Ewolucja debaty publicznej – od propagandy do komunikacji

Ewolucja debaty publicznej – od propagandy do komunikacji

Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław 2009
KRZYSZTOF NOWAKOWSKI
Ewolucja debaty publicznej
– od propagandy
do komunikacji społecznej
Wstęp
Jedną z ważniejszych cech społeczeństwa obywatelskiego jest wolność wygłaszania
i upowszechniania opinii na tematy dotyczące spraw publicznych. Zawsze wtedy,
gdy następuje przejście od ustroju totalitarnego do demokratycznego, pojawia się
postulat zagwarantowania podstawowych swobód mass mediów. W Polsce okres
transformacji zaczął się w 1989 roku, a symbolem przemian ustrojowych stała się
wypowiedź Joanny Szczepkowskiej wyemitowana w „Dzienniku Telewizyjnym”,
w której mówi o końcu komunizmu. W ten sposób system propagandowy PRL
zaczął ewoluować w kierunku debaty publicznej, typowej dla państw demokracji
parlamentarnej. Reformy dotyczyły nie tylko sposobu dokonywania wyboru władz
państwowych, ale również zarządzania gospodarką, w tym również mediami. Ponieważ moim celem jest charakterystyka tego procesu, zdecydowałem się podzielić
przygotowany tekst na dwie części. W pierwszej z nich opisałem, na czym polegały
próby kształtowania opinii publicznej przed rokiem 1989. Analizie poddane zostały
instytucje wspierające działania elit PZPR w zakresie propagandy. Część druga dotyczy rezygnacji przez władzę z administracyjnej kontroli komunikacji społecznej
i przyzwolenia na zaistnienie sektora mediów prywatnych. W powyższym opisie
uwzględniłem między innymi takie fakty, jak likwidacja cenzury czy powstanie
Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Starałem się udowodnić, że ewolucja debaty
publicznej była i jest obecnie związana z organizacją życia społecznego oraz wartościami, jakie są podstawą jego funkcjonowania.
1. Propaganda, czyli komunikacja czasów PRL
Okres powojennej historii Polski można charakteryzować w kontekście wielu zagadnień. Jednym z nich jest system komunikacji społecznej, obowiązujący w tamOblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 67
2010-01-27 12:53:22
68
KRZYSZTOF NOWAKOWSKI
tych czasach. Na jego określenie często używa się słowa „propaganda”, odzwierciedlającego w wielu opiniach cechy typowe dla PRL. Czym wobec tego charakteryzuje
się powyższy rodzaj dyskursu? W odpowiedzi na to pytanie posłużę się następującą
definicją:
Propaganda jest celową i systematyczną próbą kształtowania percepcji, manipulowania myślami i bezpośrednimi zachowaniami w celu osiągnięcia takich relacji, które
są zgodne z pożądanymi intencjami propagandzisty1.
Zadaniem środków masowego przekazu w okresie powojennym było kształtowanie świadomości społecznej zgodnie z ideologią komunistyczną oraz prowadzenie kontrpropagandy, czyli reagowanie na informacje przedostające się do opinii
publicznej dzięki mediom zachodnim lub działaczom opozycyjnym. Mass media
zarządzane centralnie i uzależnione od władzy miały być narzędziem służącym
zmianie świadomości społecznej. Ich zaangażowanie na rzecz szerzenia doktryny
marksistowsko-leninowskiej powinno, zdaniem działaczy komunistycznych, pomagać w przeistoczeniu robotników z „klasy w sobie” w „klasę dla siebie”2. Środowiska robotnicze miały uzyskać świadomość swojej roli, jak również historycznej
konieczności dokonania zmian w strukturze społecznej. Ponieważ media prywatne
służyły interesom kapitalistycznym, nowe instytucje nadawcze musiały być własnością państwa. W konsekwencji powstające organizacje medialne należały do aparatu biurokratycznego i były wyrazicielem poglądów „przewodniej siły narodu”,
czyli Zjednoczonej Partii Robotniczej. Głównymi filarami systemu propagandy był:
Centralny Urząd Radiofonii – później przemianowany na Komitet ds. Radia i Telewizji, tzw. Radiokomitet, Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk oraz
Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza Prasa–Książka–Ruch.
Filar I
Centralny Urząd Radiofonii – Komitet ds. Radia i Telewizji (Radiokomitet)
Jednym z ważniejszych instrumentów kontroli komunikacji był Centralny Urząd
Radiofonii (powstały w 1949 r.oku, który wraz z rozwojem radia i telewizji przekształcił się w Komitet ds. Radia i Telewizji (1960)3. Nadzorowi nad środkami
masowego przekazu towarzyszył rozwój ich zaplecza technologicznego. Władze
zwracały szczególną uwagę na funkcjonowanie Przedsiębiorstwa Państwowego
Polskie Radio, które zaczęło działać od 1944 roku i było podporządkowane Ministerstwu Informacji i Propagandy. Rządzące elity były świadome siły, jaką daje
przekaz audycji radiowych, odbieranych przez prawie wszystkich obywateli. Warto
równocześnie zwrócić uwagę na fakt, że w pierwszym okresie uruchamiania systemu nadawczego personel był rekrutowany wśród pracowników polskiej sekcji
1
G.S. Jowett, V. O’Donnell za: M.H. Kula, (2005): Propaganda współczesna, Toruń s. 11.
J. Szacki (1981): Historia myśli socjologicznej, Warszawa, s. 240.
3 D. Grzelewska (1999): Polska radiofonia w latach 1918-1989, [w:] R. Gluza (red.): Media w Polsce
w XX wieku, Poznań, s. 122.
2
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 68
2010-01-27 12:53:22
EWOLUCJA DEBATY PUBLICZNEJ – OD PROPAGANDY DO KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ
69
radia sowieckiego i byli to członkowie Komunistycznej Partii Polski. W strukturze organizacyjnej, oprócz redakcji zajmujących się np. oświatą lub sprawami społeczno-kulturalnymi, powstał Wydział Polityczno-Informacyjny do spraw propagandy. Wyrazem braku niezależności radia było powołanie w latach 50. Redakcji
Kontrolnej4 (działającej do 1956 roku), która monitorowała emitowany materiał
pod względem tzw. „politycznej poprawności”. W radiu, oprócz transmisji ważnych
wydarzeń politycznych, odczytywano komunikaty KC KPZR, produkowano audycje agitacyjne, upowszechniające marksistowski światopogląd i przyjaźń z ZSRR.
