Rozumienie pojęcia i użycie wyrazu ojczyzna przez polskojęzyczną

WILEŃSKI UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY
WYDZIAŁ FILOLOGICZNY
KATEDRA FILOLOGII POLSKIEJ I DYDAKTYKI
Olga Bilkiewicz
Rozumienie pojęcia i użycie wyrazu ojczyzna przez polskojęzyczną
młodzież w Wilnie
Praca magisterska
napisana w Katedrze
Filologii Polskiej i Dydaktyki
pod kierunkiem
dr Henryki Sokołowskiej
WILNO 2011
SPIS TREŚCI
WSTĘP...........................................................................................................................................
4
ROZDZIAŁ I
Podstawy teoretyczne i metodologia badań
1.1 Etnolingwistyka i kognitywizm...................................................................................8
1.2
Pojęcie językowego obrazu świata.............................................................................9
1.3
Pojęcie stereotypu i prototypu w lingwistyce...........................................................11
1.4
Profil i profilowanie..................................................................................................14
ROZDZIAŁ II
Znaczenia i profile pojęcia ojczyzna w wypowiedziach młodzieży
2.1
Elementy znaczenia wielowymiarowego pojęcia ojczyzna…..................................20
2.2 Wymiary pojęcia ojczyzna w świadomości badanych użytkowników języka..........24
2.2.1 Ojczyzna rodzinno-domowa.......................................................................26
2.2.2 Ojczyzna lokalno-regionalna .....................................................................30
2.2.3 Ojczyzna państwowo-narodowa ................................................................34
2.2.4 Ojczyzna kulturowo-społeczna...................................................................39
2.3 Profile pojęcia ojczyzna w mowie Polaków na Wileńszczyźnie na tle innych
badań............................................................................................................................41
ROZDZIAŁ III
Użycie leksemu ojczyzna w wypowiedziach młodych Polaków w Wilnie
3.1 Synonimy wyrazu ojczyzna …..................................................................................45
3.2 Związki wyrazowe z użyciem wyrazu ojczyzna …...................................................46
3.2.1 Określenia rzeczownika ojczyzna…............................................................46
3.2.2 Połączenia wyrazowe z przymiotnikiem ojczysty …..................................48
3.3 Wyjaśnienie znaczeń połączeń wyrazowych …........................................................50
3.3.1 Luźne związki wyrazowe ….......................................................................50
3.3.2 Frazeologizmy….........................................................................................52
ZAKOŃCZENIE ….................................................................................................................57
BIBLIOGRAFIA......................................................................................................................61
ZAŁĄCZNIK.............................................................................................................................64
SANTRAUKA...........................................................................................................................66
SUMMARY................................................................................................................................67
WSTĘP
Powstanie niniejszej pracy było podyktowane intencją szerszego spojrzenia na świat
wartości dzisiejszej młodzieży w odniesieniu do ojczyzny. Co składa się, według użytkowników
języka polskiego na Litwie, na pojęcie ojczyzny? Należy zwrócić uwagę na złożoność pojęcia, m.
in. na takie jej cechy jak: przestrzenność obrazu ojczyzny, relacyjność, konkret i uogólnienie.
Z punktu widzenia analizy socjologicznej ojczyzna jest to typ silnej, kompleksowej więzi
łączącej wspólnotę terytorialną, tj. grupę ludzi władającą określonym terytorium. Terytorium to
zostaje w rezultacie tego władania, zamienione w dobro kultury, niektóre jego miejsca
przybierają zazwyczaj charakter sacrum. Trzy istotne elementy składają się na kompleks
nazywany ojczyzną: wspólnota ludzka, ziemia, teren ukształtowany ręką ludzką, tworzący obraz
kulturalny, którą ta wspólnota trwale włada, i przeszłość historyczna, związana zarówno z
ludźmi, ze wspólnotą, jak i jej ziemią. Dlatego też ojczyzna jest zawsze dobrem, które się z kimś
dzieli, choć, rzecz jasna, można mieć do niej nader osobisty stosunek, czymś, co łączy nas z
określonym miejscem w przestrzeni i z przeszłością, zarówno ludzi, jak i ich kraju (Żygulski
1975, 182).
Jak dalej tłumaczy Kazimierz Żygulski, ojczyzna to „nasz kraj”, który jest krajem
naszych ojców i praojców, krajem, gdzie oni żyli i gdzie myśmy się urodzili. Nasi przodkowie
uczynili go cennym, zawiera on nagromadzony dorobek następujących po sobie pokoleń – pola
uprawne, ogrody, domy świątynie, budynki publiczne itd., do wszystkiego tego my, ich
spadkobiercy, mamy prawa własności przed wszystkimi obcymi. Co więcej to jest kraj, gdzie są
pochowani nasi przodkowie, ich groby czynią go świętym. W ten sposób „nasz kraj”, ,, kraj
naszych przodków”, staje się dla mas ludzkich rezerwuarem przestrzennym przeważającej
części, jeśli nie wszystkich, ich istotnych wartości (Żygulski 1975, 182-183).
Zainteresował mnie temat profilowania pojęcia ojczyzna w świadomości współczesnej
młodzieży. Przyczyną podjęcia się tego rodzaju badań stało się kilka zasadniczych pytań: czym
jest ojczyzna dla młodego pokolenia? Jaką przybiera wartość? Zasadniczym celem tej pracy jest
wyjaśnienie co młodzi ludzie wkładają w pojęcie ojczyzna.
Celem niniejszej pracy jest również odkrycie sposobu rozumienia pojęcia ojczyzna. W
realizacji tego zadania opieram się przede wszystkim na informacjach zakodowanych w języku –
w wypowiedziach młodego pokolenia Polaków na Wileńszczyźnie. Użyta tu terminologia
informuje o zastosowaniu aparatu pojęciowego zaproponowanego przez R.W. Langackera.
Swoimi badaniami mam zamiar przyczynić się do lepszego zrozumienia sposobów
konceptualizacji zjawisk, do którego odsyła leksem ojczyzna. Analizę materiału językowego
poprzedza
rozdział
poświęcony
zaprezentowaniu
stosowanej
metodologii
badawczej.
Zreferowane są w nim ogólne myśli lingwistyki kulturowej oraz podstawowe teoretyczne
założenia językoznawstwa kognitywnego. Zaprezentowane są również dwie koncepcje sposobu
profilowania zaproponowane przez R.W. Langackera oraz J. Bartmińskiego.
Pierwszy rozdział poświęcam uściśleniom terminologicznym, opierając się na dwu
koncepcjach słynnych językoznawców, koncepcji Ronalda Langackera, który profilowanie pojęć
uważa za operację mentalną dokonywaną przez umysł ludzki, oraz koncepcji Jerzego
Bartmińskiego, który podobnie jak R. Langacker, lecz nieco inaczej ujmuje proces profilowania,
oprócz doświadczeń mentalnych obiektywnych dodaje zbiór doświadczeń subiektywnych,
kulturowych. W tej sytuacji mamy do czynienia z profilowaniem kulturowym, szerszym niż
tekstowe.
Bliższa w stosunku do celu moich badań była właśnie koncepcja J. Bartmińskiego, na
której w zasadzie się opierałam. Problem językowego obrazu świata, o którym niemało też prac
napisał J. Bartmiński, jest coraz chętniej podejmowany przy pomocy metod kognitywnych, co
stanowi interesujące uzupełnienie tradycyjnych prac językoznawczych. Językowy obraz świata
różnych pojęć przedstawiają fragmenty rzeczywistości utrwalone w języku i kulturze, a także, co
za tym idzie, w świadomości użytkowników języka.
Metodologia, jaka została przyjęta w niniejszej pracy, opiera się na systemie określonym
przez J. Bartmińskiego jako SAT, czyli System /Ankiety/ Test. Ankieta, która została
przygotowana dla młodzieży, miała na celu wyłowienie sposobu profilowania ojczyzny przez
młodych ludzi.
Wykorzystane w tej pracy zasady analizy materiału językowego i pozajęzykowego
pozwalają ją umieścić w ramach badań etnolingwistycznych, a zastosowane przy tym narzędzia
badawcze nawiązują do najnowszego prądu metodologicznego w językoznawstwie –
kognitywizmu. Praca nie dąży do ustalenia naukowych podstaw kształtowania się wyobrażeń
związanych z pojęciem ojczyzna, ale stara się odtworzyć na podstawie dostępnych poprzez język
i obyczajowość danych związanych z profilowaniem pojęcia ojczyzna zakodowanych w
świadomości dzisiejszej młodzieży polskiego pochodzenia na Wileńszczyźnie.
Wśród prac J. Bartmińskiego na szczególną uwagę zasługuje dokonana charakterystyka
ojczyzny. Badacz odkrywa, głównie metodą analizy ankiet i tekstów, podstawowe dla
polszczyzny składniki tego pojęcia oraz pokazuje sposoby ich profilowania. Dlatego moje
badanie nawiązują do wyników badań dokonanych przez J. Bartmińskiego, który próbował
porównać rozumienie pojęcia ojczyzna przez społeczeństwo polskie w roku 1990 i po dziesięciu
latach, w roku 2000. Doszedł do wniosku, iż po upływie 10 lat nie zaszły żadne radykalne
zmiany w stosunku społeczeństwa do ojczyzny. To wzbudziło mnie zaciekawienie i chęć
wyjaśnienia, jakie osobliwości w rozumieniu i traktowaniu omawianego pojęcia mogą być w
obrębie wybranej populacji Polaków na Litwie oraz czy te wskaźniki mogą być porównywalne z
wynikami prowadzonymi w Polsce. Jak ojczyznę, jako wartość kulturową, rozumie i profiluje
teraźniejsza polskojęzyczna młodzież na Litwie?
W drugim rozdziale omawiam dane zebrane za pomocą ankiet w ramach przeprowadzonych
przeze mnie badań. Badania dotyczą rozumienia pojęcia Ojczyzna z punktu widzenia młodzieży
szkolnej i studentów. Anonimowa ankieta jest pozytywniej odbierana przez młodzież, pozwala
bowiem na szczere wypowiedzi i wolne wnioski. Nie wymaga uporządkowanego wywodu
logicznego, przez co pozwala na tak cenną dla badacza spontaniczność i naturalność
wypowiedzi.
Do badania wykorzystano własny kwestionariusz. Narzędzie badawcze zbudowane było
z 15 różnych pytań1.
Na na pytania ankiety odpowiedziało 115 respondentów, byli nimi głównie Polacy
mieszkający na Litwie. Przedstawione wyniki badań wśród 90 uczniów klas starszych z szkół
takich, jak Szkoła Średnia im. J.I. Kraszewskiego, Szkoła Średnia im. W. Syrokomli, Szkoła
Średnia w Egliszkach oraz 25 studentów należących do Klubu Studentów Polskich na Litwie
wskazują zróżnicowane spojrzenie na ojczyznę; ojczyzna jest przez nich rozumiana:
– jako miejsce urodzenia, stałego zamieszkania, domu rodzinnego;
– jako ziemia rodzinna, ziemia ojczysta, ziemia naszych przodków;
– jako obyczaje, tradycje;
– jako język narodowy.
Ta ojczyzna dla każdego jest inna. Dla jednych jest synonimem domu, kochanym domem
rodzicielskim, w którym czują się bezpiecznie, spokojnie i dobrze, dla drugich - miejscem, do
którego zawsze pragnie się wrócić, za którym zawsze się tęskni. Zaznaczam, że w świadomości
młodzieży zarysowuje się myśl o małej ojczyźnie, to właśnie ziemia naszych ojców, którzy na
tej ziemi oddali życie. Ojczyzna to także my i nasze życie. To także ludzie, którzy tych młodych
ludzi otaczają, ich środowisko. Dzięki językowi ojczystemu
porozumiewają się z ludźmi
mieszkającymi na Litwie i w Polsce. W wyniku analizy, zawartej w rozdziale drugim udało się
przedstawić uogólniony obraz profilów pojęcia ojczyzna, który znalazł odbicie w wypowiedziach
młodych ludzi.
1
Wykorzystany do badań kwestionariusz jest podany w załączniku niniejszej pracy.
Oprócz profilowania pojęcia ojczyzny w świadomości współczesnej młodzieży na
Wileńszczyźnie, trzeci rozdział niniejszej pracy poświęciłam badaniom, które pokazały w jaki
sposób ojczyzna występuje w świadomości językowej młodego pokolenia w Wilnie. Otrzymane
wyniki były gromadzone na podstawie rozumienia pewnych związków wyrazowych i
frazeologizmów z użyciem pojęcia ojczyzna.
Całość pracy zamyka podsumowanie, w którym ujęłam najbardziej reprezentatywne
wnioski, przefiltrowane jeszcze przez moje własne doświadczenia i przemyślenia, więc można
powiedzieć, że przedstawiam jeszcze jeden punkt widzenia – mój własny.
ROZDZIAŁ I
Podstawy teoretyczne i metodologia badań
1.1 Etnolingwistyka i kognitywizm
Pojęcia i metody opisu, wykorzystywane w analizie językowego obrazu ojczyzny,
wywodzą się przede wszystkim z etnolingwistyki i kognitywizmu, dlatego niniejszą pracę warto
rozpocząć od zarysowania najważniejszych kierunków językoznawczych.
Między językiem a kulturą oddziaływują na siebie pewne, wzajemne relacje, wynikiem
czego jest to przedmiot analiz często łączonych z etnolingwistyką i kognitywizmem. Są to
zjawiska bardzo często zachodzące na siebie we współczesnym językoznawstwie, lecz
nietożsame.
Etnolingwistyka jest to dziedzina badań lingwistycznych, której przedmiotem są
wzajemne związki między językami, myśleniem, zachowaniem się człowieka i rzeczywistością,
to znaczy między formalną strukturą języka panującą powszechnie a resztą kultury społeczności
posługującej się danym językiem (Grzegorczykowa 2007, 28-29).
Nauka ta, według Renaty Grzegorczykowej, bada przede wszystkim zależności między
danym typem kultury a określonymi typami języka, którymi mówią nosiciele tejże kultury
(Grzegorczykowa 2007, 29). Etnolingwistyka rozwinęła się głównie na terenie USA, dzięki
pracom F. Boasa oraz E Sapira, a jednak za czołowego przedstawiciela tej nauki uważa się B. L.
Whorfa (uczeń Sapira).
Według B. L. Whorfa, język nie jest tylko środkiem porozumiewania się ludzi, ale
zawiera w sobie określony obraz świata, albowiem świat myślowy człowieka jest ściśle
powiązany ze strukturą jego języka. Uważał on również, że chociaż nie ma języków
prymitywnych to jednak każdy język faworyzuje jakiś jeden określony sposób pojmowania
świata (nakłada na świat pewną siatkę pojęć), z czego wynika, że język w pewien sposób
kształtuje psychikę człowieka posługującego się nim (Polański 1999, 47).
Kognitywizm - (od cognitio – poznać). Kazimierz Polański podkreśla, iż jest to jedna z
najmłodszych metodologii. W Ameryce pojawił się w latach osiemdziesiątych, w Polsce w tym
samym czasie rozwijały się poglądy bardzo zbliżone do kognitywizmu. Zarówno typowy
kognitywizm amerykański, jak i jego polska odmiana od samego początku zdobywały sobie
niezwykłą popularność. Podstawy metodologii kognitywizmu amerykańskiego stworzyli R.
Langacker, R. Jackendoff, wielkie znaczenie miały prace E. Roscha, pojęcie metafory w ujęciu
kognitywistycznym ustalili G. Lakoff i M. Johnson. W Polsce za pionierskie należy uznać prace
A. Wierzbickiej, H. Kardeli i J. Bartmińskiego (Polański 1999, 76).
Według Elżbiety Tabakowskiej w koncepcji kognitywizmu istotne jest przyjęcie
założenia o istnieniu idealnych modeli kognitywnych. Można je wyodrębnić na podstawie tego,
co jest utrwalone w otaczającej człowieka rzeczywistości, w tym oczywiście rzeczywistości
językowej. Składają się na owe modele elementy wyabstrahowane z doświadczeń kulturowych,
obowiązujących poglądów itd., a także, co bardzo ważne, ze stereotypów (Tabakowska 1995,
105).
Natomiast Renata Grzegorczykowa stwierdza, że nie cała wiedza o świecie jest widoczna
w języku. Niewątpliwie język jednak jest kopalnią wiedzy o kulturze, nie tylko o jej
materialnych i niematerialnych elementach, ale także o ogólniejszych zasadach myślenia,
działania, porządkowania świata właściwych danej społeczności, grupie, środowisku, pokoleniu.
Opis kognitywny staje się więc w ten sposób opisem antropologicznym. Język rozumiany jest
antropologicznie jako część działalności człowieka, zarówno mentalnej, jak i społecznej
(Grzegorczykowa 2007, 80-81).
R. Grzegorczykowa uważa, że kognitywizm traktuje język nie tylko jako narzędzie
wymiany informacji, ale jako swoisty magazyn zbiorowego doświadczanie konkretnej
społeczności, właśnie dzięki językowi mamy dostęp do świata. Można rzec, że jest on filtrem
zawierającym określone sposoby widzenia świata, które kształtują jego obraz i poznanie. Język
jest narzędziem wartościowania i źródłem informacji o wartościach, jest też nosicielem wartości,
bo ze swej natury język upraszcza, interpretuje i wartościuje. Takie podejście do języka jest
bardzo potrzebne, bo przez to językoznawstwo staje się dyscypliną z pogranicza-dyscypliną
(tamże).
Nie można też ominąć faktu, że z kierunkiem kognitywistycznym również ściśle się
wiążą takie pojęcia, jak: pojęcie językowego obrazu świata, stereotypu, prototypu, profilowania,
wartościowania i inne, więc w poniższych podrozdziałach zostaną one w miarę możliwości
wyjaśnione.
1.2 Pojęcie językowego obrazu świata
Pojęcie językowego obrazu świata (JOŚ) ma wieloletnią historię i złożony rodowód.
Początki tezy o językowym obrazie świata sięgają czasów Marcina Lutra.
Według podanej informacji przez J. Anusiewicza można ustalić, iż problem ten
teoretycznie i filozoficznie na gruncie nauki niemieckiej sformułował w XVIII i XIX wieku J. G.
