pierwszej linii
jest obrona swojej bramki, druga linia ma atakować bramkę drużyny przeciwnej
(rzucając piłkę). Celem gry jest trafienie do bramki przeciwnika, jednak dzieci nie
mogą poruszać się we wszystkich kierunkach, ale tak jak kraby jedynie na boki, od
lewej do prawej wzdłuż linii, na której stoją. Ważne jest to żeby na każdej linii stało
tyle samo dzieci i żeby nie przechodziły one w trakcie gry na inną linię. Ta gra jest
podobna do gry tzw. "piłkarzyki". Można grać bez autów lub z.
7
3. PRACA Z ARKUSZEM
Na arkuszu znajdują się różne zadania, które dzieci muszą rozwiązać (rozpoznać części
ciała kraba, pokolorować rysunek).
8
INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT ROŚLINNOŚCI MORSKIEJ Z
RODZAJU POSIDONIA
dla nauczycieli
swoim wyglądem oliwki i posiadają wewnątrz
łupiny pęcherzyki gazu dzięki, którym jak
dojrzeją unoszą się ku powierzchni wody.
Następnie przenoszone są przez prądy morskie i
wiatr. Wewewnątrz każdego owocu znajduję się
nasionko, które jest na tyle ciężkie, że po
pęknięciu łupiny tonie. Z nasion, które opadły na
dno wyrosną kolejne rośliny. Rośliny nie kwitną
co roku. Potrzeba kilku miesięcy, aby owoce
dojrzały. Trawa Neptuna posiada trzon (rdzeń) i
ciemno zielone ostre liście (starsze liście są koloru
brązowego). Kiedy liście obumierają, za każdym
razem tracą tylko blaszki liściowe, ale podstawa
pozostaje na stałe przymocowana do kłącza.
Dzięki temu można obserwować cykliczne
zmiany grubości i struktury tkanek, które
związane są z sezonowymi zmianami w
środowisku.
Trawa Neptuna (Posidonia oceanica) jest
okrytonasienną rośliną morską występującą
jedynie w rejonie Morza Śródziemnego. Rośnie w
dobrze naświetlonej strefie infralitoralu na dnie
pokrytym gruboziarnistym piaskiem, rzadziej
większymi kamieniami. Występuję w dużych
skupiskach, które sięgają niemal od powierzchni
do głębokości 40 metrów. Trawa Neptuna
najlepiej rośnie w czystych wodach, a jej
obecność jest wskaźnikiem braku zanieczyszczeń.
Zasiedla ponad ćwierć fotycznej strefy litoralu w
Morzu Śródziemnym. Trawa Neptuna posiada
łodygi i korzenie dzięki którym utrzymuje się przy
podłożu. Korzenie trawy morskiej rozrastają się
na boki i splatają z korzeniami roślin rosnących
obok. W ten sposób tworzą sieć. Wolne
przestrzenie między korzeniami wypełnione są
przez osad są to tzw. tarasy podwodne. Badania
wykazały, że niektóre z kłączy zagrzebanych w
osadzie mogą mieć nawet 1000 lat. Splecione
korzenie chronią linię brzegową (piaszczyste
plaże) przed erozją spowodowaną przez fale. Z
kłączy wyrastają pędy, które posiadają od 4 do 8
płaskich liści o ok.1 cm szerokości, niektóre liście
mogą być dłuższe niż 1 metr (średnia długość
wynosi od 30 do 80 cm).
Roślina ta rozmnaża się wegetatywnie, zasiedlając
nowe tereny i tworząc łąki podwodne. Rzadziej
obserwowane jest rozmnażanie płciowe. Kwiaty
występują pojedynczo lub zebrane są w
kwiatostan. Lepki pyłek rozprzestrzeniany jest
pasywnie przez prądy morskie. Rośliny wodne
musiały zaadoptować się do warunków życia w
wodzie, również sposób rozprzestrzenia owoców
jest inny niż na lądzie. Owoce przypominają
1
Trawa Neptuna jest bardzo ważnym elementem
ekosystemu morskiego za względu na następujące
elementy:

produkcja pierwotna

miejsce reprodukcji, wiele gatunków ryb
składa tu swoje jaja (w tym również
gatunki istotne ekonomicznie)