W zależności od aktualnej koniunktury politycznej, jako wspólnego wroga narodu przedstawiano kapitalistów wyzyskujących robotników, obszarników ziemskich
i „reakcję polityczną”. Pozytywnymi postaciami byli przodownicy pracy, partyjni działacze oraz inni ludzie utrwalający władzę ludową. Działalności propagandowej sprzyjała rozbudowa zaplecza technicznego. Przedsiębiorstwo Państwowe Polskie Radio zwiększyło w latach 1956–1960 liczbę rozgłośni regionalnych,
uruchomiło nadawanie w 1958 roku Programu III, a od 1962 zwiększono liczbę
godzin Programu II. Ilość abonentów przekroczyła 4 miliony. Zmiany organizacyjne były związane z wprowadzaniem centralizacji decyzji i powołaniem Komitetu ds. Radia i Telewizji. W ten sposób losy tych instytucji połączyły się, chociaż
początkowo różniły się od siebie.Miało to z dwie przyczyny. Po pierwsze telewizja
zaczęła rozwijać się później niż radio – pierwszy eksperymentalny pokaz audycji telewizyjnej w Polsce datowany jest na rok 1951 – a po drugie nowe medium
nie było początkowo doceniane przez służby propagandowe PRL. Okres ograniczonej swobody trwał do wczesnych lat 60., czyli do czasu, kiedy TVP uzyskała
cechy środka masowego przekazu nadającego się do wykorzystania w oddziaływaniu na duże grupy odbiorców. Było to możliwe dzięki zakładaniu kolejnych ośrodków regionalnych, upowszechnianiu się posiadania odbiorników telewizyjnych
(milion abonentów został osiągnięty w 1963 rok) oraz rozszerzaniu oferty programowej. W 1970 roku TVP rozpoczęła nadawanie Programu II i stała się jednym
z podstawowych instrumentów propagandowych. Symbolicznym wyrazem nowego
traktowania mediów może być uchwała VI Zjazdu PZPR w 1971 roku, która głosiła:
W działalności całego systemu państwowego istotną funkcję spełniają środki masowej informacji i propagandy. Stanowią one jeden z głównych instrumentów inspiracji oraz mobilizacji narodu do twórczego wysiłku w dziele budownictwa socjalistycznego i podnoszenia dobrobytu ludzi
pracy5.
Od tego momentu telewizja miała pokazywać sukcesy ekipy rządowej, a przekonanie o konieczności „ręcznego sterowania” działaniami poszczególnych redakcji doprowadziło do tego, że dział propagandy KC PZPR bezpośrednio ingerował
w sprawach dotyczących zawartości poszczególnych programów. „Tubą propa4
Ibidem, s. 125.
Uchwała VI Zjazdu PZPR, za T. Goban-Klas (2004): Niepokorna orkiestra medialna, Warszawa,
s. 201.
5
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 69
2010-01-27 12:53:22
70
KRZYSZTOF NOWAKOWSKI
gandy” stały się audycje informacyjne, a w szczególności „Dziennik Telewizyjny”.
Kreowana przez środki masowego przekazu wirtualna rzeczywistość coraz bardziej
różniła się od tego, co działo się w kraju. Wydarzenia polityczne, takie jak powstanie
Komitetu Obrony Robotników, a później NSZZ Solidarność, których nie można
było dłużej ignorować, wywołały gwałtowną reakcję władz i wprowadzenie stanu
wojennego (1981). Dla telewizji oznaczało to militaryzację oraz ograniczenie transmisji programów do jednego kanału, które trwało do 1982 roku. W kolejnych latach ewolucja strategii informacyjnej – w tym zniesienie cenzury – była związana
ze zmianami politycznymi, które po 1989 roku doprowadziły do przekształcenia
Polskiego Radia i Telewizji Polskiej w jednoosobowe spółki skarbu państwa, czyli
do powstania mediów publicznych.
Filar II
Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk
Środkiem do zagwarantowania „słusznego profilu” publikowanych opinii i komentarzy był Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk powstały w 1946
roku. Jako jednostka administracyjna powyższa instytucja zajmowała się wydawaniem zezwoleń na publikowanie gazet oraz cenzurowaniem informacji. Zgodnie
z dekretem, na podstawie którego działał GUKPPiW, do jego zadań należało podejmowanie działań dla zapobiegnięcia:
godzeniu w ustrój Państwa Polskiego, uprawianiu propagandy wojennej, ujawnianiu tajemnic
państwowych, działaniu na szkodę międzynarodowych stosunków Państwa Polskiego, naruszaniu
prawa lub dobrych obyczajów, wprowadzaniu w błąd opinii publicznej poprzez podawanie wiadomości niegodnych z rzeczywistością6.
Realizacja wymienionych celów, umożliwiała zakazanie każdej publikacji oraz
zawieszenie redakcji, której artykuły wydawały się podejrzane ze względów ideologicznych. Funkcjonariusze cenzury mogli monitorować informacje na każdym
etapie ich powstawania, czyli w chwili złożenia tekstu do publikacji, po jego zatwierdzeniu i wydrukowaniu. Skalę ingerencji w pracę dziennikarzy przedstawiają
dane, na które powołuje się w swoim tekście Lubiński. Pisze on w sposób następujący:
Cenzor otrzymywał także, co dwa tygodnie opracowane przez GUKPPiW informacje o materiałach zakwestionowanych oraz materiały instruktażowe, zawierające spis przeoczeń lub interwencji zbędnych. Wynika z nich na przykład, że w II kwartale 1974 roku dokonano ingerencji
w 2884 materiałach, w tym 282 zakwestionowano w całości. W tym czasie najwięcej ingerencji
miały z dzienników „Słowo Powszechne” (61) i „Życie Warszawy” (49), a z tygodników „Tygodnik
Powszechny” (71), „Literatura”(41) i „Kierunki” (29)7.