Hamann. Twierdził on, że: Język na poglądy – a poglądy na język wydają się mieć wpływ oraz,
że każdy język wymaga pewnego właściwego sposobu myślenia oraz realizuje określone sobie
tylko charakterystyczne upodobania (Bartmiński 1999, 263).
Z kolei J. G. Herder twierdził, że: każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które się stały
znakami, tym rezerwuarem jest jego język: jest to rezerwuar, do którego wnosiły swój wkład
stulecia- jest to skarbiec myśli całego narodu (tamże).
Jednakże podstawowe założenia i definitywny kształt tezy o JOŚ sformułował W.
Humboldt, twierdząc, że języki są środkami do odkrywania prawd dotychczas nie poznanych
czyli charakteryzują się różnorodnością samych sposobów oglądu świata (tamże).
Janusz Anusiewicz twierdzi, że JOŚ stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych
doświadczeń i zaakceptowanych przez wspólnotę komunikatywną norm, wartości, sposobów
wartościowania oraz wyobrażeń i zestawień wobec rzeczywistości (Anusiewicz 1999, 25).
Według J. Bartmińskiego, JOŚ jest zawartą w języku, różnie zwerbalizowaną
interpretacją rzeczywistości dającą się ująć w postaci zespołu sądów o świecie. Mogą to być
sądy utrwalone w gramatyce, słownictwie, w kliszowych tekstach np. przysłowiach, ale także
sądy presupowane, tj. implikowane przez formy językowe utrwalonej na poziomie społecznej
wiedzy, przekonań, mitów, rytuałów (Bartmiński 2006, 12).
Renata Grzegorczykowa językowy obraz świata chce rozumieć jako strukturę pojęciową,
utrwaloną w systemie danego języka, czyli w jego właściwościach gramatycznych i
leksykalnych realizującą się w języku, za pomocą tekstów wypowiedzi (Grzegorczykowa 1999,
41).
Ryszard Tokarski traktuje JOŚ jako zbiór prawidłowości zawartych w związkach
gramatycznych i strukturach leksyki, pokazujących różne sposoby widzenia i rozumienia świata
(Tokarski 2001, 366).
Według Jerzego Bartmińskiego, pojęcie językowego obrazu świata działa w dwóch
wariantach, które można sprowadzić do podmiotowego i przedmiotowego i podporządkować
terminom wizja świata i obraz świata. Wizja jako widzenie jest czyimś spojrzeniem i zawiera w
sobie podmiot patrzący. Obraz jest wynikiem czyjegoś postrzegania świata, ale całość bardziej
opiera się na przedmiocie - na tym, co jest zawarte w danym języku. Można mówić o obrazie
świata np. dziecka, dorosłego, człowieka (prostego) itp. (Bartmiński 1999, 103).
Natomiast składniki językowego obrazu świata obejmują różne zjawiska. Badaczka R.
Grzegorczykowa zaznacza, że na wstępie trzeba odróżnić elementy obrazu świata, które
przejawiają się w pewnych własnościach gramatycznych języka od ujęcia świata w znaczeniach i
łączliwości leksemów. Badania przedstawiają wiele przykładów cech gramatycznych
odbijających warunki życia mówiących i wpływających na sposób widzenia świata przez nich
własności gramatyczne, które są odbiciem pewnego widzenia świata mają zdecydowanie
charakter historyczny. Następnie istotne dla omawianego są cechy słownictwa stanowiącego
swoisty klasyfikator świata. Różny układ znaczeń leksemów zależy od stopnia uogólnienia
nazywanego zjawiska, a także różnorodnego rozczłonkowania świata. Dodatkowo na językowy
obraz świata składają się właściwości słowotwórcze leksemów, które ujawniają sposób
ujmowania zjawisk przez mówiących (Grzegorczykowa 1999, 43-45).
Kolejnym składnikiem, jaki prezentuje badaczka są żywe motywacje słowotwórcze i
semantyczne współtworzące obraz świata zawarty w języku i funkcjonujący współcześnie.
Równie ważnym składnikiem są konotacje semantyczne łączone przez mówiących z zjawiskami
nazywanymi. Są to cechy kojarzone przez społeczeństwo z desygnatami nazw, utrwalone w
pewnych faktach językowych (metaforach, derywatach, frazeologizmach) lub też w przypadku
konotacji indywidualnych, jedynie przejawiające się w pewnej charakterystycznej łączliwości
(np. osoby wiążące z pewnymi zjawiskami cechy negatywne nie będą używały ich nazw w
połączeniu z wykładnikami ocen pozytywnych) (tamże).
1.3 Pojęcie stereotypu i prototypu w lingwistyce.
Stereotyp jest jedną z bardziej istotnych kategorii i jednocześnie jednym z podstawowych
przedmiotów badań językoznawstwa kognitywnego. Wyraźną inspiracją było tutaj socjologiczne
pojęcie stereotypu i badania nad nim, jak np. Waltera Lippmana, a także prace Hilarego
Putnama. Określa on stereotyp jako, cząstkę skorelowanej z językiem wiedzy o świecie, cząstkę
najbardziej konwencjonalną, najbliższą potocznemu postrzeganiu istoty przedmiotów, zjawisk
itp. (Cieśla 1999).
Jerzy Bartmiński definiuje go dość szeroko, jako, subiektywnie determinowane
wyobrażenie przedmiotu obejmujące zarówno cechy opisowe, jak i wartościujące obraz, będące
rezultatem interpretacji rzeczywistości w ramach społecznych modeli poznawczych. Stereotyp
ma wartość poznawczą, stanowi potoczną teorię przedmiotu, nie jest wypełniony wyłącznie
emocjami, tym bardziej nie jest tylko negatywny, co oczywiście nie oznacza, że w ogóle nie
zawiera nacechowania emocjonalnego (Bartmiński 1999, 40).
Natomiast według Zbigniewa Bokszańskiego stereotypy są dla językoznawców o tyle
interesujące, że stanowią względnie stały, przekazywany z pokolenia na pokolenie element
językowego obrazu świata, charakterystyczny dla danej społeczności. Uważa on również, że
stereotypy są uproszczonymi obrazami myślowymi, należącymi do mentalnego wyposażenia
jednostek (Bartmiński 1997, 7-9). Dodaje także, że stereotyp jest odrębną całością, ale całością
niesamodzielną, narosłą na pojęciowym modelu kategorialnym. Razem tworzą całość, wplecioną
w szersze struktury konceptualne. Jeśli pamiętać, że w tle stereotypu znajdują się jeszcze jakieś
wyobrażenia uzasadniające jego związek z bazą kategorialna – jej granice – określa poza tym
pewna wyidealizowana wizja świata społecznego, to jasnym się staje, że sam, pojedynczy
stereotyp jest tylko drobnym, nieautonomicznym, powiązanym szeregiem zależności,
fragmentem złożonego obrazu grupy (tamże, 10-14).
Z. Bokszański nie omija i przytacza dla przykładu opinię Jerzego Bartmińskiego,
zawierającą najczęściej formułowane argumenty krytyczne. Są one następujące.
Badania nad stereotypami popadły w stereotypowość, zdradzają objawy pośpiesznego,
nieuprawnionego uogólniania i emocjonalnego wartościowania, pokazują zjawisko wybiórczo,
jednostronnie, łatwo ulegają apriorycznym tezom powtarzanymi za autorytetami. Bez mała
wszystkie przyjmowane powszechnie twierdzenia o stereotypach, że są niezgodne z
rzeczywistością, niezależnie od doświadczenia, oporne na zmiany, emocjonalne, negatywne w
swoim wartościowaniu, mogą być kwestionowane na gruncie empirycznym (Bokszański 1997,
10-14).
Według kolejnego stwierdzenia, zawartego w słynnym Słowniku stereotypów i symboli
ludowych Jerzego Bartmińskiego możemy spostrzec, że przez stereotyp rozumiemy tu,
najogólniej mówiąc, wyobrażenie przedmiotu uformowane w pewnej społecznej ramie
doświadczeniowej i określające, czym przedmiot jest, jak wygląda, jak działa, jak jest
traktowany przez człowieka. Zarazem wyobrażenie utrwalone w języku, dostępne poprzez język
i przynależne do wspólnotowej wiedzy o świecie. Np. słońce jest darzone sympatią i swego
rodzaju czcią, jest postrzegane nie tylko jako źródło światła i ciepła, ale też zadowolenia,
radości, szczęścia; w jakiś sposób wciąż jest traktowane jako żywe, bo porusza się po niebie,
wschodzi i zachodzi, mówi się o nim, że jest złote, w czym zawiera się nie tylko charakterystyka
koloru, ale i wyraz subiektywnego stosunku człowieka do niego itd. Podobnie – opisowo i
wartościująco – są zbudowane ludowe wyobrażenia księżyca, gwiazd, nieba, ognia, kamieni,
wody, ziemi (Bartmiński 1999, 17-34).
Tradycja ludowa jest oparta na stereotypach i symbolach. Przekazuje obraz świata
będącego, w najgłębszych swoich pokładach, harmonijną jednością rzeczy i ludzi (tamże).
Pojęcie prototypu jest od samego początku w decydujący sposób związane z ludźmi,
prototyp jest egzemplarzem, który przez użytkowników języka jest uznawany za najlepszy.
Georges Kleiber pojęcie prototypu ujmuje jako początkową definicję, iż prototyp jest
najlepszym egzemplarzem, bez względu na to jak zadawalająca i istotna mogłaby się ona
wydawać, wymaga dodatkowych uściśleń i głębszego zbadania. Konieczne jest przede
wszystkim uściślenie co do realności obiektu nazywanego prototypem (Kleiber 2003, 39-45).
Prototyp jest więc obiektem mentalnym, schematem, obrazem poznawczym, kojarzonym
z wyrazem, względem którego dokonuje się kategoryzacja oraz rozróżniają się te dwie
rzeczywistości, nazywając, pierwsza znaczy przedmiot, który jest najlepszym egzemplarzem
kategorii - prototypem, a druga znaczy pojęcie, które mu odpowiada – stereotypem. Pierwsza
rzeczywistość sytuuje na planie ekstensji, druga na planie intensji, jak to pokazuje poniższy
schemat (tamże, 46-47):
podkategoria referencyjna
zakres (ekstensja)
pojęcie
(intensja)
prototyp
stereotyp
Prototyp (użycie standardowe)
Kolejnie jak zauważa Ryszard Jedliński, w pracach Eleonory Rosch prototyp rozumiany
jest jako najlepszy przedstawiciel kategorii, pozwalający na ustalenie kolejnych miejsc, jakie
mogą zająć poszczególne egzemplarze. Prototyp jest jednostką poznania, pomocną w organizacji
procesu poznania kategorii i jej charakteryzowania (Jedliński 2000, 44). Autor zauważa również,
że w ujęciu Anny Wierzbickiej prototyp tworzą zarówno cechy desygnacyjne, jak i wszelkie inne
utrwalone w języku (np. zawierające wartościowanie i ekspresję emocji). Prototyp obejmuje
więc wiedzę o przedmiocie i jego schematyczne typowe modele obrazów, które składają się na
kolejne aspekty. Podbudowując rozważania psychologiczną teorią znaczenia, odnoszącą się do
kojarzenia idei ze słowem, twierdzi, iż termin prototyp należało by rozumieć jako idealny
wzorzec przedmiotu.
Prototyp w rozumieniu Anny Wierzbickiej zawiera część esencjalną z koniecznymi
cechami przedmiotu oraz prototypową wiedzę o przedmiocie. Cechy esencjalne, stanowiąc
najmniejszy zbiór cech, zapewniają rozpoznanie przedmiotu jako elementu badanej kategorii.
Dwa podstawowe kryteria przynależności do cech esencjalnych – 1) bycie rozpoznanym, 2)
możliwość opisania przedmiotu – poprzez odwoływanie się do rzeczywistości pozajęzykowej
pozwalają na naturalny, wyrażony przy pomocy aktów mowy sposób identyfikacji przedmiotu
(tamże, 45).
George Kleiber dodaje jeszcze, że według jego pozycji prototyp jest jednostką,
stanowiącą centrum tworzenia się całej kategorii, w ramach której funkcjonują egzemplarze o
większym
lub
mniejszym
stopniu
podobieństwa
do
najbardziej
reprezentowanego
przedstawiciela. W takim rozumieniu prototyp jest konstruktem myślowym powstałym w
wyniku operacji kognitywnych odwołujących się do bazy cech typowych. Jednakże tę
standardową wersję prototypu uznał autor za
mało przydatną do analizy wielu terminów
nadrzędnych (np. nazywających gatunki zwierząt) oraz precyzyjnego ustalania kryteriów
przynależności do kategorii. Wykorzystując teorię rodzinnego podobieństwa, zaproponował
rozszerzoną wersję prototypu opartą na koncepcji wieloreferencyjnej kategorii. Prototyp w
wersji polisemicznej staje się podstawową podkategorią referencyjną, najbardziej typową dla
danej kategorii (Kleiber 2003, 52-57).
W Kleiberowskim rozumieniu interesującego nas terminu widoczne jest nawiązanie do
przywołanych prac Eleonory Rosch.
Nie można jednak pominąć stanowiska Johna R. Taylora, który ujawnia trudności w
ustalaniu kategorii podobieństwa w takich zakresach, jak: co do czego jest podobne, w
określonym celu, do pewnego celu oraz pod pewnym względem (Taylor 2002, 229-231).
Podobnie sceptyczną opinię wyraża Jadwiga Puzynina, wskazując na nieostrość granic
tego, co prototypowe, i tego co peryferyjne, między innymi dlatego, że są to cechy zmienne w
czasie i oparte na kompetencji zbiorowej (Bartmiński 1999, 53-55).
Jerzy Bartmiński wybiera otwartą i gradacyjną definicję prototypu, rezygnując z opozycji
cecha konieczna-fakultatywna i esencjalna-prototypowa na rzecz wyeksponowania cechy
pozytywnej. Przyjmując nieostrość granicy pomiędzy tym, co do pojęcia należy, a tym, co nie
należy, włącza do prototypu takie komponenty, jak cechy przedmiotu i wiedzę o przedmiocie.
Wyznaczaniu cech prototypu i jego ram służy to wszystko, co jest utrwalone w języku.
Rozważania autora idą w kierunku rozumienia prototypu jako najlepszego reprezentanta badanej
kategorii, w której ramach można wyznaczać centrum i peryferia typowości (tamże, 57-59).
1.4 Profil i profilowanie
Jednym z najważniejszych pojęć w metodologii kognitywizmu jest profil i profilowanie,
które będą przydatne w badaniach systemu wartości w świadomości młodzieży. Pojęcie
profilowania weszło do językoznawstwa wraz z gramatyką kognitywną. Rozpatrując wiele
pozycji słynnych językoznawców na ten temat, wyodrębniono dwie najjaskrawsze koncepcje
Ronalda W. Langackera i Jerzego Bartmińskiego.
Twórcą pojęć profilowanie i profil był R. W. Langacker. Współcześnie pojęcia te mają co
najmniej dwa znaczenia. Profilowanie w ujęciu R. W. Langackera jest operacją mentalną
dokonywaną przez umysł ludzki. Początkowym etapem profilowania jest konceptualizacja.
Konceptualizacja to zawarte w języku znaczenie, a raczej sposób postrzegania jakiegoś pojęcia.
Konceptualizacja jest związana ze słownikiem mentalnym danej społeczności. W
pewnym polu doświadczeniowym, zwanym bazą, wyróżniamy następnie niektóre elementy
szczególnie istotne dla danej społeczności, inne zaś usuwamy w cień. Taką operację nazywamy
profilowaniem (Artowicz 2005, 113).
Profilowanie w koncepcji R. Langackera określa jako koncentrowanie się i
podświetlanie pewnego elementu w obrębie bazy, tak że element ów uzyskuje szczególny
stopień wyróżnienia, a wyróżnienie z kolei określa jako kolejny wymiar obrazowania sceny
(Langacker 2005, 37).
Jak zauważył też Zbigniew Muszyński, według R. W. Langackera można też stwierdzić,
iż profilowanie jest to ujmowanie pola postrzeżeniowego (wiedzy o pewnym wycinku
rzeczywistości) z określonego punktu widzenia przez wyeksponowanie elementów ważnych, a
przemieszczanie innych na dalszy plan. Natomiast profil opisuje R. W.
Langacker jako
uwydatnianie jednych elementów w bazie kognitywnej i usuwanie innych do tła (Muszyński
1998, 32).
Krystyna Waszakowa w koncepcji R. W. Langackera wykryła, że profilowanie opiera się
na skaningu, tj. porównaniu wzorca porównania i obiektu porównania oraz rejestracji różnic
między nimi. Jest to proces złożony, obejmujący swoim zasięgiem coraz większą ilość
informacji. Wyprofilowanie określonej przestrzeni symbolicznej niekoniecznie musi zrealizować
się w postaci jednostki słowotwórczej. Równie dobrze może mieć kształt całego wyrazu,
niewchodzącego w formalny i semantyczny związek z innym wyrazem. Jak wiadomo, sposoby
wyprofilowania uniwersalnych kategorii pojęciowych są swoiste dla poszczególnych języków
(Waszakowa 1998, 105-106).
Według koncepcji R. Langackera, nie mniej ważnym faktem jest to, iż
proces
profilowania ma charakter uniwersalny w tym sensie, że zachodzi na wszystkich poziomach
języka. W wyniku profilowania następuje wyakcentowanie treści kognitywnych, które składają
się na dane pojęcie oraz wyrażenie (połączenie wyrazowe). Jest to proces onomazjologicznego
odwzorowania tych treści na odpowiednie wyrażenia językowe (Langacker 2005, 185-190) .
Profil natomiast w ujęciu R. Langackera jest efektem profilowania. Jest on
uwydatnianiem pewnych elementów w bazie i usunięciem innych na dalszy plan. W związku z
tym profile pojęcia są różnymi wariantami znaczenia pojęcia. Taki sposób profilowania można
nazwać profilowaniem tekstowym obejmującym strukturę konceptualną i wyróżnienie
predykacji z bazy kognitywnej (Artowicz 2005, 113).
