Historia i osiągnięcia zakładu

Historia i osiągnięcia Zakładu Polityki Ekologicznej
Zakład Polityki Ekologicznej - utworzony jako pierwszy w strukturze
Instytutu Ochrony Środowiska – był kierowany przez dr. Andrzeja
Jagusiewicza (1986-1990), dr. Janusza Żurka (1990-2003) i mgr Wandę
Kacprzyk (od 2003). W różnych okresach kadra naukowa Zakładu liczyła
od 3-20 osób. Obszar zainteresowania Zakładu koncentrował się na
następujących polach badawczych:
• kształtowanie podstawowych założeń polityki ekologicznej
państwa, tj. celów, i zasad tej polityki oraz głównych kierunków
działania, w nawiązaniu do uwarunkowań wewnętrznych i
zewnętrznych;
• opracowanie narzędzi i
ekologicznej, takich jak:
mechanizmów
realizacji
polityki
-
programy działań wykonawczych,
-
projekty regulacji prawnych,
-
systemy monitorowania postępów i raportowania o wynikach
badań, ze szczególnym uwzględnieniem realizacji zobowiązań
międzynarodowych,
-
analizy, plany i programy wspierające implementację w Polsce
wymagań OECD i Unii Europejskiej dotyczących środowiska,
-
systemy zbierania i przetwarzania danych o środowisku,
-
system ocen oddziaływania na środowisko,
-
system
ocen
ryzyka
i
przeciwdziałania
zagrożeniom
środowiska
o
charakterze
nadzwyczajnym
(awarie
przemysłowe, operowanie niebezpiecznymi substancjami
chemicznym) i
-
modelowanie opisujące ilościowo mechanizmy oddziaływania
zanieczyszczeń powietrza na środowisko.
Do najważniejszych uwarunkowań wewnętrznych, które wywierają wpływ
na cele, zasady i kierunki działania w ramach polskiej polityki ekologicznej
należą:
• stan środowiska i gospodarki;
• organizacja państwa;
• obowiązujące prawo;
• świadomość społeczna i aktywność obywatelska.
Wśród najważniejszych uwarunkowań zewnętrznych można wymienić:
• międzynarodowe zobowiązania Polski (w tym zobowiązania
wynikające z członkostwa naszego kraju w organizacjach
międzynarodowych, takich jak ONZ, OECD i Unia Europejska);
1
• aktualne trendy w polityce międzynarodowej i gospodarce światowej
(np. takie jak wzrost znaczenia bezpieczeństwa energetycznego i
ekologicznego, globalizacja gospodarcza i zwiększająca się swoboda
wymiany handlowej);
• regionalne i globalne tendencje w zakresie stanu środowiska.
Zarówno w obszarze podstawowych założeń polskiej polityki ekologicznej,
jak i w obszarze mechanizmów wspierających jej praktyczną realizację,
Zakład może się pochwalić znaczącymi osiągnięciami, które przynamniej w
części, biorąc pod uwagę czas, w którym osiągnięcia te miały miejsce,
można uznać za dokonania o cechach innowacyjnych i pionierskich.
W obszarze podstawowych założeń polityki ekologicznej, pierwszym
spośród takich innowacyjnych projektów badawczych, w którym Zakład
brał udział jako bezpośredni wykonawca i jednocześnie koordynator prac,
był projekt „Narodowego programu ochrony środowiska przyrodniczego do
2010 roku”, opracowany w 1988 r. przez zespół pracowników Instytutu
Ochrony Środowiska oraz Ministerstwa Ochrony Środowiska i Zasobów
Naturalnych. Na wyjątkowość tego programu złożyło się kilka elementów:
• był to pierwszy program działań na rzecz środowiska w Polsce,
któremu nadano tak wysoką, ”narodową” rangę (w ślad za czym
dysponował on np. pokaźnym budżetem, a w jego przygotowanie
było zaangażowanych ponad 40 wiodących placówek naukowobadawczych i biur projektów zajmujących się problematyką
środowiskową w skali kraju; powstało ponad 200 opracowań
studialnym i programowych);
• zastosowano nowoczesne, kompleksowe podejście do środowiska o
20-letnim horyzoncie czasowym.
Program obejmował wszystkie najważniejsze komponenty (powietrze,
wody powierzchniowe i podziemne, gleby i powierzchnię ziemi, zasoby
kopalin, lasy oraz świat roślinny i zwierzęcy). Był on skierowany nie tylko
do wąskiego grona decydentów i ludzi z tzw. branży, ale stał się
przedmiotem szerszej, społecznej dyskusji, doceniając znaczenie, jakie dla
skuteczności działań na rzecz środowiska ma edukacja społeczeństwa i
społeczna świadomość ekologiczna. Wyrazem takiego podejścia było nie
tylko uwzględnienie tych zagadnień w samej treści programu, ale także
sposób ich prezentacji (z szerokim wykorzystaniem różnych form
prezentacji graficznej i języka nietechnicznego) oraz przygotowanie w
ramach projektu specjalnych zeszytów popularyzujących program.
Program utorował drogę kolejnym przedsięwzięciom tego typu,
realizowanym przez Zakład w nowych warunkach ustrojowych po roku
1989. W realiach gospodarki rynkowej były to już przedsięwzięcia o
mniejszym rozmachu, ale konsekwentnie była w nich stosowana formuła
kompleksowego,
międzysektorowego
podejścia
do
środowiska.
Angażowały one interdyscyplinarne zespoły ekspertów z wielu znaczących
w skali kraju placówek badawczych, a także doceniały znaczenie, jakie dla
2
skutecznej realizacji polityki ekologicznej państwa ma podnoszenie wiedzy
i świadomości ekologicznej społeczeństwa. W nowych uwarunkowaniach,
w których polska gospodarka nie była już gospodarką centralnie
planowaną, aspekty te zostały dodatkowo uzupełnione o kolejne, istotne
elementy, takie jak mechanizmy ekonomiczne i rynkowe oraz nowelizacja
obowiązującego prawa. Wśród tych przedsięwzięć trzeba wymienić przede
wszystkim:
• dokument programowy o nazwie „Polityka ekologiczna państwa”
(1990), który uzyskał aprobatę Rady Ministrów, a w 1991 r. Sejmu i
Senatu;
•
„Plan realizacyjny celów krótkoterminowych polityki ekologicznej
państwa na lata 1991-1993” (1991), który był uszczegółowieniem
pierwszej polityki ekologicznej państwa powstałej po przemianach
1989 roku i nawiązującej do ustaleń „podstolika ekologicznego” w
ramach rozmów Okrągłego Stołu;
•
„Nowelizację polityki ekologicznej państwa – projekt II Polityki
ekologicznej państwa” (2000), uznawanej jako pionierski dokument
w krajach o transformującej się gospodarce, uwzględniający zasady
zrównoważonego rozwoju i formułujący potrzebę zbliżenia polityki i
prawa w sferze ochrony środowiska ze standardami przyjmowanymi
w Europie Zachodniej, a także „Program wykonawczy II Polityki
ekologicznej państwa” (2001), które miały za zadanie uwzględnić w
polskiej polityce ekologicznej zmiany, jakie nastąpiły w naszym
kraju po 10 latach rynkowych reform, otwarcia się Polski na świat
oraz rozwoju kontaktów i współpracy z krajami wysokorozwiniętymi;
• „Ochronę środowiska i zrównoważony rozwój” (rozdział XI do
rozszerzonej „Strategii dla Polski”).
