uprawa pszenicy orkisz

Transkrypt

CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE
ODDZIA£ W RADOMIU
Józef TYBURSKI, Mieczys³aw BABALSKI
UPRAWA
PSZENICY ORKISZ
PORADNIK DLA ROLNIKÓW
Radom 2006
Decyzja Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi Nr HORre-401-245/06
z dnia 10.07.2006 r. w sprawie udzielenia dotacji na dofinansowanie
„Koordynacji doradztwa w zakresie rolnictwa ekologicznego”
ROLNICTWO EKOLOGICZNE
1
CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE
ODDZIA£ W RADOMIU
26-600 Radom, ul. Chorzowska 16/18
Adres internetowy: www.cdr.gov.pl/radom
www.odr.net.pl/rolnictwo_ekologiczne
Adres e-mail: [email protected]
Autor:
Józef TYBURSKI, Mieczys³aw BABALSKI
Zdjêcia:
J.Tyburski, M. Babalski, W. Haraburda, H. Cichowski, Z. Przybylak
Projekt ok³adki:
Danuta Guellard, CDR Radom
@ Copyright by Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddzia³ w Radomiu 2006
ISBN 83-60185-26-3
ISBN 978-83-60185-26-1
Druk: Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddzia³ w Radomiu
ul. Chorzowska 16/18, tel. (0 48) 365 69 00
Nak³ad: 10.000 egz.
2
Spis treści
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Wstêp ................................................................................................................ 4
Rozpowszechnienie uprawy orkiszu w Europie i w Polsce ................................ 4
Morfologia orkiszu .............................................................................................. 6
Walory ¿ywieniowe i w³aœciwoœci technologiczne ............................................. 7
Wymagania siedliskowe .................................................................................... 10
Dobór odmian i nasiennictwo ........................................................................... 10
Charakterystyka agronomiczna orkiszu ozimego ............................................. 11
Plennoœæ i niektóre cechy jakoœciowe odmian ................................................. 12
Uprawa orkiszu .................................................................................................13
9.1. Dobór przedplonu .....................................................................................13
9.2. U¿yŸnianie gleby .....................................................................................16
9.3. Uprawa roli ............................................................................................. 17
9.4. Siew ....................................................................................................... 18
9.5. Pielêgnacja ............................................................................................. 19
9.6. Zbiór ....................................................................................................... 20
9.7. Odplewianie ziarna ................................................................................ 22
10. Przechowalnictwo .............................................................................................. 25
11. Mo¿liwoœci wspó³pracy w uprawie i przetwórstwie orkiszu .............................. 25
12. Podziêkowania ................................................................................................... 25
3
1. Wstęp
Orkisz jest jednym z najstarszych podgatunków pszenicy. Starsze s¹ tylko pszenica jednoziarnowa (samopsza) oraz pszenica dwuziarnowa (p³askurka). Znany by³ ju¿
w epoce kamiennej, czyli od oko³o 7-8 tysiêcy lat przed nasz¹ er¹. By³ podstawowym
zbo¿em w czasach biblijnych oraz w okresie cesarstwa rzymskiego. Przynajmniej od
koñca epoki br¹zu orkisz by³ wa¿n¹ roœlin¹ uprawn¹ w wielu czêœciach Europy.
Na terenie dzisiejszej Polski pierwsze osady rolnicze powsta³y ok. 6 tysiêcy
lat temu. Dane z wykopalisk sprzed 4 – 4,5 tysiêcy lat dowodz¹, i¿ wówczas uprawiano trzy podgatunki pszenic, tj. orkisz, p³askurkê i samopszê, a tak¿e jêczmieñ
i proso. Natomiast uprawa obecnie szeroko rozpowszechnionej pszenicy zwyczajnej ma w Europie krótsz¹ historiê – najprawdopodobniej siêga jakichœ 2 tysiêcy lat.
Jako ciekawostkê mo¿na te¿ podaæ, i¿ szerokie rozpowszechnienie uprawy ¿yta
nast¹pi³o zaledwie kilkaset lat temu – w XII – XV wieku. Okres ten charakteryzowa³
siê oziêbieniem klimatu, zwanym ma³¹ epok¹ lodow¹, co powodowa³o trudnoœci
w zimowaniu pszenic.
2. Rozpowszechnienie uprawy orkiszu
w Europie i w Polsce
W Europie orkisz by³ przez wieki dominuj¹cym zbo¿em uprawianym w rejonach o ch³odnym klimacie: w Skandynawii, w górskich rejonach Niemiec, Szwajcarii
i w Polsce. W niektórych regionach, jeszcze u schy³ku XIX wieku, orkisz by³ bardziej
rozpowszechniony od pszenicy zwyczajnej. Wówczas to na przyk³ad w Badenii-Wirtembergii 72% zbó¿ chlebowych stanowi³ orkisz, a po 14% pszenica zwyczajna i ¿yto. W tym czasie w Polsce orkisz by³ uprawiany ju¿ tylko w rejonach podgórskich.
W Niemczech w 1878 roku powierzchnia uprawy orkiszu wynosi³a 395 tysiêcy ha,
a w roku 1914 spad³a do 249 tysiêcy ha (Baur, 1920). Nawet na pocz¹tku XX wieku
w niektórych rejonach Niemiec oraz Szwajcarii powierzchnia uprawy orkiszu by³a wiêksza ni¿ innych pszenic chlebowych (rys. 1). Ostatecznie orkisz zosta³ jednak wyparty
przez nowoczesne odmiany pszenicy zwyczajnej, gdy¿ daj¹ one wiêksze plony, a przy
tym oszczêdza siê kosztów zwi¹zanych z odplewieniem ziarna.
W ostatnim dwudziestoleciu notuje siê renesans uprawy orkiszu. Jest to bezpoœrednio zwi¹zane z dynamicznym rozwojem rolnictwa ekologicznego oraz docenieniem walorów ¿ywieniowych tego gatunku.
4
Rys. 1. Zmiany w powierzchni zasiewów pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej w Wirtembergii na prze³omie XIX i XX wieku. Źród³o: Beck, 1996.
Wspó³czeœnie orkisz uprawiany jest g³ównie w gospodarstwach ekologicznych w krajach niemieckojêzycznych, ale równie¿ w Belgii, W³oszech, Francji, a od lat 1990tych tak¿e w Czechach, Wêgrzech i na S³owacji. Obecnie powierzchnia uprawy orkiszu wynosi w ca³ej Europie ok. 60 tysiêcy hektarów, i stale roœnie. W ostatnim 20leciu prowadzi siê szereg prac hodowlanych, dziêki czemu wprowadzono do uprawy
kilka nowych odmian orkiszu. Do przoduj¹cych w tym wzglêdzie krajów nale¿¹ Niemcy, Szwajcaria i Belgia. Równie¿ w Polsce w ostatnich latach notowany jest ogromny
wzrost zainteresowania orkiszem zarówno wœród przedstawicieli nauki, rolników ekologicznych jak i konsumentów.
Po raz pierwszy w powojennej Polsce, w 1988 roku, orkisz przywióz³ ze Szwajcarii in¿. Mieczys³aw Babalski, prowadz¹cy gospodarstwo ekologiczne w Pokrzydowie k. Brodnicy. Ta pierwsza próba ponownego wprowadzenia orkiszu do uprawy by³a
jednak nieudana. Kolejn¹ próbê podjêto w 1990 roku - wówczas sprowadzono po
kilka worków trzech odmian orkiszu z Niemiec. Z tych trzech odmian najlepiej sprawdzi³ siê Schwabenkorn. W tym czasie prawie nikt nie by³ orkiszem zainteresowany rolnicy patrzyli nañ podejrzliwie (jak to siaæ, jak to zbieraæ, jak to m³óciæ), a konsumenci te¿ nie bardzo wiedzieli, dlaczego maj¹ za to zbo¿e p³aciæ tak drogo. Dzisiaj sytuacja jest diametralnie ró¿na – popyt wielokrotnie przewy¿sza poda¿. Dlatego te¿ znaczne iloœci orkiszu w jakoœci ekologicznej importowane s¹ z Wêgier i Czech. Wiêkszoœæ
krajowych zbiorów przeznaczana jest na siew, a powierzchnia uprawy z roku na rok
ulega podwojeniu.