6
7
Dekret o ustanowieniu GUKPPiW, za: ibidem, s. 91.
J. Lubiński, Lata 1945–1989, [w:] R Gluza (red.), op. cit., s. 30.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 70
2010-01-27 12:53:22
EWOLUCJA DEBATY PUBLICZNEJ – OD PROPAGANDY DO KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ
71
W ten sposób propagandziści czasów PRL mogli liczyć na wsparcie swoich
działań przez kolejną instytucję, która dbała, aby oddziaływanie za pośrednictwem
środków masowego przekazu nie zostało zakłócone. Kryterium, na podstawie którego cenzorzy akceptowali lub odrzucali określony artykuł, stanowiło określenie
zgodności z aktualną strategią partii. Wynikało to z tego, że propagandzie przypisane zostały funkcje związane z socjalizowaniem społeczeństwa do oficjalnej ideologii
państwa komunistycznego. Zakres działań opisywanego urzędu dotyczył nie tylko
prasy, ale również innych przekazów masowych, czyli programów radiowych i telewizyjnych.
Mimo wielu wysiłków do końca PRL nie udało się ukształtować świadomości
Polaków zgodnie z modelem marksistowsko-leninowskim. Spektakularnym tego
przejawem były w latach 80. spacery mieszkańców Świdnika w czasie nadawania
„Dziennika Telewizyjnego”. Miało na to wpływ wiele czynników, takich jak np.: słuchanie zagranicznych rozgłośni – Radia Wolna Europa, BBC, Głosu Ameryki – oraz
działalność opozycji politycznej. Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk zakończył swoją działalność w roku 1990.
Filar III
Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza Prasa–Książka–Ruch
W okresie PRL kontrola mediów odbywała się nie tylko za pośrednictwem powoływanych w tym celu urzędów, ale również dzięki kontroli zaplecza technicznomateriałowego. Powyższą funkcję spełniała utworzona w 1947 roku, Robotnicza
Spółdzielnia Wydawnicza Prasa-Książka-Ruch, która monopolizowała większość
środków potrzebnych na wydawanie gazet i czasopism. Już od momentu założenia
instytucją tą kierowali ludzie związani z partią komunistyczną:
Mocną stroną RSW było […] wsparcie władz państwowych, zwłaszcza służb bezpieczeństwa.
Po połączeniu partii socjalistycznej i komunistycznej w grudniu 1948 r. RSW Prasa wchłonęła
prasę socjalistów. Następnym ruchem było przejęcie przez RSW w 1951 r. prasy Czytelnika. Zlikwidowano też ponad połowę istniejących drukarni, rozbudowując prasowego giganta – Dom
Słowa Polskiego w Warszawie8.
Jak wynika z zacytowanego fragmentu, ograniczaniu form niezależnej aktywności wydawniczej towarzyszyły zmiany w polityce wewnętrznej. Ponieważ w doktrynie partyjnej zakładano wyeliminowanie z życia gospodarczego firm prywatnych,
dla działania niepaństwowych drukarni lub księgarni nie było przyzwolenia. W ten
sposób system propagandy PRL miał, zgodnie z planami jego architektów, charakteryzować się pełną spójnością. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza mogła
przystąpić do udowadniania sukcesów we wprowadzaniu nowego socjalistycznego
ładu. Mimo wielu wysiłków nie udało się jednak uzyskać – tak oczekiwanej – homogeniczności ideowej. W jej osiągnięciu przeszkadzały pisma katolickie, z trudem
8
T. Goban-Klas, op. cit., s. 118.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 71
2010-01-27 12:53:22
72
KRZYSZTOF NOWAKOWSKI
tolerowany „Tygodnik Powszechny”, a później tzw. wydawnictwa „drugiego obiegu”.
Do oficyn lat 80., kreujących niezależne od władzy życie intelektualne, należały:
„Kos”, „Nowa”, „Cdn”, „Krąg”, „Przedświt” oraz „Oficyna Literacka”9. Do jednych
z ważniejszych tytułów tamtych lat należał „Tygodnik Solidarność”. Niezależny ruch
wydawniczy został zawieszony przez wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia
1981 roku. Niektórzy z działaczy opozycyjnych zdecydowali się publikować w podziemiu. Unormowanie się stosunków w branży wydawniczej nastąpiło po wznowieniu rozmów z opozycją solidarnościową w roku 1989. Rok później uchwalona
została ustawa, zgodnie z którą RSW Prasa–Książka–Ruch postawiono w stan likwidacji, co ostatecznie zakończyło karierę partyjnego koncernu.
2. Debata publiczna – media liberalne
czy odpowiedzialne społecznie
Demokratyczne reformy w Polsce spowodowały przejście od zamkniętego systemu
propagandy do komunikacji społecznej o charakterze otwartym.
Otwarty system medialny, w którym obowiązuje liberalna koncepcja wolności w stosunku
do mediów oznacza, że propagandę może uprawiać nie tylko państwo, ale również grupy interesu,
którym udało się pokonać wstępne bariery, jak choćby finansowanie korzystania ze środków masowego przekazu10.
Ideologia marksistowsko-leninowska została zastąpiona przez wiele różnych
światopoglądów, propagowanych przez ich zwolenników. Debata publiczna stała się
pluralistyczna, a obszar swobody działania środków masowego przekazu wyznaczają obecnie dwa paradygmaty stosunków społecznych. Pierwszym z nich jest doktryna liberalna. Jej zwolennicy uważają, że uczestniczenie w życiu społecznym musi
odbywać się na zasadach poszanowania praw jednostek, czyli wolności wypowiedzi,
dostępu do informacji oraz uczestniczeniu w debatach dotyczących spraw publicznych. Poszerzaniu możliwości dokonywania wyboru oraz potrzebnej obywatelom
informacji służy wolny rynek mass mediów. W doktrynie liberalnej zakłada się,
że jednostki potrafią w sposób racjonalny pozyskiwać potrzebne im wiadomości
i odrzucać te, które nie są istotne. W ten sposób wybory o zakupie tej lub innej gazety, oglądaniu stacji telewizyjnej itd., tworzą mechanizm eliminacji z rynku mediów
nieużytecznych.