Pierwsze projekty wszystkich wymienionych wyżej dokumentów, które po
określonych korektach i uzgodnieniach były prezentowane jako dokumenty
rządowe powstały w Zakładzie Polityki Ekologicznej lub jego pracownicy
odrywali kluczową rolę przy ich powstawaniu. Zakład zawsze był bardzo
blisko „kuchni”, w której ważyła się polityka ekologiczna państwa i
wspomagał resort środowiska zarówno intelektualnie oraz koncepcyjnie,
jak i czysto organizacyjnie.
Nie mniejsza była i jest aktywność Zakładu w zakresie innowacyjnych
rozwiązań dotyczących narzędzi i mechanizmów wspierających praktyczną
realizację podstawowych założeń polityki ekologicznej. Pierwszymi z nich
były projekty wspierające wdrażanie w Polsce systemu ocen oddziaływania
na środowisko, a następnie systemu ocen ryzyka zagrożenia środowiska i
zarządzania ryzykiem środowiskowym, przede wszystkim w kontekście
coraz
intensywniejszego
operowania
w polskiej
gospodarce
niebezpiecznymi substancjami chemicznymi (produkcja i transport). W
dorobku Zakładu odnoszącym się do tych właśnie zagadnień mieszczą się
między innymi:
3
• wskazówki metodyczne wykonywania ocen oddziaływania na
środowisko,
opracowane
w ramach
Centralnego
Programu
Badawczo-Rozwojowego 11.4 „Ochrona Środowiska” w latach 19861990; wytyczne obejmowały:
-
ramowe i kompleksowe wytyczne dotyczące procedury i treści
ocen oddziaływania inwestycji na środowisko wraz z
propozycjami modyfikacji istniejącego prawodawstwa,
-
szczegółowe
wytyczne
dotyczące
wykonywania
ocen
oddziaływania na środowisko inwestycji określonego rodzaju –
np. lotnisk;
• „Wstępna koncepcja wprowadzenia oceny ryzyka zagrożenia
środowiska do programowania i procesów zarządzania” (1990)
• „Wprowadzenie do praktyki krajowej podstawowych procedur prawa
międzynarodowego i dorobku organizacji międzynarodowych w
zakresie zarządzania ryzykiem na szczeblu regionalnym i
zakładowym
dla
potrzeb
przeciwdziałania
nadzwyczajnym
zagrożeniom środowiska…” (1999).
Prace Zakładu dotyczące procedury i treści ocen oddziaływania inwestycji
na środowisko, zrealizowane w ramach CPBR 11.4, umożliwiły określenie
pierwszych wymagań z tego zakresu w polskim prawie - w szczególności w
przepisach wykonawczych do obowiązujących wówczas ustaw: o
planowaniu przestrzennym oraz o ochronie i kształtowaniu środowiska.
Zapoczątkowały one rozwój systemu ocen oddziaływania na środowisko w
Polsce w nawiązaniu do tendencji i osiągnięć z tego zakresu w skali
międzynarodowej, który trwa do dnia dzisiejszego, i który obejmuje
zarówno oceny dla projektów inwestycyjnych jak i wprowadzone później
oceny strategiczne dla planów i programów. Instytut Ochrony Środowiska
nadal uczestniczy w tym rozwoju wykonując szereg konkretnych ocen,
zarówno dla projektów inwestycyjnych (przede wszystkim z zakresu
infrastruktury transportowej), jak i ocen strategicznych dla planów i
programów (wśród tych ostatnich można wymienić między innymi oceny
dla tak znaczących dla kraju programów jak „Narodowe Strategiczne
Ramy Odniesienia na lata 2007-2013” oraz „Program Operacyjny Rozwój
Polski Wschodniej na lata 2007-2013”).
Warto odnotować także, że w Zakładzie od początku jego istnienia
powstawały podwaliny pod kompleksowe lub zintegrowane spojrzenie na
środowisko jako na pewną nierozłączną całość, a więc spojrzenie o
charakterze w pełni ekologicznym.
Ważnym wątkiem polityki ekologicznej państwa była modernizacja
systemu prawnego, w której Zakład uczestniczył w wyniku przygotowania
projektów aktów prawnych w dziedzinie ochrony środowiska lub ich
opiniowania. Znaczącym elementem rozwoju prawa ochrony środowiska
była jego harmonizacja z przepisami Unii Europejskiej. Już na początku lat
4
90. XX w., więc na długo przed podpisaniem Układu Stowarzyszeniowego,
Zakład koordynował analizę porównawczą prawa ochrony środowiska
Wspólnoty Europejskiej z prawem polskim w zakresie problematyki
ochrony przyrody, ochrony
wód
i
powietrza
oraz
zagadnień
gospodarowania odpadami i bezpieczeństwa chemicznego, w tym w sferze
przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska. W celu
szerokiej promocji wymagań międzynarodowych Zakład przygotował do
wydania 9-tomowy przekład przepisów prawnych Wspólnoty Europejskiej
w sferze ochrony środowiska. Została także opracowana wersja
elektroniczna tego zbioru. Pracownicy Zakładu uczestniczyli ponadto w
realizacji projektu PHARE „Opracowanie programu dostosowania prawa
polskiego do prawa Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony środowiska” w
zakresie ochrony powietrza, gospodarowania odpadami i bezpieczeństwa
chemicznego (1997).
Istotnym przedmiotem zainteresowania Zakładu w obszarze narzędzi i
mechanizmów realizacji polityki ekologicznej państwa była i pozostaje
aktywność Polski w dziedzinie ochrony środowiska na arenie
międzynarodowej.
Generalia w zakresie współpracy międzynarodowej w dziedzinie ochrony
środowiska ustalane są na światowych i europejskich konferencjach z
udziałem ministrów, którzy sterują polityką ekologiczną w swoich krajach.
Zakład odgrywał szczególnie ważną rolę w przygotowaniach i wdrażaniu
wyników następujących konferencji:
•
europejskiej konferencji ministrów w Bergen w 1990 r.,
•
ogólnoświatowej konferencji w Rio de Janeiro w 1992 r.,
•
paneuropejskiej konferencji w Lucernie w 1995 r.,
•
konferencji ministrów ochrony środowiska w Sofii w 1995 r.,
W tym ostatnim przypadku przedstawiciel Zakładu reprezentował Polskę w
międzynarodowym
komitecie
organizacyjnym
konferencji.
Zakład
przygotowywał raporty krajowe, wydawał materiały pokonferencyjne, a
jego przedstawiciele brali aktywny udział w pracach delegacji polskiej.
Wiele prac podejmowanych przez Zakład w tej dziedzinie dotyczy
wypełniania zobowiązań Polski wynikających z międzynarodowych umów
w sferze ochrony środowiska, a także członkowstwa w międzynarodowych
organizacjach takich, jak EKG ONZ, OECD i UE (a w latach 80. XX w.