5
3. Morfologia orkiszu
Wœród orkiszy wystêpuj¹ formy ozime i jare o bardzo zró¿nicowanym wygl¹dzie. Odmiany ró¿ni¹ siê wysokoœci¹, zabarwieniem s³omy, k³osa i ziarna, a tak¿e
kszta³tem k³osa (s¹ formy oœciste i bezostne). Wspó³czeœnie w uprawie zdecydowanie dominuje forma ozima. Wiêkszoœæ odmian ozimych uprawianych w Europie, charakteryzuje siê d³ugim ŸdŸb³em. Dawne odmiany mierzy³y nawet od 120 do 160 cm,
ale nowe odmiany s¹ ju¿ znacznie krótsze. Najkrótsze z nich s¹ zaledwie o 10cm
wy¿sze od pszenicy zwyczajnej. Z uwagi na d³ugie ŸdŸb³o orkisz jest stosunkowo
podatny na wyleganie. K³os ma twardy, oœcisty lub bezostny, niewym³acaj¹cy siê,
najczêœciej luŸny, z du¿ym przeœwitem pomiêdzy k³oskami (fot.1).
£amliwa osadka k³osowa podczas om³otu rozpada siê na cz³ony. K³oski dwukwiatowe, sk³adaj¹ siê z dwóch twardych plew i czterech plewek, œciœle przylegaj¹ do
ziarniaka, co czyni gatunek ten niewym³acalnym (fot.1). W jednym k³osku mo¿e byæ
jeden ziarniak, najczêœciej s¹ dwa, a bardzo rzadko trzy ziarniaki. U form ozimych
œrednio znajduje siê od 1,7 do 1,9 ziarniaka w k³osku. Ziarniaki s¹ szkliste, barwy od
bia³ej do czerwonej, z wyraŸn¹ bródk¹, o bardzo zró¿nicowanej masie tysi¹ca ziaren:
od 24 do 60 g.
Udzia³ plew w masie k³oska siêga 25 – 32%. Oznacza to, i¿ z plonu brutto, tzn.
z po³amanych fragmentów k³osa wprost ze zbiornika kombajnu zbo¿owego, mo¿emy
uzyskaæ do 70% odplewionego ziarna, czyli plonu netto. W praktyce nie wszystkie
ziarniaki, szczególnie te drobne i chude, udaje siê odplewiæ. Tak wiêc teoretyczna
wydajnoœæ netto (odplewianie rêczne) jest wiêksza od wydajnoœci technologicznej
(odplewianie maszynowe), o kilka do dwudziestu kilku procent. Te ostatnie wartoœci
dotycz¹ marnych plantacji na s³abych glebach.
6
Fot. 1. K³os, k³osek i ziarniaki orkiszu ozimego odmiany Schwabenkorn. Fot. J. Tyburski
4. Walory żywieniowe i właściwości
technologiczne
Wieloletni brak zainteresowania orkiszem spowodowany masow¹ produkcj¹
pszenicy zwyczajnej, wyszed³ temu zbo¿u na dobre. Doba uprzemys³owienia ma bowiem to do siebie, ¿e preferuje wydajnoœæ i nie po raz pierwszy ani ostatni, jakoœæ
ustêpuje iloœci. Orkisz dziêki zapomnieniu opar³ siê zabiegom „uszlachetniaj¹cym”,
maj¹cym na celu ulepszenie jego obrabialnoœci (nadanie cechy wym³acalnoœci), przyswajalnoœci nawozów sztucznych, usprawnienia maszynowej przerabialnoœci itd.
Uwa¿a siê, ¿e orkisz i jego przetwory maj¹ korzystniejsze w³aœciwoœci od¿ywcze ni¿ pszenica zwyczajna. Wysoka zawartoœæ bia³ka w orkiszu - rzêdu 13-17%
jest wynikiem du¿ego udzia³u warstwy aleuronowej ziarniaków. W badaniach prowadzonych w Polsce œrednia zawartoœæ bia³ka u ozimych i jarych form pszenicy orkisz by³a wy¿sza o 30-47 % w porównaniu do pszenicy zwyczajnej. Co wiêcej bia³ko orkiszu charakteryzuje siê wy¿szym stopniem strawnoœci i wy¿sz¹ jakoœci¹ biologiczn¹. Strawnoœæ bia³ka orkiszu przekracza 80%. Wy¿sza jakoœæ bia³ka wyra¿ona zosta³a wy¿szymi wskaŸnikami jego wykorzystania. Równie¿ w czeskich badaniach orkiszy ozimych, œrednia wartoœæ tych wskaŸników by³a wy¿sza w porównaniu do pszenicy zwyczajnej.
7
Zawartoœæ glutenu w m¹ce orkiszowej jest wy¿sza ni¿ w pszenicy zwyczajnej.
Chleb z orkiszu charakteryzuje siê silnym zapachem chlebowym, znakomitym smakiem i d³u¿szym utrzymywaniem œwie¿oœci. Orkisz jest wartoœciowym zbo¿em z uwagi na wysok¹ koncentracjê sk³adników pokarmowych. Miêdzy innymi charakteryzuje
siê wy¿sz¹ zawartoœci¹ t³uszczu na tle innych gatunków pszenicy. Szczególnie wa¿ne s¹ przyjazne dla serca i uk³adu kr¹¿enia nienasycone kwasy t³uszczowe. Miêdzy
innymi w polskich badaniach stwierdzono dwukrotnie wy¿sz¹ zawartoœæ oraz lepsz¹
jakoœæ t³uszczu (zw³aszcza wy¿szy udzia³ jednonienasyconych kwasów t³uszczowych)
w orkiszu ni¿ w pszenicy zwyczajnej. W t³uszczu orkiszu wystêpuje wiêcej fitosteroli.
Dziêki nim orkisz obni¿a poziom cholesterolu we krwi. W badaniach otr¹b orkiszowych zidentyfikowano ponad 20 tych zwi¹zków.
Orkisz zawiera wiêcej witamin rozpuszczalnych w t³uszczach (A, E, D) w porównaniu do pszenicy zwyczajnej. Ponadto aktywnoœæ witaminy E pochodz¹cej z orkiszu jest o 1/3 wiêksza ni¿ z pszenicy zwyczajnej. Poza tym orkisz zawiera wiêcej
witamin z grupy B: B1, B2 oraz PP (B3). Kolejn¹ wa¿n¹ cech¹ w ocenie walorów
¿ywieniowych orkiszu jest zawartoœæ sk³adników mineralnych. Najczêœciej podkreœla
siê wysok¹ zawartoœæ fosforu, ¿elaza i cynku, a tak¿e miedzi, manganu i kobaltu.
Ju¿ œw. Hildegarda z Bingen pisa³a, i¿ osoby uczulone na pokarm z pszenicy
zwyczajnej, toleruj¹ wyroby z orkiszu. Wspó³czesne wyniki obserwacji wskazuj¹, i¿
orkisz mo¿e byæ spo¿ywany przez niektórych chorych na chorobê trzewn¹, czyli celiakiê. Choroba ta wynika z nietolerancji glutenu i najczêœciej wystêpuje u dzieci. Typowymi objawami s¹ biegunki na przemian z zaparciami oraz ogólne wyniszczenie
organizmu. Pomimo sceptycyzmu lekarzy, s¹ liczne udane próby w³¹czenia produktów orkiszowych do diety dzieci chorych na celiakiê. Na pewno nie mo¿na za³o¿yæ, i¿
orkisz bêdzie tolerowany przez wszystkich chorych, ale mo¿na ostro¿nie próbowaæ
w³¹czenia go do diety. Problem w tym, ¿e œcis³e badania nad dopuszczalnoœci¹ w³¹czenia orkiszu, jak równie¿ produktów z samopszy i pszenicy Kamut, nie potwierdzaj¹ jednoznacznie takiej mo¿liwoœci. Miêdzy innymi brak jest potwierdzenia bezpieczeñstwa ich stosowania w testach immunologicznych.
Generalnie orkisz wp³ywa korzystnie na uk³ad trawienny i jest stosowany w dietach leczniczych. „Orkisz jest najlepszym ziarnem zbo¿owym, dzia³a rozgrzewaj¹co
i nat³uszczaj¹co i jest wartoœciowszy i ³agodniejszy ni¿ inne ziarna (…). Orkisz prowadzi do dobrej krwi, daje rozluŸniony charakter i cnotê zadowolenia …” napisa³a
Hildegarda z Bingen – przeorysza klasztoru benedyktynów, mistyczka z XII wieku.
Hildegarda przypisywa³a orkiszowi dzia³anie krwiotwórcze, buduj¹ce miêœnie i rozweselaj¹ce. Zaleca³a, aby spo¿ywaæ go w ka¿dym posi³ku.
Dojrza³y orkisz zawiera znaczne iloœci kwasu krzemowego, który roœlina pobiera z gleb mineralnych. Kwas krzemowy jest wa¿ny dla skóry, w³osów i paznokci, rozjaœnia umys³ wzmacniaj¹c aktywnoœæ mózgu i koncentracjê. Cynk zawarty w orkiszu
jest uznanym terapeutykiem stosowanym w chorobach w¹troby.