schronienie

baza
pokarmowa
zarówno
dla
roślinożerców, drapieżników i filtratorów.
Zagrożenia: Trawa Neptuna rośnie w miejscach,
gdzie presja antropogeniczna jest bardzo wysoka.
Naturalna regeneracja zniszczonych terenów łąk
podwodnych trwa wiele lat, co sprawia, że
gatunek ten jest szczególnie wrażliwy i
zagrożony. Kotwienie łodzi w rejonach łąk
podwodnych niszczy roślinność morską, a także
przyczynia sie do erozji brzegu (wymywania
osadu). Rozprzestrzenienie się gatunków
inwazyjnych, takich jak Caulerpa taxifolia i
Caulerpa racemosa, zagrażają Trawie Neptuna,
ponieważ są jej bezpośrednimi rywalami w walce
o siedlisko. Trawie Neptuna zagrażają wszelkie
działania związane ze zwiększoną ilości materii
organicznej w kolumnie wody, zanieczyszczenia
lub zaśmiecanie, jak: morskie zrzuty ścieków,
hodowle ryb i skorupiaków, stacje paliw, mariny
oraz porty przeładunkowe.
W górnej warstwie (między liśćmi) jest dużo
światła i tlenu. Z powodu dużej bioróżnorodności
w rejonach porośniętych przez trawę morską
odgrywa ona ważną rolę w ekosystemie
Adriatyku. Tym samym całego środowiska
morskiego rejonu Morza Śródziemnego.
Gatunki zagrzebane w osadzie:
Małże Wenus (Venus verrucosa)
Gatunki przydenne:
krasnorosty (rodzaj Peyssonnelia)
zielenice (Flabellia petiolata)
Jeżowiec skalny (Paracentrotus lividus)
rozgwiazdy (Echinaster sepositus)
Strzykwa cewkowata (Holothuria tubulosa)
Przyszynka szlachetna (Pinna nobilis)
osłoniece (Halocynthia papillosa)
Gatunki bytujące na liściach trawy morskiej:
glony (rodzaj Hydrolithon)
rozkrzelipka (rodzaj Sertularia)
mszywioły (Electra posidoniae)
ślimaki (Bittium reticulatum)
Rissoa spp.
rak (Pisa nodipes)
rozgwiazdy (Asterina pancerii)
ryby: Salpa (Sarpa salpa)
wargaczowate (Symphodus (Crenilabrus)
2
1.
PREZENTACJA
Zagadka
Trawa Neptuna otrzymała
swoją nazwę od Neptuna rzymskiego boga morza.
Potocznie zwana jest
"trawą morską".
Prezentujemy zdjęcia trawy morskiej, jako wprowadzenie do zagadnienia:
• W przeciwieństwie do glonów, Trawa Neptuna jest rośliną. Jakie znasz
główne części rośliny? Trawa Neptuna ma korzeń, łodygę, liście i kwiaty.
• Naukowcy uważają, że "przodkowie" roślin morskich, podobnie jak
przodkowie delfinów, o których uczyliśmy się wcześniej żyli na lądzie i
dopiero później "przenieśli się" do morza.
• W Morzu Adriatyckim występują cztery gatunki trawy morskiej: Trawa
Neptuna, Trawa morska, Zostera drobna, Cymodocea nodosa.
• Trawa Neptuna tworzy gęste łąki podwodne, które rosną przy brzegu, aż do
głębokości 40 m.
• Czy możemy pływać nad łąkami podwodnymi? Tak, chociaż ludzie często
nie lubią pływać nad trawami morskimi, ponieważ wśród nich może ukrywać
się wiele morskich zwierząt.
• My, ludzie, aby mieć energię do życia musimy jeść posiłki, a w jaki sposób
odżywia się trwa morska? Jej życie jest zależne od energii, którą wytwarza w
procesie fotosyntezy. Do przeprowadzenia tego procesu niezbędne jest
światło słoneczne. Czy rośliny mogą żyć w głębinach, gdzie nie ma światła?
Nie mogą.
• Czy rośliny morskie zmieniają liście tak jak drzewa? Tak, Trawa Neptuna
jak inne roślin morskie gubi liście. W tym czasie możemy obserwować wiele
opadłych liści na wybrzeżu.
Wyjaśniamy sposoby rozmnażania trawy morskiej:
•Trawa Neptuna rozmnaża się na dwa sposoby:
Pierwszym sposobem jest uwalnianie owoców przypominających oliwki,
które unoszą się na powierzchni wody i porywane przez prądy morskie
transportowane są na inne tereny. Gdy łupinka owocu pęknie wypada z niej
nasionko, które tonie i po opadnięciu na dno może z niego wyrosnąć nowa
roślina.
Drugim sposobem jest rozmnażanie wegetatywne, które jest bardziej
powszechne i polega na tworzeniu całego organizmu z części rośliny.
• Trawa Neptuna rośnie wolno, zaledwie 1 cm na rok. Niektóre z roślin mogą
mieć nawet 1000 lat.
3
Wyjaśniamy dzieciom znaczenie siedliska Trawy Neptuna w ekosystemie. Najpierw wprowadzamy pojęcie
"siedlisko":
• Czy wiesz, co to siedlisko? Siedlisko jest obszarem, gdzie rośliny i zwierzęta żyją. My żyjemy w wioskach i
miastach, więc także rośliny i zwierzęta mają swoje "miasta", które nazywane są siedliskiem.
• Rośliny i zwierzęta potrzebują na terenie swojego siedliska żywności, wody, schronienia, powietrza i dobrych
warunków do rozmnażania się.
• Tak samo jak ludzie, żyjący w dużych, a niektórzy w małych miastach i wsiach, również zwierzęta żyją w
dużych siedliska, takich jak lasy lub ocean, albo małych na jednym drzewie lub skale w morzu.
• Czy ryby żyją na lądzie? Czy konik polny żyje w morzu? Różne zwierzęta mają różne siedliska. Ryby
potrzebują czystej wody, w której mogą pływać, a koniki polne potrzebują polany, gdzie mogą skakać.
• Trawy morskie są ważnym siedliskiem (domem lub miastem) dla wielu gatunków roślin i zwierząt.
• Ochrona Trawy Neptuna daje ochronę wielu gatunkom roślin i zwierząt, które chronią się wśród jej liści.
Wskazując organizmy, które są związane z siedliskiem Trawy Neptuna wyjaśnij jej znaczenie jako siedliska:
• Wiele gatunków żyje wśród liści Trawy Neptuna.
• Czy wiesz dlaczego wiele ryb składa jaja wśród liści Trawy Neptuna? W ten sposób ukrywają je przed innymi
zwierzętami, które chciałyby je zjeść.
• Po wykluciu z jaj wiele gatunków ryb żyje wśród traw morskich, w celu ukrycia sie przed większymi rybami.
Spędzają tu całe "dzieciństwo" i opuszczą schronienie dopiero jak dorosną.
• Są też ryby, które całe życie żyją wśród liści Trawy Neptuna.
• W mule na dnie między liśćmi żyją: małże z rodziny Pinnidae, jeżowce, rozgwiazdy, osłonice, krasnorosty i
zielenice.
• Na liściach i wśród nich znajdziemy: różne gatunki ślimaków, osłonice, stułbiopławy, krasnorosty,
rozgwiazdy, kraby, ryby; Salpa, Wargacz ostronosy, Symphodus ocellatu, martinka i dugonoska.
• Siedlisko porośnięte przez trawy morskie mają więcej "mieszkańców" niż dno, gdzie nie ma trawy morskiej.
4
Pokazujemy obrazek Żółwia zielonego wyjaśniając, jak
różne rodzaje pożywienia, zwierzęta mogą znaleźć
wśród trawy morskiej:
• Trawa Neptuna jest miejscem, gdzie dużo pokarmu
znajdą roślinożercy, jak również drapieżniki.
• Zielone żółwie żywią się Trawą Neptuna.
• Gdy liście trawy morskiej obumierają zostaną
przekształcone w składniki odżywcze, z których
korzystają inne organizmy.
• Skupiska Trawy Neptuna są ważnym elementem w
łańcuchu pokarmowym. Organizmy żywiące się liśćmi
trawy morskiej, są pokarmem dla kolejnych
organizmów, które żywią się mięsem.
Wyjaśniamy znaczenie Trawy Neptuna w produkcji
tlenu:
• Czy wiesz czym oddychamy? Powietrzem. Czy
powietrze zawiera tlen? Tak. A czy wiesz kto produkuje
tlen? Rośliny i glony. Gdyby nie rośliny nie mogliśmy
oddychać.
• Nazywamy lasy "płucami świata", w wodzie
odpowiednikiem lasu jest Trawa Neptuna zwana
"płucami morza."
• Trawa morska z 1m2 produkuje codziennie 14 litrów
tlenu. Podajemy przykład: na stole o kwadratowym
blacie (powierzchni 1m2) stawiamy 14 butelek z wodą
(14 litrów). To dużo, prawda?
Wyjaśniamy przydatność łąk podwodnych w powstrzymaniu erozji i oczyszczaniu wody z
zanieczyszczeń:
• Silne fale oddziaływają na dno i przemieszczają osady denne.
• W miejscach porośniętych przez trawę morską fale nie mogą tak łatwo wymywać osadu.
• Trawa Neptuna zatrzymuje piasek i różne cząstki organiczne wśród liści, więc woda wokół łąk
podwodnych jest czystsza niż w miejscach, gdzie roślinność nie występuję (porównanie łąk podwodnych
do dywanu).
Opisujemy przykłady w jaki sposób ludzie wykorzystują trawy morskie:
• Liście, które unosiły się przy brzegu po wysuszeniu są wykorzystywane do wypełniania materacy i
poduszek.
• Liście Trawy Neptuna, mogą również posłużyć jako pokarm dla bydła.
5
Prezentujemy dzieciom zagrożenia na jakie narażona jest
Trawa Neptuna:
• Wiesz już, że Trawa Neptuna rośnie bardzo powoli. Nowe
rolśiny potrzebują dużo czasu, aby porosnąć duży obszar.
• Ponownie największym zagrożeniem są ludzie!
• Jednym z głównych problemów jest kotwienie łodzi. Ludzie
rzucają kotwice w rejonie łąk podwodnych i w trakcie ich
wyciągania niszczą trawę morską.
• Kolejnym problemem jest ciągniecie przez rybaków sieci po
dnie, to również niszczy Trawę Neptuna.
• Hodowle ryb w "klatkach" na terenach, gdzie rośnie Trawa
Neptuna niszczy ją z powodu zbyt dużej ilości odchodów i
znieczyszczeń z hodowli.
• Zanieczyszczenia z lądu niszczą roślinność morską.
• Budowle stawiane przy brzegu jak mola i pomosty, również
niszczą dno, na którym rośnie Trawa Neptuna.
• Pojawienie się dwóch nowych gatunków Caulerpa taxifolia
i Caulerpa racemosa w Morzu Adriatyckim stanowią
konkurencję dla Trawy Neptuna, pownieważ wszystkie z tych
roślin potrzebują terenu na którym mogą rosnąć.
Wykorzystując poniższe pytania, uczymy dzieci co by się stało gdyby łąki podwodne zniknęły:
• Co by się stało, gdyby Trawa Neptuna wyginęła?
• Stracilibyśmy gatunki roślin i zwierząt żyjących wśród trawy morskiej. Czy wiesz jakie to gatunki ?
• Utracilibyśmy również gatunki, które żywią się zwierzątami zamieszkującymi tereny trawy morskiej.
• Zwierzęta, które żerują na Trawie Neptuna nie miałby pożywienia.
• Wśród Trawy Neptuna niektóre ryb składają jaja, również one utraciłyby miejsce, w którym ich potomstwo
mogłoby dorastać.
• Spadłaby dostępność tlenu.
• Silne fale niszczyłyby brzeg, ponieważ ich energia nie będzie rozpraszana przez roślinność łąk
podwodnych.
• Woda w morzu byłoba mniej przejrzysta i więcej materii organicznej unosiłoby się w toni.
Pokazujemy dzieciom w jaki sposób mogą chronić siedliska trawy
morskiej:
• Co możemy zrobić, aby pomóc w ochronie Trawy Neptuna?
• Siedliska Trawy Neptuna w rejonie Chorwacji są chronione
prawem, które nie dopuszcza do ich niszczenia.
• Będąc na łodzi, pamiętajmy, że nie można rzucać kotwicy w
miejscach, gdzie rośnie trawa morska.
• Nie wrzucaj śmieci do morza!
• Pamiętaj! OCHORNA SIEDLISKA TRAWY NEPTUNA
POMAGA CHORNIĆ INNYCH MIESZKANCÓW MORZA!
6
2. GRA "Trawa Neptuna"
W celu zwiększenia zainteresowania dzieci zachęcamy je do gry "Trawa Neptuna".
Dzielimy grupę dzieci na dwie części. Jedna grupa zostaje "Trawą Neptuna" i staje w
wyznaczonym miejscu, kołysze się emitując ruchy trawy morskiej w wodzie. Przestrzeń
na, której "rośnie" trawa morska oznaczamy na ziemi przy użyciu taśmy klejącej
wyklejając dwa kształty koła. Wyznaczamy dzieci, które będą "rybami" ich zadaniem jest
ukrycie się wśród liści trawy morskiej w jednym z kół. Dodatkowo jedno lub dwoje dzieci
wcielają się w rolę "rekinów". Na ustalony sygnał dzieci muszą przejść przez łąkę z
jednego do drugiego koła. Podczas przemieszczania się, na terenie poza kołem dzieci
"ryby" są narażone na atak "rekinów", które mogą je upolować łapiąc je za ręce. Gra trwa
do momentu, aż wszystkie dzieci "ryby" nie zostaną złapane. Ta gra wyjaśnia dzieciom
znaczenie Trawy Neptuna jako kryjówki dla ryb.
7
3. KREATYWNE WARSZTATY
Rozdajemy dzieciom wycięte kształty zwierząt przygotowane w formie kolorowanki (np.
małże, rozdwiazdy, jeżowce, ryby), mają to być gatunki żyjące wśród trawy morskiej.
Nauczyciel pomaga dzieciom wyciąć z zielonych reklamówek kształty liści Trawy
Neptuna, a następnie przykleja je razem z dziećmi na dużym niebieskim arkuszu, w taki
sposób, aby stworzyć łakę podwodną. Teraz jest czas na pokolorowanie przez dzieci
otrzymanych obrazków, kiedy będą gotowe, dzieci przyklejają je w odpowiednim
miejscu na arkuszu (zwierzęta żyjące przy dnie na dole, ryby wśród liści).
8
INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT REKINÓW
dla nauczycieli
Rekiny (Selachii, Selachimorpha) są kręgowcami
z gromady ryb chrzęstnoszkieletowych, należą do
podgromady spodoustych, czyli ryby, których
otwory skrzelowe mają kształt szczeliny, a wraz z
płaszczkami i podobnymi zwierzętami należą do
podklasy Elasmobranchii.
rozproszone w całym organizmie. Wykorzystanie
mechanoreceptorów pozwala rekinowi na
wyczucie najmniejszeych drgań, i za pomocą
elektrorecepcji
rejestrują
zmianę
energii
elektrycznej w ekosystemie morskim.
Zęby rekinów ułożone są w 5 do 15 szeregach,
stopniowo zużywane i zastępowane nowymi.
Niektóre gatunki w pierwszym roku życia,
zmieniają swoje zęby co 8-15 dni, a następnie raz
na miesiąc.
Są one podzielone na trzy rzędy: żarłacze (Żarłacz
tygrysi, Żarłacz biały), rekiny (Rekin młot) i
koleniokształtne (Koleń pospolity).
Większość rekinów to mięsożercy, ale niektóre
gatunki, takie jak Rekin wielorybi i Długoszpar,
żywią się tylko planktonem. Nie posiadają
pęcherza pławnego, który służy rybom do
zachowania neutralnej pływalności, dlatego rekin
musi być stale w ruchu. Dodatkowym powodem
do zachowania stałego ruchu jest przepływ wody
przez skrzela. Dodatkowa pływalność uzyskana
jest poprzez dużej wielkości wątrobę składającą
się z tłuszczów i dwutlenku węgla, co nadaje im
niezbędnej dodatkowej pływalności, szczególnie
w przypadku dużych rekinów. Rekiny, podobnie
jak pozostałe ryby posiadające skrzela, więc mogą
oddychać pod wodą. Mają od 5 do 7 par otworów
skrzelowych, które nie posiadają pokryw
skrzelowych. Wszystkie zmysły rekina (wzrok,
słuch, węch, smak i dotyk) są bardzo dobrze
rozwinięte. Oprócz tych podstawowych zmysłów,
rekiny posiadają receptory mechaniczne i
elektroniczne,
czyli
komórki
czuciowe
Osiągają rozmiary od 20 centymetrów (Rekin
karłowaty) do 18 metrów (Rekin wielorybi), choć
istnieją
niepotwierdzone
doniesienia
o
gigantycznych rekinach wielkości powyżej 21
metrów.
Rozmnażają się na trzy sposoby: wylęgając się z
jaj (jajorodność), przychodząc na świat w pełni
rozwinięte (żyworodność) lub w taki sposób, że
młode rekiny rozwijają się z jaj, ale w organizmie
matki - jajożyworodność (ovoviviparia). Poprzez
ovoviviparię rozmnażają się również płaszczki.
Uważa się, że pierwsze rekiny pojawiły się około
400 milionów lat temu, co czyni je jednymi z
najstarszych grup kręgowców na Ziemi. Żyją we
wszystkie morzach i oceanach, zamieszkują wody
przybrzeżne, wielką głębię, a niektóre gatunki
obserwowane
są
nawet
w
zbiornikach
słodkowodnych.
1
Większość rekinów jest drapieżnikami, znajdują
się na szczycie łańcucha pokarmowego i dlatego
odgrywają one ważną rolę w utrzymaniu
równowagi ekosystemów morskich. Zmniejszenie
populacji drapieżników wpływa na zmiany w
łańcuchu pokarmowym, co w konsekwencji
prowadzi do zachwiania równowagi całego
ekosystemu morskiego, oraz zmiany w składzie
gatunkowym organizmów na niższych poziomach
troficznych.
Ryby chrzęstnoszkieletowe ściśle
chronione:
- Żarłacz brunatny (Carcharhinus
plumbeus)
- Głowomłot pospolity (Sphyrna zygaena)
- Żarłacz szary (Galeorhinus galeus)
- Siedmioszpar (Heptranchias perlo)
- Sześcioszpar szary (Hexanchus griseus)
- Kosogon (Alopias vulpinus)
- Długoszpar (Cetorhinus maximus)
- Żarłacz biały (Carcharodon carcharias)
- Ostronos atlantycki (Isurus oxyrinchus)
- Lamna śledziowa (Lamna nasus)
- Tawrosz piaskowy (Carcharias taurus)
- Rekin piaskowy (Odontapsis ferox)
- Ogończa pastynak (Dasyatis pastinaca)
- Płaszczka motyla (Gymnura altavela)
- Mobula (Mobula mobular)
- Piła drobnozębnay (Pristis pectinata)
- Płaszczka naga (Dipturus batis)
- Płaszczka długonosa (Dipturus
oxyrinchus)
- Rocha (Rhinobatos rhinobatos)
- Brązosz (Oxynotus centrina)
- Raszpla plamista (Squatina oculata)
- Raszpla zwyczajna (Squatina squatina)
- Żarłacz błękitny (Prionace glauca)
Głównym
zagrożeniem
dla
ryb
chrzęstnoszkieletowych
występujących
w
Adriatyku są intensywne połowy denne. Pozostałe
czynniki przyczyniające się do zagrożenia
gatunku, to czynniki biologiczne, takie jak niskie
możliwości reprodukcji, mała gęstość populacji,
powolny wzrost w Adriatyku, co czyni je jeszcze
bardziej podatnymi na zagrożenia spowodowane
połowami rybackimi.
W Morzu Śródziemnym występuje 76 rodzimych
gatunków ryb chrzęstnoszkieletowych. W
Chorwacji zaobserwowano około trzydzieści
gatunków rekinów, z których niektóre gatunki
zamieszkują Adriatyk na stałe, a niektóre
obserwowane są sporadycznie.
Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody (RFA, NN
NN 70/05, NN 139/08 i NN 57/11) oraz
Rozporządzenie w Sprawie Dzikich Gatunków
chronionych i ściśle chronionych (99/09) 23
gatunków ryb chrzęstnoszkieletowych jest ściśle
chronionych, a 3 są chronione.
Ryby chrzęstnoszkieletowe
chronione:
- Koleń pospolity(Squalus acanthias)
- Rekin gwieździsty (Mustelus asterias)
- Raja siwa (Rostroraja alba
2
1.
PREZENTACJA
- Jest szybki, jest cichy, ma
pięć rzędów zębów,
prześlizguje się przez
morze?
- Tak! To jest rekin!
W celu wyjaśnienia dzieciom, że rekiny zamieszkiwały Ziemię przed
dinozaurami na slajdach przedstawiamy wizerunki dinozaurów i
Megalodona - wymarłego gatuneku Rekina olbrzymiego.

