Neurologia 1-2006.qxd

ARTYKU£ ORYGINALNY/ORIGINAL PAPER
Ocena dostêpnoœci wczesnej kompleksowej rehabilitacji poudarowej w Polsce
An evaluation of the accessibility of early post-stroke comprehensive rehabilitation in Poland
Anna Cz³onkowska1, 2, Iwona Sarzyñska-D³ugosz1, Maciej Krawczyk1
1II Klinika Neurologii, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
2Katedra i Zak³ad Farmakologii Doœwiadczalnej i Klinicznej, Akademia Medyczna w Warszawie
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1: 10–15
Streszczenie
Abstract
Wstêp i cel pracy: Zgodnie z rekomendacjami Europejskiej Inicjatywy Udarowej (EUSI) ka¿dy pacjent z udarem powinien mieæ zapewnion¹ rehabilitacjê dostosowan¹
do indywidualnych potrzeb chorego. Celem naszego badania by³a ocena dostêpnoœci wczesnej kompleksowej rehabilitacji poudarowej na oddzia³ach neurologicznych i rehabilitacyjnych w Polsce.
Materia³ i metody: Opracowano i wys³ano 2 kwestionariusze
oceniaj¹ce oddzia³y neurologii i rehabilitacji lecz¹ce i prowadz¹ce wczesn¹ rehabilitacjê pacjentów po udarze mózgu.
W zale¿noœci od sposobu prowadzonej rehabilitacji oddzia³y
neurologii i rehabilitacji podzielono na 5 klas: A – prowadz¹ce kompleksow¹ rehabilitacjê (kinezyterapia – 60 min/dzieñ,
terapia mowy – 30 min/5 dni w tygodniu, rehabilitacja innych
zaburzeñ funkcji poznawczych – 30 min/5 dni w tygodniu
oraz kinezyterapia grupowa na oddzia³ach rehabilitacji), B –
wszystkie grupy dzia³añ, w mniejszym wymiarze czasowym,
C – kinezyterapia i rehabilitacja zaburzeñ mowy, D – kinezyterapia i rehabilitacja zaburzeñ innych funkcji poznawczych,
E – kinezyterapia, oraz wyodrêbniono oddzia³y neurologii
bez wyszkolonego personelu prowadz¹cego rehabilitacjê.
Wyniki: Otrzymano odpowiedŸ od 191 z 215 oddzia³ów
neurologicznych (88,8%). Wed³ug klasyfikacji: 26 to oddzia³y klasy A, 38 klasy B, 50 klasy C, 2 klasy D, 73 klasy E oraz
2 oddzia³y bez wyszkolonego personelu prowadz¹cego rehabilitacjê. Otrzymano ankiety od 115 ze 172 oddzia³ów rehabilitacyjnych (66,9%). Wed³ug klasyfikacji: 11 to oddzia³y
Background and purpose: According to the European
Stroke Initiative recommendations every stroke patient
should undergo rehabilitation; its program should be
tailored according to the individual needs of the patient.
The aim of our study was to evaluate the accessibility of
comprehensive early stroke rehabilitation at neurological
departments in Poland.
Materials and methods: We have sent a questionnaire
evaluating neurological and rehabilitation departments in
Poland, where stroke patients are treated and undergo early
rehabilitation. We divided them into 5 categories – classes
from A to F: class A – having comprehensive rehabilitation
(kinesitherapy minimum 60 minutes/day, speech therapy
minimum 30 minutes for 5 days a week and rehabilitation of
other cognitive impairments and group kinesitherapy at
rehabilitation departments); B – having the possibility of all
types of therapy, but is done less frequently; C – kinesitherapy
and speech therapy; D – kinesitherapy and cognitive
rehabilitation; E – only kinesitherapy. We also separated
neurological departments without trained rehabilitation staff.
Results: We obtained responses from 191 of 215 (88.8%)
neurological departments. According to criteria: 26 class A,
38 class B, 50 class C, 2 class D, 73 class E, 2 without
specialized rehabilitation staff. We received filled
questionnaires from 115 of 172 (66.9%) rehabilitation
departments. According to criteria: 11 class A, 31 class B, 28
class C, 4 class D and 41 class E.