Du¿y udzia³ œciœle przylegaj¹cych plew i plewek stwarza co prawda szereg problemów w przetwórstwie, ale ma te¿ i dobre strony. Po pierwsze stanowi¹ one skuteczn¹ ochronê ziarniaka w niekorzystnych warunkach siedliskowych – w wyziêbionej glebie chroni¹ przed patogenami. Grube i sztywne plewy gromadz¹ w sobie po8
zosta³oœci metali ciê¿kich, których koncentracja w ziarnie jest dziêki temu zmniejszona. Plewy maj¹ korzystne dzia³anie ochronne nie tylko przed zanieczyszczeniem
metalami ciê¿kimi, ale i pestycydami, jak lindan czy DDT. W badaniach niemieckich
i austriackich stwierdzono mniejsz¹ kumulacjê tych substancji w ziarnie orkiszu ni¿
w ziarnie pszenicy zwyczajnej. Ponadto plewy chroni¹ ukryte wewn¹trz ziarniaki przed
promieniowaniem radioaktywnym.
Plewy maj¹ te¿ zastosowanie gospodarcze. Wykorzystuje siê je jako paszê
i œció³kê dla zwierz¹t. Plewy s¹ dobrym materia³em wyœció³kowym kurzych gniazd –
ptaki chêtnie na nich siadaj¹, a jajka zapadaj¹ siê w plewach, dziêki temu siê nie
brudz¹ (fot. 2).
Fot. 2. Kura rasy zielonono¿ka kuropatwiana na gnieŸdzie wyœcielonym plewami orkiszu oraz „wy³awianie” jaj z plew. Fot. M. Babalski.
Jajka wybiera siê, czy te¿ raczej wy³awia, z grubej warstwy plew specjaln¹ a¿urow¹ ³opatk¹. Z plew produkuje siê poduszki, nape³nia nimi ko³dry i materace. Uwa¿a
siê, ¿e plewy orkiszowe chroni¹ przed poceniem i zapewniaj¹ dobry sen. Plewy orkiszowe s¹ te¿ dobrym materia³em izolacyjnym.
Z dojrza³ego ziarna orkiszu produkowane s¹ nastêpuj¹ce grupy artyku³ów spo¿ywczych:
- odplewione ziarno, ziarno odplewione i polerowane (tzw. ry¿ orkiszowy), ziarno
pra¿one;
- m¹ka razowa i bia³a, otrêby, p³atki, kasze;
- makarony;
- pieczywo (chleb, bu³ki, pieczywo chrupkie);
- ciastka, wafle;
- kawy;
- piwo, spirytus, wódki.
Jeszcze innym atrybutem pszenicy orkisz jest mo¿liwoœæ wykorzystywania ziarna
w ró¿nych fazach jego dojrza³oœci. „Zielone ziarno”, czyli orkisz zbierany w dojrza³oœci mlecznej, tzn. wówczas, gdy ziarno posiada ju¿ wszystkie sk³adniki od¿ywcze,
a nie jest jeszcze „nalane” skrobi¹, wysuszone bezpoœrednio po zbiorze a nastêpnie
9
odplewione, charakteryzuje siê wysok¹ zawartoœci¹ bia³ka i soli mineralnych. Zielone ziarno
jest zjadane w postaci zup, kotletów, sosów, polewek, puddingów, dodatków do jogurtów
itd. Stosowane jako dodatek do zup przysparza im aromatu. Jest ono chêtnie spo¿ywane
m.in. przez panie dbaj¹ce o zdrow¹ cerê i szczup³¹ sylwetkê, a nawet konie wyœcigowe.
5. Wymagania siedliskowe
Orkisz by³ znany od bardzo dawna i szeroko rozpowszechniony w terenach
górskich, g³ównie w Alpach, dziêki temu, ¿e jest jednym z nielicznych zbó¿, które mo¿na
uprawiaæ na kamienistym pod³o¿u i w surowym klimacie. Chocia¿ w tak trudnych warunkach plonowa³ nisko, to charakteryzowa³ siê odpornoœci¹ na niesprzyjaj¹ce warunki pogodowe i stabiln¹ wydajnoœci¹. Udawa³ siê dobrze nawet na kamienistych
glebach, a¿ do wysokoœci 1500m nad poziom morza. Im wy¿ej w górach zlokalizowane s¹ pola uprawne, tym lepiej wychodzi orkisz w stosunku do pszenicy zwyczajnej.
Wysoko w górach plonuje wy¿ej od pszenicy.
Jednak wspó³czesne odmiany przeznaczone na tereny nizinne maj¹ wysokie wymagania glebowe, podobne do pszenicy zwyczajnej, ale odznaczaj¹ siê mniejszym zapotrzebowaniem na azot. Dziêki temu orkisz mo¿e byæ bez problemu uprawiany w strefach ochrony wód. Na stanowiskach bogatych w azot ³atwo wylega. Orkisz powinien byæ
uprawiany na glebach bêd¹cych w dobrej kulturze, tzn. próchnicznych, zasobnych w sk³adniki pokarmowe, o odczynie zbli¿onym do obojêtnego, odchwaszczonych i biologicznie
aktywnych. Najlepiej uprawiaæ go na glebach klas: II, IIIa i IIIb, IVa i ewentualnie IVb.
Mo¿liwa jest uprawa orkiszu nawet na glebach klasy V, ale wówczas jego wydajnoœæ jest
niewielka, a ponadto narastaj¹ problemy z wy³uskaniem (odplewianiem) ziarna.
6. Dobór odmian i nasiennictwo
Obecnie w uprawie dominuj¹ odmiany ozime. Jak dotychczas w Polsce nie zarejestrowano ani jednej odmiany orkiszu. W gospodarstwach ekologicznych w 2006 roku obsiano co prawda jakieœ 400 ha orkiszem odmiany Schwabenkorn, który pochodzi z rozmno¿enia kilku worków materia³u przekazanego przez rolników niemieckich
w 1990 roku, ale nale¿y uregulowaæ formaln¹ stronê jego uprawy w Polsce.
Od 2004 roku prowadzone s¹ œcis³e badania porównawcze 7 odmian orkiszu
ozimego w Uniwersytecie Warmiñsko-Mazurskim w Olsztynie, a tak¿e obserwacje
rozwoju niektórych odmian wysiewanych na niewielkich powierzchniach w dwóch gospodarstwach ekologicznych. Wstêpne wyniki badañ œcis³ych oraz obserwacji w gospodarstwach, wskazuj¹ na ich przydatnoœæ do uprawy w Polsce oraz wysokie walory technologiczne i ¿ywieniowe.
Wœród tych odmian coraz mniejszy udzia³ notuje jedna z nowszych - Holstenkorn. Cechuj¹ j¹ bardzo dobre w³aœciwoœci wypiekowe, przystosowanie do uprawy na
10
terenach nizinnych, ale niestety ostatnimi laty by³a silnie pora¿ana przez septoriozê
plew i z tego wzglêdu raczej zostanie wycofana z uprawy. Natomiast odmiana Ostro,
o bardzo dobrych w³aœciwoœciach u¿ytkowych, doœæ powszechnie uprawiana jest
w Szwajcarii w rejonach górskich. Na podstawie dotychczas przeprowadzonych obserwacji i badañ na nizinnych obszarach Polski najlepiej rokuj¹ odmiany Franckenkorn, Ceralio, Schwabenspelz, Schwabenkorn, Ostro i Oberkulmer Rothkorn. Oczywiœcie ich wprowadzenie do uprawy na szersz¹ skalê wymaga rejestracji przez Centralny Oœrodek Badania Odmian Roœlin Uprawnych w S³upi Wielkiej. Warunkiem wstêpnym takiej rejestracji jest uzyskanie zgody hodowcy.
W Polsce na niewielk¹ skalê testowane s¹ tak¿e odmiany orkiszu jarego. Rozmno¿enie materia³u siewnego na skalê pó³techniczn¹ oraz testy walorów wypiekowych przeprowadzi³ in¿. Mieczys³aw Babalski. Trzy testowane odmiany wypad³y korzystnie – plonuj¹ nieco ni¿ej od form ozimych, ale odznaczaj¹ siê dobrymi w³aœciwoœciami do przerobu. Te trzy odmiany oraz jeszcze dwie polecane przez prof. Mariana
Wiwarta z UWM w Olsztynie, s¹ godne rejestracji i upowszechnienia.
7. Charakterystyka agronomiczna
orkiszu ozimego
Wiêkszoœæ odmian orkiszu cechuje d³uga s³oma, co jest powodem zwiêkszonej
podatnoœci na wyleganie. Odmiany, u których cecha ta jest szczególnie wyeksponowana, nale¿y uprawiaæ albo na s³abszych glebach, albo po s³abszych przedplonach,
gdy¿ im mniej dostêpnego dla roœlin azotu, tym mniejsze ryzyko wylegania. Najwiêksz¹
podatnoœci¹ na wyleganie charakteryzuje siê odmiana Schwabenkorn, jedna z najwy¿szych, od wielu lat uprawiana w Polsce (fot. 3).