RWPG). Spośród zrealizowanych lub koordynowanych przez Zakład
projektów badawczych należy wymienić (w kolejności chronologicznej):
• „Dokument Narodowy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (…) na
spotkanie KBWE w Sofii poświęcony ochronie środowiska” (1989);
• „Badania, analizy i roczny raport o ochronie środowiska w strefach
przygranicznych i współpracy z krajami ościennymi” (1995);
5
• Krajowy program działań na rzecz ochrony środowiska w Polsce
(wydany pod nazwą National Environmental Action Plan i
zaprezentowany przez polską delegację rządową na Konferencji
Ministrów w Sofii w 1995 r.
• „Program ochrony środowiska dla Europy – informacja dla IV
Paneuropejskiej Konferencji Ministrów „Środowisko dla Europy” o
wdrażaniu programu w Polsce” (1997);
• „Program realizacji zaleceń długofalowego programu ochrony
środowiska dla Europy, uchwalonego na II Konferencji Ministrów w
Sofii” (1997);
• „Drugi raport etapowy o polityce ekologicznej państwa” (dla OECD –
1997);
• „Analiza zgodności z Konstytucją RP konwencji, protokołów i
traktatów międzynarodowych w dziedzinie środowiska, których
Polska jest stroną, sygnatariuszem lub do których zamierza
przystąpić” (1998);
• „Projekt ujednolicenia zakresu informacji dotyczących ochrony
powietrza zbieranych na potrzeby statystyki resortowej i publicznej”
(1999 – praca wykonana wspólnie z Agencją Rynku Energii, mająca
na celu zlikwidowanie istniejących luk i usprawnienie pozyskiwania
informacji dotyczących ochrony powietrza w kontekście potrzeb
związanych z raportowaniem nt. tych zagadnień do organizacji
międzynarodowych oraz do sekretariatów międzynarodowych
konwencji – problem ten do dnia dzisiejszego nie został skutecznie
rozwiązany);
• „Krajowa strategia ograniczenia emisji metali ciężkich” oraz
„Krajowa strategia ograniczenia emisji trwałych zanieczyszczeń
organicznych” (1999) – obie strategie stanowiły element realizacji
przez Polskę obowiązków związanych z podpisaniem protokołów w
sprawie metali ciężkich i w sprawie trwałych zanieczyszczeń
organicznych
do
Konwencji
w
sprawie
transgranicznego
zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości);
• „Analiza zgodności obowiązujących przepisów GATT/WTO oraz
porozumień w sprawie rolnictwa WTO z polskim prawodawstwem z
zakresu ochrony środowiska” (2000);
• „Program redukcji zanieczyszczeń dla substancji z Listy II Dyrektywy
Rady 76/464/EWG” (2003 – praca związana z trwającymi wówczas
negocjacjami w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej i z
koniecznością transpozycji do polskiego systemu prawnego
wymagań prawa wspólnotowego);
• „Plan implementacyjny na lata 2004-2007 dyrektywy Rady
76/464/EWG z dnia 4 maja 1976 r. (…) wraz z tzw. dyrektywamicórkami (…)” (2004);
6
• „Opracowanie projektu raportu dotyczącego realizacji przepisów
dyrektywy Rady 76/464/EWG i jej dyrektyw-córek oraz projektu
raportu dotyczącego dyrektywy 80/68/EWG” (2005);
• „Opracowanie
wzorów
ankiet
dla
pozyskiwania
informacji
niezbędnych do przygotowania raportu z wdrażania przepisów
dyrektywy 76/464/EWG i jej dyrektyw-córek” (2006).
Ze względu na specyfikę Zakładu kilka projektów ma istotne znaczenie nie
tylko dla wywiązania się przez Polskę z przyjętych zobowiązań
międzynarodowych, ale także dla rozwoju mechanizmów wspierających
realizację polityki ekologicznej państwa w kraju. Należy tu wymienić:
• „Prawo ochrony środowiska Wspólnoty Europejskiej” (jako element
przygotowania Polski do członkostwa w UE, które to wydawnictwo
było nie tylko narzędziem ułatwiającym pracę ekpsertom z dziedziny
środowiska, ale stanowiło także element upowszechniania wiedzy w
zakresie wymagań wspólnotowych w dziedzinie ochrony środowiska
oraz o sposobach przeciwdziałania zagrożeniom środowiska w
szerokich kręgach społeczeństwa);
• „Projekt ujednolicenia zakresu informacji dotyczących ochrony
powietrza zbieranych na potrzeby statystyki resortowej i publicznej”
oraz „Opracowanie wzorów ankiet dla pozyskiwania informacji
niezbędnych do przygotowania raportu z wdrażania przepisów
dyrektywy 76/464/EWG i jej dyrektyw-córek” (ujednolicenie zakresu
i zapewnienie kompletności oraz porównywalności danych o
środowisku jest także ważnym czynnikiem wpływającym na jakość
systemu monitorowania i raportowania);
• opracowane projekty strategii, programów redukcji i planów
implementacyjnych (opisane wcześniej), które - niezależnie od
swojego
kontekstu
międzynarodowego
dotyczą
działań
realizowanych na terytorium Polski i stanowią szczególny rodzaj
programów działań wykonawczych, służących realizacji polityki
ekologicznej państwa i przyczyniających się do poprawy stanu
środowiska w Polsce.
Konwencje ekologiczne to ważny mechanizm transferu międzynarodowych
standardów do prawa polskiego i polskiej praktyki realizacji polityki
ekologicznej. Przedstawiciele Zakładu uczestniczyli w negocjowaniu
niektórych z tych umów i reprezentowali Polskę w różnych organach
konwencji Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ, a mianowicie:
1. Konwencji w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na
dalekie odległości z 1979 r. (Konwencja LRTAP) wraz z protokołami
dotyczącymi programu EMEP, związków azotu i siarki, lotnych związków
organicznych, metali ciężkich, trwałych zanieczyszczeń organicznych,
eutrofizacji, zakwaszenia i ozonu przyziemnego;
7
2. Konwencji o ocenach oddziaływania na środowisko z 1991 r., która w
istocie powstała z inicjatywy polskiej na zorganizowanym z Warszawie
w 1987 r. seminarium EKG na temat ocen oddziaływania na
środowisko;
3. Konwencji o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych i jezior
międzynarodowych (Konwencja Wodna) z 1992 r.,
4. Konwencji w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych
(Konwencja Awaryjna) z 1992 r.
W pierwszej ww. konwencji dr Janusz Żurek pełnił funkcję
wiceprzewodniczącego Organu Wykonawczego Konwencji oraz Grupy
Roboczej ds. Strategii i Przeglądów, a w ostatniej przewodniczył
wszystkim konferencjom sygnatariuszy konwencji. Pracownicy Zakładu
uczestniczą w pracach na rzecz implementacji postanowień ww. konwencji
zarówno w formie biernej – przygotowując podstawy merytoryczne dla
delegacji polskiej, jak i w formie czynnej m.in. biorąc bezpośredni udział w
obradach w trakcie spotkań ekspertów organizowanych w kraju i poza
jego granicami.
