Rola zwierząt gospodarskich w kształtowaniu wybranych elementów

Rola zwierząt gospodarskich w kształtowaniu wybranych
elementów krajobrazu kulturowego Wyżyny KrakowskoCzęstochowskiej
Przez setki lat krajobraz, jako efekt gospodarowania przestrzenią Wyżyny KrakowskoCzęstochowskiej, warunkowany był przemianami ekonomicznymi regionu i jego
mieszkańców. Przemiany ekonomiczne w Polsce na przełomie XX i XXI wieku nie
ominęły Wyżyny i obecnie są podstawowym czynnikiem warunkującym użytkowanie
rolnicze w opisywanym terenie. Swoistość jurajskiego krajobrazu i wynikająca z niego
różnorodność biologiczna w znacznym stopniu uzależnione są od działalności
człowieka. Od setek lat mamy tutaj do czynienia z krajobrazem kulturowym, tylko
niewielkie fragmenty zbiorowisk leśnych i muraw naskalnych można uznać
za zbliżone do naturalnych. Otwarte przestrzenie górujących w krajobrazie wzgórz
wapiennych zwieńczonych ostańcami skalnymi można utrzymać w tym stanie jedynie
poprzez ekstensywny wypas zwierząt gospodarskich. Zanik takiej działalności
doprowadził w ostatnich latach do rozwoju ubogich gatunkowo zbiorowisk leśnych
i zaroślowych oraz znacznego zubożenia poziomu bioróżnorodności regionu.
Dodatkowym elementem prowadzącym do zmian w krajobrazie było zastosowanie
ochrony biernej, w połowie XX w., w powstających w tym okresie nieleśnych
rezerwatach przyrody. Doprowadziło to do usunięcia wypasających się tam zwierząt,
często bez uszanowania praw własności do posiadanych tam gruntów, a tym samym
do rozwoju w wyniku procesu sukcesji wtórnej zbiorowisk leśnych i zaroślowych. Lata
60. i 70. XX w. to masowe akcje zalesiania sosną nieużytków i trudno dostępnych
obszarów rolniczych. Prowadziło to do wykształcenia się obecnie na znacznych
obszarach monokultury sosnowej. Te ubogie zbiorowiska leśne podatne są na
szkodniki i ekstremalne zjawiska pogodowe. Zachowanie najbardziej znaczących dla
krajobrazu wzgórz z nawapiennymi murawami, wymaga zastosowania zabiegów
czynnej ochrony. Generują one niemałe nakłady i są bardzo wrażliwe na wszelkie
przejawy braku ciągłości zastosowanej metody. Od początku XXI w. w północnej
części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej podejmowane są próby restytucji muraw
kserotermicznych. Instytucją, która zainicjowała zabiegi ochronne był Zespół Parków
Krajobrazowych Województwa Śląskiego prowadzący odsłanianie skał i ich podnóży,
stanowiących dawne pastwiska z cennymi w skali kraju gatunkami roślin. Kilkuletnie
obserwacje przyrodnicze efektów uzyskanych działań jednoznacznie uwidoczniły
potrzebę powrotu do metody, która przed laty doprowadziła do powstania rozległych
bezleśnych terenów z murawami kserotermicznymi – kulturowego wypasu zwierząt,
w tym rodzimej dla Jury owcy rasy olkuskiej. Ograniczenie do mechanicznego
usuwania roślinności prowadzi jedynie do zubożenia wartości przyrodniczych.
W miejsce roślinności leśnej pojawiają się gatunki ekspansywne, często ruderalne,
takie jak: jeżyna, nawłoć kanadyjska (prawdopodobnie rozprzestrzeniła się z upraw
roślin ozdobnych, wypiera rodzime gatunki) czy pokrzywa. Z obecnego punktu
widzenia można z całą pewnością postawić tezę, że bez zapewnienia pełnej ciągłości
zabiegów ochronnych (usunięcie roślinności i wprowadzenie wypasu zwierząt
o rożnej intensywności i składzie gatunkowym, uzależnionym od zaawansowania
podejmowanych działań) nie powinno się dopuścić do odsłaniania skał. Istotnym
problemem dla ochrony przyrody w części śląskiej Wyżyny KrakowskoCzęstochowskiej jest brak spójnej koncepcji ochrony tego obszaru. Uwydatnia się to
szczególnie na polu współpracy instytucji nadzorujących formy ochrony oraz tych,
które są odpowiedzialne za ich utrzymanie (samorządy, właściciele terenów).
W efekcie mamy do czynienia z mnogością inicjatyw prowadzonych bez
zintegrowanej koncepcji i metody. Skutki takich działań niejednokrotnie
z przyrodniczego i ekonomicznego punktu widzenia nie przynoszą oczekiwanych
efektów i prowadzą do utraty wiarygodności instytucji odpowiedzialnych za ochronę
przyrody (także przed zarządzającymi funduszami zewnętrznymi na ochronę
przyrody). Proces odtwarzania wonnych muraw kserotermicznych, biorąc pod uwagę
dotychczasowe doświadczenia, może być wprowadzony w życie tylko przy
wieloletnim zapewnieniu ciągłości zaplanowanych zabiegów. W chwili obecnej jest to
proces trudny, wymagający zaangażowania niemałych środków finansowych w
długim okresie czasu. Instytucje finansujące takie zabiegi wymagają osiągnięcia tzw.
efektu ekologicznego w niedługim czasie. Odtwarzanie muraw kserotermicznych, od
zadrzewień i zakrzewień do kwietnych muraw, wymaga wieloletniej ciągłości i trudno
na taki okres uzyskać finansowanie, które w pewnym momencie i tak ulegnie
wyczerpaniu. Jedyną, z obecnej perspektywy, metodą odtwarzania i utrzymania
zbiorowisk nieleśnych jest zaangażowanie społeczności lokalnych – poprzez tworzenie
wieloletnich płaszczyzn ekonomicznych dla rozwoju gospodarki pasterskiej
w powiązaniu z ochroną przyrody tego regionu oraz wypracowanie metod
samofinansowania się form ochrony, przy udziale prężnych i odpowiednio do tego
przygotowanych społeczności lokalnych (Andrzej Czylok, Marceli Ślusarczyk, Andrzej
Tyc, Jan Maciej Waga).