Adres do korespondencji: prof. dr hab. med. Anna Cz³onkowska, II Klinika Neurologii, Instytut Psychiatrii i Neurologii, ul. Sobieskiego 9,
02-957 Warszawa, tel. +48 22 842 76 83, faks +48 22 842 40 23; e-mail: [email protected]
Pracê otrzymano: 21.07.2005; przyjêto do druku: 17.11.2005
10
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1
Kompleksowa rehabilitacja poudarowa w Polsce
klasy A, 31 klasy B, 28 klasy C, 4 klasy D oraz 41 klasy E.
Wnioski: Tylko w 14% oddzia³ów neurologicznych oraz
10% oddzia³ów rehabilitacyjnych stosowana jest wczesna
kompleksowa rehabilitacja poudarowa. Poprawa w zakresie
dostêpnoœci do kompleksowej rehabilitacji w Polsce jest niezbêdna do zmniejszenia liczby osób niepe³nosprawnych
wœród pacjentów po przebytym udarze.
Conclusion: Only 14% of all neurological departments and
10% of rehabilitation departments administered comprehensive
early stroke rehabilitation in Poland. Improvement of
comprehensive rehabilitation accessibility in Poland is necessary
for lowering the number of disabled post-stroke patients.
Key words: stroke, post-stroke rehabilitation, classification.
S³owa kluczowe: udar, rehabilitacja poudarowa, klasyfikacja.
Wstêp
Udar mózgu stanowi¹cy jedn¹ z g³ównych chorób
uk³adu sercowo-naczyniowego jest trzeci¹ przyczyn¹
zgonów w krajach rozwiniêtych ekonomicznie, a w krajach rozwijaj¹cych siê drug¹ oraz g³ówn¹ przyczyn¹ niesprawnoœci w populacji osób doros³ych [1]. W grupie
chorych po przebytym udarze, po 6 mies. od udaru
u 48% utrzymuje siê niedow³ad po³owiczy, 22% nie
chodzi samodzielnie, 24–53% wymaga pomocy w czynnoœciach dnia codziennego, 12–18% ma afatyczne zaburzenia mowy, zaœ u 32% wystêpuj¹ objawy depresji
[2,3]. Celem poprawy jakoœci ¿ycia osób, które udar
prze¿y³y, coraz szerzej stosuje siê metody profilaktyki,
zarówno pierwotnej, jak i wtórnej oraz wprowadza siê
zmiany organizacyjne systemu leczenia chorych z udarem, w szczególnoœci d¹¿y siê do poprawy procesu diagnostycznego i leczniczego chorych z udarem oraz w³aœciwej, wczesnej rehabilitacji tych chorych [4–6].
Œwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje
rehabilitacjê jako kompleksowe postêpowanie w stosunku do osób niepe³nosprawnych fizycznie lub psychicznie (na skutek wad wrodzonych, chorób i urazów) maj¹ce na celu przywrócenie pe³nej lub mo¿liwej
do osi¹gniêcia sprawnoœci fizycznej i psychicznej,
zdolnoœci do pracy, zarobkowania i brania czynnego
udzia³u w ¿yciu spo³ecznym [7]. Tak definiowana rehabilitacja wymaga stworzenia interdyscyplinarnego
zespo³u rehabilitacyjnego, sk³adaj¹cego siê z lekarza
neurologa i specjalisty rehabilitacji medycznej, fizjoterapeuty, logopedy, neuropsychologa, a tak¿e terapeuty
zajêciowego, pracownika socjalnego i pielêgniarki (ze
znajomoœci¹ tematyki rehabilitacji). Zespó³ powinien
wspó³pracowaæ w zale¿noœci od potrzeb z konsultantami z innych dziedzin (np. ortoped¹, psychiatr¹, urologiem, kardiologiem, internist¹) [8]. Lekarz kieruj¹cy
zespo³em terapeutycznym definiuje zaburzenia neurologiczne stwierdzane u chorych, jest odpowiedzialny
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1
za koordynacjê pracy zespo³u, ustala realne cele rehabilitacji, zapewnia opiekê lekarsk¹, szczególnie w celu