W kształtowaniu relacji między środkami masowego przekazu dużą rolę odgrywa również drugi ze wspomnianych paradygmatów, czyli doktryna odpowiedzialności społecznej. Powyższa koncepcja zakłada, że media powinny realizować obo9 A. Kozieł (1999): Prasa w latach 1944-1989, [w:] D. Grzelewska et. al., Prasa, radio i telewizja
w Polsce, Warszawa, s. 164.
10 B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka (1999): Teoria i praktyka propagandy, Wrocław, s. 50.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 72
2010-01-27 12:53:22
EWOLUCJA DEBATY PUBLICZNEJ – OD PROPAGANDY DO KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ
73
wiązki, jakich oczekuje od nich całe społeczeństwo. Dotyczy to takich kwestii, jak
dostarczanie obiektywnej i wszechstronnej informacji, umożliwianie debat publicznych, dbanie o tradycje i kulturę oraz współdziałanie z instytucjami państwowymi
w czasie sytuacji kryzysowych. Media jako element systemu społecznego ponoszą
współodpowiedzialność za jego spójność i prawidłowe funkcjonowanie. Postulatom teorii odpowiedzialności społecznej – a w pewnym zakresie również doktrynie
liberalnej – odpowiadają zmiany, jakie zaszły w Polsce po 1989 roku.
Sektor I – media publiczne
W poszczególnych fragmentach ustawy o radiofonii i telewizji opisane zostały zadania, jakie powinni realizować nadawcy publiczni. Zgodnie z art. 21 środki masowego przekazu zostały zobowiązane między innymi do tego, aby:
sprzyjać swobodnemu kształtowaniu się poglądów obywateli oraz formowaniu się opinii publicznej, umożliwiać obywatelom i ich organizacjom uczestniczenie w życiu publicznym poprzez prezentowanie zróżnicowanych poglądów i stanowisk oraz wykonywanie prawa do kontroli i krytyki
społecznej […]11.
W zacytowanym fragmencie zwraca uwagę przyznanie obywatelom prawa
do krytycznej oceny i demonstrowania odmiennych od władzy poglądów. Ustawodawca odchodzi od założeń ideologii marksitowsko-leninowskiej, definiując
funkcje mediów w kontekście teorii odpowiedzialności społecznej. Wymienione
w ustawie zadania są związane z takimi działaniami, jak np.: rozwijanie kultury,
zapobieganie patologii, wspieranie rozwoju edukacji narodowej. Konsekwencją
nowej roli środków masowego informowania jest urozmaicanie oferty programowej w taki sposób, aby odzwierciedlała zainteresowania i poglądy widzów. Dotyczy
to zarówno formy przekazu – dokumentalistyka, bloki informacyjne itd. – jak i semantycznego wymiaru przygotowywanych audycji. Miernikiem demokratycznego
charakteru komunikacji społecznej jest stopień pluralizmu treści pojawiających się
w środkach masowego przekazu oraz ich dostępność dla przedstawicieli różnych
grup społecznych. Kolejnym ważnym elementem charakterystyki komunikacji społecznej jest analiza struktury programowej publicznego radia i telewizji. Zgodnie
z raportem Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji12 oferta Polskiego Radia w 2005
roku przedstawiała się zgodnie z danymi zawartymi w tabeli 1.
Powyższe wyniki badań są szczególnie istotne wtedy, gdy przedmiotem debat
publicznych staje się znaczenie instytucji nadawczych, takich jak np. PR lub TVP.
Uwaga komentatorów jest wtedy skoncentrowana na sposobie formatowania programu, czyli roli, jaką odgrywają w nim takie gatunki, jak publicystyka i bloki in11
Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 roku o radiofonii i telewizji, Dz. U. 93.7.34 (art. 21).
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (2006): Radio i telewizja w Polsce: Raport o stanie rynku,
Warszawa, s. 43.
12
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 73
2010-01-27 12:53:23
OBLICZA.indb 74
20,5
3,5
3,0
1,9
1,4
3,0
0,5
5,4
57,2
40,2
0,6
2,0
Publicystyczne
Edukacyjno-poradnicze
Religijne
Literackie i formy udramatyzowane
Rozrywkowe (słowne i słowno-muzyczne)
Sportowe
Audycje dla dzieci i młodzieży
Inne audycje słowne i słowno-muzyczne
Razem audycje słowne i słowno-muzyczne
(bez autopromocji i elementów płatnych)
Muzyka w programie
Autopromocja
Reklama
8760,0
18,0
Liczba godzin nadawanego programu
Program
2
Program
3
Radio
BIS
8760,0
0,2
1,0
64,9
33,8
10,4
0,0
0,0
0,0
7,6
0,5
2,0
9,2
4,1
8760,0
2,5
0,6
66,5
30,4
5,7
0,8
0,7
3,0
0,4
0,3
1,5
9,7
8,3
8760,0
0,6
1,1
60,2
38,1
8,4
0,0
0,8
0,7
0,8
0,4
13,2
10,4
3,4
Dane w % rocznej liczby godz. programu
Program
1
Informacje
Rodzaje audycji
Tabela 1. Oferta programowa PR w 2005 roku
35040
470
281
20306
13983
2613
118
397
447
936
375
1772
4363
2962
Liczba godz.