Problematyką trwałych zanieczyszczeń organicznych Zakład Polityki
Ekologicznej zajmuje się od 1996 r. Reprezentował Polskę w negocjowaniu
nowego protokółu EKG ONZ, sporządził uzasadnienia do jego podpisania,
przygotował udział delegacji polskiej w Konferencji Ministerialnej w Aarhus
(1998), na której Protokół w sprawie trwałych zanieczyszczeń
organicznych do Konwencji w sprawie transgranicznego zanieczyszczania
powietrza na dalekie odległości został przyjęty i podpisany, opracował
projekt Krajowej strategii ochrony środowiska przed trwałymi
zanieczyszczeniami organicznymi, ostatecznie przyjętej przez Radę
Ministrów w 2002 r.
„Ocena możliwości ratyfikacji przez Polskę globalnej Konwencji
Sztokholmskiej w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych”,
wykonana w 2001 r., sfinalizowała 4-letni dorobek Zakładu, na który
składało się reprezentowanie Polski w negocjowaniu Konwencji
Sztokholmskiej (1998-2000), przygotowanie udziału delegacji polskiej w
Konferencji Ministerialnej w Sztokholmie (2001), na której konwencja
została przyjęta, oraz przygotowanie oceny możliwości ratyfikacji tej
konwencji przez Polskę. Jej następstwem było desygnowanie przez
Ministerstwo Środowiska Instytutu jako głównego wykonawcy projektu
GEF (Global Environment Facility) poświęconego implementacji Konwencji
w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych w latach 2002-2004. W
ramach projektu GEF wykonano wiele prac studialnych, pomiarów,
raportów, które stanowiły podstawę do opracowania Krajowego programu
wdrażania Konwencji Sztokholmskiej, zaakceptowanego przez Ministra
Środowiska w 2004 r. Przygotowano także w ramach współpracy z Danią
raport pt. „Redukcja emisji dioksyn z sektora metalurgii w Polsce”. Zakład,
de facto pełniący rolę sekretariatu Konwencji Sztokholmskiej, wykonywał
8
niezbędne analizy i raporty na potrzeby Ministerstwa Środowiska w
zakresie trwałych zanieczyszczeń organicznych, w tym dla Komisji
Europejskiej z wdrażania rozporządzenia 850/2004. Ekspertyzy Zakładu
posłużyły także jako podstawa do ratyfikowania przez Prezydenta RP w
2008 r. globalnej Konwencji w sprawie trwałych zanieczyszczeń
organicznych.
Zakład prowadził działalność uzupełniającą, wspierającą działania na rzecz
środowiska i zrównoważonego rozwoju (m.in. organizował szkolenia i
seminaria, w tym bilateralne (w ramach współpracy z Niemcami, Danią) i
międzynarodowe pod patronatem EKG, OECD i UE. Prowadził punkt
informacyjny o przepisach, zaleceniach i wytycznych Unii Europejskiej,
OECD, EKG ONZ, UNEP, WTO, Banku Światowego i innych organizacji oraz
instytucji międzynarodowych, a także o międzynarodowych konwencjach i
protokołach w dziedzinie środowiska. Uruchomił także 3 popularyzatorskie
serie wydawnicze:
•
„Biblioteka nadzwyczajnych zagrożeń”;
•
„Prawo ochrony środowiska Unii Europejskiej”;
•
„Konwencje międzynarodowe i uchwały organizacji
międzynarodowych”.
W latach 1998-2010 w ramach Zakładu Polityki Ekologicznej działała
Pracownia Modelowania Kompleksowego (PMK). Jej powstanie
wynikało z aktywnego uczestnictwa IOŚ w pracach Grupy Roboczej ds.
Oddziaływań
WGE
Konwencji
w
sprawie
transgranicznego
zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości - zwanej Konwencją
LRTAP. WGE dostarcza informacji na temat stopnia, i geograficznego
zasięgu zdrowotnych i środowiskowych oddziaływań podstawowych
zanieczyszczeń powietrza, a w szczególności siarki, azotu, lotnych
związków organicznych, metali ciężkich, trwałych zanieczyszczeń
organicznych i pyłów zawieszonych. W wyniku działalności jej 6
Międzynarodowych Programów Współpracy – ICP oraz Grupy Zadaniowej
ds. Skutków Zdrowotnych, są identyfikowane i ilościowo opisywane
oddziaływania ww. zanieczyszczeń na zdrowie ludzkie, ekosystemy lądowe
i wodne, uprawy rolne oraz materiały.
Podstawowa działalność Pracowni była adresowana do ICP Modelowania i
Kartowania Ładunków i Poziomów Krytycznych ww. zanieczyszczeń
powietrza względem wspomnianych receptorów. Wynikiem tej działalności
były mapy ładunków krytycznych zakwaszenia i eutrofizacji ekosystemów
lądowych Polski. Mapy te oraz towarzyszące im bazy danych, po agregacji
do map ogólnoeuropejskich, stanowiły naukową podstawę w negocjacjach
dwóch protokółów Konwencji LRTAP, tj. Protokółu w sprawie dalszego
obniżania emisji siarki, podpisanego w Oslo w 1994 roku oraz Protokółu w
sprawie przeciwdziałania zakwaszeniu, eutrofizacji i powstawaniu ozonu
przyziemnego, podpisanego w Göteborgu w 1999 roku.
9
Podstawowym, naukowym narzędziem prac wykonywanych w PMK były
modele matematyczne ilościowo opisujące mechanizmy oddziaływania
zanieczyszczeń powietrza na środowisko. Najważniejszym produktem tej
Pracowni jest zintegrowany model SONOX odwzorowujący numerycznie i
geograficznie procesy na drodze od emisji zanieczyszczeń, ich depozycji
do podłoża, biogeochemicznych zmian wywoływanych w środowisku oraz
zagrożeń z nich wynikających.
Międzynarodowa działalność PMK nie ograniczała się tylko do Konwencji
LRTAP. Z wykorzystaniem wypracowanych technik modelowania
matematycznego i przestrzennego, wykonano dla Ukrainy krajowy model
oceny ekologicznych skutków emisji metali ciężkich.
Prace PMK znalazły liczne zastosowania w skali krajowej. W tym obszarze
wykonano prace badawcze dla Polskich Sieci Energetycznych SA,
dokonano analizy możliwości wykonania przez stronę polską wymagań
Dyrektywy "Pułapowej" UE, wykonano mapy wielkości i zasięgu tła z
transgranicznego napływu zanieczyszczeń powietrza na obszar Polski - na
rzecz wojewódzkich programów naprawczych ochrony powietrza,
dokonano analizy krajowych programów redukcji emisji siarki i azotu z
uwagi na ich efektywność ekologiczną mierzoną wielkością ładunków
krytycznych zakwaszenia i eutrofizacji.
W ramach toczącej się rewizji Protokółu z Göteborga PMK podjęła nowy
kierunek badań koncentrujący się na dynamicznym modelowaniu procesu
rewitalizacji ekosystemów lądowych Polski, jako efektu systematycznego
obniżania wielkości depozycji związków siarki i azotu w okresie ostatnich
lat. W ramach działalności na rzecz WGE, PMK wykonała ok. 40 prac
naukowo-badawczych, a ich wyniki zostały opublikowane w ok. 30
artykułach naukowych. W uznaniu aktywnej roli w działalności Grupy
Roboczej ds. Oddziaływań, dr hab. inż. Wojciech Mill, kierownik PMK,
pełnił w latach 2002-2007 funkcję wiceprzewodniczącego tej Grupy, a
strona polska została uznawana za jedną z najbardziej aktywnych spośród
wszystkich uczestników Grupy Zadaniowej ds. Kartowania Ładunków
Krytycznych.