Wyjaśniając pojęcie profilu w odniesieniu do definicji kategorii gramatycznych, R. W.
Langacker używa prostego zapisu: rzecz (a więc pewien obszar w trójwymiarowej przestrzeni
naszej rzeczywistości lub abstrakcyjnej przestrzeni naszego umysłu) symbolizuje za pomocą
koła, relację zachodzącą między rzeczami – za pomocą łączącej koła linii prostej, przebieg
czasowy relacji wreszcie – znaną adeptom elementarnej fizyki oś czasu. W odróżnieniu od bazy,
dla której zarezerwowana jest linia cienka, elementy konceptualizacji stanowiące profil zaznacza
się linią pogrubioną (Tabakowska 1995, 170-171.
Formom finitywnym czasownika, a więc relacji czasowej, odpowiada zatem następujący
schemat graficzny:
Kolejne stadia relacji czasowej – na rysunku umownie zredukowane do trzech – mają w
konceptualizacji przebieg sekwencyjny. Pogrubiony odcinek osi czasu wyznacza profil całej
struktury, w której „czasowość” wysuwa się na pierwszy plan. Rozwój czasowy relacji autor
konceptualizacji niejako „śledzi”, przyjmując odpowiednią perspektywę. Wyrażaniu tej
perspektywy służą kategorie czasu i aspektu (tamże, 172).
Inne rozumienie profilowania przynosi szkoła lubelska skupiona wokół Jerzego
Bartmińskiego. Przede wszystkim do doświadczeń mentalnych obiektywnych dodaje zbiór
doświadczeń subiektywnych, kulturowych. W tej sytuacji będziemy mieć do czynienia z
profilowaniem kulturowym, szerszym niż tekstowe. Widzenie przedmiotu staje się podmiotowe.
Dodany zostaje czynnik antropologiczny (Artowicz 2005, 113).
Jerzy Bartmiński rozpatruje pojęcie profilowania jako właściwość utrwalonego jego
wyobrażenia
(stereotypu),
która
polega
z
jednej
strony
na
swoistym
doborze
i
ustrukturalizowaniu aspektów, w jaki ujmowany jest przedmiot, z drugiej zaś zależy od typu
odnoszących się do tych aspektów konkretnych charakterystyk jakościowych, a także określa się
jako subiektywną operację językowo-pojęciową polegającą na swoistym kształtowaniu obrazu
przedmiotu poprzez ujęcie go w określonych aspektach, takich jak, np.: pochodzenie, cechy,
wygląd, funkcje (zob. Bartmiński 2006, 96; Grzegorczykowa 1998, 12).
Profilowanie, jak dalej rozumuje J. Bartmiński, jest dwupoziomowe, obejmuje dobór
aspektów oraz ich treściową konkretyzację. Profilowanie odbywa się w obrębie zespołu cech
niesprzecznych, ale orzekanych z odmiennych punktów widzenia (punkt widzenia-zespół
dyrektyw kształtujących treść i strukturę treści słów i całych wypowiedzi), w pewien sposób
uzupełniających się (Artowicz 2005, 114).
Według środowiska lubelskiego profilowanie jest aktem mowy w połączeniu z
konwencją społeczną. Profilowanie jest tutaj przyporządkowane do pojęcia językowego obrazu
świata, natomiast JOS jest konceptualizacją świata zawartą w języku (tamże).
Według stanowiska J. Bartmińskiego profile są więc wariantami wyobrażenia przedmiotu
hasłowego, nie zaś wariantami znaczenia. Różne profile nie są różnymi znaczeniami, są
sposobami organizacji treści semantycznej w ramach podstawowego znaczenia. Wyróżniamy w
przedmiocie pewne aspekty, które określamy jako profile pojęcia/przedmiotu (tamże, 113-114).
Ryszard Jedliński również zauważa to samo ujęcie J. Bartmińskiego, iż
profil jest
rozumiany jako nie tyle wariant znaczenia, co raczej wariant wyobrażenia przedmiotu
hasłowego, ukształtowanego poprzez dobór faset, ich uporządkowanie według reguł implikacji,
ich wypełnienie treścią stosowanie do przyjętej wiedzy o świecie, zarazem wariant kreowany
przez jakiś czynnik dominujący, dominantę. Tworzenie profilu jest uwikłane w mechanizmy
organizowania sceny czy to na poziomie jednostkowego aktu mowy, czy też na poziomie
społecznej konwencji (Jedliński 2000, 43).
Pojęcia profilu i profilowania stanowią dla nas centrum całego zespołu pojęć, do którego
należą nadto: pojęcie aspektu, podkategorii, fasety. Te trzy terminy, używane często zmiennie,
znaczą mniej więcej to samo (choć miało by sens ich rozdrobnienie, np. mówienie o aspekcie w
odniesieniu do obrazu przedmiotu hasłowego, mówienie o fasecie jako wiązce sądów
składających się na eksplikację, a zdających sprawę z cech przedmiotu hasłowego). Być może,
należałoby używać, zaproponowaną przez A. Wierzbicką, faseta (Bartmiński 1998, 215).
Zbiór faset – to pewne kategorie, takie jak np. atrybuty, wielkość, liczebność, miejsce
występowania, stosunek do człowieka itp. Zbiór faset jest za każdym razem dopasowany do
pojęcia (Cieśla 1999).
Swoisty zestaw faset okazał się potrzebny do wyinterpretowania i porównawczego opisu
stereotypów narodowych; były to fasety: postawy wobec ludzi; cechy charakteru i intelektu;
postawy życiowe i stosunek do dóbr materialnych; światopogląd; wygląd zewnętrzny
(Bartmiński 1998, 216).
Kategoryzacja przedmiotu, dobór faset odpowiadających dokonanej kategoryzacji i
jakościowe charakterystyki przedmiotu w ramach przyjętych faset stanowią łącznie o tym, co
można określić mianem profilowania (tamże, 217).
Kontynuując rozważania na temat profilowania pojęć, nie w sposób jest ominąć
stanowiska Zbysława Muszyńskiego, który uważa, iż profilowanie odnosi się do przedmiotu,
który jest przedmiotem mentalnym, a nie przedmiotem o naturze fizycznej. Przedmiot mentalny
jest zatem pojęciem, a właściwie ujmowanym językowo pojęciowym obrazem przedmiotu.
Zbysław Muszyński próbuje założyć, że proces profilowania może przebiegać na trzech
różnych
płaszczyznach:
-
płaszczyźnie
subiektywno-kognitywnej,
społecznej
i
obiektywistycznej. Na pierwszej z nich profilowanie daje w efekcie subiektywno-mentalne,
zarówno utrwalone, jak i nieutrwalone konwencjonalnie; na płaszczyznie społecznej profilami są
skonwencjonalizowane ścieżki
kognitywne u
Langackera,
a przedmioty mentalne u
Bartmińskiego czy portrety przedmiotów utrwalone w językowym obrazie świata. Na poziomie
trzecim profilami byłyby aspekty spostrzeganych elementów rzeczywistości, tradycyjnie
pojmowane sposoby determinowania desygnatów nazw przez cechy posiadane przez te
desygnaty.
Muszyński przypuszcza, że Bartmińskiego koncepcja profilowania dotyczy przede
wszystkim płaszczyzny drugiej (i ewentualnie trzeciej, gdy odwołuje się do cech przedmiotów),
koncepcja profilowania R. W. Langackera odnosi się do profilowania na płaszczyznie pierwszej
(i ewentualnie drugiej, gdy mówi on o efektach procedury konwencjonalizacji). Jakkolwiek obie
koncepcje profilowania pozostają w relacjach obejmujących wszystkie trzy płaszczyzny, to
różny przedmiot badań lingwisty i etnolingwisty wyznacza to, czego profilowanie ma dotyczyć
(Muszyński 1998, 32-33).
I wreszcie tytułowy problem profilowania. Czy i w jakim sensie pojęcie to da się
zastosować do opisu semantycznego ojczyzna?
Jerzy Bartmiński jeszcze raz ze swoją szkołą próbują określić jako rodzaj cieniowania
poszczególnych znaczeń, zależy zazwyczaj od scen, do których opisu wyraz służy w danym
tekście. Według stanowiska J. Bartmińskiego, profile mieszczą się wewnątrz wydzielonych
znaczeń i stanowią swoistą formę kształtowania treści bazowej. Profile różnicują wyobrażenie
prototypowego przedmiotu. Jest tu więc wyraźne założenie istnienia dwóch odrębnych kategorii:
(nadrzędnego) znaczenia jako kategorii językowej i podporządkowanego mu profilu,
rozumianego jako „wariant wyobrażenia przedmiotu hasłowego”, zależy od „organizowania
sceny czy to na poziomie jednostkowego aktu mowy, czy też na poziomie społecznej
konwencji”, a więc stanowiący bądź element języka, bądź też tylko tekstu (Bartmiński 1998,
270).
Podsumowując
wszystkie
przytoczone
powyżej
opozycje,
można
ogólnie
wywnioskować, iż wspólnym elementem przywołanych koncepcji jest założenie, że
profilowaniu podlega pewien typ bytu mentalnego. O ile jednak w propozycji R. W. Langackera
założenie o mentalności przedmiotu profilowanego jest założeniem fundamentalnym,
odnoszonym do kognitywnego rozumienia języka jako rodzaju zdolności poznawczej, o tyle w
ujęciu J. Bartmińskiego jest to założenie pojawiające się w tle, jako że dotyczy badań
etnolingwistycznych, których przedmiotem jest społeczny aspekt funkcjonowania języka
(Jedliński 2000, 44).
Klasyczne dla kognitywizmu pojęcie konceptualizacji i pierwszoplanowe w ujęciu J.
Bartmińskiego kategorie interpretacyjne też mają wiele punktów stycznych, np.: przyjęty typ
wiedzy, który jest oparty na doświadczeniu społeczno-kulturowym i akcentowanych systemach
wartości, typ racjonalności czy też określony punkt widzenia podmiotu wypowiedzi i przyjęta
przez niego perspektywa spostrzegania świata (tamże).
Profilowanie
w
ujęciu
R.
Langackera
było
obiektywną
operacją
w
polu
postrzeżeniowym. U J. Bartmińskiego jest to subiektywna operacja językowo-pojęciową w polu
doświadczeniowym, polegającą na wyróżnianiu w pojęciu pewnych aspektów (lub: podkategorii,
faset) określanych profilami pojęcia, ew. przedmiotu (Artowicz 2005, 113).
W celu interpretacji pojęć (nazw wartości) przyjmę w swojej pracy zaproponowany
przez J. Bartmińskiego model profilowania, który pozwala na podmiotowe i kulturowe
przedstawienie „portretu” badanego pojęcia, umożliwiając szczególnie interesującą nas w
lingwistyce edukacyjnej interpretację terminów (nazw wartości) w aspekcie antropologicznokulturowym. Charakter „materiału” aksjologicznego (w naszym przypadku uczniowskich
definicji nazw wartości) wyznacza w znacznym stopniu procesy strukturowania cech
definicyjnych oraz hierarchizowania uwzględnionych podkategorii (faset). Profilowanie daje
zatem szansę wyjścia poza ramy klasycznego modelu definicji potocznych, obejmujących zestaw
cech przedmiotu (pojęcia) z punktu widzenia jego funkcjonowania w kulturze.
ROZDZIAŁ II
Znaczenia i profile pojęcia ojczyzna w wypowiedziach młodzieży
2.1 Elementy znaczenia wielowymiarowego pojęcia ojczyzna
Świadomość wspólnej ojczyzny to przede wszystkim kategoria historyczna. Jej treść
zmienia się w czasie i przestrzeni, ale na początek warto zwrócić uwagę jak takie abstrakcyjne
pojęcie jak ojczyzna notują słowniki leksykalne.
Słownik języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego (SJP) określa ojczyznę jako
'kraj, w którym się ktoś urodził i który jest krajem jego rodaków'. Uniwersalny słownik języka
polskiego pod red. Stanisława Dubisza podaje dwa określenia
ojczyzny jako wyrazu
wieloznacznego. Po pierwsze ojczyzna może być rozumiana jako 'kraj, w którym się ktoś
urodził, którego jest obywatelem lub z którym jest związany więzią narodową', po drugie 'miejscowość, kraj, gdzie coś powstało, skąd pochodzi lub gdzie występuje, znajduje się,
kolebka, siedlisko'.Podobne określenia podaje też Mały słownik języka polskiego pod red.
Stanisława Skorupki.
Nieco inaczej podaje Inny słownik języka polskiego pod red. Mirosława Bańki, który
również podaje dwa określenia: 'nasza ojczyzna to kraj, w którym się urodziliśmy, z którym
jesteśmy związani emocjonalnie i kulturowo i w którym zwykle mieszkamy' i 'ojczyzną czegoś
nazywamy miejsce z którego to pochodzi'. M. Bańko również wyróżnia dwa znaczenia tego
polisemu.
W niniejszej pracy rozważane są profile wyrazu ojczyzna w jego pierwszym znaczeniu.
W definicjach słownikowych na to znaczenie składają się następujące komponenty tematyczne:
(1) 'kraj urodzenia', (2) 'kraj
aktualnego zamieszkania, ewentualnie przynależności
obywatelskiej', (3) 'kraj, z którym kogoś łączy związek emocjonalny, (4) kulturowy, (5)
narodowy'.
Czy rzeczywiście nasza ojczyzna musi być miejscem, gdzie się urodziliśmy?
Jeśli weźmiemy pod uwagę wyrażenia typu druga ojczyzna czy przybrana ojczyzna, to
odpowiedź na to pytanie nie będzie tak oczywista, jak mogłoby się wydawać na pierwszy rzut
oka. Według Anny Wierzbickiej, wszystkie zastosowania słowa ojczyzna do krajów innych niż
kraj urodzenia powinno się traktować metaforycznie, a wyrażenia takie jak druga ojczyzna czy
przybrana ojczyzna należy interpretować jako swego rodzaju skrót oznaczający kraj, który nie
jest tak naprawdę ojczyzną X-a, ale o którym X myśli tak, jakby to była jego ojczyzna
21
(Wierzbicka 2007, 330).
Nowa encyklopedia powszechna podaje najobszerniejsze określenie pojęcia ojczyzny, a
mianowicie, ojczyzna to kraj, którym człowiek urodził się lub spędził znaczną część swego życia,
w którym mieszka lub z którym mocno czuje się związany emocjonalnie mimo przestrzennego
oddalenia. Ziemia staje się ojczysta o tyle, o ile istnieje zbiorowość, za taką ją uważa, toteż w
określeniach ojczyzny słowo „kraj” oznacza zarazem ludzi, których łączą wspólne
doświadczenia, sentymenty, wspomnienia, tradycje itd. Pojęcie ojczyzny wiąże się etymologicznie
z pojęciem ojcowizny, a więc ziemi odziedziczonej po przodkach. Z czasem jednak, jego zakres
ogromnie się rozszerzył, pierwotnym, ale i współcześnie żywym sensie obejmował całość okolic z
jakich się pochodzi („bliższa ojczyzna”), później zaś całość obszaru, zamieszkiwanego przez
naród, do którego się należy, pozostającego w granicach państwa, którego jest się obywatelem
lub choćby tylko na podstawie tradycji historycznej, kojarzonego z danym narodem lub
państwem (Nowa encyklopedia powszechna 1997, 615).
Tematem tym zainteresował się niejeden słynny badacz i badaczka. Postulowane w
pracach profesor Jadwigi Puzyniny (1992) badania nad „językiem wartości” przyjmują w
ostatnich latach m. in. postać studiów semantycznych dotyczących kluczowych słów, jak
przyjaźń, tolerancja, naród, ojczyzna itp., silnie nacechowanych aksjologicznie. Słowa takie
otwierają dostęp do historii i kultury narodowej, jak podkreśla w swojej książce Anna
Wierzbicka (1999), gdzie interesujące studium porównawcze zostało poświęcone m. in. polskiej
ojczyźnie.
Dla celów porównawczych Wierzbicka przyjęła założenie, że ojczyzna jest w języku
polskim rozumiana jednolicie i że można przyjąć jedną, w miarę spójną definicję, na którą - jak
ustala autorka, analizując materiał językowy za pomocą wypracowanego przez siebie
uniwersalnego metajęzyka semantycznego – składa się 29 elementarnych jednostek
semantycznych, w skrócie i w uproszczeniu: kraj mojego urodzenia, którego jestem jakby
cząstką, który nie jest jak inne kraje, jest nieszczęśliwy, który zrobił mnie wiele dobrego i
któremu ja chcę czynić dobre rzeczy; który jest podobnie traktowany przez innych ludzi, z
którymi ja stanowię jedno, bo myśmy postępujemy i czujemy w ten sam sposób i razem jesteśmy
jakby częścią tego kraju itd. (Bartmiński 2007,178).
Jak twierdzi Jerzy Bartmiński, analizowany przez Wierzbicką wariant polskiego
pojmowania ojczyzny, choć bez wątpienia ma walor podstawowy, jest znany najszerzej i jest dla
polskiej tradycji reprezentatywny, równocześnie jest wariantem już odchodzącym w przeszłość,
częściowo historycznym; uformowany, jak słusznie podkreśla autorka, jeszcze w wieku XIX.
Wariant ten aktualnie przez wielu Polaków nie jest już co najmniej w kilku punktach
22
akceptowany. Współczesne rozumienie ojczyzny w Polsce, w języku polskim – jest o wiele
bardziej zróżnicowane. Pojęcie to jest przedmiotem dyskusji i sporów (Bartmiński 2007, 178).
Konieczne więc, jak sądzi Bartmiński, branie tego zróżnicowania pod uwagę, dokładniejsze
przeanalizowanie
rozbieżności,
opisanie
wielowymiarowości
oraz
dynamiki
tego
wielotreściowego pojęcia.
Do bardziej przejrzystych prac poświęconych zagadnieniu ojczyzny należy zaliczyć
przede wszystkim analizy A. Wierzbickiej (1999) i J. Bartmińskiego (1986, 1990, 1993). A.