zapobiegania i leczenia powik³añ wynikaj¹cych z niesprawnoœci i unieruchomienia [9]. Rol¹ fizjoterapeuty
jest d¹¿enie do uzyskania maksymalnej poprawy
sprawnoœci ruchowej, zdolnoœci do samodzielnego poruszania siê i redukcji wzmo¿onego napiêcia miêœniowego. Fizjoterapia obejmuje leczenie ruchem (kinezyterapiê), zabiegi fizykalne (fizykoterapiê) i masa¿. Deficyty ruchowe s¹ niwelowane przez leczenie ruchem
przy czynnym udziale pacjenta, jeœli jest to mo¿liwe
lub w sposób bierny w przypadku chorych nieprzytomnych lub w ciê¿kim stanie ogólnym [10]. Logopeda charakteryzuje i leczy zaburzenia funkcji mowy
oraz dysfagiê [9]. Neuropsycholog definiuje problemy poznawcze i zaburzenia emocjonalne oraz stymuluje i monitoruje poprawê w zakresie tych funkcji. Rehabilitacja pacjentów z zaburzeniami funkcji poznawczych (rehabilitacja kognitywna) powinna obejmowaæ
usprawnianie: funkcji jêzykowych (mowy – terapia
afazji, czytanie, pisanie, liczenie), uwagi, spostrzegania, pamiêci, myœlenia, zdolnoœci przestrzennych
i konstrukcyjnych oraz funkcji wykonawczych
[11,12]. Terapeuta zajêciowy ma za zadanie naukê
niezale¿noœci w wykonywaniu przez pacjenta czynnoœci dnia codziennego (ubierania, toalety, przygotowywania posi³ków, jedzenia, przyjmowania leków), zaœ
pielêgniarka nale¿¹ca do zespo³u rehabilitacyjnego –
poza zabezpieczaniem typowej opieki pielêgniarskiej –
stymuluje wykorzystywanie przez pacjenta umiejêtnoœci uzyskanych podczas terapii w codziennych czynnoœciach oraz bierze udzia³ w terapii zaburzeñ czynnoœci
zwieraczy. Pracownik socjalny uzupe³nia plan wypisu,
troszczy siê o warunki socjalno-bytowe pacjenta [9].
Celem naszej pracy by³a ocena dostêpnoœci do
wczesnej kompleksowej rehabilitacji poudarowej
w Polsce oraz okreœlenie elementów wymagaj¹cych po-
11
Anna Cz³onkowska, Iwona Sarzyñska-D³ugosz, Maciej Krawczyk
prawy w strukturze i organizacji istniej¹cych oddzia³ów neurologicznych oraz rehabilitacyjnych zajmuj¹cych siê usprawnianiem pacjentów po udarze mózgu.
Materia³ i metody
W celu oceny dostêpnoœci i sposobu prowadzenia
rehabilitacji poudarowej w Polsce opracowano dwa
kwestionariusze pytañ oceniaj¹ce strukturê i wyposa¿enie oddzia³ów neurologicznych i rehabilitacyjnych
oraz rodzaj, czêstotliwoœæ i czas trwania zajêæ rehabilitacji prowadzonych na tych oddzia³ach. W ankietach
zawarto pytania dotycz¹ce zarówno ca³ego szpitala (liczebnoœæ populacji objêtej bezpoœrednio opiek¹, typ
szpitala – kliniczny, wojewódzki, miejski i inne, liczba
chorych hospitalizowanych rocznie w szpitalu), jak
równie¿ oddzia³u neurologicznego/rehabilitacyjnego
(personel, sposób prowadzenia i czas trwania zajêæ rehabilitacyjnych, wyposa¿enie oddzia³u w sprzêt rehabilitacyjny, liczba hospitalizowanych chorych z udarem
mózgu itp.). Ankiety rozes³ano do wszystkich oddzia³ów neurologicznych oraz oddzia³ów rehabilitacyjnych
przyjmuj¹cych pacjentów po przebytym udarze mózgu celem wczesnej rehabilitacji poudarowej na terenie
ca³ego kraju w 2004 r. Sprawdzono wszystkie nades³ane ankiety, w przypadku w¹tpliwoœci przeprowadzano
weryfikacjê telefoniczn¹. Przygotowano i uzupe³niono
komputerowe bazy danych na podstawie informacji
uzyskanych dziêki wype³nionym kwestionariuszom.