100,0
1,3
0,8
58,0
39,9
7,5
0,3
1,1
1,3
2,7
1,1
5,1
12,5
8,5
%
Łącznie
w 4 programach
74
KRZYSZTOF NOWAKOWSKI
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
2010-01-27 12:53:23
EWOLUCJA DEBATY PUBLICZNEJ – OD PROPAGANDY DO KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ
75
formacyjne. Udział programów publicystycznych w czterech kanałach PR wyniósł
w 2005 roku 12,5%. W porównaniu do lat ubiegłych powyższy wskaźnik systematyczne obniżał się w roku 2001 (20,4%), 2002 r. (18,7%), 2003 (14,3%) oraz w 2004
(11,2%). Dane na temat audycji informacyjnych również nie są optymistyczne, ponieważ pod względem procentowym nie jest ich zbyt wiele – w 2005 roku 8,5%
– i zazwyczaj nie przekraczają one 10% ogółu czasu antenowego. Dla porównania
można podać, że w 2001 roku było ich w czterech pasmach Polskiego Radia 7,8%,
w 2002 r. 9,2%, w 2003 roku 9,4% i w 2004 roku 8,6%. W ofercie radiowej dominuje
rozrywka i lekkie audycje słowno-muzyczne. Najwięcej czasu antenowego zajmowało w 2005 roku nadawanie muzyki (58%). Wyjątkiem od przedstawionego modelu programowego jest Radio Polonia, w przypadku którego pierwsze miejsce pod
względem ilości nadawanego materiału zajęły w 2005 roku audycje publicystyczne
(37,4%), informacyjne (24,7%) i muzyka (15,6%).
Oprócz Polskiego Radia organizacją odpowiadającą za realizację społecznej
funkcji komunikacji jest Telewizja Polska. Informacje na temat struktury programowej TVP przedstawia tab. 213.
Tabela 2. Oferta programowa TVP w 2005 roku
Rodzaje audycji
Informacja
TVP 1
TVP 2
Razem
Godz.
%
Godz.
%
Godz.
%
565,9
7,5
466,1
6,5
1032,0
7,0
Publicystyka
1070,2
14,2
377,4
5,3
1447,6
9,8
Film fabularny
3038,9
40,3
3023,6
42,3
6062,5
41,2
476,3
6,3
643,4
9,0
1119,7
7,6
Film dokumentalny
Rozrywka
167,5
2,2
486,4
6,8
653,9
4,4
Edukacja
312,0
4,1
257,8
3,6
569,8
3,9
Poradnictwo
38,5
0,5
364,5
5,1
403,0
2,7
Sport
363,9
4,8
231,7
3,2
595,6
4,1
Religia
232,0
3,1
60,0
0,8
292,0
2,0
Muzyka poważna
20,3
0,3
60,7
0,8
81,0
0,6
Muzyka rozrywkowa
248,1
3,3
323,4
4,5
571,5
3,9
Widowiska teatralne
46,3
0,6
25,5
0,4
71,8
0,5
Autopromocja, zwiastuny
206,0
2,7
203,0
2,8
409,0
2,8
Płatne elementy programu
762,9
10,1
628,7
8,8
1391,6
9,5
Od momentu kiedy telewizja ujawniła swoją siłę oddziaływania, stała się przedmiotem ciągłego zainteresowania różnych działaczy społeczno-politycznych.
Po 1989 roku program telewizyjny opanował szał publicystyki, niekończących się dyskusji
i debat, mających dowodzić otwartości TVP na pluralizm opinii. Jedną z pierwszych jaskółek no13
Ibidem, s 52.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 75
2010-01-27 12:53:23
76
KRZYSZTOF NOWAKOWSKI
wego stylu były „Interpelacje” Waldemara Kosińskiego. Na długi czas określił on formułę tego typu
programu: zaprosić do studia polityków i napuścić ich na siebie – a program zrobi się sam14.
Wraz z upływem czasu redaktorzy zaczęli bardziej zwracać uwagę na rolę komentarzy, wypowiedzi ekspertów oraz relacje bezstronnych obserwatorów. Przykładami programów dotyczących spraw społeczno-ekonomicznych są: „Z refleksem”
(TVP 1), „Plus minus”, „Studio świat” (TVP 3). Elementami dyskusji społecznej stały się nie tylko wydarzenia polityczne lub ekonomiczne, ale również kwestie związane z kulturą, życiem rodzinnym i społecznym. Analiza pomiarów ilościowych
wskazuje, że PR jest lepszym forum dla prowadzenia debaty publicznej niż TVP.
Dla uzasadnienia tej tezy można porównać dane dotyczące zawartości informacji
i publicystyki w programach TVP 1 i TVP 2 z PR 1 i PR 2. Po dodaniu udziału procentowego powyższego rodzaju audycji w 2005 roku, wyniki są następujące: TVP
1: 21,7% PR 1: 38,5%, TVP 2 11,8% – PR 2: 13,3%. Dla zachowania obiektywizmu
oceny, warto podkreślić, że TVP poświęciło – w analizowanym okresie – więcej
czasu antenowego dla programów edukacyjnych. W TVP 1 było ich 4,1% a w TVP 2
3,6%, podczas gdy w czterech kanałach PR, audycje edukacyjno-poradnicze stanowiły 5,1%, emisji w 2005 roku. Jeśli jednak dodane zostaną łączne wskaźniki
procentowe programów informacyjnych, publicystycznych, dokumentalistyki, treści edukacyjnych, to okaże się, że stanowią one zaledwie 28,3% czasu antenowego
TVP 1 i TVP 2. Lepiej pod tym względem przedstawiał się w 2005 rok kanał TV
Polonia, w którym poświęcono 42,7% czasu na wymienione cztery rodzaje audycji. Również TVP 3 Regionalnawyróżniała się pod względem kształtowania debaty
publicznej. W przypadku tego kanału na informacje, publicystykę, film dokumentalny, edukację poświęcono 63,4% programu. Porównanie struktury oferty Telewizji
Polskiej i Polskiego Radia skłania do akceptacji hipotezy o postępującej konwergencji mediów,
wedle której presja konkurencji zmusza nadawców publicznych do zwiększania w ich ofercie programów rozrywkowych kosztem programów informacyjnych, natomiast nadawców komercyjnych
zmusza do wzbogacenia oferty rozrywkowej o więcej informacji15.
Wyjątek od opisanej prawidłowości stanowią kanały adresowane do odbiorców
zainteresowanych sprawami lokalnymi lub znajdujących się poza granicami Polski.
Pod względem pluralizmu emitowanych treści media publiczne spełniają postulaty
różnicowania oferty w taki sposób, aby zaspokajać potrzeby rozrywkowe, poznawcze i społeczne poszczególnych audytoriów.