Wierzbicka, traktując ojczyznę jako klucz do historii i kultury odkrywający odrębność
narodowych tradycji i kulturowych doświadczeń, podejmuje się opisu leksemów: ojczyzna,
Heimat, Vaterland i rodina naturalnym metajęzykiem semantycznym, opartym na uniwersalnych
prostych elementach znaczeniowych. Taki sposób analizy daje możliwość porównania ponad
uwikłaniami kulturowymi pojęcia czy pojęć, do którego//do których odsyłają wskazane leksemy
(Wierzbicka 2007, 295-303).
Pojęcia „z natury sporne”, do których należy ojczyzna, stawiają nas wobec pytań
istotnych, niedających się odsunąć, domagają się zajęcia stanowiska. Wprowadzają w świat
wartości. Więc na początek chciałabym zasygnalizować, jak tak abstrakcyjne pojęcie jak
ojczyzna, próbują określić Jerzy Bartmiński i Stanisław Ossowski.
Stanisław Ossowski, który wprowadził do nauk społecznych to ostatnie pojecie
precyzuje, że owa ojczyzna to obszar znany jednostce z własnego doświadczenia, obszar, do
którego jednostka ma szczególny, osobisty i bezpośredni stosunek przejawiający się w
przywiązaniu do środowiska, w którym spędziła życie bądź jego znaczną część, zwłaszcza
dzieciństwo, a zatem okres szczególnie podatny na tworzenie się trwałych więzi emocjonalnych
(Ossowski 1984, 26).
Ossowski wskazuje jednak, że pojęcie ojczyzny nie zasadza się na opisie obiektywnych
faktów, lecz odnosi się do sfery wartości i znaczeń przejawiających się w nastawieniu członków
zbiorowości wobec ich otoczenia. Zdaniem tegoż uczonego Ojczyzna – to nie jest pojęcie
geograficzne, które można scharakteryzować bez odwoływania się do postaw psychicznych
jakiejś zbiorowości. Obszar jakiś staje się ojczyzną o tyle tylko o ile istnieje zespół ludzki, który
odnosi się doń w pewien sposób i w pewien sposób kształtuje jego obraz. Wówczas dla tego
zespołu ów szmat rzeczywistości zewnętrznej nabiera swoistych wartości, które go czynią
ojczyzną. To tak jak z dziełem sztuki, którego wartość estetyczna zależy od tego, jak widz
postaciuje sobie układ plam barwnych, który ma przed sobą. Ojczyzna istnieje tylko w
rzeczywistości subiektywnej grup społecznych, które są wyposażone w pewne elementy
kulturowe. Cechy jakiegoś terytorium nie zależą od tego, co kto o nich myśli. Cechy ojczyzny są
23
zawsze funkcją obrazów, które z jej istnieniem łączą członkowie pewnej zbiorowości (Ossowski
1984, 18).
W nieco inny sposób przedstawia to J. Bartmiński, ujmując to, iż poruszanie się
wewnątrz rzeczywistości kulturowej określanej mianem ojczyzny jest możliwe dlatego, że jest to
rzeczywistość wielowymiarowa i zarazem wewnętrznie w pewien szczególny – dynamiczny –
sposób uporządkowana. Wielowymiarowość znaczy, że pojęcie jest złożone z wielu składników,
które tworzą względnie jednorodne zespoły znaczeniowe i cały repertuar wewnętrznych
możliwości wyboru pozostawionych do decyzji użytkownika języka. Dynamiczność znaczy, że
w uporządkowaniu wewnętrznym pojęcia zawiera się jakby zapis jego historycznego rozwoju i
że dzięki czytelności tego zapisu przy równoczesnej (ograniczonej, ale rzeczywistej) swobodzie
wyboru składników i sposobu ich łączenia, użytkownik języka otrzymuje w dziedzinie sensów
możliwość powrotów, nawiązań, a także zmiany kierunku i perspektywy pojęciowej (Bartmiński
2007, 169).
Rozumienie ojczyzny jako wielowymiarowego środowiska człowieka, jak to zauważa
Jerzy Bartmiński, obejmują przestrzeń fizyczną: miasto, kraj i wypełniającą ją przyrodę - las,
kwiaty, pola, zwierzęta; przestrzeń społeczną: pierwszą miłość i bliską historię - groby; kulturę.
Wymiary te Bartmiński nazywa domenami (Bartmiński 2007, 179-180).
Wymiar przestrzenny pojęcia ojczyzna obejmuje nie tylko kraj, ale cały szeroki ciąg, od
domu przez okolicę, region itp. Natomiast wymiar społeczny to w pierwszej kolejności naród,
rodacy, ale też inaczej definiowane wspólnoty od rodziny („swoi”) przez sąsiadów i znajomych
(„krajanie”), mieszkańców regionu („ziomkowie”), do mieszkańców kontynentu, a nawet
wszystkich ludzi, do całego rodzaju ludzkiego, ludzkości („obywatele świata”, „bliźni”,
„bracia”).
Nie mniej ważna też była kultura, która była przez dziesięciolecia głównym kryterium
zbiorowej, w tym i narodowej, polskiej tożsamości. Dotyczy to w pierwszym rzędzie języka i
literatury (Bartmiński 2007, 180).
Tymczasem socjolog Kazimierz Żygulski wyróżnia trzy istotne elementy składające się
na kompleks nazywany ojczyzną:
− wspólnota ludzka;
− ziemia, teren ukształtowany ręką ludzką, tworzący krajobraz kulturalny, którą ta
wspólnota trwale włada;
− przeszłość historyczna, związana zarówno z ludźmi, ze wspólnotą, jak i jej ziemią.
Dlatego też ojczyzna jest zawsze dobrem, które się z kimś dzieli, choć, rzecz jasna,
można mieć do niej nader osobisty stosunek; czymś co łączy nas z określonym miejscem w
24
przestrzeni i z przeszłością – zarówno ludzi, jak i ich kraju (Żygulski 1975, 182).
Kontynuując swoje rozumowanie, J. Bartmiński stwierdza, iż kreowane profile pojęcia
ojczyzny są tworzone wokół pewnych dominant, jak dom (z rodziną, małżeństwem, miłością,
ciepłem ogniska itd.), strony rodzinne (z przyrodą, znajomymi, wspólnotą lokalnych interesów,
lokalnymi zwyczajami, miejscową gwarą itd.); kraj i naród (z państwem, kulturą narodową,
historią), Europa, świat. Podstawowe profile ojczyzny, według Bartmińskiego, można nazywać
ze względu na to, na który składnik kładziony jest szczególny nacisk, który staje się
semantycznym centrum, dominantą (Bartmiński 2007, 181).
Aby uporządkować chaotyczność znaczeń, wywodzących się z leksemu ojczyzna, Jerzy
Bartmiński wyróżnił następujące rodzaje ojczyzn:
1. Ojczyzna rodzinno-domowa
2. Ojczyzna lokalna
3. Ojczyzna regionalna
4. Ojczyzna narodowa
5. Ojczyzna państwowa
6. Ojczyzna społeczna
7. Ojczyzna kulturowa
Wzorując się na podziale pojęcia ojczyzny na różne rodzaje, zaproponowanego przez
słynnego językoznawcę J. Bartmińskiego, dokonam podobnej segregacji profilów, wywodzących
się z pojęcia ojczyzny, otrzymanych na podstawie ankiet wypełnionych przez młodzież
współczesną, aby na końcowym etapie porównać wyniki opracowane przez J. Bartmińskiego o
10 lat wcześniej na ten sam temat i moje po upływie już 10 lat, następnie stwierdzić, jakie
można, zarejestrować podobieństwa i różnice w profilowaniu tak abstrakcyjnego pojęcia jak
ojczyzna przez osoby badane przez Bartmińskiego i respondentów w Wilnie; czy to pojęcie
zachowuje stabilność pojmowania i rozumienia ojczyzny z pokolenia na pokolenie oraz w
różnych uwarunkowaniach politycznych i społeczno-kulturowych.
2.2 Wymiary pojęcia ojczyzna w świadomości badanych użytkowników
języka
Jerzy Bartmiński, jak wyżej widzimy, wyróżnia siedem podstawowych wymiarów
pojęcia ojczyzny. W moim natomiast wypadku połączyłam niektóre wymiary i wyróżniłam
25
cztery wymiary pojęcia ojczyzna przystające do wyników przeprowadzonych badań. Do
pierwszej kategorii zaliczyłam wymiar ojczyzny rodzinno-domowej - tak, jak to podaje
Bartmiński. Jako drugi uznałam wymiar lokalny i regionalny ojczyzny. Wystąpiłam w nieco
innej pozycji niż Bartmiński, łącząc ojczyznę lokalną i regionalną. Dokonałam tego chwytu z
tego powodu, iż
zwykle na drugim miejscu po rodzinie i domu występują
najdroższe i
najbliższe człowiekowi miejsca w ojczyźnie, z którymi posiada nadzwyczajną więź,
wspomnienia, doświadczenia itp. (np. ulica, miasteczko, wieś itp.), inaczej można to określić
jako drugorzędne wymiary ojczyzny dla człowieka. W wypadku Wilna i Wileńszczyzny pojęcia
lokalności i regionalności mogą się w dużym stopniu pokrywać, dlatego zostały tu potraktowane
łącznie. W trzeciej kategorii wyróżniam, tak samo jak Bartmiński, ojczyznę państwową. W
sytuacji młodzieży polskiej na Litwie ten wymiar ojczyzny może mieć niejednoznaczne
skojarzenia: będąc obywatelami Litwy, kojarzą pojęcie ojczyzna z państwem litewskim, ale jako
Polacy mogą też odnosić to pojęcie do państwa polskiego. Zamyka podział czwarta kategoria, do
której zaliczyłam wymiary ojczyzn o charakterze publicznym, takie jak ojczyzna narodowa,
kulturowa i społeczna. Tego typu ojczyzny nie odnoszą się do indywidualności osoby, lecz
traktuje się jako „wspólne dobro” kulturowe, narodowe bądź społeczne.
W taki sposób
wyróżniam cztery podstawowe wymiary ojczyzny, a mianowicie:
1. Ojczyzna rodzinno-domowa
2. Ojczyzna lokalno-regionalna
3. Ojczyzna państwowo-narodowa
4. Ojczyzna kulturowa, ojczyzna jako idea społeczna - „dobro wspólne”.
Wymiary wyłonione w wyniku takiego podziału uszeregowałam według częstotliwości
występowania w odpowiedziach respondentów. Tak więc, najwięcej odpowiedzi reprezentowało
wymiar rodzinno-domowy, następnie - lokalno-regionalny, nieco rzadziej udało się spotkać
wypowiedzi wskazujące na skojarzenie z wymiarem państwowym ojczyzny oraz narodowym,
kulturowym, społecznym.
W kolejnych podrozdziałach zostanie przedstawione, jakie elementy znaczenia ojczyzny,
wyróżniają uczniowie i młodzież polska na Wileńszczyźnie, w jaki sposób to pojęcie interpretują
i jakie profile tego pojęcia można wyodrębnić w mowie i świadomości językowej współczesnej
młodzieży polskiej na Litwie. Aby ustalić, jakie elementy znaczenia ojczyzny były ważne dla
współczesnej młodzieży wileńskiej, posłużyłam się własnym kwestionariuszem ankiety. Została
ona przyjęta za podstawowe narzędzie badawcze, przedstawiające respondentom różnorodne
26
pytania i polecenia związane z określeniem wartości takiej, jak ojczyzna1.
Warto zaznaczyć, iż podobne badania dotyczące profilowania pojęć abstrakcyjnych
dokonała I. Artowicz, która zbadała profile domu, występujące w świadomości młodzieży
polskiej. Podstawowym jej źródłem badawczym była stworzona przez nią ankieta na temat
domu. Tworząc własny kwestionariusz ankiety na temat ojczyzny, wzorowałam się na
kwestionariuszu tej badaczki.
Na na pytania ankiety odpowiedziało 115 respondentów, byli nimi głównie Polacy
mieszkający na Litwie. Przedstawione wyniki badań wśród 90 uczniów klas starszych z szkół
takich, jak Szkoła Średnia im. J.I. Kraszewskiego, Szkoła Średnia im. W. Syrokomli, Szkoła
Średnia w Egliszkach oraz 25 studentów należących do Klubu Studentów Polskich na Litwie
Pytania i polecenia zawarte w ankiecie pomogły na podstawie otrzymanych na nie
odpowiedzi wyodrębnić główne profile, które odpowiadają wyżej wymienionym czterem
wymiarom ojczyzny. O każdym z tych wymiarów będzie mowa w następnych podrozdziałach.
2.2.1 Ojczyzna rodzinno-domowa
Kiedy mówimy o ojczyźnie rodzinnej, mamy na myśli ziemię rodzinną, naród i jego
dzieje, język, bogactwo duchowe i materialne, dziedzictwo przodków i losy przyszłych pokoleń.
A miejsce swego pochodzenia otaczamy, zazwyczaj, szczególną czcią, podobną do tej, którą
powinien darzyć syn własnego ojca. I nie ma w tym porównaniu nic szczególnego, skoro
umiłowanie Ojczyzny wywodzi się z idei ojcostwa, czyli z miejsca pochodzenia i
zamieszkiwania ojców, inaczej mówiąc o miejscu, gdzie się rozpoczął ród. Dlatego dla
współczesnego człowieka to miejsce przybiera zazwyczaj charakter sacrum (Żygulski 1975,
182) .
Jerzy Bartmiński uważa, iż ojczyzna rodzinno-domowa posiada silne językowe
utrwalenie, jako ojczyzna domowa, gniazdo rodzinne, dom rodzinny, dom ojcowski/ojców,
ojcowizna,
ojczyzna.
Ojczyzna
rodzinno-domowa
jest
również
miejscem
urodzenia,
pochodzenia, przebywania, mieszkania, życia (Bartmiński 2007, 181).
Najbardziej typowym profilem wśród badanych użytkowników polszczyzny na Litwie
okazał się właśnie wymiar rodzinno-domowy ojczyzny. Za pomocą pytań, które respondenci
spotkali w ankiecie, otrzymałam wiele różnych odpowiedzi typowych właśnie temu wymiarowi.
A mianowicie, przytoczę dla przejrzystości, z jakich pytań wyłonił się najobszerniejszy wymiar
ojczyzny rodzinno-domowej na tle czterech pozostałych. Bardzo wyrazistym poleceniem było
1
Wzór ankiety zob. w załączniku.
27
pierwsze pytanie w ankiecie, które brzmiało: Podaj znaczenia słowa „ojczyzna”, na które
skupiły się następujące odpowiedzi należące do tego wymiaru:
– kraj, w którym mieszka moja rodzina, miejsce zamieszkania – razem 84 osoby (73%);
– kraj dzieciństwa, kraj, w którym się wychował – razem 26 osób (22%);
– miejsce, gdzie czujesz się jak w domu, bezpiecznie i spokojnie – 13 osób (11%).
Otrzymane odpowiedzi na wyżej postawione pytanie świadczą o tym, że ojczyzna w
świadomości współczesnej młodzieży jest
krajem, w którym dana osoba się urodziła i
zamieszkuje, w którym mieszka jego rodzina, gdzie spędziła lata dzieciństwa i wychowała oraz
skąd pochodzi. Celem takiego polecenia było wyłowienie, jak każdy z respondentów rozumie to
tak abstrakcyjne pojęcie ojczyzny.
Kolejne tego rodzaju polecenie, było trzecie pytanie ankiety: Jakiego wyrazu użyłbyś
zamiast słowa „ojczyzna”? W tym wypadku, podobnie, jak i w poprzednim pytaniu, ważne było
zbadać, jak dobrze młodzież rozumie pojęcie ojczyzny, ujmując je w inny sposób:
–
dom – 65 osób (56%);
–
dom rodzinny – 58 osób (50%);
− rodzinny dom, gdzie się urodziłem i stąpiłem pierwsze kroki – 5 osób (4%);
− dom, ponieważ jest to moja maleńka ojczyzna, która należy tylko do mnie – 4 osoby
(3%);
− dom, ponieważ lepszego miejsca dla mnie nie ma – 3 osoby (2%);
– pierwszy dom – 3 osoby (2%);
− ojcowski dom – 2 osoby (1%).
Za podstawowy synonim ojczyzny znaczna część respondentów uznaje dom.
Respondenci wykonując to polecenie, na pierwszy plan wystawiali najdroższe im miejsce w
ojczyźnie – dom, profilując go także jako dom rodzinny, pierwszy dom, ojcowski dom.
Nieco innym pytaniem, ale znaczeniowo podobnym do poprzednich dwóch pytań, było
określanie pochodnego wyrazu od słowa ojczyzna, przymiotnika ojczysty, według kolejności
pytań w ankiecie, było to pytanie 6 : Jakim słowem byś zastąpił(a) słowo „ojczysty”?. Na to
pytanie skupiły się następujące odpowiedzi:
− rodzinny – 48 osób (41%);
28
− bliski – 10 osób (8%);
− swój – 7 osób (6%);
− mój – 6 osób (5%);
− domowy – 3 osoby (2%);
− jedyny – 3 osoby (2%);
− początkowy – 1 osoba (0,8%).
Słowo ojczysty mieści się więc również w zakresie wymiaru ojczyzny rodzinnodomowej. Ojczysty kojarzy się respondentom z czymś rodzinnym, bliskim, swoim, domowym.
Tak więc, jak wykazały badania, prawie wszyscy respondenci (procentowo, około 80
procent) uważają ojczyznę za miejsce, w którym dana jednostka się urodziła, także za ojczyznę
uznają dom rodzinny, ziemię przodków, ojcowiznę. Na profil tego typu składa się również
rozumienie ojczyzny jako kraju dzieciństwa, który kojarzy się uczniom z początkiem ich życia,
miejscem pochodzenia oraz miejscem, w którym osoba się wychowała. Zaliczyłam tutaj również
odpowiedzi z polecenia 11: Kto jest najważniejszą osobą w Ojczyźnie?
− rodzina, ponieważ cenię ją najbardziej na całym świecie – 31 osoba (26%);
− mama – 13 osób (11%);
− przyjaciele – 7 osób (6%).