Fot. 3. Orkisz odmiany Schwabenkorn (na drugim planie) jest du¿o wy¿szy od pszenicy zwyczajnej. Fot. W. Haraburda.
11
Odmian¹ wy¿sz¹ od niej jest tylko Oberkulmer Rothkorn (przekracza 110 cm),
znana z bardzo dobrej jakoœci ziarna. Do grona wysokich mo¿na zaliczyæ tak¿e odmianê Ceralio, która mimo wszystko jest dosyæ odporna na wyleganie. WyraŸnie ni¿sze s¹ odmiany Franckenkorn i Ostro - maj¹ nieco ponad 90 cm (fot. 4).
Fot. 4. Porównanie wysokoœci wybranych odmian orkiszu ozimego do pszenicy zwyczajnej odmiany Korweta. Fot. J. Tyburski.
Natomiast do najni¿szych orkiszy ozimych nale¿¹ odmiany Schwanespelz i Holsternkorn. Pierwszej z nich przypisano najmniejsz¹ podatnoœæ na wyleganie. Do odmian
o wysokiej odpornoœci zaliczono równie¿ tê najnowsz¹ - Badengold.
8. Plenność i niektóre cechy
jakościowe odmian
Najwiêkszym potencja³em plonotwórczym charakteryzuje siê najnowsza z zarejestrowanych w Niemczech odmian, tj. Badengold. Wysok¹ plennoœæ przypisano równie¿ odmianom Frankenkorn i Schwabenspelz. Ze wstêpnych doœwiadczeñ i obserwacji prowadzonych w Polsce w rejonach nizinnych wynika, i¿ w naszych warunkach najlepiej plonuje Frankenkorn. Niewiele ustêpuj¹ mu Schwabenspelz oraz Ceralio.
12
9. Uprawa orkiszu
Przez dziesi¹tki lat intensyfikacja agrotechniki prowadzi³a do rugowania orkiszu z pól. Zwiêkszanie jego plonów utrudnia³a sk³onnoœæ do wylegania. Do tego
dochodz¹ dodatkowe nak³ady na uci¹¿liwe odplewianie. Resztki jego zasiewów zachowa³y siê g³ównie dziêki intratnej produkcji zielonego ziarna oraz uprawie na cele
paszowe. Dopiero od jakichœ 20 lat orkisz wraca do ³ask. Dzieje siê tak miêdzy
innymi dlatego, ¿e na nowo odkry³ go ruch rolnictwa ekologicznego. Zbo¿e to ze
swej natury najlepiej nadaje siê do niezbyt intensywnego rolnictwa. Orkiszowi pomóg³ te¿ trend ¿ywienia pe³nowartoœciowego, co by³o dodatkowym impulsem zwiêkszenia powierzchni jego uprawy.
Na pocz¹tku lat 90-tych pilota¿owe badania nad agrotechnik¹ orkiszu w Polsce prowadzi³ dr Jerzy Szymona z Akademii Rolniczej w Lublinie. Dziêki niemu
ukaza³y siê pierwsze zalecenia agrotechniczne w broszurze p.t. „Ekologiczna uprawa pszenicy orkisz” (1996). Wówczas to zainteresowanie orkiszem by³o jednak
niewielkie. Obecnie doœwiadczamy ogromnego wzrostu popytu na to zbo¿e wœród
konsumentów, wobec czego jego krajowa poda¿ do przetwórstwa jest dalece niewystarczaj¹ca. W najbli¿szych latach nie ma te¿ szans, by rodzimy popyt zaspokoiæ importem. Poni¿ej przedstawiono zasady uprawy orkiszu w gospodarstwach
ekologicznych.
9.1. Dobór przedplonu
Niektórzy doradcy twierdz¹, i¿ orkisz w przeciwieñstwie do bardzo wymagaj¹cej pszenicy zwyczajnej, udaje siê nawet po s³abym przedplonie, a wiêc po
zbo¿ach. Nasze badania i obserwacje dowodz¹ jednak czegoœ innego. Wed³ug
naszej opinii orkisz ma równie wysokie wymagania przedplonowe jak pszenica
zwyczajna. Uprawiany po zbo¿ach, a szczególnie po pszenicy zwyczajnej lub jêczmieniu, charakteryzuje siê nisk¹ obsad¹, niedorozwojem roœlin, ma krótkie ŸdŸb³a
oraz k³osy. W konsekwencji plon z takiej plantacji mo¿e siê obni¿yæ nawet o 50%
(fot. 5, tab. 1).
13
Fot. 5. Plantacja produkcyjna orkiszu ozimego odmiany Schwabenkorn: ³an po lewej
- po koniczynie czerwonej, po prawej - po pszenicy jarej. Fot. H. Cichowski.
Planuj¹c p³odozmian nale¿y w pierwszym rzêdzie zadbaæ o odpowiedni dobór
przedplonów dla najbardziej wymagaj¹cych gatunków, w tym orkiszu. Wobec powy¿szego mo¿liwoœæ manewru jest raczej niewielka. Nie mniej jednak przedplon dla orkiszu mo¿e byæ s³abszy na ¿yznych, typowo pszennych glebach. Co wiêcej na takich
glebach s³abszy przedplon mo¿e nas ustrzec przed wyleganiem. Tak wiêc na glebach
klas od I do IIIb, odpowiednimi przedplonami bêd¹: warzywa, ziemniak, burak cukrowy
i pastewny, str¹czkowe na ziarno (groch, bobik, ³ubin bia³y lub w¹skolistny, wyka jara).
Natomiast na glebach s³abszych, klas IVa i IVb, korzystniej jest uprawiaæ orkisz po najsilniejszych przedplonach, tzn. po przedplonach o du¿ej sile nawozowej, jak koniczyna
czerwona, lucerna mieszañcowa, mieszanki motylkowatych wieloletnich z trawami,
pastwiska przemienne. Silny przedplon do pewnego stopnia rekompensuje roœlinie
s³absz¹ glebê. Gdybyœmy mieli siê zdecydowaæ na uprawê orkiszu na glebach s³abszych i po s³abszych przedplonach, np. na kl. IVb po buraku pastewnym, wówczas
nale¿y rekompensowaæ s³absz¹ glebê i s³abszy przedplon stosuj¹c 20 – 25 ton dobrze
roz³o¿onego obornika na 1 ha.
14
Tabela 1.
Reakcja orkiszu ozimego na dobór przedplonu na glebach klasy IIIb – IVa.
Przedplon
Plon brutto, ton k³osków Plon netto, ton wy³uskaz 1 ha
nego ziarna z 1 ha
Koniczyna czerwona
Pszenica jara
4–5
2,4 – 3,5
1,8 – 2,5
0,9 – 1,5
Źród³o: Tyburski 2006.
Uprawa orkiszu po zbo¿ach jest niewskazana. Wyj¹tkowo mo¿na siê na ni¹
zdecydowaæ tylko na ¿yznej glebie (klas I – IIIa), a ponadto, jeœli zastosowano silny
przedprzedplon (np. udan¹ plantacjê koniczyny czerwonej). Dodatkowo musimy pamiêtaæ o koniecznoœci rozdzielenia poprzedzaj¹cego orkisz zbo¿a - np. pszenicy zwyczajnej, owsa, mieszanki jarej - upraw¹ miêdzyplonu, np. gorczyc¹ lub faceli¹. Innymi
s³owy chodzi o nastêpuj¹cy cz³on zmianowania: koniczyna czerwona – pszenica ozima + poplon z gorczycy – orkisz ozimy lub jary. Miêdzyplon nale¿y rozdrobniæ sieczkarni¹ polow¹ na ok. trzy dni przed wykonaniem orki siewnej, a¿eby przesech³ przed
wprowadzeniem do gleby. B³êdem jest przyorywanie „¿ywej”, tzn. wilgotnej biomasy
roœlin, gdy¿ prowadzi to do procesów gnilnych w glebie. Natomiast wysiew orkiszu po
s³abym przedplonie bez odpowiednich dzia³añ kompensuj¹cych (miêdzyplon, nawo¿enie organiczne) na pewno spowoduje zdrobnienie ziarniaków, które wówczas s¹
przyschniête do plew i bardzo trudne do wy³uskania. Podobne negatywne konsekwencje towarzysz¹ uprawie orkiszu na glebach zbyt s³abych, np. na glebach klasy V.
Przyk³adowe p³odozmiany z upraw¹ orkiszu podano w tabeli 2.
Tabela 2.