Rekiny żyją we wszystkich oceanach na Ziemi, a także w Morzu
Adriatyckim, od wielu, wielu lat. Jeszcze za nim pojawiły się dinozaury
na naszej planecie żyły już rekiny, tak więc są to bardzo stare istoty.
Nauczyciel pokazuje zdjęcia wyjaśniające anatomię rekinów. Wyjaśnij
dzieciom w jaki sposób ciało rekina jest zbudowane z chrząstki:


Dotknij nosa i uszu! Czy czujesz, że są miękkie? Czy są tam jakieś
kości? Oczywiście, że nie, uszy i nos są zbudowane z chrząstki.
Szkielet rekina jest zbudowany z takiej samej chrząstki. Chrząstki
zbudowane są z tkanek miękkich i twardych. Ponieważ są lżejsze niż
kości, rekin jest bardzo zwinny i potrafi szybko pływać.
Zdjęcia przedstawią obraz skóry rekina:



Czy kiedykolwiek mieliście okazję dotknąć skóry rekina? Jaka jest jego
skóra w dotyku?
Skóra rekina jest gruba i szorstka, jak papier ścierny. Dlaczego?
Zapewnia mu ochronę i pozwala na ślizganie sie w wodzie i szybkie
pływanie.
Zdjęcie płetwy ogonowej:


Jak myślicie, dlaczego płetwa ogonowa jest większa od płetwy
grzbietowej?
Pomaga rekinowi w pływaniu z większą prędkością.
3
Zdjęcie zębów:





Czy rekin ma mało, czy dużo zębów? Oczywiście, że
dużo!
W przeciwieństwie do nas ludzi, my mamy tylko jeden
rząd zębów, rekiny mają od 5 do 15 rzędów zębów.
Zęby rekinów zużywają się szybko i wypadają, dlatego
przez całe życie wyrastają im nowe.
Rekiny w swoim życiu wymieni więcej niż 10 000
zębów.
Zęby przystosowane są do jedzenia dużej ilości mięsa.
Zdjęcie zębów Megalodona (wymarły gatunek ryby
chrzęstnoszkieletowej, prehistoryczny rekin, największa ze
znanych ryb drapieżnych):


Rekin, który żył bardzo dawno temu, miał zęby większe
niż 15cm.
Nie bój się, niestety Megalodon wymarł.
Zdjęcia rekinów, które jedzą plankton (Długoszpar i Rekin
wielorybi):



Te rekiny są ogromne, jak myślisz co jedzą?
Te rekiny całkowicie nie zagrażają ludziom i innym zwierzętą,
jedzą tylko plankton.
Rekin wielorybi jest największą rybą na świecie.
Pokazujemy zdjęcie gatunku Rekinka psiego i jego żyjącego
potomstwa, wyjaśniamy w jaki sposób rekiny się rozmnażają:

Rekiny rozmnażają się w różny sposób. Niektóre maluchy rosną
w organizmie matki, a niektóre wylęgają się z jaj.
Prezentujemy zdjęcia rekina chwytającego swoją ofiarę, wyjaśniamy
pojęcia: drapieżnik i ofiara:
 Czy wiesz, kto jest drapieżnik? A kim jest ofiara?




Drapieżnik
jest zwierzęciem, które żywi się innymi
zwierzętami, a ofiarą są zwierzęta, które są pożywieniem dla
innych zwierząt.
Kiedy małe rekiny urosną, stają sie doskonałymi
drapieżnikami.
Rekiny mogą
wyczuć zapach krwi z odległości kilku
kilometrów. (Wyjaśnij tę odległość np. "Z domu do szkoły"),
gdyby umieścić go w basenie mogłby wyczuć jedną kroplę krwi.
Przed przystąpieniem do jedzenia swojej zdobyczy, niektóre
rekiny kosztują mały kawałek, aby sprawdzić czy, aby na pewno
ich ofiara jest jadalna.
4
Zdjęcie rekinów najczęściej występujących w Adriatyku:




Kosogon jest znany z faktu, że jego górna płetwa
grzbietowa jest bardzo długa. Żywi się rybami i kalmary i
nie stanowi zagrożenia dla ludzi. Dorasta do 6 metrów.
Żarłacz błękitny ma długi pysk i niebieski kolor.
Czasami zbliża się do wybrzeża, i trzeba na niego uważać.
Dorasta do 4 metrów.
Koleń pospolity ma wydłużony korpus. Mieszka na dnie
morza lub tuż nad dnem, a tylko czasami wychodzi na
powierzchnię. Jest mały, osiąga tylko 120 cm.
Rekinek psi posiada wiele drobnych zębów. Żyje na
piaszczystym dnie morza. Je kraby i małe ryby.
Wyjaśniamy dzieciom
pokarmowym.


znaczenie
rekinów
w
łańcuchu
Zjedzone zostają chore i słabe osobniki, aby zapobiec
rozprzestrzenianiu się choroby, a w morzu zostają tylko
zdrowe i silne zwierzęta.
Jesli zabrakłoby średnich ryb w morzu, rekiny zaczęłyby
odżywiać się małymi rybami, co z kolei uniemożliwiło by
zdobycie pokarmu nie tak dużym rybą, które pozostałby
głodne.
Wyjaśniamy dlaczego rekiny są zagrożone wyginięciem.