Sektor II – media komercyjne
Rozwój mediów komercyjnych datowany jest w Polsce na początek lat 90., kiedy to rozpoczynały prace pierwsze stacje komercyjne. Były one wtedy określane
14
15
K. Jakubowicz (1999): Telewizja Polska 1989–1999, [w:] Gluza R. (red.), op. cit., s. 190.
M. Mrozowski (2001): Media masowe, Warszawa, s. 143.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 76
2010-01-27 12:53:23
EWOLUCJA DEBATY PUBLICZNEJ – OD PROPAGANDY DO KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ
77
jako „pirackie”, ponieważ nie było regulacji prawnych, na podstawie których mogły rozwijać swoją działalność. Jedną z pierwszych prywatnych telewizji była stacja
Echo we Wrocławiu, a radiowym nadawcą Radio Małopolska Fun (obecnie RMF
FM) – w obu przypadkach rozpoczęcie nadawania przypada na rok 1990. Uporządkowanie sytuacji na rynku mediów elektronicznych przyniosły decyzje Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. W przypadku prywatnych nadawców telewizyjnych uprzywilejowaną pozycję zdobył Polsat, któremu najpierw udało się uzyskać
koncesję na program satelitarny (1993), a rok później na nadawanie z naziemnej stacji telewizyjnej o zasięgu ogólnopolskim. Drugim ważnym uczestnikiem
rynku mediów stała się telewizja TVN, wchodząca obecnie w skład koncernu medialnego ITI. Po trudnych początkach – pierwsza koncesja z 1996 roku dotyczyła
nadawania na północny Polski – powyższa firma stała się jednym z głównych graczy
w branży medialnej. Było to możliwe dzięki rozszerzeniu pierwotnej koncesji
o Warszawę i Łódź, wchłonięcie TV Wisła oraz rozsądnej strategii rozwoju, ukierunkowanej na tworzenie kanałów tematycznych i satelitarnych. Równocześnie
z TVN rozpoczynała swoją działalność Nasza TV, która otrzymała koncesje dla Polski centralnej. Niestety, po wielu kłopotach nie udało się tej firmie zaistnieć trwale na rynku. W 2000 roku na jej bazie wyłoniła się nowa inicjatywa nadawcza –
TV 4. W pierwszym okresie kształtowania się komercyjnych środków masowego
przekazu dobrą pozycję uzyskała płatna kodowana telewizja Canal+ Polska. Strukturę oferty programowej stacji komercyjnych, dostępnych nieodpłatnie, przedstawia
tab. 316.
Jak można się było spodziewać, głównymi elementami programu stacji komercyjnych są filmy fabularne oraz rozrywka. Powyższe dane potwierdzają również
wcześniejszą tezę o konwergencji mediów. W programach wyróżnionych stacji
informacje i publicystyka są trzecim pod względem ważności obszarem tematycznym. Najwięcej jest ich w TV 4 (14,2%), a relatywnie mniej w ramówce Polsatu (8%)
i TVN (7,9%). W porównaniu z 2003 rokiem nastąpiło polepszenie się charakteryzowanych wskaźników, utrzymujących się wtedyw przypadku każdej z wymienionych stacji na poziomie ok. 7%. Rozwój rynku stacji koncesjonowanych spowodował, że również ich zarządy dostrzegły konieczność uwzględniania preferencji
bardziej wymagających widzów. Najlepszym tego przykładem były zmiany, jakie
w latach 2002–2003 przeprowadziła kadra kierownicza Polsatu, rezygnując z nadawania disco polo, wzmacniając merytorycznie bloki informacyjne i wprowadzając
lepsze programy rozrywkowe. Obecnie jedną z lepszych audycji umożliwiających
debatę na temat spraw ogólnospołecznych jest program pt. „Co z tą Polską?”. Zacięta walka o widza rozgrywa się między nadawanym przez Polsat serwisem informacyjnym pt. „Wydarzenia” a „Faktami” stacji TVN. Kwestie związane z bieżącą polityką są przedmiotem dyskusji toczących się podczas audycji „Teraz my” (TVN).
Nie zmienia to jednak faktu, że telewizje komercyjne nie poświęcają zbyt wiele
uwagi programom misyjnym, takim jak widowiska teatralne, muzyka poważna,
16
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, op. cit., s. 62.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 77
2010-01-27 12:53:23
78
KRZYSZTOF NOWAKOWSKI
Tabela 3. Oferta programowa koncesjonowanych nadawców telewizyjnych w 2005 roku
POLSAT
Roczny czas nadawania
TVN
TV4
Godz.
%
Godz.
%
Godz.
%
8 387
100
8 760
100
8 039
100
Informacje
394
4,7
234
2,7
72
0,9
Publicystyka
280
3,3
461
5,2
1066
13,3
3713
44,3
2404
27,4
2779
34,6
Film fabularny
Film dokumentalny
88
1,0
15
0,2
54
0,7
Rozrywka (audycje słowne
i słowno-muzyczne)
663
7,9
3040
34,7
960
11,9
Poradnictwo i elementy
edukacji
113
1,3
418
4,8
253
3,1
Sport
330
3,9
165
1,9
290
3,6
Religia
23
0,3
14
0,2
68
0,8
5
0,1
0
0,0
0
,0
0,0
Muzyka rozrywkowa
898
10,7
76
0,8
780
9,7
Widowiska teatralne
0
0,0
0
0,0
,0
0
0,0
635
7,6
401
4,6
453
5,7
1245
14,9
1532
17,5
1264
15,7
Muzyka poważna
Autopromocja, zwiastuny
Reklama i inne płatne
elementy
filmy dokumentalne lub religia. Sytuacja jest lepsza w odniesieniu do takich tematów, jak poradnictwo i elementy edukacyjne. Wyróżniającymi się stacjami są TVN
(4,8%) i TV 4 (3,1%). Na uwagę zasługuje również TV Puls, jako nadawca o profilu
społeczno-religijnym. W tej telewizji programy takie jak: informacje, publicystyka, dokumentalistyka, religia, muzyka poważna oraz poradnictwo z elementami
edukacji zajmują 45,3% czasu antenowego. Według badań z 2005 rok, zrealizowanych przez AGB Nielsen Media Research, najbardziej popularnymi pozycjami w programie telewizyjnym były takie produkcje jak „M jak miłość” (TVP 2),
„Transmisja uroczystości pogrzebowych Jana Pawła II” (TVP 1) oraz „Puchar
Świata w skokach narciarskich” (TVP 1)17. Różnorodność programowa mediów
audiowizualnych jest uzupełniana przez ofertę rozgłośni radiowych. Do jednych
z pierwszych firm, które dostały koncesje na nadawanie w skali ogólnopolskiej
należało: RMF FM, Radio Zet oraz Radio Maryja. Zgodnie z obowiązującymi regulacjami również w ich przypadku istnieją wymogi związane z realizowaniem
określonego formatu – tab. 418.