Przeprowadzono analizê uzyskanych danych.
Kompleksow¹ rehabilitacjê na oddziale neurologii,
prowadzon¹ przez wykwalifikowany personel, zdefiniowano – opieraj¹c siê na wytycznych opracowanych
przez zespó³ ekspertów Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu [13] – jako zajêcia
obejmuj¹ce:
a) kinezyterapiê – minimum 60 min/dobê,
b) rehabilitacjê zaburzeñ mowy – minimum 30 min,
5 razy w tyg.,
c) rehabilitacjê zaburzeñ innych funkcji behawioralno-poznawczych (tj. uwagi, spostrzegania, pamiêci,
myœlenia, zdolnoœci przestrzennych i konstrukcyjnych, funkcji wykonawczych – organizowania
i kontroli ka¿dej z³o¿onej aktywnoœci poznawczo-emocjonalnej) – minimum 30 min, 5 razy w tyg.
Kompleksowa rehabilitacja na oddziale rehabilitacji
prowadzona przez wykwalifikowany personel obejmu-
12
je wszystkie dzia³ania, prowadzone na oddziale neurologii oraz dodatkowo kinezyterapiê grupow¹.
Oddzia³y neurologiczne i rehabilitacyjne podzieliliœmy na 5 klas w zale¿noœci od rodzaju, czêstotliwoœci
i czasu trwania zajêæ rehabilitacji prowadzonych na
tych oddzia³ach:
A. Prowadz¹ce rutynowo kompleksow¹ rehabilitacjê.
B. Prowadz¹ce rehabilitacjê obejmuj¹c¹ wszystkie
3 grupy dzia³añ, lecz w mniejszym wymiarze czasowym (krócej lub rzadziej).
C. Prowadz¹ce kinezyterapiê i rehabilitacjê zaburzeñ
mowy.
D. Prowadz¹ce kinezyterapiê i rehabilitacjê zaburzeñ
innych funkcji behawioralno-poznawczych.
E. Prowadz¹ce wy³¹cznie kinezyterapiê.
Wœród oddzia³ów neurologii wyodrêbniono dodatkowo oddzia³y, które nie prowadz¹ rehabilitacji
poudarowej ze wzglêdu na brak wykwalifikowanych
terapeutów.
Wyniki
Otrzymano wype³nione ankiety od ordynatorów
191 z 215 oddzia³ów neurologicznych (88,8%). Wed³ug zastosowanej klasyfikacji: 26 z nich (14%) to oddzia³y neurologiczne klasy A, 38 (20%) – oddzia³y
klasy B, 50 (26%) – oddzia³y klasy C, 2 (1%) – oddzia³y klasy D oraz 73 (38%) – oddzia³y klasy E. Pozosta³e 2 oddzia³y (1%) nie prowadz¹ rehabilitacji poudarowej ze wzglêdu na brak wykwalifikowanej kadry.
Sposób prowadzenia rehabilitacji na oddzia³ach neurologicznych w poszczególnych województwach przedstawiono w tab. 1.
Na podstawie listów od ordynatorów oddzia³ów
neurologicznych oraz konsultantów wojewódzkich
w dziedzinie neurologii i rehabilitacji medycznej stworzono listê 172 oddzia³ów rehabilitacji, przyjmuj¹cych
pacjentów po przebytym udarze mózgu celem wczesnej rehabilitacji poudarowej. Otrzymano wype³nione
ankiety od ordynatorów 115 oddzia³ów rehabilitacyjnych (66,9%). Wed³ug zastosowanej klasyfikacji:
11 z nich (10%) to oddzia³y rehabilitacyjne klasy A,
31 (27%) – oddzia³y klasy B, 28 (25%) – oddzia³y klasy C, 4 (3%) – oddzia³y klasy D oraz 41 (36%) – oddzia³y klasy E. Sposób prowadzenia rehabilitacji na
oddzia³ach rehabilitacyjnych w poszczególnych województwach przedstawiono w tab. 1.