Kto powinien bardziej się bać, rekiny ludzi czy ludzie rekinów?
Rekiny rocznie zabijają około 10 osób, głównie przypadkowo, myląc ich z naturalnym pożywieniem,
takim jak ryby, czy inne ssaki morskie.
Ludzie są znacznie bardziej niebezpieczni dla rekinów zabijając miliony rekinów, niektóre przypadkowo
łapane są w sieci rybackie, a na niektóre poluje się specjalnie, w celu konsumpcji ich mięsa.
W niektórych krajach ludzie zabijają rekiny tylko dla płetwy grzbietowej, która jest przysmakiem, a ich
szczątki wyrzucane są za burtę.
Wiele gatunków rekinów może wkrótce wyginąć!
Rekiny na naszej planecie żyją od milionów lat.
Ludzie muszą nauczyć się dzielić morze z rekinami.
Co możemy zrobić, aby pomóc przeżyć rekinom?
5
2. KRESKÓWKA O REKINACH
Dzieciom wyświetlana jest kreskówka edukacyjna na temat rekinów w celu
sprawdzenia, co zapamiętały i powtórzenia ważnych informacji.
3. WARSZTATY EDUKACYJNE
Dzieci otrzymują karty ćwiczeń, z poleceniem identyfikacji niektórych rodzajów rekinów i ich
części ciała.
6
4. KREATYWNE WARSZTATY
MALOWANIE TWARZY
7
INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT RYB
dla nauczycieli
Ryby (Pisces) są zwierzętami zimnokrwistymi z
grupy kręgowców żyjących prawie wyłącznie w
wodzie i oddychających za pomocą skrzeli.
Dobrze rozwiniętym zmysłem ryb jest linia
naboczna.
się w szczęki. Głowa łączy się z tułowiem
nieruchomo, nie występuje odcinek szyjny. W
mięśniu tkanki kostnej ryby mają ości, które są
rzeczywiście stwardnieniem tkanki łącznej.
Płetwy służą rybom do utrzymania odpowiedniej
pozycji w wodzie oraz do poruszani się.
Płetwy
są
rozpięte
na
szkielecie
z promieni chrzęstnych lub kostnych z wyjątkiem
tzw. "płetwy tłuszczowej". Promienie mogą być
twarde lub miękkie. Typ i liczba promieni w
płetwie to stała cecha danego gatunku.
Pas barkowy tworzą parzyste płetwy piersiowe,
natomiast pas miednicowy tworzy obręcz
miednicową, na której osadzona jest płetwa
brzuszna. Płetwy połączone z pasami stanowią
system usprawniający pływanie ryb. Nieparzyste
płetwy grzbietowej, ogon i płetwa odbytowa, są
związane z kręgosłupem. Ryby mogą poruszać
płatwami w dwóch płaszczyznach: lewo-prawo
oraz góra - dół. Nie mają możliwości płynięcia w
tył: rybim sterem są płetwy grzbietowe, piersiowe
i brzuszne, aby się obrócić; ryba zaczyna porusza
się na boki, wije się na kształt litery "S",
natomiast zmiana położenia w pionie następuję za
pomocą płetw piersiowych i brzusznych.
Około połowa wszystkich kregowców to ryby,
pojawiły się na Ziemi 450 mln lat temu.
Główny
podział
taksonmiczny
wyróżnia
Bezżuchwowce
(Agnatha)
i
Szczękouste
(Gnathostomata), które następnie podzielone są na
gromady Chrzęstnoszkieletowe (Chondrichthyes),
do której należą rekiny i płaszczki oraz ryby
Kostnoszkieletowe (Osteichthyes) obejmujące
wszystkie pozostałe ryby.
Kształt ciała ryb jest bardzo różnorodny,
uzależniony od środowiska, w którym bytują, a
także stylu życia. Szybko pływające posiadają
ciało o kształcie torpedy, natomiast ryby
przydenne mają ciało asymetrycznie bocznie
spłaszczone, a te występujące wzdłuż raf
koralowych i wśród morskiej roślinności (łąk
podwodnych) są bocznie spłaszczone. Wielkość
ryb dorosłych różni się znacznie w zależności od
ich rodzaju. Występują gatunki niewiele większe
niż 1cm, a także takie, które osiągają nawet 18m
długości.
Większość ryb ma ciało pokryte łuskami. Ciało
ryb podzielone jest na głowę, tułów i ogon. Głowa
to część ciała zaczynająca się zwykle od otworu
gębowego, a kończąca się na styku czaszki i
kręgosłupa,
w
okolicy
końca
pokryw
skrzelowych. Posiadają od 5 do 7 par łuków
skrzelowych, których pierwsza para przekształca
1
Większość ryb uwalnia ikrę do wody, chociaż
niektóre gatunki rodzoną w pełni rozwinięte
młode. Wiele gatunków ryb produkuje tysiące jaj,
ponieważ tylko niektóre jaja przetrwają i będą
mogły rozwinąć się z nich dorosłe osobniki.
Większość ryb nie opiekuje się jajami i swoimi
młodymi, pozostawiając je bez opieki. Inne ryby
są troskliwymi rodzicami i zaciekle bronią
swojego potomstwa. Samica konika morskiego
składa jaja w specjalnej torbie znajdującej się na
brzuchu samca, a na świat przychodzą w pełni
rozwinięte
młode.
Wiele ryb korzysta z kamuflażu, aby pozostać
w ukryciu przed drapieżnikami. Ponad 50
gatunków ryb jest trujących, posiadają kolce
wydzielające
toksyny.
Węgorz
może
generować napięcie do 500 wolt. Są ryby, które
poprzez nadymanie swojego
ciała chcą
przestraszyć drapieżniki, pokazując swoją
wielkość i wrogość - również poosiadają kolce.
Kamuflaż stosowany u niektórych gatunków
ryb to wygląd przypominający wodorosty.
Ryby mogą być roślinożerne, mięsożerne oraz
padlinożerne, te ostatnie żywią się szczątkami
roślin i zwierząt.
Ryby żyją w rzekach i jeziorach (słodkowodne)
oraz w morzach i oceanach (morskie)
Niektórych
ryb
bytują
w
głębinach
oceanicznych, gdzie światło prawie nie dociera.
2
1.
PREZENTACJA
Czy wiesz...
Około połowa wszystkich
kregowców to ryby,
pojawiły się na Ziemi 450
mln lat temu.
Wprowadzamy dzieci w zagadnienia związane z anatomią ryb poprzez
zaprezentowanie
im
odpowiednich
zdjęć:
• Ryby są kręgowcami, które żyją w wodzie. Czym są kręgowce? Kręgowce,
to zwierzęta, które mają kręgosłup. A czy ty masz kręgosłup? Oczywiście, że
masz.
• Ryby są zwierzętami zimnokrwistych. Zwierzęta zimnokrwiste w
przeciwieństwie do ciepłokrwistych (do których należą np. ssaki) nie mogą
regulować ciepła swojego ciała, a ich temperatura zależy od temperatury
środowiska, w którym żyją.
• Ryby w przeciwieństwie do innych zwierząt morskich, takich jak wieloryby
i delfiny potrafią oddychać pod wodą. Czy wiesz dlaczego? Ponieważ mają
skrzela, które pozwalają im oddychać pod wodą. Skrzela są umieszczane z
boku głowy. Gdy ryba płynie połyka wodę, która następnie wyrzucana jest
przez otwory skrzelowe. Tlen rozpuszczony w wodzie przenika do krwi ryby
wewnątrz skrzeli.
• Chociaż istnieją różne rodzaje ryb, większość z nich ma ciało o
wrzecionowatym kształcie, w celu łatwiejszego przemieszczania się w
wodzie.
• Twoje ciało jest pokryte skórą. Ciało ryb jest pokryte łuskami. Łuski
pozwalają na lepsze i szybsze przemieszczanie się w wodzie.
• My, ludzie mamy ręce i nogi, dzięki, którym możemy się poruszać. Dzięki
jakim częścią swojego ciała ryby mogą sie przemieszczać? Dzięki płetwą!
Ryby mają parę płetw brzusznych i piersiowych i jedną lub więcej płetw
grzbietowych oraz płetwę ogonową. Niektóre gatunki ryb mogą mieć jedną
lub więcej płetw odbytowych.
• Ryby mają oczy z boku głowy.
3
Pokazując obraz płetw i pęcherza pławnego ryb oraz film,
tłumaczymy dzieciom w jaki sposób poruszają się ryby:
• Większość ryb przemieszcza się poruszając ciałem z boku na bok.
Ruchy płetwy ogonowej w kierunku lewo – prawo pomagają w
zmianach prędkości płynięcia.
• Płetwy piersiowe służą rybom, aby zmieniać kierunek płynięcia i
utrzymać
ciało
w
pozycji.
• Inne płetwy odpowiadają za utrzymanie równowagi, zmiany
kierunku
i
hamowanie.
• Do wznoszenia się i opadania w toni wodnej (zmian głębokości)
ryby pelagiczne używają pęcherza pławnego.
Jest on organem, który znajduję się w jamie brzusznej, tuż poniżej grzbietu, i wygląda jak torba wypełnione
gazem.
• Jeśli ryba chce polować bliżej powierzchni, wypełnia pęcherz pławny gazem, a jeśli chce zejść głębiej
wypuszcza
gaz
z
pęcherza
pływnego.
• Wyobraź sobie, że jesteś na dnie morza i masz pod ręką bańkę, co się z nią stanie? Pójdzie na powierzchnię.
A jeśli jesteś na powierzchni morza i trzymasz opróżniony balon i puścisz go, co się z nimi stanie? Zatonie. W
ten sposób ryby mogą podnosić i opuszczać się w toni wodnej, czyli "pływać" na pewnej głębokości.
Przedstawiamy dzieciom systematykę ryb:
Istnieją trzy grupy ryb:
• Smoczkouste są niezwykłymi rybami zamiast szczęki mają otwór
gębowy w kształcie okrągłej przyssawki. Ich ciało jest wydłużony i
zaokrąglone. Wśród minogowatych odróżnić można minogi, które
żyją jak pasożyty innych ryb i śluzice, które żywią się martwymi
rybami.
• Ryby chrzęstnoszkieletowe, których szkielet wykonany jest z
elastycznego materiału o nazwie chrząstka. Ich skóra jest pokryta
łuskami plakoidalnymi, i jest szorstka w dotyku jak papier ścierny. Do
tej grupy zaliczamy rekiny i płaszczki.
• Ryby kostnoszkieletowe są największą grupą ryb. Ich szkielet
zbudowany z prawdziwej kości. Kostnoszkieletowe można spotkać w
najróżniejszych warunkach, żyją w rzek i morzach w Arktyce i
Tropikach, a także w wiecznych ciemnościach głębin morskich, a
niektóre gatunki czasami mogą pozostać na suchym lądzie
Oprócz pokazania zdjęć Latimerii dzieciom wyjaśniamy, jak dzisiejsze
kręgowce lądowe wyewoluowały z ryb (ewolucja kręgowców):
• Ryby pojawiły się na Ziemi około 500 milionów lat. Obecnie na
Ziemi występuje około 25 000 różnych gatunków ryb.
• Niektóre ryby stopniowo "wychodziły" na ląd i w ten sposób
wyewoluowały pierwsze płazy, gady, ssaki, dinozaury i inne
kręgowce.
• Latimeria jest dowodem na potwierdzenie tej teorii, określana
mianem "żywej skamieniałości" ryba, która żyje po dziś dzień. Jest
doskonałym przykładem ryby, która stopniowo dostosowuje się do
warunków życia na lądzie. Ich płetwy piersiowe oraz szkielet
przypominają szkielet kręgowców lądowych.
na lądzie. Ich płetwy piersiowe oraz szkielet przypominają szkielet
kręgowców lądowych.
4
Pokazujemy dzieciom zdjęcia ryb i wyjaśniamy jakimi zmysłami
posługują się ryby:
• Co my ludzie jesteśmy w stanie poczuć? Jak myślisz jakimi
zmysłami posługują się ryby?
• Ryby posiadają takie same zmysły jak człowiek, jest ich
5:wzrok, słuch, węch, dotyk i smak. Jednak ludzie nie posiadają
- linii nabocznej.
• Linia naboczna jest to wąskie pasmo rozciągające się od
głowy do ogona ryby po obu stronach jej ciała. Dzięki niej ryba
wyczuwa kierunek i siłę strumienia wody oraz ogólny ruch w
wodzie. U niektórych gatunków ryb linia ta jest widoczna na
zewnątrz ciała.
• Ryby mają oczy, a niektóre z nich mogą rozróżniać większą
ilość kolorów niż człowiek.
• A czy ryby mają uszy? Tak, ale nie możesz ich zobaczyć.
• Większość ryb ma dobrze rozwinięty zmysł węchu.
• Jak ryby odczuwają smak? Językiem. Ryby odczuwają smak
przez otwór gębowy, ale niektóre z nich posiadają
sensory/wyrostki rozprowadzające smak po całym organizmie i
mogą skosztować pokarm na przykład przez ogon.
• Wiele ryb wyczuwa impulsy elektryczne.
Pokazując obrazek z ławicą ryb, tłumaczymy dzieciom, że większość ryb żyje w grupach:
• Wiele gatunków ryb żyjących w otwartym morzu żyje stale pływając w grupach.
• Dzięki trzymaniu sie w grupie łatwiej jest im bronić się przed drapieżnikami, ponieważ ławicę są w stanie
zmylić drapieżnika, uciekając ryby rozpraszają się we wszystkich kierunkach lub rozdzielają na dwie części.
Pokazujemy dzieciom zdjęcia ryb, które żyją na dnie morza i ich
przystosowanie do życia w warunkach bez światła:
• W przeciwieństwie do ryb "społecznych" tych z otwartego