17
18
Źródło: PressBook – Katalog Mediów w Polsce 2006/2007, Poznań, s. 195.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, op. cit., s. 48.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 78
2010-01-27 12:53:23
EWOLUCJA DEBATY PUBLICZNEJ – OD PROPAGANDY DO KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ
79
Tabela 4. Wymogi dotyczące zawartości programowej koncesjonowanych rozgłośni radiowych (minimalny udział danego gatunku)
Wyspecjalizowany
Charakter/
profil programu
Rozgłośnia
Uniwersalny
RMF
FM
RADIO WAWA
ZET
Gatunki programowe
RADIOSTACJA
Społeczno-religijny
Informacyjno-publicystyczny
RADIO
MARYJA
TOK FM
% czasu nadawania
Informacyjne
8,5
9
7,2
3
1,5
–
Publicystyczne
1,5
6
2,6
2
8,0
–
Rozrywkowe
6,3
4
2,7
–
–
–
Edukacyjno-poradnicze
2,0
–
0,8
–
1,0
–
Sportowe
0,7
–
0,2
–
–
–
Literackie i formy
udramatyzowane
1,0
1
0,1
–
–
–
Religijne
–
–
0,1
–
30,0
–
Młodzieżowe
–
–
0,4
15
–
-
Magazyny
–
–
-
6
–
–
Informacyjno-publicystyczne
–
–
-
–
–
70
Procesowi nasycania się branży nowymi podmiotami gry rynkowej towarzyszy
stosowanie dodatkowych strategii marketingowych, mających na celu pozyskanie
słuchaczy. Charakterystyka lat 90. została trafnie przedstawiona w jednym z artykułów dotyczących mediów:
Walka o słuchacza zaczęła przybierać coraz ostrzejsze formy. Przeniosła się w cyberprzestrzeń
i na ulice. W Polskę ruszyły radiowe konwoje, konkursy przeniosły się na plaże i w góry. Największe stacje zaczęły sponsorować kasowe filmy kinowe, wydawać płyty ze swoimi przebojami,
sprowadzać do Polski gwiazdy muzyki pop, sponsorować masowe imprezy19.
Można stwierdzić, że wymienione metody public relations są stosowane w mniejszym lub większym stopniu do chwili obecnej. Dodatkowym zjawiskiem charakteryzującym stacje radiowe jest proces specjalizacji i szukania odpowiednich dla
siebie nisz rynkowych. Powyższy styl postępowania jest typowy już nie tylko dla
mediów tematycznych, które profilują swój przekaz zgodnie z gustami najważniejszych dla nich grup odbiorców, ale również dla innych uczestników rynku. Dotyczy
to np. takich rozgłośni, jak Radio Maryja, które jest słuchane w ok. 42% przez osoby
19
A. Kowalewska-Onaszkiewicz, Radio komercyjne 1990-1999, [w:] R. Gluza (red.), op. cit., s.
155.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 79
2010-01-27 12:53:23
80
KRZYSZTOF NOWAKOWSKI
powyżej 60. roku życia, lub Radio WAWA, z ok. 44% słuchaczy w przedziale wiekowym 25–39 lat20. Określony profil programowy determinuje również typ uzyskanej
koncesji, która może mieć charakter uniwersalny lub dotyczyć wybranej specjalizacji. Konsekwencją tego jest wymóg, aby np. ramówka Tok FM zawierała nie mniej
niż 70% – w tygodniowym czasie nadawania – materiałów informacyjno-publicystycznych. Poza tym, również w przypadku radiostacji mających koncesje uniwersalną mogą występować różnice w stosunku do poszczególnych pozycji programowych. Egzemplifikacją tego faktu jest porównanie między Radiem Zet i RMF FM.
W pierwszym przypadku istnieją większe w stosunku do RMF FM zobowiązania, zamieszczania na antenie audycji informacyjnych i publicystycznych. Dla
prowadzenia debaty publicznej, szczególnie istotny jest fakt, że również dla stacji
komercyjnych słowo mówione jest jednym z ważniejszych elementów oferty programowej. Poza tym przewaga radia nad telewizją polega na tym, że jego odbiór
nie absorbuje całkowicie słuchacza, który może w tym samym czasie wykonywać
inne czynności związane z życiem rodzinnym lub zawodowym. Rynek mediów
masowych oferuje współcześnie wiele różnych możliwości dostępu do informacji.
Odbiór programów radiowych lub telewizyjnych jest możliwy nie tylko w domu,
ale prawie w każdym miejscu, wszędzie tam, gdzie toczy się życie społeczne, np.
w klubach, kawiarniach itd. Media stały się bardziej interaktywne, co spowodowało przedefiniowanie funkcji odbiorców, którzy ze słuchaczy/widzów stali się
recenzentami/współtwórcami produktów multimedialnych. Współczesny etap
rozwoju środków masowego przekazu charakteryzuje się jednoczesnym dopasowywaniem się do wybranego segmentu klientów i łączeniem różnych form
przekazu. W Polsce zmianom technologicznymi towarzyszą reformy społecznopolityczne. W systemie administracyjnym pojawiły się instytucje samorządowe i pozarządowe. Współcześnie już nie tylko firmy stosują reklamę korporacji
i ich produktów, ale także inne organizacje starają się wpływać na opinię publiczną poprzez public relations lub lobbing. Ważne kwestie, dotyczące wszystkich
lub znaczącej części obywateli, są przedmiotem kampanii reklamy społecznej,
a określenie „marketing polityczny” zastąpiło słowo „propaganda” oznacza cały
zbiór działań mających na celu promowanie określonych idei, liderów, partii.