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1
Kompleksowa rehabilitacja poudarowa w Polsce
Tabela 1. Dostêpnoœæ rehabilitacji na oddzia³ach neurologicznych i rehabilitacyjnych na terenie Polski
Table 1. Accessibility of rehabilitation at neurological and rehabilitation departments in Poland
Województwo/Province
Oddzia³y neurologii/ Neurological departments
Oddzia³y rehabilitacji/ Rehabilitation departments
N wys³anych/N otrzymanych ankiet
N sent /N received questionnaires
N wys³anych/N otrzymanych ankiet
N sent /N received questionnaires
dolnoœl¹skie
14/14 (B – 3, C – 2, E – 9)
19/12 (B – 1, C – 4, D – 3, E – 4)
kujawsko-pomorskie
10/10 (A – 2, B – 1, C – 2, E – 5)
6/4 (C – 1, E – 3)
lubelskie
19/15 (A – 4, B – 1, C – 3, D – 1, E – 5, brak rehabilitacji – 1)
12/9 (A – 3, B – 3, C – 2, E – 1)
lubuskie
8/7 (A – 1, B – 1, C – 3, E – 2)
7/3 (B – 1, C – 1, E – 1)
³ódzkie
14/11 (B – 2, C – 2, E – 7)
15/11 (B – 1, C – 3, E – 7)
ma³opolskie
17/14 (B – 3, C – 4, E – 7)
8/5 (B – 2, C – 1, E – 2)
mazowieckie
26/23 (A – 7, B – 4, C – 10, E – 2)
16/13 (A – 3, B – 4, C – 3, E – 3)
opolskie
6/6 (B – 2, E – 4)
3/2 (B – 1, E – 1)
podkarpackie
14/12 (A – 2, B – 3, C – 1, E – 6)
12/11 (A – 1, B – 3, C – 1, D – 1, E – 5)
podlaskie
6/6 (B – 2, C – 3, E – 1)
5/1 (B –1)
pomorskie
10/9 (A – 4, B – 2, E – 3)
3/1 (B – 1)
œl¹skie
36/33 (A – 2, B – 5, C – 9, D – 1, E – 16)
29/21 (A – 1, B – 9, C – 3, E – 8)
œwiêtokrzyskie
8/8 (A – 1, B – 4, C – 1, E – 1, brak rehabilitacji – 1)
6/4 (C – 3, E – 1)
warmiñsko-mazurskie
7/7 (B – 1, C – 4, E – 2)
10/6 (A – 2, B – 1, C – 1, E – 2)
wielkopolskie
14/12 (A – 3, B – 4, C – 3, E – 2)
15/8 (A – 1, B – 2, C – 4, E – 1)
zachodniopomorskie
6/4 (C – 3, E – 1)
6/4 (B – 1, C – 1, E – 2)
N – liczba przypadków/number of cases
A – oddzia³y prowadz¹ce rutynowo kompleksow¹ rehabilitacjê/departments having comprehensive rehabilitation
B – oddzia³y prowadz¹ce rehabilitacjê obejmuj¹c¹ wszystkie grupy dzia³añ, lecz w mniejszym wymiarze czasowym (krócej lub rzadziej) /departments having the possibility of all types of
therapy, but it is shorter or is done less frequently
C – oddzia³y prowadz¹ce kinezyterapiê i rehabilitacjê zaburzeñ mowy/departments having kinesitherapy and speech therapy
D – oddzia³y prowadz¹ce kinezyterapiê i rehabilitacjê zaburzeñ innych funkcji behawioralno-poznawczych/departments having kinesitherapy and rehabilitation of other cognitive impairements
E – oddzia³y prowadz¹ce wy³¹cznie kinezyterapiê/departments having only kinesitherapy
Rozmieszczenie oddzia³ów neurologii oraz oddzia³ów rehabilitacji prowadz¹cych kompleksow¹ rehabilitacjê przestawiono na ryc. 1.
Omówienie
Zgodnie z wytycznymi Europejskiej Inicjatywy
Udarowej (European Stroke Initiative – EUSI):
• u ka¿dego pacjenta z udarem nale¿y rozwa¿yæ mo¿liwoœæ leczenia rehabilitacyjnego,
• rehabilitacjê poudarow¹ nale¿y rozpoczynaæ jak najwczeœniej po udarze,
• rehabilitacja powinna byæ prowadzona przez wielodyscyplinarny zespó³ na oddziale udarowym,
• intensywnoœæ oraz czas trwania zajêæ rehabilitacyjnych powinny byæ indywidualnie dobierane do potrzeb i mo¿liwoœci chorego [14].