morza, ryby, które żyją w pobliżu dna zwykle żyją samotnie. Są
one nazywane rybami dennymi. Pływają pojedynczo, ponieważ
w taki sposób łatwiej znajdują schronienie i pożywienie na dnie
morskim.
• Ryby, które żyją na dużych głębokościach zostały skazane na
życie w całkowitej ciemności, a ludzie ze względu na ich
przerażający widok nazwali je "potworami" z głębin.
• Ryby te przystosowały się do życia w ciemności i posiadają
narządy świetlne, które wytwarzają światło. Światło służy do
przyciągania uwagi zdobycz i odstraszania konkurencji.
5
Prezentujemy dzieciom przystosowania ryb do "obrony i ataku":
• Podobnie jak we wszystkich innych siedliskach na Ziemi w świecie podwodnym obowiązuje "prawo
silniejszego".
• Gatunki, które są najlepiej wyposażone do "obrony i ataku" mają większe szansę na przetrwanie i
znalezienie pożywienia.
• Niektóre gatunki dostosowują kolor swojego ciała do otoczenia przez co stają się niemal niewidoczne.
• Dlaczego Sola zwyczajna (Solea solea)- gatunek ryby przydennej, ma spłaszczony kształt ciała? W ten
sposób jest w stanie ukryć się w piasku i ochronić przed atakującymi drapieżnikami lub stać się niewidoczną
dla swoich przyszłych ofiar.
• Niektóre z gatunków zamieszkujących łąki podwodne, takie jak Šilo, mają cienkie i wąskie ciało, podobne
do źdźbła trawy, co pozwala im łatwo ukryć się wśród traw morskich.
• Niektóre gatunki ryb, takie Skorpeny, mają jadowite kolce, dzięki czemu inne ryby nie odważą się ich
zaatakować ani zjeść. Na grzbiecie mają ostre kolce z toksycznymi substancjami, które są niebezpieczne dla
ludzi.
• Niektóre płaszczki rajokształtne (Rajiformes) mają jadowite kolce na ogonie.
• Niektóre ryby, takie jak węgorz, wytwarzają energię elektryczną, żeby spłoszyć napastników lub ogłuszyć
zdobyczy przed zjedzeniem jej. Węgorze elektryczne mogą zaatakować i zranić człowieka.
Wyświetlone na prezentacji zdjęcia są wprowadzeniem dzieci do
zagadnienia związanego z rozmnażaniem ryb:
• Większość ryb rozmnaża się przez zapłodnienie zewnętrzne,
w którym jaja samicy wpadają do wody, a samiec polewa je
tzw.mleczkiem zawierającym plemniki.W ten sposób dochodzi
do zapłodnienia.
• Jaja ryb to ikra. Większość z milionów jaj które zostały
zapłodnione jest zjadana przez drapieżniki i tylko z kilku, które
przeżyją rozwiną się dorosłe ryby.
• U niektórych ryb chrzęstnoszkieletowych samice rodzą żywe
młode.
• Samica konika morskiego składa jaja w specjalnej torbie
znajdującej się na brzuchu samca, z której na świat przychodzą
już w pełni rozwinięte młode.
• Ze względu na ich dużą ilość większość ryb nie opiekuje się
jajami i swoimi młodymi, pozostawiając je bez opieki.
.
6
Korzystając ze zdjęć przedstawiamy dzieciom niektóre gatunki
ryb w Adriatyku:
• Koryz doncela, tęczak: Samce i samice różnią się kolorem.
Samice są brązowo-białe, podczas gdy samce mają jaskrawe
kolorowy, zielony lub niebieski oraz biały z czarną plamką w
środku. Znajdują schronienie zakopując się w piasku. Występują
w wodach nie dotkniętych zanieczyszczeniem.
• Prażma: Należy do rodziny Prażmowatych. U nasady płetwy
ogonowej ma charakterystyczną czarną plamę. Mieszka na
piaszczystym i mulistym dnie. Występuję wzdłuż całego
wybrzeża Morza Adriatyckiego. Jest powszechny w prawie
wszystkich portach. Bytuje pływając w małych ławicach. Dorosłe
osobniki, mogą dorastać do 24 cm długości. Młode osobniki
żywią się głównie glonami, wraz ze wzrostem zmieniają bazę
pokarmową na krewetki, skorupiaki i szkarłupnie.
• Sargus: Krewny morskiego Leszczyka, tak jak on ma na tułowiu
6 do 8 czarnych pionowych pasków oraz jeden na zakończeniu
ogona. Najczęściej pływa w ławicach.
• SALPA: Jest to gatunek przybrzeżny. Mieszka wśród
roślinności podwodnej. Na ciele posiada około 10 poziomych
pasków, pomarańczowego koloru.
• STRZĘPIEL PISARZ: Ma potężne szczęki. Jej brzuch jest w
odcieniach fioletu lub jasnego brązu. Jest gatunkiem dennym.
Uwielbia strefę przybrzeżną z dnem pokrytym roślinnością.
• WARGACZ LINEK: Młode samce i samice są koloru szarooliwkowego z trzema paskami po bokach. Dorosłe samce mają
kolor niebiesko-zielony. Są rybami płochliwymi, szukają
schronienia w szczelinach między kamieniami.
• BABKA OLBRZYMIA: Żyją na skalistym dnie. Ma duże
szczęki. Płetwami przytrzymuje się podłoża. Mieszka pośród
skał. Jest bardzo nieśmiały i ukrywa się przed nurkami.
• Labrus mixtus Samce i samice są inaczej ubarwione. Samce
mają pomarańczowe ciało usiane niebieskimi paskami, natomiast
samice są jednego koloru. Żyją nad kamienistym dnem. Przed
złożeniem jaj budują gniazdo.
• MURENA: Ryba o kształcie serpentyny. Jej ciało jest koloru
czarnego pokryte żółtymi plamami. Mieszka w szczelinach skał
i zazwyczaj poluje w nocy. Ukąszenie jej potężnych szczęk jest
niebezpieczne. Ma wiele jadowitych zębów.
• KONIKI MORSKI: Koniki morskie zwykle występują na dnie
morskim pokrytym trawą, w ciepłych, płytkich wodach. Jest
ściśle chronionym gatunkiem. Nie pływa jak inne ryby, ale
porusza się w pozycji pionowej za pomocą płetwy grzbietowej.
Ogonem zaczepiają się o wodorosty , aby nie zostać porwany
przez prądy morskie.
7
Dzieci poznają zagrożenia jakie czekają na ryby:
• Największym zagrożeniem dla ryb jest przełowienie! Ludzie lubią jeść ryby. Dlatego
budowanych jest coraz więcej łodzi rybackich, które są większe i mają lepsze narzędzia
do połowu dużych ilości ryb.
• Coraz więcej ryb znika ze względu na zanieczyszczenie ich siedlisk.
• W wyniku działalności człowieka, jak osuszanie stawów i jezior, ryby tracą swoje
siedliska.
• W wyniku globalnego ocieplenia następują zmiany temperatury wody w morzach, a
ryby tracą zdolność do reprodukcji, a niektóre z nich giną.
Rozmawiamy z dziećmi w jaki sposób można ochronić ryby:
• Jak myślisz, jak możemy pomóc rybom? Na lądzie znajdują się Parki Narodowe i inne
obszary, które są chronione i tam nie wolno polować na zwierzęta. Tak również powinno
być w wodzie, tworzenie chronionych obszarów morskich, w których szczególna uwagę
zwrócona jest na ochronę środowiska i różnorodności biologicznej. W tych obszarach
zabronienie połowów pozwali na odzyskanie zasobów rybnych.
• Przepisy prawa nakazują, jak wiele ryb może zostać złapanych i przy użyciu jakich
narzędzi połowowych, a prawa te muszą być przestrzegane.
• Jak zanieczyszczenie morza szkodzi rybom? Czego nie powinniśmy robić? Nie wolno
wyrzucać śmieci do morza!
8
2. WARSZTATY EDUKACYJNE
Ustawiamy grupę dzieci przy akwarium, tak, żeby każde z nich mogło przyjrzeć się
rybom. Opowiadamy im o gatunkach znajdujących się za szybą. Później dzieci otrzymują
arkusz z różnymi gatunkami ryb, pośród nich znajdują się mieszkańcy naszego akwarium.
Dzieci muszą, wśród wielu gatunków ryb, zidentyfikować gatunki z akwarium i oznaczyć
je na otrzymanych arkuszach. Następnie odpowiadają na pytania dotyczące rodzajów
pysków ryb ( przydenne, pływające w toni wodnej, pływające przy powierzchni).
W drugiej części karmimy ryby i wyjaśniamy ich zachowanie, zwracając uwagę na
poszczególne gatunki, które przemieszczają się w górę lub w dół, przypominamy
dzieciom, iż ryby w ten sposób korzystają z pęcherza pławnego. Nauczyciel uderza w
powierzchnie wody i tłumaczy dzieciom, że ryby przy użyciu linii nabocznej poczuły
wibracje i dlatego uciekły.
.
9
4. ARKUSZ
Dzieci otrzymują arkusze z prostymi zadaniami, które mają rozwiązać.
5. GRA "POŁÓW RYB"
Dzieci przy użyciu kijka z liną zakończoną magnesem poławiają wizerunki ryb (przy
pysku ryb należy umieścić zszywkę bądź drugi magnes). Nauczyciel opowiada
ciekawostki o złowionych rybach.
10
INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT ZÓŁWI MORKICH
dla nauczycieli
Żółw karetta (Caretta caretta) jest żółwiem
morskim, który jak żółwie lądowe należy do
podklasy Anapsida oraz do starodawnego rzędu
Chelonia. Podobnie jak inne gady żółwie morskie
należą do owodniowców (Amniota). Żółwie
morskie są jedynymi gadami (Reptillia)
zamieszkującymi Morze Śródziemne i Morze
Adriatyckie. Większość żółwi morskich ma
globalny zasięg występowania, jednak w Morzu
Adriatyckim żyją tylko 3 gatunki: Żółw Karetta
(Caretta caretta), Żółw zielony (Chelonia mydas)
i Żółw skórzasty (Dermochelys coriacea) i są to
gatunki podlegające ochronie. Zakłada się, że
przodkowie żółwi morskich należeli do zwierząt
lądowych, a w wyniku ewolucji zwierzęta te
przystosowały się do życia w środowisku
morskim.
spodniej stronie jasnożółtego. Zbudowana jest z
zewnętrznej warstwy rogowych tarczek, które leżą
na warstwie płytek kostnych. Osobniki dorosłe
osiągają następujące wymiary pancerza: długość
do 110 cm, masa od 115 kg i więcej.
Nazwa
Żółw
Karetta
pochodzi
od
charakterystycznej dla tego gatunku dużej głowy z
silnym szczękami. Większość swego życia żółw
ten spędza w wodzach pelagicznych. Na brzeg
wychodzą wyłącznie samice w celu złożenia jaja,
podczas gdy samce pozostają całe życie w wodzie.
Adriatyk jest jednym z dwóch najważniejszych
obszarów w rejonie Morza Śródziemnego, gdzie
żółwie żerują i zimują. Spadek temperatury wody
zmniejsza aktywność żółwi, które opadają na dno
i zagrzebują się w piasku lub błocie. Zwierzęta te
wpadają w stan hibernacji i często łapane są w
sieci trawlerów rybackich. Nagła zmiana
temperatury powoduję u nich szok. Rybacy
wypuszczają takie żółwie z powrotem do morza,
ale niektóre z nich nie nurkują by z powrotem
zejść na dno i tam przezimować, ale
zdezorientowane pozostają na powierzchni morza
dryfując
unoszone
wiatrem
i
prądami.
Jedną z funkcji pancerza żółwia morskiego jest
ochrona
ciała
i
wszystkich
narządów
wewnętrznych. Struktura skorupy żółwia jest
solidna jak kości i obejmuje niemal całe ciało. U
dorosłych Żółwi Karetta skorupa jest owalna, na
górze koloru czerwonawo-brązowego, a po
1
Temperatura organizmu żółwia morskiego zależy
od
temperatury
otoczenia,
zbyt
długie
przebywanie w wodzie o niskiej temperaturze
może doprowadzić do śmierci zwierzęcia.
Zwierzęta te osiągną dojrzałość płciową dopiero
po 30 latach, a długość ich skorupy będzie w tym
czasie wahała się w przedziale od 70 do 90
centymetrów.
Żółw morski Karetta występuję
powszechnie w obszarach przybrzeżnych mórz
tropikalnych i subtropikalnych, Atlantyku,
Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Jest on również
powszechny w morzach o klimacie
umiarkowanym. Najczęstszym miejscem
gniazdowania gatunków z Morza Śródziemnego i
Adriatyku są wybrzeża greckie, tureckie i
cypryjskie, w mniejszym stopni libijskiej,
syryjskie, egipskie, tunezyjskiej czy izraelskie.
Populacja zamieszkującą Adriatyk
prawdopodobnie rodzi się w Grecji. Szacuje się,
że cała populacja Morza Śródziemnego liczy ok. 5
000 dojrzałych płciowo osobników.
Żółw morski Karetta znajduję się na
światowej liście zagrożonych gatunków zwierząt.
Drapieżnikami, które polują na dorosłe osobniki
żółwi są rekiny, czasem orki.
Obecnie
największym
zagrożeniem
dla
przetrwania żółwi morskich jest działalność
człowieka:






zagospodarowaniem strefy przybrzeżnej
przez co zmniejszone zostają tereny, na
których żółwie mogą gniazdować
przyłowy (sieci rybackie stojące i
trawlery)
masowe odłowy w celu konsumpcji
sprzedaż skorup jako pamiątek
transport morski
zanieczyszczenie morza
Żółwie oddychają za pomocą płuc, wynurzają się
na powierzchnię w celu nabrania powietrza. Czas
pomiędzy dwoma oddechami w normalnych
warunkach jest stosunkowo długi, jednak jeżeli
zaplączą się w sieć, wpadają w panikę i toną.
Wielkość populacji maleje również w wyniku
przyłowu przez trawlery. Szacuje się, że każdego
roku w Morzu Adriatyckim przypadkowo
łowionych jest ok. 2 500 Żółwi Karetta. Z całej
liczby osobników złowionych przez rybaków, aż
85% zostało złapanych przez trawlery. Żółwie
morskie w Chorwacji są chronione przepisami
prawa, a także wieloma międzynarodowymi
konwencjami. Zabrania się umyślnego ich
odławiania, niepokojenia lub zabijania. Za zabicie
Żółwi Karetta grożą wysokie kary pieniężne.
Żółw morski Karetta jest mięsożerny.
Żywi się różnymi rodzajami zwierząt morskich:
gąbkami, meduzami, jeżowcami, małżami,
krewetkami i rybami. Posiada bardzo silne
szczęki, którymi kruszy twarde pancerze swojej
zdobyczy.
Wszystkie żółwie morskie gniazdują na
piaszczystych plażach. Kopulują one w morzu, od
końca marca do początku czerwca, a jaja składają
w lecie. Na ląd wychodzą jedynie samice w celu
wykopania gniazda i złożenia jaj. W ciągu
jednego sezonu, samice mogą złożyć jaja od 2 do
5 razy z 2 tygodniową przerwą pomiędzy. Jaja
składane są w otworach wykopanych w piasku, a
ich jednorazowa ilość waha się od 23 do 190
sztuk, zazwyczaj jest to ponad 100 sztuk. Okres
inkubacji trwa od 50 do 65 dni. Skorupy młodych
żółwi mają długość od 33,5 do ok. 55 milimetrów.
2
1.
PREZENTACJA
Żółwie żyły już w czasach,
kiedy na Ziemi żyły
dinozaurami.
Na początku prezentacji opowiadamy dzieciom o gadach, wyjaśniamy
proces ewolucji i opowiadamy o lądowych przodkach żółwi morskich
(zdjęcia Żółwia Karetta, przodka dzisiejszych żółwi Archelona (Archelon
ischyros):
• W morzu pływają różne zwierzęta, a jeden z nich to kuzyn żółwi
lądowych. Jest duży i powolny. Pływa w kamizelce, z twardego
pancerza. Czy wiesz, kto to jest? Żółw morski Karetta!
• Mimo, że na Ziemi występuję dużo gatunków żółwi morskich, w Morzu
Adriatyckim żyją tylko trzy: Żółw Karetta, Żółw zielony i Żółw
skórzasty.
• Najpopularniejszym gatunkiem tego regionu jest Żółw Karetta.
• Jak myślisz, dlaczego żółw ten nazywa się Karetta? Dostał tę nazwę ze
względu na swoją dużą głowę.
• Żółw morski jest gadem spokrewnionym z innymi gadami. Czy potrafisz
je wymienić? Są to zwierzęta, które tak jak żółw wykluwają się z jaj,
niektóre pełzają po lądzie, a inne również pływają w morzach (jaszczurki,
węże, krokodyle, żółwie lądowe).
• Dawno, dawno temu przodkowie żółwi morskich "zdecydowali", że
zamieszkają w morzu.
Wyjaśniamy jak Żółw Karetta przystosował się do życia w morzu, i
prezentujemy budowę jego ciała:
• Żeby móc lepiej pływać żółwie przekształciły kończyny w płetwy.
• Przednie płetwy służą do nabierania prędkości i pływania, a tylnie
działają jak ster.
• Kształt pancerza ułatwia szybsze poruszanie się w wodzie.
•W przeciwieństwie do swoich kuzynów lądowych, żółwie morskie nie
mogą schować swojej głowy do skorupy.
• Jak myślisz czy żółwie morskiej lepiej widzą pod wodą czy na
powierzchni wody?
• Żółwie Karetta lepiej widzą pod wodą. Posługują się jeszcze dwoma
dobrze rozwiniętymi zmysłami: wspaniale słyszą, a także mają "dobrego
nosa", który wyczuwa zapach jedzenia.
3
• Jak sądzisz czy żółwie morskie mogą oddychać pod wodą? Nie,
ponieważ ich przodkowie byli zwierzętami lądowymi i tak jak oni
żółwie morskie oddychają przy użyciu płuc, żeby zaczerpnąć
powietrza żółw morski musi wynurzyć się na powierzchnię.
• Jak długo żółw morski może przebywać pod wodą? Żółw
Karetta jest doskonałym nurkiem! Może przebywać pod wodą
od 15 minut do 1 godziny, a kiedy potrzebuje odpoczynku,
wstrzymuje oddech nawet na 4 do 7 godzin. Żółw morski bierze
od 2 do 3 głębokich wdechów powietrza, a następnie nurkuję.
• Żółwie Karetta nurkują w poszukiwaniu pożywienia, ale także,
żeby uciec przed drapieżnikami.
Wyjaśniamy w jaki sposób żółwie morskie zdobywają pożywienie:
• Większość żółwi morskich zazwyczaj żywi się: meduzami,
krabami, małżami, jeżowcami i gąbkami, a czasem
mniejszymi rybami.
• Żółwie morskie mają ostry dziób podobny do ptasiego, który
jest uważany za jeden z najsilniejszych uchwytów wśród zwierząt
z całego świata. W ten sposób żółwie morskie mogą kruszyć
pancerze skorupiaków, ślimaków i jeżowców, którymi się żywią.
• Jak sądzisz, czy żółwie morskie piją wodę? Nie, żółwie morskie
nie musza pić wody, potrzebują jedynie pożywienia, z którego
uzyskują wodę.
Pokazujemy zdjęcia z wylęgu Żółwi Karetta, wyjaśniamy sposób
rozmnażania i migracji:
• Wiecie już, że żółwie wykluwają sie z jaj. Jak sądzisz, czy Żółw
Karetta również składa jaja?
• Żółwie Karetta spędzają prawie całe życie w morzu, ale na czas
złożenia jaj samice wychodzą na ląd.
• Samica żółwia pamiętam wybrzeże, gdzie się wykluła i składa jaja
w tym samym miejscu. Żółwice budują gniazdo na piaszczystych
plażach, na które wychodzą nocą. Wykopują dziurę w piasku za
pomocą płetw piersiowych.
• Jednorazowo składają w gnieździe około 100 jaj wielkości
piłeczki golfowej i ponownie zakopują je piaskiem.
• Następnie samice wracają do morza, pozostawiając ich potomstwo
bez opieki.
• Żółwie Karetta czasem "płaczą" w ten sposób wydalając nadmiar
soli z organizmu. Ludzie obserwując żółwie morskie na plaży
przypisywali powód tych łez smutkowi spowodowanemu
porzucaniu swojego potomstwa.
• Żółwie Karetta po wydostaniu się ze skorupki, wygrzebują się z
piasku i zaczynają wyścig o życie! Młode muszą jak najszybciej
przedostać się do morza, tak aby nie wyschły na lądzie, jednak po
drodze czekają na nie różne zagrożenia. Pomimo, że wylęgają się w
nocy, gdy większość zwierząt śpi, inne wciąż na nie czekają. Młode
żółwie morskie padają ofiarą ptaków, krabów, a także lisów, kotów i
innych zwierząt.
4
• Najszybszym i najwytrwalszym żółwią udaje się dotrzeć do
morza! Przez kolejne 24 godziny płyną bez zatrzymania, aby
dotrzeć na otwarte morze i dać się porwać prądom morskim.
• Tak zaczyna się przygoda młodych Żółwi Karetta, ich okres
dorastania, podróżowania i poszukiwania pożywienia.
• W poszukiwaniu pożywienia Żółw Karetta podróżuje na
długie dystanse, dlatego nazywane są czasem "podróżnikami
świata".
• Od momentu narodzin masa żółwi morskich zwiększy się 5
000 razy! Gdyby człowiek rósł z taką prędkością ważyłby 20
ton. Dorosłe żółwie często atakowane są przez inne drapieżniki.
• Dorosłe Żółwie Karetta powracając ponownie do miejsca,
gdzie się wykluły, aby złożyć tam jaja.
• Żółwie, które żyją w Adriatyku rozmnażają się i składają jaja
na greckich wyspach.
• W okresie zimowym, kiedy temperatura wody w morzu jest
najniższa, żółwie morskie wpadają w stan hibernacji i
zagrzebują się w mulistym dnie. Zużywają najmniej energii i
tylko co jakiś czas wynurzają się, aby nabrać powietrza.
Wyjaśniamy znaczenie Żółwi Karetta w ekosystemie:
• Żółw Karetta żyje bardzo długo nawet do 80 lat.
• Żółw Karetta są bardzo ważne w przyrodzie, ponieważ kopiąc w piasku w poszukiwaniu pożywienia dla
siebie, wykopują również jedzenie dla innych zwierząt.
• Skorupa żółwi morskich zamieszkana jest przez drobne organizmy i porośnięta przez wiele glonów.
Niektóre osobniki noszą na sobie ok. 100 różnych roślin i zwierząt.
Pokazując zdjęcia żółwi morskich zaplątanych w sieci i żółwi jedzących plastikowe torby wyjaśniamy, jakie
zagrożenia czekają na te zwierzęta w morzu:
• Największym zagrożeniem dla żółwi morskich wynikającym z działalności człowieka, jest przyłów (sieci
rybackie, trawlery, sznury haczykowe).
• Często zdarza się, że rybacy przypadkowo złapią w sieci żółwie morskie w stanie hibernacji. Zwierzę takie
po wyciągnięciu na powierzchnię doznaje szoku.
• W niektórych częściach świata ludzie nadal umyślnego zabijają żółwie morskie w celu ich zjedzenia,
pozyskania skorupy, skóry, oleju, a także wykradają jaja z ich gniazd.
• Żółwie morskie giną również z powodu zanieczyszczenia morza, głównie zagrażają im wycieki oleju.
• Wiele żółwi morskich myli plastikowe torby z meduzami. Niestety po zjedzeniu plastiku zwierzęta giną.
• Na niektórych plażach, gdzie żółwie morskie składają jaja, ludzie stworzyli dom i kąpieliska, co utrudnia
samicą wejście na ląd i wykopanie gniazda w tym właśnie miejscu.
5
Zachęcamy dzieci do znalezienia rozwiązań dla
ochrony Żółwi Karetta:
• Czy wiesz co możemy zrobić, aby pomóc
Żółwiowi Karetta?
• Co należy zrobić, gdy znajdziemy rannego żółwia?
Powinniśmy natychmiast powiadomić lekarza