Na to pytanie respondenci licznie przywołali, iż jest to cała rodzina, następnie bliskie
osoby oraz przyjaciele. Tego typu wypowiedzi pozwoliły sądzić, że jednym z profilów, czyli
wariantów wyobrażenia ojczyzny jest właśnie aspekt rodzinno-domowy – ojczyzna jako dom
rodzinny i najbliższe otoczenie.
Bartmiński sygnalizuje, że dominującą wartością ojczyzny rodzinno-domowej jest
poczucie bezpieczeństwa i akceptacji, bycia u siebie, wśród swoich, w środowisku tworzonym
przez rodzinę i dom, gdzie żyje ojciec i matka, bracia i siostry, synowie i córki, dziadkowie i
wnuki – ogólnie krewni, swoi, swojacy. Centrum tej społeczności jest matka, kluczowe słowa:
łono i kolebka (Bartmiński 2007, 169). W tym kontekście za najważniejsze elementy ojczyzny
uczniowie uważają: rodzinę (40 osób) i matkę (13 osób).
Ojczyzna rodzinno-domowa posiada również taką szczególną dla jednostki przestrzeń,
jedynie w której może rzeczywiście czuć się bezpiecznie, swobodnie i komfortowo wśród
najbliższych jej osób. W taki właśnie sposób profiluje badana przeze mnie młodzież, określając,
iż tylko w atmosferze rodzinno-domowej można się czuć dobrze, najlepiej, bezpiecznie, wśród
29
bliskich osób oraz swoi. Wyłowienie takich odpowiedzi posłużył punkt e) w zadaniu 13.
Należało określić co dla każdego z badających oznacza prawdziwa ojczyzna. Zadaniem tego
polecenia było stworzenie szczególnej atmosfery, wymagającej indywidualnego nastawienia i
otwartej odpowiedzi na pytanie, jaka jest dla nich ta prawdziwa ojczyzna. Zanotować udało się
niejednorodne odpowiedzi na ten temat:
− miejsce, gdzie czujesz się dobrze – 12 osób (10%);
− miejsce, gdzie jest zawsze najlepiej – 11 osób (9%);
− miejsce, gdzie czujesz się jak w domu, bezpiecznie i spokojnie – 10 osób (8%);
− mój dom, moja rodzina jest moją ojczyzną, gdyż wiem, że w trudnych sytuacjach
pomoże mi tylko ona – 7 osób (6%);
− miejsce, gdzie czujemy się swoi – 5 osób (4%).
Nie mniej ważne w ojczyźnie rodzinno-domowej są również części domu: próg, ściany,
okno, dach oraz ogień (ognisko domowe, piec, zapiecek, komin, dym), a także miejsca pracy:
ojczysty zagon/rola przyjmują uogólnione znaczenie miejsc swojskich (Bartmiński 2007, 181).
W wypadku wypowiedzi respondentów, można było spotkać nie tylko części domu, takie
jak własny kątek w domu, ściany domu, ale i konkretne miejsca, znajdujące się obok domu:
domy, podwórko, droga. Tego typu odpowiedzi udało się wynotować z pytania 5 ankiety, którego
poleceniem było: Dodaj do przymiotnika „ojczysty/a/e” nasuwający Ci się rzeczownik. W tym
zadaniu ważne było zbadać co
młodzież określiłaby mianem ojczystego. Tego rodzaju
odpowiedzi były niezbyt zróżnicowane. Najpierw jako ojczysty wstąpił dom oraz bardziej
konkretna indywidualności przestrzeń jako własny kątek swego domu, następnie to, co otacza
dom na zewnątrz, np.: progi domu, domy obok, droga, podwórko.
− ojczyste progi – 12 osób (10%);
− mój dom, mój własny kątek w moim domu – 5 osób (4%);
− ojczyste domy – 3 osoby (2%);
− ojczyste ściany domu – 3 osoby (2%).
Przymiotniki rodzinny, ojcowski, ojczysty (dom, zagon, gniazdo), domowy, familijny
określają charakter więzi nie tylko w kategoriach czystej relacji, lecz równocześnie w punkcie
widzenia jakościowego: 'serdeczny, życzliwy człowiekowi, cierpliwy' (Bartmiński 2007, 181).
Ojczyzna rodzinno-domowa jest najbliższa każdej jednostce, gdyż obejmuje ona
30
najbardziej osobiste elementy, niegdyś intymne, ważne tylko tej jednostce, która jest z nimi
mocno związana. Zasięg ojczyzny rodzinno-domowej jest bardzo wąski, obejmuje jedynie dom,
miejsce przebywania, okolice obok domu rodzinnego, a także rodzinę i najbliższe osoby. Tego
typu profil jako najczęstszy dało się wyodrębnić w wypowiedziach większości respondentów.
2.2.2. Ojczyzna lokalno-regionalna
Marek Szczepański pisze o społeczności lokalnej i określa ją jako szczególny rodzaj
zbiorowości ludzkiej, uwzględniany często w badaniach społeczno-geograficznych. Według
socjologów cechuje się ona wyraźnie rozwiniętymi interakcjami społecznymi, poczuciem
przynależności do określonego zbioru ludzkiego i terytorium oraz sposobem życia (odrębność
etniczna, uwarunkowania historyczne). W studiach geograficznych natomiast społeczność
lokalną uznaje się jako zbiorowość ludzką przywiązaną emocjonalne do niewielkiego terytorium
np. miasto, wieś, gmina, parafia. Społeczności te charakteryzuje ograniczona liczba członków, a
relacje między nimi mają charakter bezpośredni, łączy ich wspólnota celów i środków
wynikających ze wspólnoty życia (Szczepański 2003).
'Region natomiast, jak podaje Uniwersalny słownik języka polskiego Stanisława Dubisza,
jest to wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar odróżniający się od terenów przyległych
określonymi cechami naturalnymi lub nabytymi'. 'Regionalny zaś - to związany z danym
regionem, charakterystyczny dla niego, znany, używany, występujący w określonym regionie,
pochodzący z danego regionu'.
Jerzy Bartmiński zauważył, że ojczyzna lokalna bywa czasami oficjalnie nazywana „małą
ojczyzną” (tradycyjnie to 'strony rodzinne, moja/nasza parafia' – w znaczeniu ogólniejszym niż
tylko administracyjno-kościelne). Jest także stawiana bądź w opozycji do obcych stron;
wielkiego/szerokiego świata, bądź w relacji komplementarności, jako pierwszy, niezbędny
stopień uczestnictwa jednostki w szerszym, regionalnym i narodowym życiu społecznym.
Bazę aksjologiczną ojczyzny lokalnej tworzy ideał samorealizacji jednostki poprzez
udział w twórczym kształtowaniu społeczności lokalnej, wspólnota życiowych interesów ludzi w
miejscu zamieszkania oraz pracy (czego konsekwencją jest silna kontrola społeczności nad
jednostką) oraz więź emocjonalna człowieka z najbliższym środowiskiem społecznym i
przyrodniczym. Do ojczyzny lokalnej należą obok rodziny też znajomi i sąsiedzi jako krajanie
(Bartmiński 2007, 182).
Natomiast ojczyznę regionalną Jerzy Bartmiński traktuje, jako „region” w opozycji do
31
całego kraju, ziemia, zwykle w zestawieniach typu ziemia krakowska, ziemia lubelska, (w
naszym wypadku jest to ziemia wileńska). Określenie regionalny jest neutralne, prowincjonalny
– wartościujące negatywnie; podobnie mają się do siebie wyrażenia regionalizm 'postawa
akceptacji dla spraw swojego regionu i ruch społeczny na rzecz jego rozwoju; także wyraz
używany w pewnym regionie' i prowincjonalizm 'postawa organizująca zainteresowania do
spraw dotyczących prowincji, odznaczająca się brakiem szerszych horyzontów myślowych;
parafiańszczyzna, zaściankowość, zacofanie' (Bartmiński 2007, 182).
Jak już wyżej zostało wspomniane, w przypadku Wileńszczyzny i Wilna przyjęłam dla
potrzeb niniejszego opisu, że pojęcia regionalny i lokalny są sobie bliskie, więc rozpatrywane
przeze mnie łącznie.
Lokalność i regionalność, według mnie, są to dwa nierozłączne środowiska czyli
najbliższe otoczenie: bliskie osoby, przyjaciele, znajomi, sąsiedzi zamieszkujące ten sam region.
Ten profil zarysowuje się na podstawie wypowiedzi, eksponujących lokalność i przywiązanie do
własnego regionu, tzn. przedstawiających odniesienia pojęcia ojczyzny do tzw. małej ojczyzny, w
badanym przypadku – do Wileńszczyzny (17 osób), Wilna (29 osób), a także jego dzielnic – np.
Nowej Wilejki (8 osób).
Aspekt typu lokalnego wyłonił się z wypowiedzi respondentów na pytanie 11 ankiety:
Kto jest najważniejszą osobą w Ojczyźnie? Odpowiadając na to pytanie respondenci wyodrębnili
najbliższe osoby swego otoczenia – rodzinę, najbliższych osób, przyjaciół.
– moi bliscy, przyjaciele, z którymi jest zawsze najlepiej - 6 osób (5%).
Natomiast Co dla Ciebie jest Twoją ojczyzną? Dlaczego? (uzasadnij), respondenci podali
takie odpowiedzi, w których można było zauważyć, iż za swoją ojczyznę uznają to miejsce,
gdzie się znajdują najdroższe dla nich osoby, przyjaciele. W taki sposób wyrażając swoją więź
emocjonalną z najbliższym im środowiskiem, społecznością, miejscem:
– kraj, w którym się urodził albo miejsce pochodzenia – razem 84 osoby (73%);
− kraj, w którym mieszkają najbliższe moje osoby, przyjaciele – 37 osób (32%);
– kraj, w którym mieszka moja rodzina – 35 osób (30%);
− rodzinny kraj – 23 osoby (20%);
− miejsce, gdzie mieszkają nasze kochane osoby – 9 osób (8%);
− miejsce warte naszego spoczęcia – 6 osób (5%);
– miejsce, gdzie na Ciebie czekają najbliższe osoby – 5 osób (4%);
32
– Wilno, bo się tu urodziłem, uczę się, dorastam i mieszkam – 5 osób (4%).
Coraz bardziej też popularnym hasłem jest ochrona środowiska naturalnego. Jego
składnikami są nie tylko tradycyjnie wymieniane pola i lasy, chaty i sioła, moja wieś/wioska
rodzinna, moje miasto, znajome ulice, oraz czyste powietrze, woda, ziemia – ale także lokalna,
zwykle tradycyjna kultura (obrzędy i zwyczaje, stroje, gwara, folklor itp.)(Bartmiński 2007,
182).
W wypadku polecenia 5. Dodaj do przymiotnika nasuwający Ci się rzeczownik:
ojczysty/a/e, ankietowana młodzież tradycyjnie wymieniała te miejsca, z którymi posiada
szczególną więź emocjonalną, mogło to być nie tylko ziemia ojczysta, miasto czy kraj, ale także
ojczysta wioska, kraina lub nawet ojczyste zakątki.
– ojczysta ziemia – 33 osoby (28%);
− rodzinne miasto – 12 osób (10%);
− ojczyste strony – 11 osób (9%);
– ojczyste miasto – 10 osób (8%);
– ojczyste miejsce – 7 osób (6%);
– ojczysta wioska – 4 osoby (3%);
– ojczysta miejscowość – 3 osoby (2%);
– ojczysta kraina – 3 osoby (2%);
– ojczyste zakątki – 3 osoby (2%);
– ojczyste niebo – 3 osoby (2%);
– ojczysta droga – 2 osoby (1%);
– ojczyste podwórko – 2 osoby (1%).
Interesujące światło, jak zauważa Anna Wierzbicka w zestawie słów typu ojczysta ziemia,
rzuca tu w szczególności użycie silnie nacechowanego emocjonalnie przymiotnika ojczysty,
derywowanego od rzeczownika ojczyzna. Przymiotnik ten występuje w stosunkowo
ograniczonym zestawie połączeń, z których w pierwszym rzędzie należałoby wymienić: język
ojczysty, mowa ojczysta, dzieje ojczyste, kraj ojczysty i ziemia ojczysta.
Próbując objaśnić ową szczególną wartość przymiotnika ojczysty, warto przede
wszystkim porównać ze sobą dwa, w zasadzie synonimiczne, wyrażenia: ziemia ojczysta i ziemia
rodzinna. Różnica pomiędzy nimi jest taka, że przymiotnik rodzinna (pochodzący od
rzeczownika rodzina) odzwierciedla punkt widzenia jednostki, natomiast ojczysta nasuwa na
33
myśl coś, co jest wartościowe dla wspólnoty, czyli narodu jako całości (oraz dla jednostki jako
członka tej wspólnoty, uznającego jej wartości)( Wierzbicka 2007, 344).
W pojęcie ojczyzny lokalnej wchodzą także lokalne instytucje, miejsca pracy, szkoły, w
mieście - ulica, dzielnica, parafia, na wsi zaś -
„koła gospodyń wiejskich”, gmina z
naczelnikiem, urzędami, zwykle także parafialny kościół z proboszczem itp. ( Wierzbicka 2007,
344).
Spośród wypowiedzi respondentów, nieliczna część osób do pojęcia ojczyzny zalicza
instytucje lokalne typu moja szkoła, kościół. Dane odpowiedzi zaistniały w pytaniu 5: Dodaj do
przymiotnika nasuwający Ci się rzeczownik: ojczysty/a/e:
– moja szkoła – 7 osób (6%);
– kościół – 3 osoby (2%).
Istotną właściwością lokalności jest to, że trwały system więzi spajających członków
społeczności w dużej mierze opiera się na wspólnocie tradycyjnych norm, posiadaniu wspólnych
wartości i wspólnych przekonań. Więź ta często wynika z pokrewieństwa, sąsiedztwa, typu
wykonywanych zajęć, a często wszystkich tych czynników łącznie. Zbiorowe przeżycia i
doświadczenia stwarzają przy tym poczucie pewnej jedności psychicznej i świadomość
odrębności od innych grup.
Do określania tego typu wymiaru ojczyzny, przyczyniło się następujące pytanie: Podaj
najdroższe Ci miejsce w Ojczyźnie. Traktowanie konkretnych miejsc jako własną ojczyznę,
widocznie powoduje ścisłe powiązanie ze środowiskiem tych okolic, jego społecznością, kulturą,
a także w dużej mierze pochodzeniem ze stron tej miejscowości. Najbardziej interesujące i
wyczerpujące odpowiedzi udało się zanotować w pytaniu 14: Co dla Ciebie jest Twoją
Ojczyzną? Dlaczego? (uzasadnij). W zasadzie na podstawie tego pytania najbardziej udało się
wyłonić wymiar ojczyzny lokalno-regionalnej. W dużej mierze wystąpiły tutaj odpowiedzi, w
których współczesna młodzież wymienia:
– Wilno – 50 osób (43%);
– Wilno, gdyż tu się toczy moje życie i nie wyobrażam swego życia w innym miejscu –
25 osób (21%);
– Wileńszczyzna jest moją ojczyzną – 11 osób (9%);
– Wilno, to jest moja ojczyzna, ponieważ tu mieszkam – 10 osób (8%);
– Wileńszczyzna, bo tylko tu się czuję wolny i bezpieczny (7 osób);
34
– Wilejka1 – 7 osób (6%);
– Wileńszczyzna, ponieważ tu mieszkam, uczę się i kształcę – 5 osób (4%).
Istnieją ojczyzny mniejsze (Wilno), na które nakładają się większe (Auksztota) i jeszcze
większe (Litwa). Jest kwestią świadomości, która z nich jest tą ważniejszą. Mamy też do
czynienia z ojczyznami postulowanymi: ojczyzna – Europa, ojczyzna – świat. Jak dotychczas są
to ojczyzny, z którymi mogą utożsamiać się wyłącznie jednostki - i to bardziej w sposób
wyrozumowany niż emocjonalny.
Idea regionalizmu w sensie pozytywnym odwołuje się do emocjonalnego przywiązania
do ziemi, kultury i historii regionu (Bartmiński 2007, 182). Ziemia naszego zamieszkiwania to
niejako poszerzony dom rodzinny, nasza ojcowizna, ziemia ojców. W jej obronie składa się
ofiarę z życia, dla niej podejmowane są nieraz heroiczne wysiłki. Współczesna młodzież jak
najbardziej czuje tę więź emocjonalną, która łączy ich z miejscem najdroższym w ojczyźnie.
Przywiązuje nie tylko emocjonalnie, ale i duchowo. Odczuć to można było na podstawie
wypowiedzi respondentów.
– miejsce w ojczyźnie, po którym będę zawsze tęsknić – 38 osób (33%);
– miejsce, do którego jestem nie tylko przyzwyczajony, ale i przywiązany duchowo 18 osób (15%);
− miejsce, które za nic nie zmienię – 16 osób (13%);
− miejsce, do którego będę zawsze powracać – 9 osób (7%);
− miejsce, które jest moją cząsteczką – 5 osób (4%);
− miejsce, które kocham – 5 osób (4%).
A więc ojczyzną dla nich jest również miejsce, gdzie czują się najmilej i bezpiecznie,
miejsce, do którego zawsze chcą powracać oraz jedyne miejsce, ten kawałek ziemi, gdzie zawsze
chcieliby spocząć. Zauważyć tu możemy, że idea regionalizmu odwołuje się do emocjonalnego
przywiązania do ziemi, kultury i historii regionu. Współczesna młodzież polska na
Wileńszczyźnie czuje i wyraża silną więź emocjonalną w stosunku do swojej małej ojczyzny.
2.2.3. Ojczyzna państwowo-narodowa
1
Wilejka - miejscowość, którą społeczność ją zamieszkująca używa skrótu od pełnej nazwy Nowa Wilejka.