W wytycznych EUSI nie ma zaleceñ dotycz¹cych
minimalnego czasu trwania zajêæ rehabilitacyjnych. Jed-
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1
nak przeprowadzona ostatnio metaanaliza oceniaj¹ca
wp³yw wiêkszej intensywnoœci i czêstoœci fizjoterapii na
stan funkcjonalny chorych wykaza³a ma³y, ale korzystny
efekt wzmo¿onych æwiczeñ na aktywnoœæ dnia codziennego w czasie pierwszych 6 mies. po udarze [15]. Stwierdzono tak¿e, ¿e intensywne æwiczenia jêzykowe istotnie
poprawiaj¹ funkcjonowanie i koreluje to z korow¹ reorganizacj¹ oko³ouszkodzeniow¹ lub plastycznoœci¹ [16].
W ocenie zastosowanej w pracy podano kryterium
minimalnego czasu trwania i czêstotliwoœci prowadzenia zajêæ rehabilitacyjnych. Ustalaj¹c kryteria opierano
siê m.in. na wytycznych opracowanych przez zespó³
ekspertów Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu. Zgodnie z nimi najkorzystniejsze s¹ zajêcia fizjoterapii w krótkich interwa³ach czasowych (np. 10–15 min), ale doœæ czêsto (np. 6 razy
dziennie), tak aby fizjoterapia trwa³a ³¹cznie nie mniej
ni¿ 45 min. Natomiast rehabilitacja zaburzeñ mowy
powinna byæ prowadzona 2–3 razy na dobê po 10–15
min [13]. W Niemczech natomiast zalecany jest mini-
13
Anna Cz³onkowska, Iwona Sarzyñska-D³ugosz, Maciej Krawczyk
Legenda/ Legend
• – oddzia³y neurologii klasy A/neurological departments class A
3
– oddzia³y rehabilitacji klasy A/rehabilitation departments class A
Ryc. 1. Rozmieszczenie oddzia³ów neurologicznych i rehabilitacyjnych prowadz¹cych kompleksow¹ rehabilitacjê poudarow¹ na terenie Polski w 2004 r.
Fig. 1. The localization of neurological and rehabilitation departments with
the possibility of complex post-stroke rehabilitation in Poland in 2004
mum 4-godzinny czas trwania opieki rehabilitacyjnej
nad pacjentami po przeniesieniu z sal intensywnej
opieki medycznej [17].
Stworzenie kryteriów czasowych pozwoli³o na wyodrêbnienie oddzia³ów zapewniaj¹cych pacjentom
w pe³ni kompleksow¹ rehabilitacjê. Tylko oddzia³y klasy A spe³niaj¹ wszystkie kryteria prowadzenia kompleksowej rehabilitacji poudarowej. Nale¿y to braæ pod
uwagê szczególnie w kontekœcie wprowadzania nowych, kosztownych metod leczenia chorych z udarem.
Przyk³adem mo¿e byæ leczenie trombolityczne w ostrej
fazie udaru niedokrwiennego mózgu za pomoc¹ rekombinowanego tkankowego aktywatora plazminogenu. Istotne jest, aby stosowaæ go w oœrodkach zapewniaj¹cych kompleksow¹ opiekê i rehabilitacjê pacjentów z udarem, gdy¿ w ten sposób zwiêksza siê szansa
na szybszy powrót do samodzielnoœci osób, które
otrzyma³y drogie leczenie. Wed³ug przeprowadzonej
przez nas klasyfikacji tylko w 26 pododdzia³ach udarowych zapewniana jest kompleksowa rehabilitacja poudarowa i w³aœnie w tych oœrodkach nale¿a³oby d¹¿yæ
do wdra¿ania nowych metod leczenia.