W latach 1995-2016 w ramach Zakładu Polityki Ekologicznej
funkcjonowała Pracownia Bezpieczeństwa Ekologicznego (PBE),
działająca pod kierunkiem dr. Mieczysława Borysiewicza. Jej celem było
przystosowanie do wdrożeń w warunkach krajowych nowoczesnych
podejść do zagadnień identyfikacji zagrożeń zdrowia i środowiska oraz
ocen ryzyka z w związku z produkcją, przetwarzaniem, transportem,
składowaniem i stosowania substancji chemicznych.
Zrealizowane
w
Pracowni
projekty
dotyczące
oceny
środowiskowego i zarządzania tym ryzykiem miały za zadanie
wykorzystanie w Polsce doświadczeń z tego zakresu stanowiących
dorobek międzynarodowy, wypracowany przede wszystkim w
10
ryzyka
ułatwić
uznany
ramach
Konwencji w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych, a
także w ramach działań OECD i Unii Europejskiej poświęconych tej
problematyce. Ważnym elementem i walorem tych prac było także
dążenie do zharmonizowania i zintegrowania działań mających ograniczać
ryzyko środowiskowe wewnątrz i na zewnątrz obiektów będących
potencjalnym źródłem tego ryzyka (tj. w środowisku pracy i w środowisku
przyrodniczym w otoczeniu tych obiektów).
Prace takie były realizowane m.in. w ramach kolejnych etapów
Strategicznego Programu Rządowego „Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia
człowieka w środowisku pracy”, w których powstało wiele przewodników i
wytycznych metodologicznych. Należy tu wymienić monografie i
opracowania odnoszące się do następujących zagadnień:
•
metod zintegrowanych analiz zagrożeń środowiska i zdrowia ludzi w
oraz zarządzania ryzykiem generowanym przez te zagrożenia w
obszarach przemysłowych,
•
metod identyfikacji i rankingu źródeł zagrożeń ludności i
środowiska związanych z działalnością stacjonarnych instalacji
przemysłowych, szlakami,
•
zasad tworzenia i wdrażania zintegrowanego systemu zarządzania
zdrowiem, bezpieczeństwem i środowiskiem (HSE) na poziomie
zakładu przemysłowego wraz z listami kontrolnymi dla
przeprowadzenia audytów takiego systemu,
•
analiz porównawcza stosowanych w świecie systemów HSE przy
uwzględnieniu ocen ryzyka, wraz z propozycjami dotyczącymi
rozwiązań krajowych w dziedzinie zarządzania ryzykiem, z
uwzględnieniem wykorzystania kryteriów ilościowych w procesach
podejmowania decyzji,
•
propozycji nowelizacji przepisów prawnych odnoszących się do
zarządzania ryzykiem w obszarach przemysłowych.
Ponadto przygotowano zintegrowany zestaw programów komputerowych
wraz z bazą danych do analiz ryzyka zdrowia ludzkiego i środowiska w
obszarach przemysłowych. Zestaw ten obejmuje:
a)
program komputerowy RISK*ASSISTANT, z polskim interfejsem
użytkownika, oryginalnie opracowany w Hampshire Research Institute
w USA. RISK*ASSISTANT jest łatwym w użyciu i mającym duże
możliwości zestawem narzędzi i baz danych, który pozwala ocenić
zagrożenie zdrowia spowodowane substancjami chemicznymi
obecnymi w środowisku;
b)
program komputerowy INDOR do identyfikacji niebezpiecznych
rodzajów działalności gospodarczej na podstawie metody zgrubnych
ocen ryzyka opracowanej w ramach wspólnego programu MAEA,
UNEP, UNIDO i WHO. Program pozwala na:
11
•
obliczenie skutków poważnej awarii na analizowanym obszarze
dla poszczególnych substancji i rodzaju działalności,
•
oszacowanie prawdopodobieństwa poważnej awarii w wypadku
instalacji stałej,
•
oszacowanie prawdopodobieństwa poważnej awarii transportowej
z udziałem niebezpiecznych substancji;
c) system informatyczny SYRENA rejestrowania i analizy danych o
obiektach
niebezpiecznych,
który
umożliwia
kwalifikowanie
wprowadzanych
do
baz
instalacji
jako
bezpiecznych
lub
niebezpiecznych, wg zaimplementowanej procedury wdrażającej
wymagania dyrektywy Seveso II.
W ramach Programu Wieloletniego pn. „Dostosowywanie warunków pracy
w Polsce do standardów Unii Europejskiej” w latach 2002-2003 zespół z
PBE kontynuował zadania badawcze w zakresie podstaw metodycznych
budowy systemu zarządzania bezpieczeństwem chemicznym na szczeblu
krajowym i regionalnym. Podstawowym założeniem prac było
zastosowanie zintegrowanego podejścia do kontroli zagrożeń, ponieważ
środowiska nie można dzielić na oddzielne elementy, gdyż środki służące
ochronie jednego elementu mogą jednocześnie okazać się niekorzystne
dla innego. Podejście takie wymaga integracji analiz zarówno na poziomie
substancji chemicznych, jak i na poziomie różnych elementów środowiska
oraz w całym cyklu życia substancji chemicznej. Prace te realizowane w
tym obszarze przez PBE we współpracy z Centrum Doskonałości UE w
zakresie zarządzania zagrożeniami dla zdrowia środowiska „MANHAZ”
zakończyły się publikacją i opracowaniem użytecznych w warunkach
polskich:
•
wskaźników bezpieczeństwa chemicznego, ułatwiających ocenę
podejmowanych działań, ukierunkowanych na zwiększenie poziomu
bezpieczeństwa;
•
wytycznych, umożliwiających przeprowadzenie zintegrowanych ocen
ryzyka w kontekście ciągłych i awaryjnych emisji niebezpiecznych
substancji chemicznych do środowiska z instalacji przemysłowych;
•
prototypowej wersji komputerowego systemu wspomagania decyzji
SWD-Chem, ułatwiającego zarządzanie zagrożeniami chemicznymi.
Do przygotowania systemu wykorzystano m. in. programy
komputerowe stworzone na potrzeby EPA. System SWD-Chem
umożliwia
szybką
selekcję
istotnych
zagrożeń
(określenie
priorytetów) i ocenę wielkości zagrożeń wybranych receptorów w
ustalonych obszarach ze strony wytypowanych źródeł zagrożeń.
Składa się z dwóch grup oprogramowania:
-
pakietu programów E-FAST, EPI-suite i SADA przeznaczonych
do wspomagania zgrubnych ocen zagrożeń człowieka i
środowiska w wyniku chemicznych uwolnień do środowiska;
12
-
otwartego
środowiska
informatycznego
(MIMS),
umożliwiającego prowadzenie zintegrowanych analiz obiegu
(transport i los) chemikaliów w różnych elementach
środowiska (powietrze, woda, gleba).