35
Jako trzeci zaistniał państwowo-narodowy wymiar ojczyzny. Profil ojczyzny państwowej,
jak sugeruje Bartmiński, wynosi na pierwszy plan instytucję suwerennego państwa, stojącego
ponad interesami
grup regionalnych, jest bliska temu, co rozumieją Rosjanie pod słowem
otečestvo,a Niemcy pod Vaterland, mianowicie wymaga od obywateli służby, obrony, ofiary,
pracy (dla dobra ojczyzny). Wymiar przestrzennny jest utożsamiany z granicami państwowymi, a
wspólnota ojczyźniana – ze wspólnotą obywateli zobowiązanych do obrony państwa(Bartmiński
2007, 184). Natomiast fundamentem aksjologicznym ojczyzny narodowej jest naród jako
zbiorowy podmiot, jego dobro, jego wolność i niepodległość; jego siła i perspektywy rozwoju,
własne państwo, własna gospodarka i kultura narodowa. Substancję ojczyzny narodowej stanowi
kraj, zamieszkiwany przez naród złożony z rodaków.
Pojęcie narodu ściśle wiąże się z pojęciem ojczyzna.. Naród zazwyczaj posiada ojczyznę
( lub o nią zabiega) - państwo urodzenia, kraj, w którym członkowie narodu zamieszkującego
terytorium państwa są jego obywatelami; kraj, z którym naród jest związany więzią narodową.
Można więc rzec, że każde państwo jest ojczyzną dla narodu , który zamieszkuje terytorium
danego kraju.
Każda ojczyzna państwowa zawiera również w sobie symbole państwa, takie jak
prezydent, flaga, hymn państwowy i inne, symbolizujące suwerenność państwa. Najczęściej
nawiązują do tradycji historycznej państwa i narodu i są wymieniane i chronione w
konstytucjach. Są elementem państwowej i narodowej identyfikacji członków społeczeństwa.
Zapytana młodzież w poleceniu 9. Podaj trzy najważniejsze symbole „ojczyzny”.
wyróżnia w ankiecie następujące symbole swojego państwa:
– flaga – 67 osób (58%);
– prezydent – 57 osób (49%);
– hymn – 55 osób (47%);
– państwo narodu – 22 osoby (19%);
– obywatele – 14 osób (12%);
– państwo, które dba o swoich obywateli – 7 osób (6%);
– sejm – 3 osoby (2%);
– sprawiedliwy człowiek – 3 osoby (2%);
– miecz – 3 osoby (2%);
– zbroja – 2 osoby (1%).
Wileńska
młodzież,
jak
i
większość
mieszkańców
Wileńszczyzny
jest
36
wielonarodowościowa. Uczniowie wyróżnili trzy państwa ( Litwa, Polska, Rosja), które uważają
bądź nie uważają za swoją ojczyznę. Na podstawie pytania 14 ankiety Co dla Ciebie jest Twoją
Ojczyzną? respondenci wyróżnili głównie dwa państwa: Litwę i Polskę, które uważają za swoją
ojczyznę, dodając komentarze na uzasadnienie swojego wyboru. Większa część młodych ludzi
za swą ojczyznę uznaje przede wszystkim Litwę (53 osób), uzasadniając swój wybór tym, iż tu
się urodzili, to się znajdują najbliższe osoby, czują się w tym państwie najlepiej, prawie jak w
domu, gdyż toczy się tu całe ich życie i wreszcie, ponieważ kochają to państwo. Niektórzy za
swą ojczyznę uznają Polskę (20 osób), chociaż mieszkają na Litwie, ale ponieważ stamtąd
pochodzi rodzina, także odczują więź duchową lub też mogą łączyć pewne wydarzenia życiowe
związane z tym krajem. I zaledwie dwie osoby za swą ojczyznę uznają Rosję (2 osoby),
ponieważ tam się urodziły, ale mieszkają na Litwie.
Odpowiedzi respondentów, którzy za swą jedyną ojczyznę uznają państwo litewskie:
– Litwa – 13 osób (11%);
– Litwa, bo tu się urodziłem – 12 osób (10%);
– Litwa, ponieważ tu są moje korzenie – 7 osób (6%);
– Litwa, ponieważ tu mieszkam – 6 osób (5%);
– Litwa, ale nie ma tu dobrych warunków do życia – 5 osób (4%);
– Litwa, ale małą ojczyzną jest mi Wilno – 2 osoby) (1%);
– Litwa, ale nie czuję, że to jest moja prawdziwa ojczyzna – 2 osoby (1%);
– Litwa, ponieważ nie ma nigdzie najlepiej – 1 osoba (0,8%);
– Litwa, ponieważ tu jest mój rodzinny dom – 1 osoba (0,8%);
– Litwa, ponieważ tu mieszkają moje najbliższe osoby – 1 osoba (0,8%);
– Litwa, ponieważ ją kocham – 1 osoba (0,8%);
– Litwa, ponieważ przelewali krew za nią moi przodkowie – 1 osoba (0,8%);
– Litwa, ale nie jestem oddaną dla niej obywatelką– 1 osoba (0,8%).
Anna Wierzbicka przypomina też, że oprócz użycia słowa ojczyzna w podstawowym jego
znaczeniu funkcjonuje jeszcze użycie w sensie lokalnym, dobrze znane z polskiej literatury.
Mickiewiczowski Pan Tadeusz rozpoczyna się słowami, które wszyscy znamy na pamięć
(Wierzbicka 2007, 330) :
Litwo, ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie;
Ile Cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
37
Kto Cię stracił.
W drugim poleceniu ankiety, zadaniem, którego było: Podaj 2-3 zdania, będące
przykładami użycia słowa „ojczyzna”. Liczna ilość wypowiedzi, należących w danej sytuacji do
wymiaru państwowo-narodowego, w których uczniowie i studenci przywołują strofę Inwokacji
słynnego poematu A. Mickiewicza, podkreślając tym również własny bliski stosunek do
ojczyzny – Litwy.
− Litwo, ojczyzno moja! – 33 osoby (29%).
Odpowiedzi respondentów, którzy za swą jedyną ojczyznę uznają państwo polskie:
– Polska – 5 osoby (4%);
– Polska, ponieważ pochodzi stamtąd moja rodzina – 5 osób (4%);
– Polska, ponieważ czuję się tam jak w domu – 3 osoby (2%);
– Polska, ponieważ mam przywiązanie do tego kraju – 1 osoba (0,8%).
Udało się zanotować jedynie jedną odpowiedź, w której respondenci sygnalizują, że
posiadają naraz dwie ojczyzny – Litwę i Polskę.
− Litwa, ale jednocześnie i Polska – 3 osoby (2%);
− Litwa, ale jestem Polką i bardzo kocham polski naród – 1 osoba (0,8%);
− Litwa, ale Polskę też bardzo kocham – 1 osoba (0,8%);
− Litwa, ale w przyszłości wyjadę do Polski, ponieważ mam narodowość polską i
kocham ten kraj – 1 osoba (0,8%);
− Litwa, ale uważam siebie za Polaka – 1 osoba (0,8%);
− Litwa, ale chciałabym mieszkać w Polsce – 1 osoba (0,8%);
− Litwa, ale czuję, że Polska też jest mi na wpół ojczyzną – 1 osoba (0,8%);
− Litwa, ale jestem Polakiem – 1 osoba (0,8%);
− Litwa, ale serce moje leży do Polski– 1 osoba (0,8%).
Zaledwie dwie osoby za swą ojczyznę uznają Rosję, tylko ze względu na to, iż tam się
urodziły.
– Rosja, ponieważ tam się urodziłam – 1 osoba (0,8%);
38
– Rosja, ale ją nie kocham – 1 osoba (0,8%).
Większości za ojczyznę państwową młodzież uznaje Litwę, lecz siebie uważa za Polaka,
zazwyczaj z tego powodu, iż korzenie, rodzina mają pochodzenie polskie, kraj, w którym
mieszka, że są tu dobre warunki do życia, kocha tradycje tego kraju, kraj, z którego narodem
czuje więź emocjonalną, kraj któremu jest wierny i może się dla niego poświęcić, kraj, w którym
dobrze się czuje, kraj, który jest najdroższy, który jest ich domem. Niezbyt liczna grupka
respondentów za swą ojczyznę uznaje jednak Polskę, chociaż zamieszkuje na terenie litewskim,
ale ponieważ jest to kraj, skąd pochodzi rodzina, kraj, w którym czuje się jak w domu, kraj, z
którym posiada mocną więź emocjonalną lub łączy ich z państwem polskim więź duchowa.
Wśród respondentów nie zabrakło i takich, którzy traktują zarazem dwie ojczyzny jako swoje Litwę, ponieważ tu mieszka i dorasta i Polskę, która jest daleko, ale odczuwa do niej silniejszą
więź emocjonalną, niż do Litwy i tylko nieliczne jednostki zaliczają, że ich ojczyzną jest Rosja
tylko z tego względu, że tam się urodziły. Natomiast nie wystąpiły takie pozycje, w których
ojczyzną byłaby Europa lub tym bardziej świat.
Fundamentem aksjologicznym, jak dalej kontynuuje Bartmiński, ojczyzny narodowej jest
naród jako zbiorowy podmiot (definicje narodu są przedmiotem dyskusji, oscylują między
koncepcją obywatelską a genetyczną), jego dobro, w pierwszej kolejności – jego wolność i
niepodległość; jego siła i perspektywy rozwoju, narzędziami zaś – własne państwo, własna
gospodarka i kultura narodowa. W obliczu europeizacji i globalizacji życia międzynarodowego,
obrońcy koncepcji ojczyzny narodowej widzą perspektywę w programie określonym (przez
Michela Debré 1959) mianem „Europy ojczyzn” (Bartmiński 2007, 183).
Substancję ojczyzny narodowej, według Bartmińskiego, stanowi kraj, zamieszkiwany
przez naród złożony z rodaków (w ujęciu
Polaków/prawdziwych
Litwinów),
wąskim, nacjonalistycznym – prawdziwych
Polska/Litwa
jako
kraj.
Dominacja
lokalistycznego
rozumienia ojczyzny narodowej widoczna w wyrażeniach typu w ojczyźnie, do ojczyzny, z
ojczyzny, odwiedzić ojczyznę, opuścić ojczyznę, które to wyrażenia (inaczej niż sądzi Wierzbicka)
bynajmniej nie są archaizmami (Bartmiński 2007, 183-184).
Niewiele tego typu wyrażeń udało się zanotować w pytaniu 14. Co dla Ciebie jest Twoją
ojczyzną?
– będąc daleko, zawsze się chce odwiedzić ojczyznę – 4 osoby (3%);
– gdy wyrosnę opuszczę ojczyznę – 3 osoby (2%).
39
Bartmiński uważa, iż stosunek do ojczyzny narodowej jest modelowany językowo za
pomocą szeregu sfrazeologizowanych wyrażeń, z których walor formuł bazowanych mają
ojczyzna matka i synowie ojczyzny. Oba te wyrażenia formułują przede wszystkim zobowiązania
jednostki
wobec
wspólnoty,
dobitnie
utrwalone
w
formułach
kochać
ojczyznę;
bronić/obrona/obrońca ojczyzny; walczyć, przelewać krew, umrzeć, zginąć, poleć za ojczyznę;
miłe blizny dla ojczyzny; służyć ojczyźnie; zbawca ojczyzny. Piętnujący charakter mają
wyrażenia: zdrajca/zdrada ojczyzny (Bartmiński 2007, 184).
Nie mało tego typu wyrażeń udało zauważyć również w pytaniu 14 ankiety: Co dla
Ciebie jest Twoją ojczyzną?:
− kraj, którego zawsze jestem gotowy bronić – 10 osób (8%);
− ojczyzna, którą zawsze będę szanować – 5 osób (4%);
− gdzie bym się nie znajdował, po ojczyźnie zawsze będę tęsknić – 5 osób (4%);
− walczyć o dobro ojczyzny – 3 osoby (2%);
− za ojczyznę gotów umrzeć – 3 osoby (2%);
–
ojczyźnie wszystko mógłbym oddać – 2 osoby (1%);
–
za ojczyznę gotów przelać swą krew – 2 osoby (1%);
–
lepiej jest umrzeć za ojczyznę, niż żyć bez sensu – 2 osoby (1%).
Do wymiaru ojczyzny państwowo-narodowej zaliczyłam też te wypowiedzi, w których
ojczyzna występuje jako państwo określonego narodu, który kocha to państwo i jest mu oddany,
w którym młodzież jako wierni obywatele gotowi są bronić swego kraju, walczyć o jego dobro, a
nawet oddać życie za dobrą przyszłość swojej ojczyzny.
Ojczyzna społeczna czy „publiczna”, jak spostrzega Bartmiński, bazuje na pojęciu „dobra
wspólnego” w granicach „społeczności obywatelskiej zamieszkującej jeden kraj, żyjącej w
ramach jednej instytucji państwowej. Przyznaje równe prawa mniejszościom narodowym, uznaje
pluralizm kulturowy. Wedle definicji Gustawa Herlinga-Grudzińskiego: Ojczyzna publiczna […]
obejmuje przywiązanie do ziemi, do ludzi (nie wszystkich), życie historią i kulturą własnego
kraju, docenianie jego tradycji, utożsamianie się jego aspiracjami (nie zawsze i nie ze
wszystkimi), gotowość do służby i ofiary, gdy kraj wymaga czy potrzebuje (Bartmiński 2007,
184).
2.2.4. Ojczyzna kulturowo-społeczna
Jako czwarty i ostatni wyodrębnił się kulturowo-społeczny wymiar ojczyzny. Kultura
40
społeczna obejmuje zbiór norm i wzorców zachowań charakterystycznych dla danego
społeczeństwa. Wzory zachowań rozumie się jako wszelkie reguły działalności człowieka w
danej zbiorowości. Każda kultura jest zbiorem wartości pewnego społeczeństwa. Dlatego
właśnie stworzyłam jeden nierozdzielny wymiar ojczyzny kulturowo-społecznej, ponieważ w
każdej kulturze pewne społeczeństwo posiada własne wartości, tzw. „dobra wspólne”.
Naród jest wytworzoną zbiorowością terytorialną o określonym składzie etnicznym,
wytworzoną w procesie dziejowym, wspólnotą o charakterze gospodarczym, politycznym,
społecznym i kulturowym, przejawiająca się w świadomości swych członków. Z tego można
wywnioskować, że ojczyzna kulturowa, narodowa i społeczna nakładają się jedna na drugą i
faktycznie pojedynczo istnieć nie mogą.
Ojczyzna kulturowa, jak to notuje Jerzy Bartmiński, uformowana w warunkach braku
własnego państwa, a do dziś wciąż obecna w dyskursie edukacyjnym (w szkołach wszystkich
stopni) – przyjmuje za fundament wartość tradycji narodowej, a więc wspólny język, obyczaje,
tradycje, literaturę i sztukę – obejmowane syntetyczną formułą dziedzictwa. Należy tu zespół
wartości humanistycznych, idea wolności, sprawiedliwości, solidarności i praw człowieka
(Bartmiński 2007, 185).
Ojczyzna kulturowa była uformowana, jak już wiadomo z uwag Bartmińskiego, w
warunkach braku własnego państwa. W podobnej sytuacji znajdują się w pewnym sensie Polacy
mieszkający poza granicami Polski. Dlatego niektórzy respondenci zaznaczali, że dla nich
Ojczyzną jest również Polska, gdyż wiąże nas wspólny język, tradycje, kultura (tego typu
wypowiedzi nie były zbyt częste – wystąpiły zaledwie 9 razy). Takie wypowiedzi świadczą o
istnieniu kulturowo-społecznego wymiaru, czyli profilu pojęcia ojczyzny w świadomości
językowej badanych uczniów i studentów.
Badana młodzież wymienia następujące elementy zespołu wartości kulturowych:
– ojczysty język – 34 osoby (29%);
– ojczyste słowo – 27 osób (23%);
– ojczyzna – to wspólny język, kultura, tradycje – 12 osób (10%);
– ojczysta mowa – 11 osób (9%);
– cenię cmentarze ojczyzny – 7 osób (6%);
– ojczyste tradycje – 5 osób (4%);
– ojczyste pieśni – 5 osób (4%);
– kultura – 3 osoby (2%).
41
Na ten profil składają się wypowiedzi, świadczące o identyfikowaniu ojczyzny ze
społeczeństwem, tradycjami, obyczajami, wspólnym językiem, kulturą – takie poświadczenia
wystąpiły, jednakże w niedużej ilości.
Spośród różnorodnych odpowiedzi, zauważyłam nieliczną grupkę osób, która niemalże
zamieszkuje na Litwie, jest tu także ich rodzina, bliskie osoby, przyjaciele, za swoją ojczyznę
uważa jednak Polskę. Łączy ich pewna więź duchowa z narodem polskim, kulturą polską,
obyczajami:
–
Polska to jest moja ojczyzna, ale tam nie mieszkam;
–
Polska, ale zamieszkuję na Litwie;
–
Polska, ale wszystkie kochane osoby są na Litwie;
–
Polska, ale wiem, że nie będę tam mieszkała, łączy nas tylko więź duchowa;
− Polska, ale prawdziwą ojczyzną jest Litwa;
− Polska, ale nie chce tam żyć na stałe.
W odniesieniu do ojczyzny kulturowo - społecznej młodzież nie nadawała jednak temu
dużego znaczenia w swoim życiu. Jedynie zna i szanuje tradycje, obyczaje, obrzędy
charakterystyczne dla tej ojczyzny, w której mieszkają lub z którą są powiązani duchowo oraz
dba o swój język ojczysty.
Z całościowej analizy materiału wynikają więc następujące profile pojęcia ojczyzna: w
rozumieniu wybranej grupy młodzieży polskiej na Litwie jest to przede wszystkim miejsce,
gdzie jako centralne elementy występują rodzina i dom rodzinny, również własny region (też
miasto), w stosunku do którego czuje się silną więź emocjonalną, można też mówić o profilu
ojczyzny jako państwa-instytucji (z odniesieniem do konkretnego kraju) i wreszcie – jako
abstrakcyjnej wartości kulturowej.
2.3
Profile pojęcia ojczyzna w mowie Polaków na Wileńszczyźnie na tle
innych badań
Wyniki badań są przyjemnie zadziwiające z tego powodu, że wspólna wartość kulturowa,
jak ojczyzna zawiera prawie identyczną moc wartościującą, przechodzącą przez wieki z
pokolenia na pokolenie i nie traci wysokiej cenności nawet wśród współczesnej młodzieży.