Preferencje poszczególnych audytoriów są badane przez agencje rynkowe, przekazujące informacje od wyborców/klientów do elit rządowych, samorządowych
oraz decydentów firm. Komunikacja społeczna nabrała charakteru dwustronnej
wymiany informacji, w której bierność została zastąpiona przez aktywny odbiór
publikowanych i nadawanych przez mass media treści komercyjnych oraz społeczno-politycznych.
20
Źródło: MillwardB rown SMG/KRC, za PressBook – Katalog Mediów w Polsce 2006/2007, Poznań, s. 191.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 80
2010-01-27 12:53:24
EWOLUCJA DEBATY PUBLICZNEJ – OD PROPAGANDY DO KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ
81
Podsumowanie
Transformacja ustrojowa w Polsce doprowadziła do zastąpienia ładu monocentrycznego – obowiązującego w PRL – przez system policentryczny. W pierwszym
z nich zarządzanie komunikacją społeczną było scentralizowane i podlegało jednej
orientacji politycznej. Stosowała ona różne środki oddziaływania propagandowego
w celu kształtowania opinii publicznej zgodnie ze swoimi interesami. Ideologiczną
podstawą wywieranej presji informacyjnej były założenia koncepcji leninowsko-marksistowskiej. Przejście na system policentryczny spowodowało zastąpienie prostego mechanizmu „ręcznego sterowania mediami” złożonością zależności rynkowych, uzupełnioną regulacyjną funkcją instytucji państwowych. Metody regulacji
mediów przedstawia tab. 521.
Tabela 5. Typy mediów ze względu na sposób regulacji ich działania
Środki kontroli
Typ instytucji nadawczej
Orientacja nadawcy
Polityczno-osobowe
Niekomercyjna
Ortodoksyjna
Prawno-proceduralne
Publiczna
Heterodoksyjna
Ekonomiczne
Komercyjna
Melodoksyjna
Uczestniczenie w debacie publicznej jest zazwyczaj związane z wyrażeniem zdania na dany temat. Ujawniane opinie są często kontrowersyjne. W tej walce poglądów uczestniczą nie tylko jednostki czy grupy społeczne, ale nawet całe instytucje
nadawcze. Każda z nich ma inny światopogląd i kieruje się odmiennymi celami
propagandowymi. W tym kontekście warto podkreślić, że propaganda nie znikła
z pejzażu form komunikacji społecznej, ale przestała być wyłączną domeną jednej orientacji politycznej. W świecie liberalnym możliwe jest prowadzenie wielu
akcji propagandowych, często sprzecznych wobec siebie. Wyraźną formą wyrażania oceny sytuacji społecznej charakteryzują się media o orientacji ortodoksyjnej.
Utożsamiają się one zazwyczaj z jedną doktryną lub światopoglądem i zgodnie z nią
interpretują obserwowane wydarzenia (np. Radio Maryja). Oczywiście ścisłe związki z jakąś organizacją wyznaniową lub polityczną determinują formę kontroli związanej z bezpośrednim kierowaniem przedsiębiorstwem medialnym. Inna sytuacja
charakteryzuje publiczne środki masowego przekazu, które powinny mieć orientacje heterodoksyjną, czyli reprezentować różne środowiska społeczne. Powinien
to gwarantować system prawny – np. w Polsce ustawa o radiofonii i telewizji – który
umożliwia wypowiadanie się w mediach różnym liderom politycznym i społecznym. Celem zastosowanych rozwiązań prawno-ustrojowych jest gwarantowanie
zachowania różnorodności form i treści przekazu oraz ochrony odbiorców przed
programami szkodliwymi. Ten rodzaj definiowania roli mediów jest najbliższy opisywanej przeze mnie doktrynie odpowiedzialności społecznej, formułującej wobec
21
M. Mrozowski, op. cit., s. 227.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 81
2010-01-27 12:53:24
82
KRZYSZTOF NOWAKOWSKI
mediów postulaty: dbania o harmonię życia grupowego, edukację i rozwój kultury.
Ostatni z sposobów kontroli mediów dotyczy rynku, czyli prawa popytu i podaży.
Zgodnie z tym procesem to konsumenci decydują, które z wydawnictw lub stacji
utrzyma się w branży medialnej. Aby zdobyć jak największy udział w rynku, komercyjne mass media będą epatować odbiorców bodźcami emocjonalnymi, stereotypowymi obrazami i skrótowością przekazu. Konkurencyjne środowisko działania
wymusza na firmach medialnych szybkość i zwięzłość przekazu. Najbardziej trafną
charakterystykę orientacji melodoksyjnej przedstawia następujący fragment:
Chodzi tu o taki stan mentalny i emocjonalny, któremu w sferze poetyki przekazu odpowiada
konwencja melodramatu [...], a w sferze dyskursu stylistyka sloganu [...]22.
Jak z tego wynika, debata publiczna stanowi odzwierciedlenie różnorodności
orientacji instytucji nadawczych oraz medialnych. Jest kształtowana przez zmiany
kulturowe oraz otwarcie się Polski na kraje Unii Europejskiej. Jest elementem niekończącego się procesu zmiany społecznej i adaptacji do nowych czasów.
Bibliografia
Dobek-Ostrowska B., Fras J., Ociepka B. (1999): Teoria i praktyka propagandy, Wrocław.
Goban-Klas T. (2004): Niepokorna orkiestra medialna, Warszawa.
Gluza R. (red.) (1999): Media w Polsce w XX wieku, Poznań.
Goban-Klas T. (2004): Niepokorna orkiestra medialna, Warszawa.
Grzelewska D. et al (1999): Prasa, radio i telewizja w Polsce, Warszawa.
Kula M.H. (2005): Propaganda współczesna, Toruń.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (2006): Radio i telewizja w Polsce. Raport o stanie rynku, Warszawa.
Mrozowski M. (2001): Media masowe, Warszawa.
22
Ibidem, s. 232.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 82
2010-01-27 12:53:24