Pakiety te mogą wspomagać zarządzanie zagrożeniami
środowiska ze strony substancji chemicznych na szczeblu
krajowym i regionalnym między innymi poprzez realizację
etapów oceny ryzyka środowiskowego (ERA). Mogą również
być wykorzystane przy ocenie cyklu życiowego (LCA), głównie
w części związanej z ocenami wpływu na środowisko i
człowieka;
•
pakietu baz danych dla systemu informatycznego zarządzania
bezpieczeństwem, zawierającej m.in. informacje toksykologiczne
niezbędne do przeprowadzenia oszacowań ryzyka dla zdrowia
człowieka i środowiska. Do jego zasilenia wykorzystano dane zawarte
w amerykańskich systemach (RAIS, IRIS i ECOTOX).
Do sporządzania oceny oddziaływania tras komunikacyjnych na
ludzi i środowisko w wyniku katastrofy transportowe zaadoptowano
zalecenia rządu szwajcarskiego odnośnie ocen ryzyka poważnych awarii,
zawarte w dyrektywie III dotyczącej wdrażania ustawy w sprawie ochrony
przed poważnymi awariami, oraz kryteria ryzyka obowiązujące w Holandii i
zalecane
w
Wielkiej
Brytanii,
opracowując
specjalny
program
komputerowy ORPA, ułatwiający wyliczenie, na podstawie wyznaczonego
algorytmu,
prawdopodobieństwa
wystąpienia
poważnej
katastrofy
transportowej w przeliczeniu na 1 km trasy na rok w zależności od
zakładanych
parametrów
ruchu,
stanowiącego
iloczyn
prawdopodobieństwa wystąpienia określonego scenariusza awaryjnego i
prawdopodobieństwa wystąpienia określonych, poważnych skutków, tj.
a)
utraty życia przez co najmniej 10 osób, lub
b)
zanieczyszczenia wód powierzchniowych (ładunek > 15g/cm2 w
przypadku ropopochodnych i > 5g/cm2 w przypadku substancji
mogących zmienić istotnie jakość wód) na odcinku co najmniej 10
km, w przypadku wód płynących lub na obszarze co najmniej 1km2 w
przypadku jezior i zbiorników wodnych, lub
c)
zagrożenia wód podziemnych (możliwość zanieczyszczenia ujęć wód
podziemnych) wyznaczone poprzez współczynniki przepuszczalności i
grubość nadkładu zalegającego nad warstwą piezometryczną.
Zaadoptowaną
metodykę
wdrożono
przy
sporządzaniu
oceny
oddziaływania trasy NS i autostrady A1 na ludzi i środowisko w wyniku
katastrofy transportowej. Dla analizowanych odcinków tras, dla których
otrzymano prawdopodobieństwo wystąpienia awarii transportowej z
udziałem niebezpiecznych substancji determinującej poważne skutki dla
ludzi powyżej 10-5 (w przeliczeniu na 1km/rok) i/lub determinującej
13
poważne skutki dla środowiska powyżej 4,0 10-5 zalecono zastosowanie
dodatkowych środków technicznych lub/i organizacyjnych w celu
utrzymania
ryzyka
na
poziomie
akceptowalnym,
przy
uzasadnionych/racjonalnych kosztach.
Celem projektu badawczego MNiSzW „System prognozowania stężeń
zanieczyszczeń w powietrzu dla aglomeracji miejskiej SPSZP–Ag” było
opracowanie zintegrowanego systemu obliczania stężeń zanieczyszczeń w
powietrzu w aglomeracji miejskiej, do prognozowania jakości powietrza i
analiz epizodów emisyjnych, uwolnień awaryjnych oraz obliczeń
modelowania transportu zanieczyszczeń obejmujących: ozon, pyły, NOx,
SOx, metale ciężkie i substancje niebezpieczne, z uwzględnieniem
zanieczyszczeń wtórnych i analiz miejsc szczególnych. System SPSZP–Ag
oparto na systemach obliczeniowych jakości powietrza nowej generacji,
rozwijanych dla amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska:
•
CMAQ (Community Multiscale Air Quality) – obliczenia transportu i
przemian zanieczyszczeń w atmosferze;
•
SMOKE (Sparse Matrix Operator Kennel Emission) – inwentaryzacja
źródeł i obliczenia emisji;
a także na mezoskalowych modelach meteorologicznych MM5 (FifthGeneration Mesoscale Meteorological Model) i WRF (Weather Research and
Forecasting);
Przy opracowaniu SPSZP–Ag wykorzystano najnowsze rozwiązania
informatyczne w dziedzinie komputerowych systemów modelowania emisji
oraz transportu i transformacji zanieczyszczeń, a także efektywne
rozwiązania informatyczne w zakresie technik informacji przestrzennej i
integrowania modeli obliczeniowych. Prototypową wersję oprogramowania
SPSZP–Ag wdrożono na klajstrze komputerowym typu Beowulf pod
systemem operacyjnym Linux, z wykorzystaniem przetwarzania
równoległego opartego o pakiet MPI (z ang. Interfejs Transmisji
Wiadomości). Za pomocą SPSZP–Ag przeprowadzono obliczenia
symulacyjne rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w powietrzu dla
wybranych scenariuszy emisyjnych w aglomeracji Warszawy z
wykorzystaniem danych o emisjach udostępnionych przez Mazowiecki
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska.
Ważnym wyzwaniem, przed którym stanęła PBE, było opracowanie w formie
przewodnika, spójnej metodyki ocen zagrożenia zdrowia i środowiska w
przypadku różnych opcji wytwarzania energii, rozpatrywanych w krajowych
planach strategicznych, obejmującego:
• oceny zagrożeń od każdego głównego elementu cykli paliwowych,
• praktyczne metody integrowania cząstkowych ocen zagrożenia dla
otrzymywanych wiarygodnych profili całkowitego zagrożenia od całego
cyklu paliwowego,
14
• metody porównania zagrożeń środowiska i zdrowia człowieka w wyniku
poważnych awarii technologicznych, które mogą wystąpić w rożnych
cyklach wytwarzania energii,
• metody porównania zagrożeń od strony różnych cykli paliwowych,
• metody szacowania kosztów zewnętrznych,
• identyfikację źródeł niepewności otrzymywanych ocen oraz sposoby ich
uwzględniania w procesie porównania wielkości zagrożeń.
Przewodnik stanowi zbiór wytycznych, których informacje są pomocne w
wyborze metod dla przeprowadzenia ocen wpływu różnych opcji
wytwarzania energii elektrycznej na zdrowie i środowisko. W przewodniku
podano zestaw zaleceń i opis:
• kroków, które powinny być przedsięwzięte w celu identyfikacji i
oszacowania wpływu na środowisko i zdrowie wybranej opcji
energetycznej,
• metod dla porównania różnych technologii w kontekście ich wpływu na
zdrowie i środowisko,
• podstawowych modeli ocen zagrożeń.
W celu właściwego zarządzania i wyboru najlepszych opcji kierunków
rozwoju systemów wytwarzania energii i działań ochronnych muszą być
znane skutki dla środowiska produkcji i konsumpcji energii, ponieważ
wszystkie formy wytwarzania elektryczności i oczywiście cały łańcuch
paliwowy, mają wpływ na środowisko (negatywny i/lub pozytywny).
Przewodnik powstał w oparciu o monografię: Międzynarodowej Agencji
Energii Atomowej (IAEA): „Health and Environmental Impacts of
Electricity Generation Systems: Procedures for Comparative Assessment”
(1999),” w której opracowaniu brał udział dr M. Borysewicz w ramach
koordynowanego projektu badawczego IAEA: Comparative Health and
Environmental Risks of Nuclear and Other Energy Systems (1994–1998).