Miejsce orkiszu w p³odozmianie w zale¿noœci od ¿yznoœci gleby
Gleba bardzo ¿yzna
Gleba ¿yzna
Gleba œrednia
1. Koniczyna czerwona
1. Warzywa
1. Ziemniak
2. Pszenica ozima +
2. Orkisz ozimy +
2. Orkisz ozimy
poplon gorczyca bia³a
ws. koniczyny czerwonej
3. Orkisz ozimy
3. Koniczyna czerwona
3. £ubin w¹skolistny
4. Bobik
4. Pszenica ozima +
4. ¯yto ozime
poplon gorczyca bia³a
5. Orkisz jary +
5. Owies
ws. koniczyny czerwonej
6. Groch
7. Orkisz ozimy
Źród³o: opracowanie w³asne
15
9.2. Użyźnianie gleby
Orkisz mo¿na uprawiaæ na s³abszych glebach, w tym nawet na kamienistych,
ale gliniastych. Chc¹c uzyskaæ zadowalaj¹ce plony, nale¿y pamiêtaæ, i¿ orkisz jest
gatunkiem pszenicy, a wobec tego nale¿y do zbó¿ o najwy¿szych wymaganiach w stosunku do ¿yznoœci gleby. Orkisz najbardziej lubi gleby œrednie lub zwiêz³e, o odczynie
zbli¿onym do obojêtnego, próchniczne, zasobne w sk³adniki pokarmowe. Dlatego te¿
myœl¹c o powodzeniu w uprawie orkiszu, o uzyskiwaniu wysokich plonów nie tylko
brutto (plonów k³osków), ale i netto (odplewionego ziarna), nale¿y roœlinie tej zapewniæ jak najlepsze warunki rozwoju. Szczególn¹ uwagê zwracamy na plon netto – Ÿle
od¿ywione roœliny wydadz¹ chude ziarno, bardzo œciœle przylegaj¹ce do plew, a wobec tego bardzo trudno bêdzie je odplewiæ na ³uszczarce. Wobec tego zamiast 70%
wydatku ziarna czystego, wartoœæ ta mo¿e spaœæ poni¿ej 60%, a ponadto konieczne
bêdzie kilkakrotne przepuszczanie przez ³uszczarkê tych samych k³osków. W sumie
wiêc plony netto ulegn¹ obni¿eniu, a koszty przerobu wzrosn¹.
W rolnictwie ekologicznym prace nad podnoszeniem ¿yznoœci gleby rozpoczynamy od okreœlenia jej odczynu i ewentualnej jego regulacji. Nastêpnie sprawdzamy
zasobnoœæ w sk³adniki pokarmowe. Orkisz potrzebuje bardzo dobrego zaopatrzenia
w potas, wszak ma d³ugie ŸdŸb³a, do których budowy potrzeba g³ównie tego sk³adnika. Uzupe³nienie zasobnoœci gleby w potas mo¿e byæ wskazane po koniczynach i lucernach, gdy¿ gatunki te owszem wzbogacaj¹ glebê w azot i polepszaj¹ jej strukturê,
ale przy wysokich plonach zielonki w dwuletnim okresie u¿ytkowania pobieraj¹ do
600 kg K2O z ha! W dotychczas przeprowadzonych badaniach orkisz reagowa³ te¿
dobrze na uzupe³nienie zasobnoœci w magnez 1.
Najwa¿niejsze znaczenie w nawo¿eniu orkiszu ma dobry przedplon. Dobry, czyli
o wysokiej sile nawozowej w przypadku azotu (motylkowate wieloletnie) oraz korzystnie oddzia³ywuj¹cy na jej sprawnoœæ. Je¿eli przedplon nie gwarantuje odpowiedniego
zaopatrzenia w azot, wówczas musimy go dostarczyæ w nawozach naturalnych. Najlepszym nawozem organicznym dla orkiszu jest dobrze przefermentowany obornik
lub kompost. Nawóz zielony ma równie¿ dobry wp³yw na plonowanie orkiszu. Na bardzo dobrych glebach i po dobrych przedplonach dodatkowe nawo¿enie organiczne
jest zbêdne, a czasem wrêcz niewskazane (mo¿e powodowaæ wyleganie). Aby uzyskaæ zadowalaj¹ce plony orkiszu na s³abszych glebach, nale¿y go uprawiaæ po bardzo dobrych przedplonach oraz dodatkowo nawoziæ.
Bardzo czêsto uprawiamy orkisz po koniczynie czerwonej. In¿. Mieczys³aw
Babalski poleca nastêpuj¹cy sposób przygotowania pola do siewu: „Siej¹c w stanowisku po koniczynie, najlepiej jest j¹ podoraæ na g³êbokoœæ 8 - 10 cm, po czym jak
najszybciej zasiaæ orkisz. Dziêki temu, po ok. 14 dniach nastêpuje rozk³ad podoranej
substancji, co umo¿liwia uruchomienie sk³adników dla nowej roœliny. Miejsca po zamieraj¹cych korzeniach koniczyny wykorzystuje nowo wsiany orkisz. Tak przygoto1
Wiêcej informacji na temat uzupe³niaj¹cego nawo¿enia nawozami mineralnymi w rolnictwie ekologicznym mo¿na znaleŸæ w broszurze J. Tyburskiego „Uzupe³niaj¹ce nawo¿enie potasem i magnezem w rolnictwie ekologicznym”, z 2006 roku.
16
wane pole sprawia, ¿e nie ma problemów z zachwaszczeniem, a roœliny s¹ dobrze
od¿ywione i g³êboko siê korzeni¹. Czêsto po wykonanej orce glebê trzeba doprawiaæ
glebogryzark¹, a najlepiej aktywnym agregatem siewnym. Uwaga: Plantacje koniczyn
najlepiej u¿ytkowaæ jeden rok, poniewa¿ w drugim roku u¿ytkowania przerzedzaj¹
siê, a w konsekwencji zachwaszczaj¹, g³ównie perzem”.
Je¿eli zachodzi potrzeba nawo¿enia pola pod orkisz obornikiem, to powinno
siê go stosowaæ w dawkach od 10 do 25 ton/ha, w zale¿noœci od ¿yznoœci gleby
i mo¿liwoœci gospodarstwa. Obornik stosujemy bezpoœrednio pod orkê siewn¹, p³ytko
mieszaj¹c go z gleb¹, na ok. 10 – 15 cm. Orkisz mo¿na równie¿ nawoziæ kompostem. Dojrza³y kompost stosujemy wczesn¹ wiosn¹, najlepiej na zamarzniêt¹ glebê, aby rozrzutnik z kompostem siê nie zapada³ i nie pozostawi³ na polu kolein.
Dojrza³y kompost mo¿na równie¿ stosowaæ nieco póŸniej, w koñcowym etapie fazy
krzewienia, jeszcze przed bronowaniem, w dawce ok. 5 – 10 ton na ha.
Wczesn¹ wiosn¹ orkisz mo¿na zasilaæ gnojówk¹. Jest to wskazane szczególnie wówczas, gdy przedplon nie by³ zbyt silny i nie zastosowano nawo¿enia
obornikiem, lub jego dawka by³a niewielka. Gnojówka mo¿e pomóc w regeneracji
roœlin po trudnej zimie. Wczesnowiosenne nawo¿enie gnojówk¹ sprzyja krzewieniu oraz „zachêca” roœlinê do wi¹zania wiêkszej liczby k³osków w k³osie. Gnojówkê nale¿y zastosowaæ jak najwczeœniej, gdy tylko warunki polowe (noœnoœæ roli),
na to pozwol¹. Najlepiej nawoziæ jest pod wieczór w dni pochmurne. Stosuje siê
od 5 do 12 m3 gnojówki na ha. Je¿eli tylko pozwala na to stan gleby, to po nawo¿eniu gnojówk¹ rolê nale¿y zabronowaæ.
9.3. Uprawa roli
Termin, zakres i sposób przeprowadzenia zabiegów uprawy roli, zale¿y przede
wszystkim od doboru przedplonu. Bardzo wa¿ny jest okres czasu pomiêdzy zbiorem przedplonu, a siewem orkiszu, a tak¿e stosowane nawo¿enie. Je¿eli zamierzamy wapnowaæ pole, wówczas najlepiej jest zaplanowaæ ten zabieg po mo¿liwie wczeœnie schodz¹cych przedplonach, np. zbo¿owych. Umo¿liwia to wczesne rozsypanie
wapna lub dolomitu, jeszcze na œcierñ, a nastêpnie dobre wymieszanie z gleb¹ w ramach zespo³u upraw po¿niwnych. Nie nale¿y wapnowaæ gleby bezpoœrednio po
motylkowatych, ani wówczas, gdy planujemy nawo¿enie obornikiem. Ewentualne
stosowanie dozwolonych w rolnictwie ekologicznym mineralnych nawozów potasowych, magnezowych czy fosforowych, staramy siê przeprowadziæ równie¿ jak najwczeœniej po zbiorze przedplonu i jak najlepiej wymieszaæ je z gleb¹.