W roku 2000 podczas badań J. Bartmińskiego respondenci konceptualizowali ojczyznę na
kilka różnych sposobów: jako określoną przestrzeń (miejsce, kraj, dom, terytorium; z dalszych 42
ziemia, pola i łąki); jako wspólnotę ludzką (obywatele, naród, ludzie, współmieszkańcy,
wspólnota, społeczeństwo, rodzina, rodacy, bliscy) i jako kompleks wartości (kultura i język,
historia i tradycja). Dało też znać o sobie myślenie o ojczyźnie jako instytucji państwowej, jak
świadczą takie przypisywane jej cechy jak bycie obywatelem i uprawnienia obywatelskie,
dysponowanie hymnem i godłem (Bartmiński 2006, 346).
Przywołane relacje do ojczyzny w roku 2000 potwierdzają fundamentalną wagę
rozumienia przestrzennego: ojczyzna to miejsce urodzenia, zamieszkiwania, powrotów, pracy; to
także – i tu już w grę wchodzi nie tylko miejsce, ale też wspólnota ludzka, wartości i instytucje –
obiekt przywiązania, więzi psychicznej, miłości, tęsknoty.
Uderzającą cechą wypowiedzi wielu (około jednej czwartej) respondentów jest osobisty
ton, subiektywizm, polegający na mówieniu o ojczyźnie w pierwszej osobie liczby pojedynczej:
miejsce, gdzie się urodziłam; moi przyjaciele itp., niekiedy też w pierwszej osobie liczby
mnogiej: tutaj poznajemy świat; tu są nasze korzenie itp.. W powiązaniu z tym są bardzo silne
eksponowanie w definiowaniu ojczyzny aspekty psychologicznego: miłości, przywiązania,
tęsknoty (Bartmiński 2006, 346).
Wyniki otrzymane przeze mnie w roku 2010 w dużej mierze zgadzają się z wynikami
otrzymanymi w roku 2000 przez Jerzego Bartmińskiego, ponieważ współczesna młodzież
wileńska również konceptualizowała ojczyznę na różne sposoby. Przede wszystkim – jako
określoną przestrzeń rodzinno-domową (dom, kraj, miejsce, terytorium, z bardziej oddalonych –
ziemia, pola, łąki, horyzonty, przyroda); jako wspólnotę ludzką (rodzina, rodacy, najbliższe,
kochane osoby, przyjaciele, obywatele, ludzie) i przestrzeń regionalna (ziemia litewska, ziemia
wileńska, Wilno, Wileńszczyzna, a czasami nawet występowała bardziej skonkretyzowana
przestrzeń jak Nowa Wilejka), jako kolejny sposób zaistniała przestrzeń narodowo-państwowa
(Litwa, Polska, Rosja, kraj rodzinny, ziemia ojczysta, naród); i ostatni jako kompleks wartości
(kultura i język, historia i tradycja).
Po stronie relacji do ojczyzny podawano podobnie jak w roku 2000, a także wiele innych
określeń – są to następujące charakterystyki: ojczyzna to miejsce urodzenia, pochodzenia,
zamieszkiwania, wychowania się, dom rodzinny, kraj dzieciństwa, ziemia przodków, powrotów,
pracy dla jej dobra; to także - obiekt uczucia , przywiązania, miłości, tęsknoty, oddania się,
wierności, szacunku, dbałości; ojczyzna daje poczucie bezpieczeństwa, bycia samym sobą,
wolności, pokoju, rodzinności.
Subiektywizm w wypowiedziach respondentów Wileńszczyzny 2010, czyli głównie
mówienie w pierwszej osobie (kraj, w którym mieszkam), osiąga jeszcze wyższy stopień niż w
roku 2000, bo obejmuje prawie połowę wypowiedzi, także w pierwszej osobie liczby
43
pojedynczej (tu urodziłam się i żyję, tu stąpiłem pierwsze kroki i się wychowałem itp.) i znacznie
mniej w liczbie mnogiej (kraj, w którym żyjemy).
Porównując strukturę aspektową pojęcia na początku i na końcu badanej dekady,
stwierdzić można pewne osłabienie rangi wymiaru przestrzennego i aspektu bytowego
(zamieszkiwanie, bezpieczeństwo, praca), a podwyższenie rangi aspektu psychologicznego i
społecznego (przywiązanie, miłość, tęsknota, jedność współmieszkańców). W wypadku badań
Bartmińskiego podwyższenie rangi też miał aspekt polityczny (uprawnienie obywateli), a
zwłaszcza aspekt ideologiczny (wolność, równość, braterstwo). W moim wypadku tego typu
wypowiedzi wystąpiło znacznie mniej. Ojczyzna pojawia się z reguły w aurze wysokich ideałów
etycznych, wartości, dobra wspólnego. Niezmienna jest wysoka pozycja wyznaczników
kulturowych ojczyzny. Interesujące też było, iż w wypadku badań Bartmińskiego znikomą rolę
respondenci przypisywali religii. Jak sądzi Jerzy Bartmiński, ojczyzna uważana jest za pojęcie
„sporne”, podatne na ideologiczne interpretacje, wydaje się jednak, że nie dotyczy to
polszczyzny potocznej, którą dokumentują wypowiedzi respondentów.
Cechy ojczyzny respondenci z roku 2000 i 2010 określali dość podobnie, z bogatej treści
pojęcia na plan pierwszy, w dwu wypadkach, wybijając wymiar przestrzenny: miejsce
wyróżnione ze względu na szczególny dla niego stosunek: urodzenia i/lub zamieszkania, tylko
jeszcze w wypadku respondentów roku 2010 i inne dwa aspekty: pochodzenia i wychowania się.
Następnie w wypowiedziach dzisiejszych respondentów wystąpił wymiar pojęcia ojczyzny,
który można określić jako wspólnotowy lub inaczej też można nazwać lokalny (wiązanie
ojczyzny z ludźmi, ze społecznością z narodem). Podobnie też wystąpił wymiar regionalny, w
którym respondenci roku 2010 za swoją ojczyznę traktowali węższe obszary, czyli swój region
(Wilno, Wileńszczyzna, Nowa Wilejka) lub wieś, miasteczko, czego w badaniach
Bartmińskiego zauważyć nie udało się. Kolejny wymiar, którego nie udało się zauważyć u
Bartmińskiego jest to wymiar narodowo-państwowy. W wypadku respondentów roku 2010 udało
się sporo zanotować takich wypowiedzi, w których konkretnie odwoływują do swojej ojczyzny
narodowej, którą dla nich jest Litwa, a także, chociaż w nieznacznej mierze, za swoją ojczyznę
narodową uważają też Polskę, chociaż mieszkają na Litwie. Posiadają jednak wspólną więź z
narodem polskim i jego państwem. Tylko jednostki uznały za swą ojczyznę Rosję, jedynie z tego
powodu, iż tam się urodziły.
Jako ostatni, o mniej licznej reprezentacji wystąpił wymiar
kulturowy (wiązanie ojczyzny z językiem, obyczajami, tradycją). Jak podaje Bartmiński, te dwa
wymiary łączą się z ogólnie wymiarem lokalistycznym w „zbitkę pojęciową”, obejmującą kraj,
ludzi i ich kulturę.
Do podsumowania warto też przywołać wariant polskiego pojmowania ojczyzny
44
analizowany przez Wierzbicką, która wypracowała uniwersalne rozumienie pojęcia ojczyzny
przez polską młodzież. Współcześnie jednak, jak zauważa sama autorka oraz Jerzy Bartmiński,
wariant ten przez wielu Polaków już nie jest akceptowany. To pojęcie współcześnie w Polsce jest
bardziej zróżnicowane, niż to było poprzednio. Natomiast podczas własnych badań, z
otrzymanych wyników doszłam do wniosku, iż pojmowanie pojęcia ojczyzna przez współczesną
polskojęzyczną młodzież wileńską zgadza się z definicją, którą sformułowała Anna Wierzbicka
na podstawie otrzymanych wyników swoich badań. Na podstawie tego faktu można stwierdzić,
że polskie pojmowanie ojczyzny przybiera walor dynamiczny, gdyż, jak zauważył Bartmiński,
zmienia się w czasie i przestrzeni. Natomiast inna sytuacja jest w Wilnie, to pojęcie posiada
uniwersalne pojmowanie i jest w takim wymiarze przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Prezentowane wyniki pozwalają udzielić odpowiedzi na pytania badawcze, że dziś imię
ojczyzny nie ogranicza się do ołtarzyka narodowych świętości, ścięte potężne drzewa, zasadzone
nowe, które pokryły się gęstwiną liści i szumią. Młodzież potrafi nie tylko definiować pojęcie
ojczyzny, ale też myśleć o ojczyźnie. Myślę, że kontakt młodzieży z kulturą wzbogacał ją
duchowo, a są to sprawy kluczowe w zakresie kształtowania postaw.
45
ROZDZIAŁ III
3. Użycie leksemu ojczyzna w wypowiedziach młodych Polaków w
Wilnie
Poszukiwanie podobieństw i różnic między systemami wartości zmieniających się
pokoleń młodzieży, jest zadaniem niezwykle trudnym do wykonania. Wyniki badań
prowadzonych głównie przez socjologów i pedagogów w ciągu ostatniego ćwierćwiecza
niełatwo dają się porównywać, a w wielu też przypadkach są nieporównywalne, gdyż były
realizowane przy wykorzystaniu różnych wskaźników, m. in. dowolnej typologii wartości,
różnych technik badawczych, a przy tym opracowane rozmaitymi metodami i do różnych celów.
Dlatego w moim wypadku było to zadanie również niezbyt łatwe.
Posługując się własnym kwestionariuszem ankiety, oprócz opisu sposobów profilowania
pojęcia ojczyzny
przez polskojęzyczną młodzież wileńską i odniesienia tych profilów do
odpowiednich wymiarów ojczyzny, chciałam również zbadać, jak to pojęcie występuje w mowie
i w świadomości językowej młodego pokolenia; jak polska młodzież w Wilnie rozumie pewne
związki wyrazowe oraz wybrane frazeologizmy z użyciem wyrazu ojczyzna.
3.1 Synonimy wyrazu ojczyzna
Ojczyzna to jednak coś więcej niż tylko państwo urodzenia. Jak podają słowniki
synonimów języka polskiego, ojczyzna jest synonimem domu, miejsca, w którym czujemy się
bezpieczni, ,,u siebie”, to specyficzna kultura, którą tworzyli nasi przodkowie, przekazywana i
wzbogacana przez każde kolejne pokolenie. Również nasze pokolenie, często nie zdając sobie
nawet sprawy, staje się częścią budowania historii naszej ojczyzny.
Badana przeze mnie młodzież, w poleceniu 3. ankiety, musiała podać synonim pojęcia
ojczyzna: Jakiego wyrazu użyłbyś zamiast słowa ojczyzna. W zasadzie odpowiedzi podawała
zgodnie ze Słownikiem wyrazów bliskoznacznych Stanisława Skorupki, który do synonimów
ojczyzny zalicza – ziemia rodzinna, ziemia ojczysta, kraj ojczysty, strony rodzinne, gniazdo
rodzinne, zagon ojczysty, kraj macierzysty lub też dom. Zwróćmy uwagę, jakie synonimy podają
młodzi ludzie, które z przytoczonych przykładów występują częściej, które zaś rzadziej:
− rodzinny kraj – 37 osób (32%);
− dom rodzinny – 29 osób (25%);
46
− ojczysty kraj – 22 osoby (19%);
− ojczysta ziemia – 10 osób (8%);
− miejsce, gdzie czujemy się swoi – 4 osoby (3%);
− pierwszy dom – 4 osoby (3%);
− kraj dzieciństwa – 4 osoby (3%);
− rodzinne miasto – 4 osoby (3%).
Na podstawie otrzymanych odpowiedzi widać, że na pierwszym miejscu synonimem
ojczyzny wystąpił kraj rodzinny, także kraj ojczysty. Podobna też ilość respondentów użyła domu
rodzinnego jako synonimu. Wynika z tego, że ojczyzna młodemu pokoleniu, asocjuje się przede
wszystkim jako jedyne najdroższe miejsce, kraj lub dom, w którym od pierwszych dni toczy się
ich życie. Wystąpił też profil ojczyzny jako ojczystej ziemi czy też miejsca, gdzie czują się swoi.
Zaledwie kilkomu osobom ojczyzna wiąże się z dzieciństwem, pierwszym domem czy też
miastem rodzinnym. Tego typu synonimy zgadzają się z synonimami, które podaje St. Skorupka.
Udało się także zanotować jednostkowe odpowiedzi respondentów, dla których synonimem
ojczyzny jest rodzina (2 osoby), i tylko jedna osoba utożsamia ojczyznę z matką i właśnie już
tego rodzaju synonimów Słownik wyrazów bliskoznacznych Stanisława Skorupki nie podaje.
3.2 Związki wyrazowe z użyciem wyrazu ojczyzna
3.2.1 Określenia rzeczownika ojczyzna
Odpowiedzi na pytania, odnoszące się do określeń pojęcia ojczyzna, przynoszą nazwy jak
najbardziej pozytywnych cech w odniesieniu do ziemi rodzinnej. Występowały w zasadzie
określenia mentalne. Respondenci przede wszystkim wyrazili nader wielki szacunek do ziemi
swoich przodków, o czym świadczą odpowiedzi na 4 pytanie ankiety: Do rzeczownika
„ojczyzna” dodaj nasuwające Ci się określenia:
– kochana – 42 osoby (36%);
– rodzona – 15 osób (13%);
– najbliższa – 12 osób (10%);
– droga – 11 osób (9%);
− jedyna – 7 osób (6%);
− moja – 7 osób (6%);
47
− dobra – 5 osób (4%);
– ojczysta – 4 osoby (3%).
Ojczyzna może być tylko jedna i żadne inne miejsce nie zamieni tych emocji, przeżyć,
które odczuwa się tylko będąc na ziemi ojczystej, rodzinnej. Tylko ziemia ojczysta, którą Jerzy
Bartmiński, traktuje jako swego rodzaju „matkę”, będzie zawsze wiernie czekała na swego syna
- obywatela. W związku z tym, niektórzy respondenci użyli tego typu określeń:
− opuszczona – 9 osób (7%);
− tęskniąca – 5 osób (4%);
– wierna – 4 osoby (3%);
– zawsze czekająca – 3 osoby (2%).
Wśród określeń mentalnych znalazły się takie, na podstawie których udało się odczuć
pewne współczucie w odniesieniu do rodzinnej ziemi, z tego powodu, iż coraz więcej,
zwłaszcza młodych ludzi, opuszcza strony rodzinne. Dlatego ojczyzna staje się opuszczoną,
daleką, ciągle jako „matka tęskniąca po swoich dzieciach”.
Niektóre też określenia mentalne podkreślały cenność, piękność i niepowtarzalność
ojczystej ziemi. Nawet wystąpiła taka metafora jak zielona ojczyzna, z myślą podkreślenia, iż
Litwa jest krajem lasów i nadmiernej zieleni:
− piękna – 27 osób (23%);
− miła – 10 osób (8%);
– zielona – 8 osób (6%);
– niezapomniana – 6 osób (5%);
– wspaniała – 4 osoby (3%);
– niepowtarzalna – 2 osoby (1%).
Wystąpiły też nieliczne, o ujemnym nacechowaniu odpowiedzi odnoszące się raczej do
władzy i polityków tego kraju. Uczniowie wyrażają pogląd, że władza nie szanuje ani swego
państwa, ani praw obywateli, iż postępuje we wszelki sposób wbrew woli mieszkańców całego.
Takie postępowanie powoduje poczucie wyobcowania w swojej ojczyźnie i ucieczkę do innych
państw w poszukiwaniu lepszego życia.
48
– biedna – 8 osób (7%);
– daleka – 7 osób (6%);
− obca – 5 osób (4%);
− prosta – 4 osoby (3%);
– sprzedana – 4 osoby (3%).
Często miejsce, obszar, na którym przyszliśmy na świat i dojrzewaliśmy, nazywamy małą
ojczyzną, chcąc zapewne podkreślić jej rangę, pewną odrębność, wyrazić poczucie dumy tudzież
zaakcentować swe przywiązanie. Wielką ojczyznę
natomiast nazywamy jako wspólną dla
całego narodu. Tego typu określeń użyła również badana przeze mnie młodzież:
– wielka – 6 osób (5%);
– mała – 5 osób (4%).
Uogólniając można stwierdzić, że wyżej przytoczone odpowiedzi potwierdzają, iż istnieje
mentalne wyobrażenie ojczyzny. Jest ono zakodowane w umysłach młodzieży, niejako
automatycznie przywoływane i wyrażane w wypowiedziach językowych. Użyte w mowie
określania, opisy mają najczęściej nacechowanie pozytywne niż negatywne. Powtarzają się
wielokrotnie takie określenia, jak kochana, rodzona, najbliższa, droga, piękna, miła, ale obok
nich występują też określania mniej gloryfikujące: opuszczona, biedna, daleka, obca, sprzedana.
3.2.2 Połączenia wyrazowe z przymiotnikiem ojczysty
Przy poleceniach o charakterze językowym, młodzież niezbyt chętnie udzielała dłuższych
odpowiedzi. Przyczyną tego, jak mi się wydało, była potrzeba zastosowania pewnych
umiejętności językowych młodzieży, inaczej niż to było w poleceniach analizowanych w
poprzednim rozdziale, w którym wszystkie odpowiedzi wyłaniały się automatycznie ze
świadomości i odpowiednich postaw respondentów. Jednak mimo skromnej liczby odpowiedzi
respondentów, na podstawie polecenia 5. Dodaj do przymiotnika nasuwający Ci się rzeczownik:
ojczysty/a/e, wyłoniłam typowe grupy występujących odpowiedzi. Respondenci najpierw
określali mianem ojczystego te rzeczy, które są wspólne dla całej ojczyzny i jej mieszkańców:
− ojczysty język, mowa, słowo – razem 47 osób (40%);
− ojczyste niebo, widoki, lasy, łąki, pola, horyzonty, krajobrazy – razem 21 osoba
49
(18%);
− ojczysta ziemia – 17 osób (14%);
− ojczysty kraj – 15 osób (13%);
− ojczysta miejscowość, miasto, wieś – razem 13 osób (11%);
− ojczyste pieśni, tradycje, kultura – razem 11 osób (9%);
− ojczyste ludzie – 7 osób (6%);
− ojczyste państwo – 5 osób (4%).