Monografia była wynikiem współpracy ekspertów IAEA, UNNIDO, ULEP i
WHO. Tematyka przewodnika jest bliska pracom i wynikom serii projektów
realizowanych w ramach programu UE ExtenrE (External Costs of Energy)
W ramach prac Grupy ekspertów OECD ds. awarii przemysłowych dr
Borysiewicz brał udział w opracowaniu dwóch monografii:
•
Guiding Principles for Chemical Accident Prevention, Preparedness and
Response (2003),
•
Guidance on Safety Performance Indicators (2003).
W latach 1995-2000 w IOŚ funkcjonował w Zakładzie Polityki Ekologicznej
Regionalny
Ośrodek
Koordynacyjny
Europejskiej
Komisji
Gospodarczej (EKG ONZ) ds. Szkolenia i Ćwiczeń w zakresie Awarii
15
Przemysłowych. Jego misją było okazywanie pomocy metodycznej i
organizacyjnej krajom o transformującej się gospodarce w wypełnieniu
przez te kraje zobowiązań wobec Konwencji EKG ONZ w sprawie
transgranicznych skutków awarii przemysłowych (Konwencja awaryjna),
głównie poprzez przeprowadzanie szkoleń i wymianę informacji, a także
działalność wydawniczą i popularyzatorską.
Do najważniejszych przedsięwzięć Ośrodka należy zaliczyć:
•
realizację, przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej i
Niemiec, projektu na rzecz implementacji Konwencji awaryjnej,
obejmującego opracowanie dla Zakładów Chemicznych S.A. POLICE
studium bezpieczeństwa stokażu amoniaku, planu operacyjnoratowniczego i informacji dla potencjalnie zagrożonej ludności oraz
ogólnych
zasad
przygotowywania
wewnętrznych
planów
operacyjno-ratowniczych,
•
organizację i współorganizację warsztatów i kursów treningowych
(Warszawa 1994, Dębe 1995, Szczecin 1996, Słubice/Polska –
Frankfurt/Niemcy 1999), w których wzięli udział eksperci zarówno z
krajów o transformującej się gospodarce, jak i z krajów
wysokorozwiniętych,
•
współorganizację spotkania roboczego OECD i EKG ONZ w zakresie
reagowania na sytuacje awaryjne (Lapperanta, Finlandia, 1998 r.) i
koordynację udziału strony polskiej i krajów regionu EKG
nienależących do OECD (referaty, tłumaczenia, delegacje),
•
udział w ćwiczeniach COMPROTEX’99 i upowszechnianie
wyników w krajach Europy Środkowej i Wschodniej,
•
wydanie w j. rosyjskim szwajcarskiego rozporządzenia w sprawie
przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska wraz z
wytycznymi (2 zeszyty).
•
uruchomienie nowej serii wydawniczej: Biblioteka Nadzwyczajnych
Zagrożeń, w której wydano między innymi „Przegląd technicznych
środków bezpieczeństwa instalacji procesowych. Listy kontrolne
stosowane w RFN”, „Program APELL. Świadomość zagrożeń i
możliwości przygotowania się na wypadek wystąpienia awarii na
szczeblu lokalnym”.
Przez wiele
zadania:
•
lat
Zakład
Polityki
Ekologicznej
ich
realizował następujące
prowadził prace badawcze, wykonywał ekspertyzy i analizy na
potrzeby wdrażania w Polsce wymagań trzech konwencji EKG ONZ
(Konwencja
w
sprawie
transgranicznych
skutków
awarii
przemysłowych, Konwencja w sprawie ochrony i użytkowania
cieków granicznych i jezior międzynarodowych, Konwencja w
sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie
16
odległości) oraz konwencji globalnej
trwałych zanieczyszczeń organicznych);
(Konwencja
w
sprawie
•
w ramach Prezydencji Polski w Radzie UE wspomagał
przewodniczącego unijnej grupy roboczej WPIEI LRTAP m.in. przy
negocjacji poprawek do Protokołu z Göteborga i stanowiska UE na
sesję Organu Wykonawczego Konwencji LRTAP w 2011 r.;
•
koordynował krajowe prace na rzecz EKG ONZ i UNEP;
•
sporządzał raporty zbiorcze i przejściowe dla OECD w zakresie
polityki ekologicznej, gospodarki odpadami i bezpieczeństwa
chemicznego;
•
uczestniczył w pracach dotyczących harmonizacji polskiego prawa
ochrony środowiska z prawem Unii Europejskiej;
•
pełnił funkcję Krajowego Centrum Koordynacyjnego ds. Programu
Modelowania i Kartowania w ramach Konwencji EKG ONZ w sprawie
transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości.
Aktualna działalność naukowa. Obecnie Zakład Polityki Ekologicznej
specjalizuje się w zagadnieniach:
•
długofalowego planowania w ochronie środowiska, ze szczególnym
uwzględnieniem problematyki ochrony powietrza i wód,
•
kształtowania mechanizmów ekonomicznych i pozaekonomicznych
w polityce ekologicznej i w bezpieczeństwie ekologicznym, w
zagadnieniach
prawa
ochrony
środowiska
oraz
prawa
międzynarodowego w tej dziedzinie,
•
metod, modeli i programów obliczeniowych do diagnozowania i
prognozowania zagrożeń człowieka i środowiska w wyniku uwolnień
substancji niebezpiecznych i do otoczenia oraz do wyznaczania
strategii zapobiegania takim uwolnieniom i/lub minimalizacji ich
skutków.
Działalności badawcza i aplikacyjna Zakładu jest realizowana w ramach
badawczych i sieciowych projektów krajowych i międzynarodowych
(MAEA, UE) oraz zadań na rzecz administracji centralnej, głównie
Ministerstwa Środowiska.
W zakresie problematyki poważnych awarii i bezpieczeństwa
ekologicznego pracownicy Zakładu uczestniczyli w międzynarodowym
konsorcjum realizującym projekty unijne:
•
RIVER SHIELD (2006-2008),
•
CIVILARCH (2008-2010).
Obydwa projekty dotyczyły awaryjnych zagrożeń wód powierzchniowych w
wybranych obszarach zlewni rzek i są współfinansowane przez Unię
Europejską. W przypadku Polski przedmiotem prac było dorzecze rzeki
17
Odry w granicach województwa lubuskiego. Prace ukierunkowane były na
opracowanie:
•
metodyki oceny ryzyka dla wód w przypadku wystąpienia awarii w
zidentyfikowanych
potencjalnych
źródłach
zagrożeń
w
regionie/dorzeczu, zgodnej z powszechnie uznawanymi zaleceniami
Międzynarodowej Komisji ds. Ochrony Łaby,
•
prostych modeli symulacji rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w
rzekach - na podstawie których opracowano program komputerowy
NOMOToT ułatwiający szybkie wyznaczenie stref zagrożeń w
przypadku awaryjnego uwolnienia substancji chemicznych do wód;
•
wytycznych w zakresie planowania przestrzennego w kontekście
postanowień Dyrektywy Seveso II, obejmujących zestaw zaleceń
odnośnie zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia awarii
przemysłowych oraz ograniczenia ich potencjalnego oddziaływania
na środowisko wodne przy wykorzystaniu podejść i narzędzi
planistycznych, które odpowiednio uwzględniają problematykę
ryzyka poważnych awarii przemysłowych w procesie planowania
zagospodarowania terenu. Rozważane zagadnienia obejmują także:
-
podstawowe etapy w procesie ilościowej oceny ryzyka poważnej
awarii,
-
zaawansowane podejście do zarządzania ryzykiem, zalecane
w Wielkiej Brytanii,
-
oceny ryzyka środowiskowego,
-
planowanie przestrzennego w gospodarce wodnej,
-
analizy podejść do planowania przestrzennego w wybranych
krajach.