Termin i g³êbokoœæ orki siewnej zale¿y równie¿ g³ównie od przedplonu. Wskazanym jest wykonanie orki siewnej na dwa tygodnie przed terminem siewu orkiszu,
by gleba zd¹¿y³a osi¹œæ. Orzemy raczej p³ytko, chyba ¿e stan gleby wymaga g³êbszego spulchnienia. Tak mo¿e siê zdarzyæ, gdy przedplonem by³ burak cukrowy.
Podczas jego zbioru nastêpuje „zaje¿d¿enie pola”, wobec czego nale¿y, jak na zalecenia rolnictwa ekologicznego zaoraæ g³êbiej, na jakieœ 20cm.
17
9.4. Siew
Dobry, równomierny siew ma du¿e znaczenie dla powodzenia uprawy, szczególnie w przypadku orkiszu, gdzie materia³em siewnym s¹ k³oski, z natury trudne do
wysiania. Bezpoœrednio ze zbiornika kombajnu zbo¿owego otrzymujemy fragmenty
po³amanego k³osa – najczêœciej po 1-2 k³oski. Taki materia³ nie nadaje siê do siewu –
bêdzie siê zapychaæ w siewniku, na polu powstan¹ przepusty, w których bêd¹ silnie
rozwijaæ siê chwasty. Najprostsze przygotowanie materia³u siewnego polega na przewianiu go na wialni. Podczas tej czynnoœci nie tylko odwiewamy nasiona chwastów,
ale oddzielamy wiêksze fragmenty k³osa z osadk¹, dziel¹c je na pojedyncze k³oski.
Termin siewu orkiszu mo¿e byæ póŸniejszy ni¿ pszenicy zwyczajnej. W piœmiennictwie podaje siê daty od po³owy wrzeœnia do pocz¹tku listopada. Generalnie opóŸnione zasiewy s¹ mniej nara¿one na zachwaszczenie, gdy¿ krótszy jest okres od
siewu do jesiennego zakoñczenia wegetacji, w którym chwasty mog¹ wschodziæ
i umocniæ siê przed nastaniem mrozów. Ju¿ od szeregu lat obserwujemy w Polsce
gor¹ce lata i wyd³u¿anie siê wegetacji jesieni¹ (np. rzepaki siane w tradycyjnym terminie, czasami jeszcze zim¹ dochodz¹ do fazy p¹kowania). Wobec tego w pó³nocnej
Polsce polecamy siew orkiszu od 5 do 20 paŸdziernika. W po³udniowej czêœci kraju
mo¿na siaæ nieco póŸniej. Wyj¹tkiem jest odmiana Franckenkorn, która na opóŸniony
o dwa tygodnie siew reaguje spadkiem wydajnoœci ziarna o 5-8%.
Poniewa¿ materia³em siewnym s¹ k³oski, orkisz nale¿y wysiewaæ na znaczn¹
g³êbokoœæ od 3 do 6cm. Im l¿ejsza gleba tym g³êbszy siew, tak by k³oski znalaz³y wystarczaj¹c¹ iloœæ wilgoci do skie³kowania (potrzeba mnóstwa wody na zwil¿enie plew
i plewek). Niektórzy rolnicy ekologiczni, na podstawie w³asnych obserwacji twierdz¹, i¿
korzystniejszy jest jeszcze g³êbszy siew. Nawet k³oski zag³êbione na 10 cm s¹ wstanie
wzejœæ. Przy p³ytkim siewie ziarniaki s¹ nara¿one na wyschniêcie podczas wschodów.
Siew najlepiej wykonaæ siewnikiem przystosowanym do wysiewu ziarna w k³oskach,
tzn. z wa³kami do roœlin gruboziarnistych. Dodatkowo siewnik powinien byæ wyposa¿ony w g³adkie lejki, by k³oski siê nie zapycha³y. Od biedy siew mo¿emy wykonaæ rzutowo:
rêcznie lub rozsiewaczem do nawozów typu „Kos”, „Motyl”, albo innym, a nastêpnie
p³ytko wymieszaæ z gleb¹ kultywatorem lub glebogryzark¹.
W praktyce spotyka siê ró¿ne rozstawy rzêdów orkiszu: od 17 - 19 cm, poprzez
22 cm, a¿ do 24cm. Wiêksza rozstawa korzystnie wp³ywa na jakoœæ ziarna, ale zwiêksza konkurencyjnoœæ chwastów. Mo¿na siê na ni¹ decydowaæ, gdy pola mamy odchwaszczone, lub zamierzamy podj¹æ intensywn¹ walkê mechaniczn¹ z chwastami,
m.in. za pomoc¹ pielnika. Niezbêdnym jest wówczas równe pole, niezbyt zwiêz³a
gleba, a tak¿e wprawne oko w precyzyjnym prowadzeniu ci¹gnika.
Co siê tyczy gêstoœci siewu, to zalecane s¹ ró¿ne wartoœci, pocz¹wszy od 160
- 200 kie³kuj¹cych ziarniaków na 1 m2, a¿ do 250. Materia³em siewnym nie s¹ jednak
odplewione ziarniaki, a k³oski. W okresie póŸnej jesieni, a wiêc wówczas, gdy wysiewamy orkisz, gleba jest zimna i mokra. Du¿a iloœæ wilgoci sprzyja szybkiemu pêcznieniu i wschodom ziarna, ale ch³ody opóŸniaj¹ rozwój wschodz¹cych siewek oraz zwiêkszaj¹ ryzyko infekcji. Uwa¿a siê, i¿ w³aœnie w takich warunkach termiczno-wilgotno18
œciowych, plewy skutecznie ograniczaj¹ infekcje grzybowe. Dziêki nim mniej siewek
wypada z porostu.
W praktyce nie nale¿y wysiewaæ mniej ni¿ 300 – 350 kg k³osków na ha. Regu³¹
jest, ¿e przy zwiêkszonej gêstoœci siewu oriksz s³abiej siê krzewi i wydaje krótsze
k³osy. W sumie jednak plony uzyskiwane w warunkach ma³ego i du¿ego zagêszczenia ³anu orkiszu s¹ do siebie zbli¿one. Gêstszy ³an ma jednak wa¿k¹ zaletê - lepiej
zacienia glebê oraz sam broni siê przed inwazj¹ chwastów, co ma du¿e znaczenie
w przypadku rolnictwa ekologicznego.
Materia³em siewnym orkiszu mog³yby byæ nagie ziarniaki, co zreszt¹ bardzo
u³atwi³oby wysiew, ale … pod warunkiem rêcznego odplewiania. Odplewianie mechaniczne na ³uszczarce jest bardzo drastycznym zabiegiem – bardzo wiele ziarniaków
jest po³amanych, a nawet te wygl¹daj¹ce na ca³e maj¹ szereg „obra¿eñ wewnêtrznych”. Z doœwiadczenia wiemy, i¿ s¹ one na tyle uszkodzone, ¿e w warunkach polowych nawet ziarniaki wygl¹daj¹ce na ca³e, nie s¹ w stanie wykie³kowaæ. W 2005 roku
przeprowadzono eksperyment mikropoletkowy, w którym wysiano dwie odmiany orkiszu ozimego w k³oskach oraz w postaci ziarniaków odplewionych mechanicznie (nagich). Wsiano po 50 k³osków odmian Ostro i Schwabenkorn o œredniej zawartoœci
odpowiednio po 1,8 oraz 1,9 ziaren w k³osku oraz po 100 sztuk odplewionych ziaren.
Ziarno wysiane w k³oskach powschodzi³o bardzo dobrze, a ziarno odplewione mechanicznie nie powschodzi³o w ogóle (tab. 3).
Tabela 3.
Wp³yw mechanicznego odplewienia ziarna na wschody dwóch odmian orkiszu
Materia³ siewny
Odmiana
k³oski
nagie ziarno
wschody
w sztukach
wschody w %
wschody
w sztukach
wschody w %
Ostro
88
98%
0
0
Schwabenkorn
93
98%
0
0
Źród³o: badania w³asne
9.5. Pielęgnacja
Najczêstszym zabiegiem pielêgnacyjnym jest bronowanie. W Polsce, z uwagi
na klimat, rzadko bronuje siê jesieni¹. Generalnie zalecane jest wiosenne bronowanie ostr¹ bron¹, dwukrotnie na krzy¿. Nale¿y staraæ siê z wyczuciem dobraæ termin
bronowania, tak by w nocy nie by³o przymrozków. Bronowanie nie tylko niszczy siewki chwastów oraz wzmaga krzewienie orkiszu. Wa¿nym jego zadaniem jest spulchnienie zle¿a³ej w zimie gleby, a tak¿e przerwanie jej ja³owego parowania. Ponadto
bronowanie, poprzez ograniczenie parowania, przyczynia siê do ogrzania gleby, co
przyspiesza mineralizacjê azotu oraz wegetacjê roœlin. Przed bronowaniem mo¿na
rzutowo wsiaæ wsiewkê, np. koniczyny, a na l¿ejszych glebach seradeli.