weterynarii, który zabierze go do ośrodka
rehabilitacji, aby pomóc żółwiowi wyzdrowieć i
wrócić z powrotem do morza.
• Obecnie powstaje wiele organizacji zajmującymi
się ochroną Żółwia Karetta.
• Nie należy wyrzucać śmieci do morza lub
pozostawiać ich na brzegu! Takie odpadki mogą być
mylone przez zwierzęta morskie z naturalnym
pożywianiem! Dla żółwi morskich szczególnie
niebezpieczne są plastikowe torby!
• Czy kupowanie pamiątek z części ciała Żółwi
Karetta jest zabronione? Oczywiście, że tak! Nie
powinniśmy kupować takich pamiątek!!!
• Naukowcy badający żółwie oznaczają osobniku,
przy użyciu różnych znaczków, aby móc je
monitorować i chronić. Jeśli znajdziesz na plaży
oznaczonego żółwia morskiego, zawiadom badaczy,
gdzie dany osobnik się znajduję.
• Naukowcy skonstruowali nowe sieci rybackie,
które są zaprojektowane w przyjazny dla żółwi
morskich sposób. Posiadają one otwór przez które
osobniki te mogłyby uciec.
6
2. WARSZTATY EDUKACYJNE
W arkuszach pracy umieszczamy proste zadania dla dzieci, takie jak opisanie części
ciała żółwia.
7
3. KREATYWNE WARSZTATY ŻÓŁWIOWA BRANSOLETKA
Zachęcamy dzieci do wykonania bransoletek o kształcie Żółwia Karetta (poniższy
szablon) Wzór przed wycięciem można pokolorować.
Dzieci wykonują z kartonów skorupy dla małych żółwi, a dla dużych żółwi z pustych opakowań po jajkach,
płetwy i głowę doklejamy z papieru. Natomiast jajka modelujemy z plasteliny. Potrzebujemy dużego żółtego
i niebieskiego arkuszu papieru, na którym będziemy mogli umieścić nasze żółwie w odpowiednich
miejscach. W ten sposób przedstawiamy dzieciom cykl migracyjny żółwi z wody na ląd i w przeciwną
stronę.
8
4. GRA " ŻÓŁW I KRAB"
Gra toczy się na zewnątrz lub w pomieszczeniu, w zależności od tego ile dzieci bierze w
niej udział. Dzieci zostały podzielone na dwa zespoły: "kraby" i "młode żółwie". Na
podłodze wyznaczamy linię, a obszar za nią nazywamy "morzem". Gra rozpoczyna się
na "plaży". Dzieci, które są "żółwiami" stają w jednej linii obok siebie, a dzieci "kraby"
zajmują miejsca w dwóch kolumnach naprzeciwko siebie. Zadaniem "żółwi" jest
przejście do "morza". "Kraby" mają za zadanie uchwycić "żółwie" za nim te dotrą do
wody. "Kraby" mogą poruszać się tylko w kierunkach od lewej do prawej, a "żółwie"
mogą poruszać się we wszystkich kierunkach z wyjątkiem ruchu w tył. W drugiej
rundzie dzieci zamieniają się rolami, te które były "krabami" są teraz "żółwiami" i
odwrotnie. W ten sposób pokazujemy dzieciom jak trudną drogę pokonują młode
żółwie po wykluciu z jaja, aby dostać się do morza
9
INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT GŁOWONOGÓW
dla nauczycieli
Głowonogi
(Cephalopoda)
to
najbardziej
zaawansowana klasa mięczaków (Mollusca). Żyją
wyłącznie w morzu. Ich ciało jest dwubocznie
symetryczne i wyraźnie podzielona na głowę oraz
tułów. Na przedniej części głowy znajduję się
otwór gębowy otoczony w zależności od rzędu
ośmioma u Octopoda, dziesięcioma u Decapoda,
lub nieokreśloną ilością ramion z przyssawkami.
Natomiast u Łodzików występuje czterdzieści
ramion.
Skóra głowonogów składa się z warstwy
skóry właściwej zbudowanej z tkanki łącznej oraz
z jednowarstwowego nabłonka walcowatego. Ma
ona liczne gruczoły śluzowe oraz – w górnej
warstwie – komórki barwnikowe. Pływają one
ruchem odrzutowym wyrzucając wodę z jamy
płaszczowej przez lejek. Przekrzywiając lejek
mogą zmieniać kierunek ruchu. Niektóre z nich
potrafią w ucieczce przed drapieżnikami
wyskakiwać z wody. Inne, aby pływać korzystają
wyłącznie z falistych krawędzi wokół płaszcza.
Niektóre gatunki mogą "spacerować" po dnie.
Muszla głowonogów jest bardzo prosta w
budowie i może być zewnętrzna lub wewnętrzna,
bądź nie występować wcale. Zewnętrzna muszla
jest dobrze rozwinięta tylko u najstarszych
zachowanych form jaką jest Łodzi. Kałamarnice
mają wewnętrzną formę muszli, znajduje się ona
pod płaszczem. Do gromady głowonogów należą:
mątwy, kalmary, ośmiornice i łodziki.
Skóra głowonogów posiada komórki
pigmentowe czarne, czerwone, żółte lub szare.
Poprzez
chromatofory mogą bardzo szybko
zmienić kolor. Zmiana dostosowania barwy jest
zależna od ośrodkowego układu nerwowego.
Układ nerwowy głowonogów ma złożoną
budowę, dzięki czemu zwierzęta te są
inteligentniejsze od innych mięczaków (ślimaki,
małże) oraz innych bezkręgowców. W
szczególności mają bardzo dobrze rozwinięty
narząd zmysłu. Wzrok jest również lepiej
rozwinięty niż u pozostałych bezkręgowców, a
struktura oczu jest bardzo podobna do budowy
oczu kręgowców. Jama gębowa leży w środku
ciała pomiędzy nogami i ma silnie rozwinięte
mięśnie. Składaja się z dwóch ostrych szczęk
tworząc tzw. dziób, który przebija pancerze
skorupiaków, krusząc je. Głowonogi oddychają
przy użyciu skrzel. Posiadają torby z atramentem,
który wydzielany jest przez specjalne gruczoły.
Głowonogi tryskają atramentem w sytuacji
zagrożenia, w ten sposób tworzą w wodzie
kurtynę za która mogą się ukryć. W warunkach
głębinowych głowonogi posiadają narządy
świecące własnym światłem.
Są zwierzętami rozdzielnopłciowymi,
czasami z bardzo oznaczonym dymorfizmem
płciowym. Zapłodnienie jest wewnętrzne, jako
organ do krycia służy jedno z ramion (hektokotil)
zawierające spermę w oddzielnej osłonie. Rozwój
ich jest prosty, nie posiadają formy larwalnej.
1
Głowonogi żyją na różnych głębokościach,
od płytkich wód przybrzeżnych do wód
głębinowych oceanu. Niektóre gatunki żyją w
społecznościach. Inne natomiast żyją samotnie,
ukrywając się w szczelinach skalnych, które
opuszczają o zmierzchu wyruszając na polowanie.
Głowonogi
są
drapieżnikami.
Polują
wykorzystując ramiona, którymi chwytają
pokarm. Najmniejsze głowonogi mają kilka
centymetrów, jednak na większych głębokościach
w oceanach można spotkać ogromne osobniki.
Ważą one więcej niż 1000 kg, a długość
rozpostartych ramion sięga do 20 m.
W zależności od ilości skrzeli głowonogi
podzielone są na dwie grupy:
 Tetrabranchiata - najstarsze i najbardziej
prymitywne
grupy
wymarłych
głowonogów, z których jedynym żyjącym
obecnie przedstawicielem jest łodzik.
 Dibranchiata - żyjące obecnie, które mają
jedną parę skrzeli, należą do nich
dziesięcionogi (Decapoda) np. Mątwa
(Sepia officinalis), Kalmar pospolity
(Loligo vulgaris) i ośmiornice; Ośmiornica
zwyczajna
(Octopus
vulgaris)oraz
Żeglarek argo (Argonauta argo).
Obecnie żyje ok.730 gatunków głowonogów, a
ok.10000
gatunków
jest
wymarłych.
Występowały one powszechnie w paleozoiku i
mezozoiku. Pod koniec ery mezozoiku wymarły
czteroskrzelne→ amoniti i na początku kenozoiku
dwuskrzele → belemniti..
2
1.
PREZENTACJA
ZAGDAKA
W głębinach mórz i
oceanów
już wiele razy ją widziano.
Mówią, że dziwnym jest
stworzeniem,
bo ma aż osiem długich
ramion.
Systematyka głowonogów:
• Czy wiesz kim są głowonogi? Odp. Głowonogi są jedną z najstarszych
grup bezkręgowców, które pojawiły się na Ziemi 600 milionów lat temu. A
czy wiesz kim są bezkręgowce?
• Jak myślisz jakie zwierzęta należą do grupy głowonogów?
Odp. Do gromady głowonogów należą: mątwy, kalmary, ośmiornice i
łodziki.
• Czy wiesz jak wyglądają inne mięczaki, które są krewnymi głowonogów?
Odp. Krewnymi głowonogów są ślimaki.
• Mięczaki to zwierzęta, które nie mają wewnętrznego szkieletu, a muszla
służy im za wsparcie i ochronę ciała. Większość głowonogów nie posiada
muszli lub posiada muszlę wewnętrzną. Czy wiesz u których głowonogów
muszla znajduję się wewnątrz ciała? Odp. U mątwy muszla znajduję się
wewnątrz ciała, a jedynym głowonogiem, który ma muszlę zewnętrzną jest
łodzik.
• Zdolność do szybkiego przemieszczania się, dobrze rozwinięte zmysły,
inteligencja i umiejętność zmiany koloru skóry sprawia, że są najbardziej
zaawansowaną grupą mięczaków.
Pokazujemy obrazek głowonoga i opisujemy poszczególne elementy budowy
ich ciała:
• Głowonogi mogą mieć różne rozmiary. Najmniejsza z nich jest
Kałamarnica karłowata, której wielkość jest podobna do wielkości
ludzkiego paznokcia, a największa to Kałamarnica olbrzymia, której
długość ciało może sięgać do 21 metrów.
• Ciało głowonogów zbudowane jest ze szkieletu, głowy i płaszcza.
• Dlaczego nazywamy te zwierzęta głowonogami? Zwierzęta te posiadają
głowę połaczoną z ramionami. Ile nóg mają głowonogi? Głowonogi mogą
mieć 8 (ośmiornice), 10 (mątwy, kalmary) lub więcej odnóży (łodziki).
• Ramiona na wewnętrznej stronie mają macki, które głowonogi
wykorzystują do chwytania zdobyczy.
Na zdjęciach prezentujemy w jaki sposób głowonogi się odżywiają:
• Głowonogi są mięsożernymi drapieżnikami. Żywią się rybami,
skorupiakami i mięczakami, które łapią przy użyciu ramion.
3
• Otwór gębowy głowonogów wyposażony
jest w potężne szczęki, które wyglądają jak
dziób papugi. Głowonogi używają ich do
rozbijania pożywienia na mniejsze kawałki i
następnie połykają zdobycz.
• Niektóre gatunki wyposażone zostały przez