Ponadto prowadzone były prace nad opracowaniem:
1) „Planu działania w zakresie poprawy zdolności reagowania na awarie w
województwie lubuskim” w odniesieniu do 5 priorytetowych obszarów:
•
zapobieganie awariom przemysłowym i ograniczanie ich skutków,
•
gotowość na zdarzenia awaryjne,
•
reagowanie na awarie z udziałem substancji niebezpiecznych,
•
ochrona wód i uporządkowanie gospodarki ściekowej,
•
informowanie społeczeństwa i podnoszenie poziomu świadomości
społecznej.
2) „Wytycznych najlepszej praktyki”, ukierunkowanych na wzmocnienie sił
i środków, będących w dyspozycji służb związanych z ochroną ludności i
środowiska na wypadek awaryjnego zanieczyszczenia rzek substancjami
chemicznymi, obejmujących trzy moduły dotyczące:
•
efektywnego monitoringu jakości wód powierzchniowych,
•
właściwego i natychmiastowego
w systemie planowania awaryjnego,
18
wdrażania
działań
ujętych
•
postępowania
w
zakresie
stosowania
doraźnych
środków
łagodzących, a w dłuższej perspektywie czasowej – środków
rekultywacyjnych w przypadku uwolnień chemikaliów do rzek.
Realizacja projektów RIVER SHIELD i CIVILARCH obejmowała również
organizację seminariów i szkoleń w zakresie zapobiegania, gotowości i
reagowania
na
zdarzenia
awaryjne
zagrażające
jakości
wód
powierzchniowych oraz działalność popularyzatorską (rezultaty są
sukcesywnie udostępniane na portalu IOŚ). Zakłada się więc, że obydwa
projekty przyczynią się do zwiększenia zdolności służb ratowniczych i
ochrony środowiska włączonych w proces ukierunkowany na ograniczanie
oddziaływania potencjalnych awarii przemysłowych na ludzi i na
środowisko wodne.
W latach 2011-2013 Zakład realizował w konsorcjum 12 instytucji z 8
państw UE projekt THESEIS, sfinansowany w ramach wielostronnych
projektów LEONARDO DA VINCI na rzecz rozwoju innowacji, stanowiących
element programu edukacyjnego Unii Europejskiej „Uczenie się przez całe
życie” . Jego efektem było opracowanie, przetestowanie i upowszechnianie
wśród potencjalnie zainteresowanych osób, pracujących w sektorach
gospodarki związanych z ochroną środowiska (eko-przemysł) modelu
szkoleniowego w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy z
wykorzystaniem możliwości stwarzanych przez wirtualne środowisko
nauczania (e-learning). Model VET-THESEIS jest interaktywną platformą,
w formacie 3D, przedstawiającą modelowy plan oczyszczalni ścieków z
pełnym procesem technologicznym, dostępną on-line w 9 językach
(http://www.theseis-training.eu).
Zakład uczestniczył w Sieci Doskonałości ACCENT (Atmospheric
Composition Change – the European Network of Excellence)
zainicjowanej w ramach 6 Programu Ramowego UE, której celem jest
promowanie wspólnej europejskiej strategii badań nad zrównoważonym
składem atmosfery, stworzenie i utrzymywanie trwałych środków
komunikowania i narzędzi współpracy w obrębie środowisk naukowych
Europy, stwarzanie warunków dla badań oraz optymalizowanie powiązań z
decydentami politycznymi i społeczeństwem.
Wspólny program badawczy ACCENT był podstawą dla rzeczywistej
integracji europejskich działań w zakresie:
• znaczenia aerozoli dla jakości powietrza i klimatu,
• wymiany zanieczyszczeń pomiędzy atmosferą i biosferą,
• transportu i przemiany zanieczyszczeń powietrza
w różnych skalach czasowych i przestrzennych,
• dostosowania badań atmosfery do potrzeb gospodarki
i polityki ekologicznej celem zrównoważenia składu
atmosfery.
19
W celu skoncentrowania się nad tymi obszarami badań i ich sprawnego
przeprowadzenia w skali europejskiej, uruchomione zostały osobne
podprojekty dotyczące:
• oceny stanu i postępu badań w kluczowych obszarach,
• podsumowania i upowszechniania informacji na temat
krajowych programów badawczych,
• organizowania warsztatów dotyczących podstawowych
problemów,
• proponowania i przeprowadzania wspólnych przedsięwzięć
badawczych na poziomie europejskim i międzynarodowym,
•
promocji uzyskanych wyników badań wśród decydentów
i społeczeństwa.
ACCENT utworzył strukturę organizacyjną dla koordynacji i komunikacji
pomiędzy partnerami sieci oraz społecznością badawczą Europy. Jego
efektem była rekonstrukcja europejskich programów badawczych
nad zrównoważonym składem atmosfery, prowadząca do ich trwałej
integracji.
Zakład był krajowym koordynatorem prac w ramach programu ACCENT,
m.in. w zakresie: oceny jakości pomiarów atmosfery, aerozoli oraz jakości
powietrza i klimatu, transportu i przemian zanieczyszczeń, modelowania,
dostępu do informacji i integracji działalności badawczej z polityką
ekologiczną i społeczeństwem. Przedstawiciele Zakładu poza udziałem w
warsztatach i seminariach brali udział w corocznych Zgromadzeniach
Ogólnych programu ACCENT, w tym jedno zorganizowali jego posiedzenie w
Warszawie.
Od początku istnienia Zakład Polityki Ekologicznej wspomaga resort
środowiska, realizując liczne zadania związane z wypełnianiem zobowiązań
wynikających
z
Konwencji
w
sprawie
transgranicznego
zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości (Konwencji
LRTAP) wraz z 8 protokołami, opracowując (obecnie przy wsparciu
Zakładu Stacja Kompleksowego Monitoringu Środowiska „Puszcza
Borecka” i KOBiZE):
•
stosowne
analizy, projekty
stanowisk Polski
i
instrukcji
negocjacyjnych w ramach współpracy prowadzonej na forum EKG
ONZ i UE o tematyce związanej z Konwencją LRTAP,
•
niezbędne raporty z wdrażania Konwencji LRTAP w Polsce oraz
dane, analizy i raporty na potrzeby współpracy Polski z grupami
zadaniowymi i centrami funkcjonującymi w ramach Grupy Roboczej
ds. Strategii i Przeglądów, Organu Sterującego EMEP i Grupy
Roboczej ds. Oddziaływań,
•
niezbędne ekspertyzy krajowe.
20