19
Jak ju¿ wspomniano w poprzednim podrozdziale, stosuj¹c siew w szerokie
rzêdy, co 22 - 25cm, mo¿na odchwaszczaæ pielnikiem. Warunkiem jest równe pole
bez pochy³oœci, niezakamieniona i niezbyt zwiêz³a gleba. Natomiast na ka¿dym polu,
o ile zajdzie taka potrzeba, nale¿y rêcznie wycinaæ ostro¿nie. Zabieg ten najlepiej
wykonaæ na pocz¹tku p¹kowania. Zbyt póŸne wycinanie pozwoli dojrzeæ nasionom
ostro¿enia i dojdzie do jego rozsiania. Zbyt wczesne umo¿liwi ostro¿eniowi odnowienie siê z korzenia przed koñcem wegetacji orkiszu. Najlepiej jest przycinaæ ostro¿eñ ok. 5cm nad gleb¹. Nie nale¿y go przycinaæ przy samej glebie – stymuluje to
powstanie rozety.
9.6. Zbiór
Termin zbioru orkiszu zale¿y g³ównie od dwóch czynników: przeznaczenia ziarna oraz przebiegu wegetacji. Ziarno orkiszu mo¿e byæ zbierane po uzyskaniu dojrza³oœci pe³nej lub wczeœniej, w fazie dojrza³oœci mlecznej na tzw. zielone ziarno.
Zbiór zielonego ziarna
W piœmiennictwie mo¿na spotkaæ szereg opisów nawi¹zuj¹cych do „wynalezienia” zielonego ziarna. Jednym z pierwszych jest wzmianka o zbiorze orkiszu na
zielone ziarno pochodz¹ca z 1660 roku. Wed³ug niej historia zielonego ziarna jest
nastêpuj¹ca: „Pewnego niezwykle mokrego lata, ca³e zbiory orkiszu by³y zagro¿one.
Wówczas to rolnicy wpadli na pomys³ dosuszania na wpó³ dojrza³ych k³osów w piekarniku, a nastêpnie przez rozcieranie uzyskiwali ziarno. Ziarno to okaza³o siê wspania³ym dodatkiem do zup. By³o ono równie¿ stosowane jako warzywo oraz jako dodatek do miêsa i boczku, a tak¿e w posi³kach jarskich i s³odyczach”.
Wg innego przekazu ideê zbierania orkiszu na zielone ziarno zrodzi³ przypadek. W po³owie XVIII wieku Bawariê nawiedzi³o trudne lato, z gradobiciem. Niedojrza³y orkisz by³ powa¿nie poobijany przez grad, wobec czego najprawdopodobniej nie
osi¹gn¹³by dojrza³oœci pe³nej. Lokalnej spo³ecznoœci grozi³o to g³odem. W tej sytuacji
rolnicy postanowili ratowaæ co siê da. Przyst¹pili do koszenia zielonego jeszcze orkiszu i suszenia go na s³oñcu. Gdy wy³uskano zielony orkisz okaza³o siê, ¿e jest on
znakomitym po¿ywieniem.
Gotowe do przechowania zielone ziarno ma kolor oliwkowy. Dziêki temu, ¿e
orkisz na zielone ziarno zbierany jest wczeœniej, w dojrza³oœci woskowej, jego ziarno
posiada ju¿ wszystkie sk³adniki od¿ywcze, a nie jest jeszcze „nalane” skrobi¹. Takie
ziarno charakteryzuje siê wysok¹ zawartoœci¹ bia³ka i soli mineralnych, a przy tym
nie tuczy. Dzisiaj, tak samo jak w przesz³oœci, zielone ziarno dodawane jest do zup
oraz podawane jako sa³atka do pieczeni. Pozyskiwanie zielonego ziarna, jako produktu specjalnego, by³o gwarantem zachowania uprawy orkiszu w Europie Œrodkowej, w latach kryzysu tej roœliny.
Jak ju¿ wspomniano orkisz na zielone ziarno zbieramy w dojrza³oœci woskowej, tzn. wówczas, gdy ze zgniatanego ziarniaka nie wyp³ywa ju¿ mleczko, jak to ma
miejsce w fazie dojrza³oœci mlecznej (fot. 6). Pamiêtajmy, i¿ dojrza³oœæ woskowa utrzy20
muje siê bardzo krótko, a optymalny moment zbioru przypada na okres od pocz¹tku
do po³owy dojrza³oœci woskowej. Dodatkow¹ trudnoœci¹ jest nierównomierne dojrzewanie ³anu. Mo¿e byæ ono spowodowane zró¿nicowan¹ jakoœci¹ gleby na powierzchni pola, lub nierównoœci¹ terenu (na do³kach zbo¿e dojrzewa póŸniej). Planuj¹c zbiór
orkiszu na zielone ziarno musimy byæ czujni i przegl¹daæ plantacje, by nie przegapiæ
w³aœciwego momentu. Wielkoœæ produkcji zielonego ziarna warunkowana jest przede
wszystkim zapleczem technicznym. Jednorazowo nie mo¿emy skosiæ wiêcej, ni¿ pozwalaj¹ na to urz¹dzenia susz¹ce. Podczas koszenia zielone ziarno ma wysok¹ wilgotnoœæ rzêdu 40-50%, a wobec tego ju¿ po 6 godzinach mog¹ powstaæ przebarwienia ziarna, a nastêpnie dochodzi do zakwaszenia i pleœnienia. Podczas zbioru nale¿y
sprawdziæ czy w³aœciwie wyregulowaliœmy zespó³ m³óc¹cy, by nie dochodzi³o do zgniatania ziarna. Po zbiorze nale¿y jak najszybciej przyst¹piæ do suszenia. Najlepiej suszyæ w urz¹dzeniu zapewniaj¹cym sta³e mieszanie, a wiêc z obracalnym bêbnem,
przy dop³ywie gor¹cego powietrza. Mieszanie nie tylko zwiêksza wydajnoœæ suszenia, ale i zapobiega przypalaniu ziarna. W Niemczech najlepsze gatunkowo zielone
ziarno, o specjalnym aromacie, uzyskuje siê ogrzewaj¹c powietrze do nadmuchu drewnem bukowym. Natomiast w Finlandii powietrze do suszenia zielonego ziarna ogrzewa siê drewnem brzozowym.
Suszenie przebiega w kilku etapach. Najpierw powoli ogrzewa siê ziarno do
temperatury 50-70oC. Zbyt szybkie ogrzewanie mog³oby nadaæ ziarnu brunatn¹ barwê. Po oko³o godzinie temperaturê wdmuchiwanego powietrza podnosi siê do ok.
120-140oC. W takiej temperaturze kontynuujemy proces suszenia przez dwie do trzech
godzin. Kolejnym etapem jest stopniowe wych³adzanie. Przez mniej wiêcej godzinê
utrzymuje siê temperaturê ok. 50oC. Ostatnim etapem jest ch³odzenie, podczas którego nawiewamy coraz ch³odniejsze powietrze stale obracaj¹c bêben suszarni. Jest to
konieczne, by nie dopuœciæ do wtórnego zagrzania siê ziarna.
Fot. 6. K³osy orkiszu dojrza³e do zbioru na zielone ziarno (po lewej) oraz wysuszone,
wy³uskane, zielone ziarno (po prawej). Fot. M. Babalski.
21
Zielone ziarno po dok³adnym wysuszeniu i wystudzeniu mo¿na przez kilka miesiêcy przechowywaæ w k³osach, ale lepiej jest dosyæ szybko je odplewiæ. Ziarno przechowywane w plewkach mo¿e ³atwo ulec zawilgoceniu. Optymalna wilgotnoœæ przechowywania wysuszonych k³osów jest bardzo niska – 12-13%.
Zbiór dojrza³ego ziarna
K³osy orkiszu s¹ ³amliwe, w dojrza³oœci pe³nej ³atwo siê krusz¹ i opadaj¹ na glebê, dlatego nie wolno zanadto zwlekaæ ze zbiorem. Dokonuj¹c zbioru kombajnem zbo¿owym wskazane jest zmniejszenie obrotów motowid³a – mniej k³osów zostanie wówczas od³amana i spadnie na ziemiê. Bardzo wa¿ne jest te¿ ustawienie m³ocarni. Poniewa¿ ziarno zbieramy w k³oskach, razem z plew¹ i plewk¹, sita musz¹ byæ otwarte tak,
a¿eby przez szczeliny wpada³y po³amane k³osy. Ponadto musimy zmniejszyæ nadmuch
– tak jak przy owsie. Jeœli tego zaniedbamy, wiêkszoœæ plonu kombajn wyrzuci razem
ze s³om¹. O ile jest to mo¿liwe lepiej przystêpowaæ do koszenia po po³udniu, gdy k³osy
s¹ bardziej suche. U³atwi to przechowalnictwo oraz odplewianie ziarna.