naturę w trujące gruczoły.
Wykorzystując zdjęcia wyjaśniamy dzieciom w jaki sposób głowonogi oddychają i poruszają się:
• Poza łodzikami mającymi 2 pary skrzeli pozostałe głowonogi mają tylko jedną parę. Skrzela znajdują się w
tylnej części jamy płaszczowej.
•Głowonogi poruszają się "ruchem odrzutowca".
•Zwierzę wyrzuca wodę przez wąski lejek, tworząc strumień wody, który jest przeciwny do ich ruchu (film).
•Przy użyciu ramion mogą "spacerować" po dnie.
Wyjaśniamy dzieciom jakimi zmysłami posługują się głowonogi oraz prezentujemy sytuacje, w których
zwierzęta te wykorzystują swoją inteligencję:
• Głowonogi uważane są za najbardziej inteligentne bezkręgowce. W porównaniu z wielkością całego
organizmu mózg jest nawiększym organiem.
• Ośmiornice mogą uczyć się od siebie nawzajem. Niektóre z nich
używają różnych elementów dna do stworzenia "twierdzy" wokół
siebie lub wykorzystują puste skorupy orzecha kokosowego jako
schronienie. W niewoli obserwowano jak ośmiornica otwiera słoik.
• Głowonogi są istotami społecznymi.
• Głowonogi mają dobrze rozwinięte zmysły. Posiadają bardzo
dobry wzrok dzięki któremu potrafią dostrzec zdobycz lub
drapieżnika, a także komunikować się między sobą.
• Mają dobrze rozwinięty: węch, słuch, zmysł równowagi i zmysł
dotyku (przez ramiona odbierają bodźce środowiskowe).
Pokazujemy zdjęcia i filmy, na których ciało głowonoga zmienia
zabarwienie, tłumaczymy dzieciom pojęcie mimikra:
• Głowonogi mają zdolność do zmiany koloru swojego ciała.
• Mogą przybierać kolor otoczenia, w ten sposób trudniej je
dostrzec.
• Umiejętność zmiany koloru u zwierząt, to tak zwana mimikra.
• W ten sposób, głowonogi ukrywają się przed drapieżnikami, w
czasie kiedy jedzą, a także ukrywają się w czasie kiedy polują co
ułatwia im złapanie zdobycz, lub zmieniają kolor, aby
komunikować się między sobą.
• Najbardziej interesującym przykładem mimikry jest Thaumoctopus
mimicus, mała ośmiornica, która mieszka w Indonezji. Może
naśladować ubarwienie 15 różnych zwierząt. Podczas obrony
ośmiornica przyjmuje róże kształty i kolory. Potrafi naśladować
rozgwiazdy, meduzy i inne morskie zwierzęta.
4
• Niektóre gatunki żyjące w głębinach mają zdolność do
wytworzenia własnego światła.
Wyjaśniamy dzieciom mechanizmy obronne, którymi posługują
się głowonogi:
• W przypadku głowonogów zmienianie koloru nie jest jedyną
"bronią", aby przechytrzyć drapieżniki. Czy wiesz z jakiej innej
broni korzystają te zwierzęta?
• Gdy zmiana koloru nie uda się i głowonóg zostanie
zaatakowany, broni się wypuszczając do wody ciemny tusz,
który myli drapieżnika i ogranicza mu widoczność działając jak
kurtyna. W tym czasie głowonóg ma szanse na ucieczkę.
• Jeśli to się nie powiedzie, stara się ukryć w otworach skalnych
lub jaskiniach, może to zrobić z łatwością, ponieważ ma
miękkie i elastyczne ciało.
• W ostateczności, gdy wszystkie powyższe sposoby nie
zadziałają głowonóg może odrzucić schwytaną przez
drapieżnika nogę. Za jakiś czas w tym miejscu odrośnie mu
nowa macka.
• Głowonogi
mają toksyczną ślinę, która służy do
paraliżowania ofiar. Niektóre ośmiornice mają tak silny jad, iż
mogą zabić człowieka.
• Głownogi mają ramiona wyposażone w macki.
Przedstawiamy sposób w jaki głowonogi sie rozmnażają:
• Głowonogi są rozdzielone płciowo, więc możemy odróżnić
samce i samice.
• Po długim tańcu miłosnym samiec przy użyciu jednego
ramienia zapładnia samice.
• Samice składają jaja, z których wyklują się młode głowonogi.
• Niektóre gatunki opiekują się złożonymi jajami.
Prezentujemy zdjęcia gatunków głowonogów występujących w Morzu Adriatyckim:
Mątwy: Mają krótkie, krępe i owalne ciało składające się z worka trzewiowego otoczonego płetwami, dzięki
którym mątwy mogą pływać. W części głowowej znajduje się 8 krótkich ramion i 2 długie ramiona chwytne.
W porze dnia mątwy zakopują się w piasku i dopiero o zmierzchu rozpoczynają polowanie. Mątwy mają
zdolność do zmieniani koloru ciała i wtapiania się w otoczenie. Gdy znajdują się w niebezpieczeństwie
wypuszczają ciemną substancję, która działa jak kotara i w tym czasie zwierzę ma szanse na ucieczkę.
• Rossia macrosoma małe głowonogi wielkości od 2 do 6 centymetrów. Żyją na większych głębokościach.
Poruszają się używając ramion ustuowanych po bokach ciała.
• Kalmary: Posiadają 8 krótkich i 2 długie ramiona. Żyją na piaszczystym lub błotnistym dnie, gdzie polują
na mniejsze ryby i skorupiaki. Kolor ciała kalmarów ma odcienie od przezroczysto-szarawego do ciemnego
fioletu.
5
• Ośmiornica: Ciało i głowa ma kształt worka, w którym znajdują się narządy wewnętrzne. Posiada oczy i
8 ramion równej długości. Zamieszkuję skaliste dno i przez większość czasu ukrywa się w szczelinach
skalnych. Porusza się pływając na zasadzie odrzutu, bądź krocząc po dnie przy użyciu ramion. Może
zmieniać kolor ciała.
• Eledone moschata: Należy do rodziny ośmiornicy. Posiada 8 jednakowo długich ramiona, a na nich, w
przeciwieństwie do macek ośmiornicy ma tylko jeden rząd macek. Jest koloru jasnobrązowego z czarnymi
plamami, ale tak jak jego kuzyn może zmienić kolor.
• Ocythoe tuberculata: W przeciwieństwie do innych głowonogi związanych z dnem morskim, zwierzę te
zamieszkuję otwarte morze i tam pływa w dużych ławicach. Ramiona są dość krótkie w stosunku do
wielkości całego ciała.
• Żeglarek argo: Różni się on od innych głowonogów tym iż, samica posiada spiralną muszlę zewnętrzną,
przypominającą kształtem łódź. Struktura ich muszli jest delikatna jak papier i bardzo krucha. Samice
osiągają wielkość do 20 cm natomiast samce jedynie ok. 1 centymetra. Potrafią swobodnie pływać na
otwartym morzu. Żywią się skorupiakami i planktonem. Po długim tańcu miłosnym samiec zapładnia
samice. Muszla łodzika nie jest przytwierdzona do jego ciała, więc służy również jako schronienie dla jaj i
młodego potomstwa.
6
2. GRA "OŚMIORNICA"
Wybieramy jedno dziecko, które wciela sie w rolę "ośmiornicy" i staje na środku sali.
Inne dzieci zostają "rybami" i stają w grupie w jednym miejscu. Na hasło "ośmiornica"
i "ryby" dzieci muszą przebiec z jednej strony boiska na drugą. "Ośmiornica" stara się
schwytać dzieci, a te, które złapie, zatrzymują się w miejscu w którym zostały
złowione. Gra trwa dopóki wszystkie "ryby" nie zostaną złowione, a ostatnia zostaje
nową "ośmiornicą".
7
3. WARSZTATY EDUKACYJNE
Na arkuszach znajdują się różne ćwiczenia, które dzieci mają rozwiązać (zaznaczenie
części ciała głowonogów, kolorowanka, zdjęcia zakamuflowanych głowonogów pocięte
tak aby stworzyły puzzle, dzieci mają za zadanie ułożyć obrazek i znaleźć
zakamuflowaną ośmiornicę).
8
Kreatywne
warsztaty
ęści umieszczone zostały pomysły na manualne
zajęcia jakie można wykonać w trakcie warsztatów
w tej cz
Głowonogi
ó
Tworzymy dla dzieci puzzle na kt rych
1
znajduje si
ę zakamuflowana ośmiornica.
Na początku należy pokazać im obrazek,
żeby odnalazły ośmiornicę, a następnie
ułożyły samodzielnie obrazek.
Do wykonania tego zadania może
posłużyć poniższy wzór.
2
ę po papierze toaletowym,
Wykorzystując pusta rolk
możemy stworzyć z dziećmi kolorowe ośmiornice.
ę w taki sposób
Z jednej strony należy naciąć rolk
ł
aby powsta y ramiona ośmiornicy. Oczy i inne
elementy możemy wyciąć z kolorowego papieru lub
namalować je farbami.
Kraby
3
ł
Zak adka do książki krab.
ó
wykorzystując wz r jak na
obrazku po prawej możemy
ł
ę do książki.
wykonać zak adk
Wystarczy dokleić do niej
czerwone szczypce i nasz krab
jest gotowy.
4
ó
Kraby możemy r wnież wykonać z
muszelek. Najpierw należy je
ę
pomalować farbami, a nast pnie
ę
przykleić wyci te z papieru nogi i
szczypce.
Żółw morski
żółwia z papieru wcale nie musimy użyć nożyczek.
Wystarczy nam kartka papieru i żółw wykonany techniką origami jest
Do wykonanie
5
gotowy.
6
ó
A oto prosty spos b na wykonanie figurki
żółwia z plasteliny:
Trawa neptuna
7
Tworzymy podwodny kolaż, do jego wykonania możemy użyć: kulek z
ę
krepiny, plastikowych nakr tek, makaronu itp. Na kartce papieru
ó
malujemy liście trawy morskiej na kt rych doklejamy ryby,
ę
rozgwiazdy i inne zwierz ta tam
żyjące.
8
Delfiny
9
10
Czerwony koral
11
12
ł
Czerwone korale możemy wykonać z bibu y bądź plasteliny.
ł
ó
ó
Kolejnym pomys em jest stworzeni wsp lnie z dziećmi komiksu, kt rego
ę
tematem b dzie ochrona czerwonego koralu.
Ryby
13
Z plastikowych
ó
talerzyk w i
kolorowego
papieru możemy
stworzyć
ó
mn stwo
kolorowych
rybek.
14
ł
Z podanego wzoru należy wyciąć bia e
ę
ł
pola. Nast pnie wype nić je przy użyciu
ł
kolorowej bibu y i nasz witraż jest
gotowy.
Rekiny
15
ł
Wycinamy z papieru kszta t rekina
ę
i kolorujemy go. Nast pnie
ł
rozcinamy go wzd uż i przyklejamy
na spinacze od bielizny jak na
ę
zdj ciu
16
Wszystkim znane są proste pieczątki z ziemniaka. Możemy je wykonać
ł
tym razem wycinając kszta t rekina.