14
Gdy pacjent wymaga dalszego postêpowania rehabilitacyjnego, d³u¿szego ni¿ pobyt na ostrym oddziale
neurologicznym, powinien byæ dalej usprawniany na
oddziale rehabilitacyjnym, a pe³na dokumentacja postêpów czynionych przez pacjenta powinna zostaæ
przekazana dalej przez ka¿dego z cz³onków zespo³u
rehabilitacyjnego [18]. Zapewnienie skutecznej rehabilitacji poudarowej wymaga wiêc rozwoju zintegrowanego systemu opieki, który obejmuje intensywn¹
opiekê, rehabilitacjê ostr¹ (na oddzia³ach neurologii)
i podostr¹ (na oddzia³ach rehabilitacji), jak równie¿
zabezpiecza dalsze usprawnianie w warunkach ambulatoryjnych oraz opiekê domow¹ [19]. Istotne znaczenie dla procesu powrotu do sprawnoœci ma wiêc mo¿liwoœæ kontynuacji rehabilitacji po wypisie z oddzia³u
neurologicznego. Obecnie w Polsce jedynie 11 oddzia³ów rehabilitacyjnych jest ukierunkowanych na wczesn¹ rehabilitacjê chorych po udarze i zapewnia j¹
w sposób kompleksowy.
Nale¿y równie¿ zwróciæ uwagê na dysproporcje
w dostêpnoœci do kompleksowej rehabilitacji poudarowej w zale¿noœci od rejonu zamieszkania. Oddzia³y
neurologiczne i rehabilitacyjne zapewniaj¹ce kompleksow¹ rehabilitacjê poudarow¹ nie s¹ rozmieszczone
równomiernie. Najlepsza sytuacja jest w województwach mazowieckim i lubelskim, chocia¿ i w obrêbie
tych województw istniej¹ dysproporcje – w Warszawie
oraz Lublinie jest najwiêksza liczba oddzia³ów zapewniaj¹cych kompleksow¹ rehabilitacjê, podczas gdy
w krañcach pó³nocnych i wschodnich tych województw
dostêpnoœæ jest istotnie gorsza. Najwiêksze problemy
w dostêpnoœci do pe³nej rehabilitacji poudarowej maj¹
mieszkañcy województw dolnoœl¹skiego, ³ódzkiego,
ma³opolskiego, opolskiego, podlaskiego oraz zachodniopomorskiego – gdzie brak jest oddzia³ów neurologicznych oraz oddzia³ów rehabilitacyjnych zapewniaj¹cych kompleksow¹ rehabilitacjê poudarow¹.
Podsumowuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e pomimo systematycznie poprawiaj¹cych siê mo¿liwoœci opieki nad
pacjentami z udarem mózgu w wielu z utworzonych
pododdzia³ów udarowych jest niezbêdne wyposa¿enie
do prowadzenia intensywnej opieki, a istniej¹ braki
w kadrze zespo³u rehabilitacyjnego (zw³aszcza w zakresie zatrudnianych na oddzia³ach wysoce wykwalifikowanych fizjoterapeutów, logopedów i neuropsychologów). Podobny problem dotycz¹cy personelu zespo³u rehabilitacyjnego (zw³aszcza neuropsychologów)
widoczny jest na oddzia³ach rehabilitacyjnych. Konieczne jest wiêc uzupe³nienie brakuj¹cej kadry me-
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1
Kompleksowa rehabilitacja poudarowa w Polsce
dycznej w celu poprawy jakoœci i wyd³u¿enia czasu
prowadzonych zajêæ rehabilitacyjnych, co umo¿liwi
uzyskanie lepszych efektów rehabilitacji i zmniejszenia
liczby osób niepe³nosprawnych.
Wnioski
1. Tylko na 14% oddzia³ów neurologicznych oraz na 10%
oddzia³ów rehabilitacyjnych stosowana jest w pe³ni
wczesna kompleksowa rehabilitacja poudarowa.
2. Konieczne jest uzupe³nienie brakuj¹cej kadry zespo³ów rehabilitacyjnych oddzia³ów neurologicznych i oddzia³ów rehabilitacyjnych (zw³aszcza fizjoterapeutów, logopedów i neuropsychologów) w celu
zwiêkszenia dostêpnoœci do kompleksowej rehabilitacji poudarowej.
3. Poprawa w zakresie dostêpnoœci do kompleksowej
rehabilitacji w Polsce jest niezbêdna do zmniejszenia liczby osób niepe³nosprawnych wœród pacjentów
po przebytym udarze.