Wydajnoœæ brutto orkiszu zawiera siê w granicach od 2 ton (marne gleby i s³aby przedplon) do 4-6 ton k³osków (dobre gleby i dobry przedplon). Natomiast wydajnoœæ netto, tzn. ju¿ odplewionego ziarna, zale¿y od jakoœci zbioru i wynosi od 50 do
70% plonu brutto.
9.7. Odplewianie ziarna
W Polsce najlepsz¹ maszyn¹ do wy³uskiwania ziarna z plew i plewek okaza³
siê odpowiednio przerobiony bukownik do koniczyny (fot. 7). Maszyny takie produkowano jeszcze w latach 60-tych. Bukownik jest tani i wydajny, nie gorszy od specjalnie
produkowanych ³uszczarek. Do odplewiania orkiszu siatka na sitach bukownika musi
byæ stalowa i mieæ oczka od 4 do 5 mm (fot. 8). Wydajnoœæ odplewiania zale¿y przede
wszystkim od jakoœci ziarna. W przypadku ziarna chudego wynosi ok. 50kg na godzinê, a gdy ziarno jest grube wzrasta do 100kg na godzinê. Do momentu zu¿ycia sit na
takim urz¹dzeniu mo¿na odplewiæ od 50 ton ziarna chudego do 100 ton ziarna grubego. Tak wiêc jakoœæ gleb przeznaczonych pod uprawê orkiszu oraz si³a nawozowa
przedplonu i ewentualne nawo¿enie, maj¹ ogromny wp³yw na koszty przerobu!
22
Fot. 7. Bukownik dostosowany do odplewiania orkiszu w przetwórni M. Babalskiego –
widok ogólny. Fot. Zb. Przybylak.
Fot. 8. Sita stalowe w bukowniku dostosowanym do odplewiania ziarna orkiszu. Fot.
Zb. Przybylak.
23
Ziarno z plew wydostaæ mo¿emy równie¿ przy pomocy kamieniowego œrutownika. Jego szczelina musi byæ ustawiona na ok. 4 mm, a k³oski przepuszczamy kilkakrotnie, za ka¿dym razem odsiewaj¹c na wialni odplewione ziarna.
Do odplewienia mo¿emy zastosowaæ tak¿e graner i ³uszczarkê. W krajach o du¿ych tradycjach orkiszowych produkowane s¹ specjalne maszyny do odplewienia. Skonstruowane s¹ na zasadzie wirnika, który rzuca k³oski na sito, skutkiem czego ziarniaki
wypadaj¹. S¹ to drogie maszyny, a ich wydajnoœæ nie zawsze jest zadowalaj¹ca.
Wydajnoœæ procesu odplewiania zale¿y przede wszystkim od nalania ziarniaków, czyli ich dorodnoœci, a tak¿e si³y, z jak¹ przylegaj¹ do nich plewy i plewki. Zazwyczaj najdorodniejsze ziarniaki zawi¹zywane s¹ w œrodkowej czêœci k³osa – te
jest naj³atwiej wy³uskaæ. Bardzo wa¿ne znaczenie dla wydajnoœci netto, a wiêc skutecznoœci odplewiania, ma jakoœæ gleby. Wspominaliœmy, ze orkisz mo¿na uprawiaæ
na s³abszych glebach, nawet klasy V. Jednak¿e orkisz jest pszenic¹, a w zwi¹zku
z tym du¿o lepiej siê rozwija na glebach zwiêŸlejszych, gliniastych. Na takich glebach daje nie tylko wiêksze plony, ale i zawi¹zuje dorodniejsze ziarniaki, które ³atwiej
jest wy³uskaæ. Dlatego te¿ wydajnoœæ odplewionego orkiszu uprawianego na s³abych glebach wynosi od 40 do 60%, a uprawianego na glebach mocniejszych dochodzi do 70% plonów brutto (tab. 4). Pewne znaczenie mo¿e mieæ te¿ odmiana,
z uwagi na ró¿nice w sile przylegania plew do ziarniaków, a tak¿e kszta³cie tych
ostatnich. Ponadto wp³yw mo¿e mieæ przedplon i nawo¿enie: im lepsze tym dorodniejsze ziarno i wiêkszy plon netto.
Tabela 4.
Wydajnoœæ netto orkiszu w zale¿noœci od warunków jego uprawy
Jakoœæ gleby
Charakterystyka
ziarniaków
Gleby dobre,
Ziarno dorodne, grube,
co najmniej klasy IVa
³atwe do wy³uskania
Gleby s³abe,
Ziarno poœlednie, œciœle przy-
klas IVb i V
legaj¹ce do plew i plewek
Wydajnoœæ czystego
ziarna z 1 tony k³osków
650 – 700 kg
400 – 600 kg
Źród³o: wieloletnie pomiary M. Babalskiego
Ró¿nica miêdzy wydajnoœci¹ netto (³uskanie rêczne), a wydajnoœci¹ technologiczn¹ (³uskanie maszynowe) jest te¿ cech¹ odmianow¹. W Polsce w normalne lata,
o typowym przebiegu pogody w okresie dojrzewania, bardzo dobr¹ wydajnoœci¹ technologiczn¹ charakteryzuje siê odmiana Holstenkorn, dob¹ wydajnoœci¹ odmiany Oberkulmer Rothkorn, Franckenkorn, Schwabenspelz i Ostro, a najs³absz¹ Ceralio.
24
10. Przechowalnictwo
Ziarno orkiszu jest bardzo wartoœciowe, dlatego te¿ ci¹gn¹ do niego szkodniki
przechowalnicze. Szkodniki schowane w plewach orkiszu czuj¹ siê bezkarne. Prawdziw¹ zmor¹ jest wo³ek zbo¿owy. Je¿eli zamierzamy d³u¿ej przechowywaæ zbo¿a,
musimy jeszcze przed ¿niwami pozbyæ siê szkodników magazynowych. Magazyn
nale¿y dok³adnie wysprz¹taæ i przynajmniej wybieliæ wapnem.
K³oski orkiszu przeznaczone do sk³adowania musz¹ byæ suche. Pamiêtajmy,
¿e udzia³ plew i plewek, które silnie ch³on¹ wilgoæ, wynosi ok. 30%. Jeœli wiêc zebrane
k³oski nie s¹ ca³kiem suche (powy¿ej 15% wilgotnoœci), nale¿y je jak najszybciej dosuszyæ. Zaniechanie tej czynnoœci doprowadzi do zawilgocenia orkiszu i jego pleœnienia. Je¿eli orkisz by³ zachwaszczony, to jeszcze przed suszeniem nale¿y go oczyœciæ
z chwastów. U³atwi to znacz¹co proces dosuszania i obni¿y jego koszty.
11. Możliwości współpracy w uprawie
i przetwórstwie orkiszu
Specyfika orkiszu, jego biologii, uprawy, przetwórstwa i oferty towarowej stwarza szereg okazji do wspó³pracy pomiêdzy zainteresowanymi stronami. Pocz¹tkiem
takiej wspó³pracy mo¿e byæ prowadzenie plantacji nasiennych, czy te¿ przygotowanie k³osków do siewu. Warto jest tak¿e zaopatrzyæ siê w odpowiednio przystosowany
siewnik, który mo¿e s³u¿yæ wielu rolnikom. Wspó³praca niezbêdna jest przy uprawie
na zielone ziarno, tak by efektywnie zorganizowaæ proces jego suszenia. To samo
dotyczy efektywnoœci odplewiania, zarówno zielonego jak i dojrza³ego ziarna.
12. Podziękowania
Autorzy niniejszego opracowania pragn¹ wyraziæ wdziêcznoœæ prof. dr hab. Marianowi Wiwartowi z Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie za podjêcie
wspó³pracy w badaniach nad orkiszami, w szczególnoœci jarymi, a tak¿e za udzielone
wskazówki. Dziêkujemy równie¿ pani dr hab. Katarzynie Majewskiej, z tego samego
Uniwersytetu, za wysi³ki w uzupe³nianiu naszej wiedzy z zakresu przetwórstwa zbó¿,
a pani dr Krystynie ¯uk-Go³aszewskiej za wspó³pracê w badaniach agronomicznych.
25

uprawa pszenicy orkisz

Transkrypt

Podobne dokumenty

Orkisz

Dieta wg św. Hildegardy