Oœwiadczenia i podziêkowania
Praca wykonana w ramach realizacji programu
POLKARD 2003–2005 (Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia Chorób Uk³adu Sercowo-Naczyniowego na
lata 2003–2005) w dziedzinie neurologii.
Autorzy dziêkuj¹ kolegom z oddzia³ów neurologicznych
oraz rehabilitacyjnych za wype³nienie ankiet.
Piœmiennictwo
1. World Health Organization. The world health report. WHO,
Geneva 2000.
2. Foulkes M.A., Wolf P.A., Price T.R. i wsp. The Stroke Data
Bank: design, methods, and baseline characteristics. Stroke
1988; 19: 547-554.
3. Sacco R.L., Benjamin E.J., Broderick J.P. i wsp. American Heart
Association Prevention Conference. IV. Prevention and
Rehabilitation of Stroke. Risk factors. Stroke 1997; 28: 1507-1517.
4. Jørgensen H.S., Nakayama H., Raaschou H.O. i wsp. The
effect of a stroke unit: reductions in mortality, discharge rate to
nursing home, length of hospital stay, and cost.
A community-based study. Stroke 1995; 26: 1178-1182.
5. Indredavik B., Slørdahl S.A., Bakke F. i wsp. Stroke unit
treatment. Long-term effects. Stroke 1997; 28: 1861-1866.
6. Jørgensen H.S., Kammersgaard L.P., Nakayama H. i wsp.
Treatment and rehabilitation on a stroke unit improves 5-year
survival. A community-based study. Stroke 1999; 30: 930-933.
7. World Health Organization. International classification of
impairments, disabilities and handicaps. WHO, Geneva 1980,
ss. 449-508.
8. Adams H.P.Jr, Brott T.G., Crowell R.M. i wsp. Guidelines for
the management of patients with acute ischemic stroke.
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1
A statement for healthcare professionals from a special writing
group of the Stroke Council, American Heart Association.
Stroke 1994; 25: 1901-1914.
9. Lennihan L., Seliger G.M. Neurologic rehabilitation. W:
Rowland L.P. [red.]. Merrit’s Neurology. Wyd. 10. Lippincott
Williams & Wilkins, Philadelphia, USA, 2000, ss. 957-959.
10. Hummelsheim H. Rationales for improving motor function.
Curr Opin Neurol 1999; 12: 697-701.
11. Zespó³ Ekspertów NPPiLUM. Raport Zespo³u Ekspertów
Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru
Mózgu. Postêpowanie rehabilitacyjne po udarze mózgu.
Neurol Neurochir Pol 2001; 35 (supl. 6): 22-27.
12. Walsh K. Neuropsychologia kliniczna. Wyd. 2, PWN,
Warszawa 1998.
13. Zespó³ Ekspertów NPPiLUM. Raport Zespo³u Ekspertów
Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru
Mózgu. Postêpowanie w ostrym udarze niedokrwiennym
mózgu. Neurol Neurochir Pol 1999; 33 (supl. 4): 30-38.
14. Hack W., Kaste M., Bogousslavsky J. i wsp. European Stroke
Initiative Recommendations for Stroke Management-update
2003. Cerebrovasc Dis 2003; 16: 311-337.
15. Kwakkel G., van Peppen R., Wagenaar R.C. i wsp. Effects of
augmented exercise therapy time after stroke: a meta-analysis.
Stroke 2004; 35: 2529-2539.
16. Meinzer M., Elbert T., Wienbruch C. i wsp. Intensive
language training enhances brain plasticity in chronic aphasia.
BMC Biol 2004; 2: 20.
17. Bundesarbeitsgemeinschaft für Rehabilitation. Empfehlungen
zur Neurologischen Rehabilitation von Patienten mit seweren
und schwersten Hirnschädigungen in den Phasen B und C.
Vom 2. November 1995. ISSN 0933-8462.
18. Kaste M., Palomäki H., Sarna S. Where and how should
elderly stroke patients be treated? A randomized trial. Stroke
1995; 26: 249-253.
19. Helgason C.M., Wolf P.A. American Heart Association
Prevention Conference IV: prevention and rehabilitation of
stroke: executive summary. Circulation 1997; 96: 701-707.
15