Rzadziej można było spotkać rzeczy bardziej osobiste, które określane były
przymiotnikiem ojczysty. Spójrzmy co zaliczają tu respondenci:
− ojczysty dom, ściany domu – razem 13 osób (11%);
− ojczyste strony – 11 osób (9%);
− ojczysty dom – 10 osób (8%);
− ojczyste miejsce – 7 osób (6%);
− ojczyste progi – 7 osób (6%);
− ojczysta szkoła, droga – razem 4 osoby (3%);
− ojczyste zakątki – 3 osoby (2%);
− ojczysta rodzina – 3 osoby (2%);
− ojczysta ojcowizna – 2 osoby (1%).
Uogólniając odpowiedzi respondentów, według polecenia 5. można dojść do wniosku, że
młodzież częściej przymiotnika ojczysty używa do określenia raczej tych rzeczy, które są
wspólnymi
wartościami dla mieszkańców ojczyzny, są to m. in. język, ziemia, kraj,
miejscowość, przyroda, tradycje, obywatele, państwo, kultura. Znalazło się też odpowiedzi, w
których przymiotnikiem ojczysty respondenci określili bardziej osobiste rzeczy, jak dom,
określone miejsce, progi, szkoła, zakątki. Słownik wyrazów bliskoznacznych Stanisława Skorupki
notuje następujące połączenia wyrazowe: ojczysta ziemia, ojczysty kraj, zagon ojczysty, które z
nich można było zauważyć wśród odpowiedzi młodzieży. Wystąpiły także niepoprawne,
niezręczne odpowiedzi typu: ojczyste ludzie, rodzina, ojcowizna. Przyczyną takiego zapisu, było
brak myślenia.
50
3.3 Wyjaśnienie znaczeń połączeń wyrazowych
3.3.1 Luźne związki wyrazowe
Nie mniej też interesujące było jak ankietowana młodzież rozumie i jakie znaczenie
nadaje pewnym, przeze mnie podanym w ankiecie, połączeniom bądź związkom wyrazowym z
użyciem pojęcia ojczyzna. Dlatego w poleceniu 7 ankiety według kolejności należało przywołać
znaczenia podanych związków wyrazowych. Pierwszy związek wyrazowy występujący w
ankiecie to, służyć ojczyźnie. Służyć ojczyźnie, według moich rozważań, to przede wszystkim
kultywowanie tradycji, dbanie o czystość języka, godne reprezentowanie narodu w kraju jak i za
granicą, dbanie o mienie państwowe, aktywny udział w jej rozwoju i promowaniu. Zwróćmy
uwagę w jaki sposób rozumienia dany związek wyrazowy młodzież:
– być wiernym ojczyźnie – 31 osób (26%);
– służyć w wojsku – 25 osób (21%);
– kochać ojczyznę – 22 osoby (19%);
– oddać o ojczyznę – 21 osób (18%);
– rozwijać kraj – 8 osób (7%);
– robić wszystko dla dobra ojczyzny – 7 osób (6%);
– zawsze być w ojczystym kraju i służyć mu – 6 osób (5%);
– dbać o bezpieczeństwo ojczyzny – 5 osób (4%);
− robić dobre uczynki dla ojczyzny – 5 osób (4%);
− krzepić ojczyznę – 4 osoby (3%).
Respondentom związek wyrazowy służyć ojczyźnie asocjuje się przede wszystkim z
wiernością, miłością, szacunkiem do swego kraju, obowiązkiem służby w wojsku na cześć
swojej ojczyzny, dbałością o jej dobro i rozwój. Ilość odpowiedzi odnośnie do tego związku
wyrazowego, jak pokazały wyniki, była dość duża.
Jako kolejny związek wyrazowy w ankiecie wystąpił bronić ojczyzny. Bronić ojczyzny to
przede wszystkim bronić swojego kraju od wszystkiego zła, dbać o interesy swojej ojczyzny,
brać udział w działalności swego kraju itp. Młodzież wypowiedziała się na ten temat
następująco:
− bronić jej przed wszystkimi wrogami i od wszystkiego zła – razem 20 osób (17%);
51
− walczyć o swój kraj – 12 osób (10%);
− pracować na granicy i bronić granic swojej ojczyzny – razem 9 osób (8%);
− wylać ostatnią krew za ojczyznę – 9 osób (8%);
− brać udział w działalności kraju – 7 osób (6%);
− bronić prawa i interesów ojczyzny – 6 osób (5%);
− bronić obywateli ojczyzny – 6 osób (5%);
− być patriotą – 5 osób (4%);
− szanować państwo – 4 osoby (3%).
Bronić ojczyzny respondentom kojarzy się jako wszechstronna obrona swego kraju, jego
obywateli, gotowość w każdej chwili stać w obronę ojczyzny, branie udziału w działalności kraju
i pracować na rzecz ojczyzny.
W tym samym poleceniu podałam dwa następne związki wyrazowe związane ze zdradą
oraz opuszczeniem kraju rodzinnego. Ciekawe było, co o tym sądzi i jak rozumie te połączenia
wyrazowe współczesna młodzież. Przy związku wyrazowym zdradzić ojczyznę skupiły się
odpowiedzi:
− wyjechać za granicę – 41 osób (35%);
− zdradzić tajemnice ojczyzny – 14 osób (12%);
− wyjechać do innego kraju i traktować go jako swój – 11 osób (9%);
− przestać kochać ojczyznę – 10 osób (8%);
− nigdy nie wrócić do ojczyzny – 9 osób (7%);
− przyjąć inne obywatelstwo – 9 osób (7%);
− wyrzec się ojczyzny – 5 osób (4%);
− wybrać życie, a nie wolność ojczyzny – 5 osób (4%);
− podczas wojny przejść na stronę przeciwników – 4 osoby (3%);
− bronić innego państwa przed ojczyzną – 4 osoby (3%);
− opuścić i zostawić ojczyznę w biedzie – 4 osoby (3%).
Zdradę ojczyzny najpierw respondenci tłumaczą jako wyjazd z kraju rodzinnego na
dłuższy okres bądź na stałe w poszukiwaniu lepszych warunków do życia oraz po jakimś czasie
uważać ten nowy kraj za nową swoją ojczyznę. Zdradę, na podstawie faktów historycznych,
rozumieją też jako wyrzeczenie się własnego kraju, podczas wojny, aby ocalić własne życie,
52
zdradzić tajemnice swojego państwa dla wroga itp. Natomiast na związek wyrazowy opuścić
ojczyznę skupiły się następujące odpowiedzi:
− wyjechać za granicę i nie wrócić do ojczyzny – razem 49 osób (42%);
− być emigrantem – 16 osób (14%);
− wyrzec się ojczyzny i dokonać wyboru sobie miłego – razem 10 osób (8%);
− wyjechać do kraju, gdzie jest więcej perspektyw i nadziei na lepsze życie – 4 osoby
(3%).
Opuścić ojczyznę młodzież utożsamia ze zdradą ojczyzny, w ich rozumieniu opuścić
ojczyznę to jest to samo co ją zdradzić, podobnie zdradzić to inaczej opuścić ziemię ojczystą. Te
dwa znaczenia w jakimś sensie nakładają się jedno na drugie, wyniku czego znaczą to samo,
wyrzec się, wyjechać.
Ogólnie mówiąc, młodzi ludzie wiedzą, jaka była sytuacja w stosunku do ojczyzny o
wiele wcześniej i jaka jest teraz. Ojczyzna dla każdego pokolenia pozostaje ojczyzną, tylko
stosunek do niej nie dla każdego z nas jest taki sam.
3.3.2 Frazeologizmy
Niejeden słownik frazeologiczny podaje frazeologizmy z użyciem słowa ojczyzna. W
danym wypadku ciekawe było jakie skojarzenia respondentów nasuwają się na różne
frazeologizmy, w których zawarte jest słowo ojczyzna. W ankiecie tego rodzaju polecenia
okazały się w 12 i 13 pytaniu. Jako pierwszy w ankiecie wystąpił frazeologizm ojczyste progi.
Słownik frazeologiczny języka polskiego pod red. St Skorupki również notuje ten frazeologizm z
przykładowym wyjaśnieniem jego znaczenia: Staś stoi pod ogrodem rodzinnym i nie śmie
wstąpić w próg ojczysty, chodzi tu o próg domu, natomiast zwróćmy uwagę jak to rozumie
młodzież:
− ojczysty dom – 12 osób (10%);
− ziemie, miejsca ojczyste – 12 osób (10%);
− ojczyste okolice – 10 osób (9%);
− miejsce, gdzie najczęściej spędzamy czas – 9 osób (8%);
− miejsce związane z przeszłością, korzeniami rodzinnymi – 8 osób (7%);
53
− granice ojczyzny – 4 osoby (3%).
W zasadzie odpowiedzi respondentów zgadzają się z danymi słownikowymi St.
Skorupki. Młodzież również ojczyste progi traktuje jako ojczysty dom, jako ziemię ojczystą. W
określeniu znaczenia frazeologizmu ziemia ojczysta, młodzież podała następujące odpowiedzi:
− miejsce zamieszkania – 29 osób (25%);
− miejsce urodzenia – 25 osób (21%);
− miejsce, w którym się wychował – 15 osób (13%);
− kraj – 13 osób (11%);
− ziemia, którą bronili przodkowie – 11 osób (9%);
− rodzinne ziemie, łąki – 10 osób (8%).
Wyniki pokazały, że ziemia ojczysta respondentom kojarzy się przede wszystkim z tym
najbliższym środowiskiem, które go otacza, miejsce, gdzie się urodzili, wychowali oraz obecnie
zamieszkują. Słownik Frazeologiczny notuje jako kraj rodzinny (Skorupka 1977, 585).
Następne dwa frazeologizmy wymagają określić znaczenie nowej i drugiej ojczyzny.
Słownik podaje znaczenie: kraj, do którego ktoś wyemigrował i do którego się przywiązał jak do
kraju rodzinnego. Przy frazeologizmie nowa ojczyzna, wystąpiły tego rodzaju odpowiedzi:
− miejsce, gdzie czujesz się jak w swojej ojczyźnie – 28 osób (24%);
− nowy kraj – 17 osób (14%);
− kraj, który pokochałeś – 14 osób (12%);
− miejsce zamieszkania po emigracji – 13 osób (12%);
− kraj, w którym rozpoczynasz nowe życie – 9 osób (8%);
− przyjęcie obywatelstwa innego kraju – 5 osób (4%);
− inny kraj, o dobro którego się dba – 5 osób (4%).
Zwróćmy teraz uwagę jakie odpowiedzi skupiły przy frazeologizmie druga ojczyzna.
Następnie można będzie stwierdzić czym się różnią otrzymane odpowiedzi dwóch
frazeologizmów.
−
kraj, w którym dobrze się czujesz – 26 osób (22%);
54
− drugie bliskie sercu miejsce – 20 osób (17%);
− inny kraj – 15 osób (13%);
− nowa ojczyzna – 3 osób (12%);
− kraj, w którym znajdują się krewne osoby – 8 osób (7%);
− drugi dom – 6 osób (5%);
− rugi kraj, który również doceniasz i kochasz jak tę jedyną swoją ojczyznę – 5 osób
(4%);
−
kraj, po którym naprawdę tęsknisz – 4 osoby (3%);
−
czasowe miejsce zamieszkania – 4 osoby (3%);
−
kraj, w którym żyli pradziadkowie – 3 osoby (2%);
−
ojczyzna męża – 3 osoby (2%).
Odpowiedzi skupione wokół tych dwóch frazeologizmów często się powtarzają,
świadczy to o tym, że młodzież traktuje pojęcie nowej i drugiej ojczyzny jako swego rodzaju
synonimy, chociaż naprawdę tak nie jest. Nowa ojczyzna jest to inny kraj przyjęty jako własna
ojczyzna i wyrzeczenie się swojej starej ojczyzny. Druga ojczyzna to pojęcie używane w
sytuacji, kiedy osoba traktuje jednocześnie dwa kraje jako swoje ojczyzny. Okazała się też
nieliczna grupka osób, którzy sądzą, że ojczyzna może być tylko jedna (6%).
W poleceniu 13. ankiety należało również podać wyjaśnienia pewnych związków
wyrazowych, na które respondenci także podali sporo określeń. Jako pierwsze należało wyjaśnić,
co znaczy miłe blizny dla ojczyzny. Ten związek wyrazowy odznaczył się niedużą ilością
wyjaśnień, ponieważ większość respondentów nie podała żadnego określenia na to połączenie,
ale kilka jednak udało się zanotować:
– cierpieć za kraj – 11 osób (9%);
– walczyć o kraj – 8 osób (7%);
– pozostawione rany ojczyźnie po bitwie – 7 osób (6%);
– straty dla dobra ojczyzny – 5 osób (4%);
– każde cierpienie dla dobra ojczyzny ma sens – 3 osoby (2%);
– tragiczne wydarzenia w ojczyźnie – 3 osoby (2%).
Otrzymane odpowiedzi należały w zasadzie do studentów oraz kilku uczniów z klas 12,
natomiast pozostali respondenci przy poleceniu pozostawiali puste miejsca. Tylko 3 osoby
trafnie wyjaśniły znaczenie przytoczonego przysłowia: każde cierpienie dla dobra ojczyzny ma
sens. Słownik frazeologiczny St. Skorupki tylko notuje ten frazeologizm, lecz znaczenia nie
55
podaje. Kolejnym związkiem wyrazowym było przysłowie: gdzie dobrze, tam ojczyzna.
Następujące odpowiedzi respondentów zawierały wyjaśnienia tego przysłowia:
− miejsce, gdzie czujesz się najlepiej niby w domu – 27 osoba (23%);
− wszędzie dobrze, ale w ojczyźnie najlepiej – 21 osoba (18%);
− dobrze tylko w ojczyźnie, gdzie wszyscy czujemy się bliscy – 15 osób (13%);
− miejsce, gdzie czujesz się bezpieczny, pewny siebie – 8 osób (7%);
To znaczenie respondentom kojarzyło się przede wszystkim z miejscem najbliższym
ojczyzny, gdzie czują się najlepiej, bezpieczni, swoi, pewni siebie, ale żadne podane określenie
nie odpowiada realnemu znaczeniu.
Kolejne dwa związki wyrazowe wymagały określenia małej i dużej ojczyzny. Na pojęcie
małej ojczyzny zgromadziły się następujące odpowiedzi:
− rodzinny dom – 11 osób (9%);
− to jest tylko moja ojczyzna – 10 osób (8%);
− miejsce zamieszkania – 10 osób (8%);
− Wileńszczyzna – 7 osób (6%);
− druga ojczyzna – 7 osób (8%);
− wieś lub miasto – 5 osób (4%);
− podwórko, które jest Ci bardzo drogie – 3 osoby (2%).
Małą ojczyzną może być kraj dzieciństwa, miejsce urodzenia lub zamieszkania to jest
najbliższa mała ojczyzna dla każdej jednostki. Podobnie na ten temat rozważa i badana przeze
mnie młodzież, ponieważ za małą ojczyznę uważają najwęższe i najbliższe otoczenie, z którym
spotyka się na co dzień i jest mu najdroższe. Spójrzmy też, jaka jest sytuacja odnośnie do dużej
ojczyzny:
− Europa – 17 osób (14%);
− państwo – 15 osób (13%);
− Litwa – 11 osób (9%);
− to coś wielkiego i bliskiego sercu – 8 osób (7%);
− cały świat – 5 osób (4%).
56
W tym wypadku duża ojczyzna dla młodzieży asocjuje się z o wiele szerszym terytorium
i otoczeniem. Na to znaczenie dość licznie wystąpiła odpowiedź Europa, podobnie państwo, też
Litwa, a także kilka osób zalicza tutaj cały świat, iż jest to jedna duży ojczyzna, która jednoczy
wszystkie narody.
57
ZAKOŃCZENIE
Niniejsza praca dotyczyła sprawności definiowania pojęcia ojczyzna polskojęzycznej
młodzieży wileńskiej. Celem było przedstawienie umiejętności rozumienia i profilowania
pojęcia ojczyzny przez ukazanie sposobów jego definiowania, najczęstszych skojarzeń,
wywołanych uczuć, za pomocą których odzwierciedlił się stosunek wartościujący młodzieży do
ojczyzny. Zastosowano metodę badań ankietowych.
W ankiecie młodzież była proszona o zdefiniowanie pojęcia ojczyzna, o zastąpienie go
nasuwającym się na to pojęcie synonimem, przedstawienie najdroższych im osób w ojczyźnie,
najdroższego miejsca na ziemi rodzinnej, o skomentowanie, co dla nich znaczy ojczyzna we
współczesnym świecie i która ojczyzna jest bliżej sercu. Wszystkie pytania zawarte w ankiecie
dotyczyły tylko i wyłącznie pojęcia ojczyzny i wszystkiego, co jest z nią ściśle związane (dom,
rodzina, bliskie osoby, region, naród, państwo, kultura). Ponad stu respondentów ze szkół
polskich z Wilna oraz regionów wileńskich, a także grupka studentów należących do Klubu
Studentów Polskich wypełniło ankiety. Badania ankietowe pozwoliły wyjaśnić, jak respondenci
rozumieją i profilują badane pojęcie ojczyzny i czy ich definicje są zgodne ze znaczeniem
ogólnopolskim, które podają słowniki, a także które są szczegółowo opisane w opracowaniach
naukowych autorstwa Jerzego Bartmińskiego oraz Anny Wierzbickiej. Praktycznie wszyscy
respondenci odpowiadali na wszystkie pytania ankiety. Odpowiadali z dużym zapałem, co
sprawiło mi takie wrażenie, że dotychczas młodzież nigdy nie zastanawiała się, jaki mają
stosunek do swojej ziemi rodzinnej i jaką ona przybiera wartość dla każdego. Moim zdaniem,
młodzież odpowiedziała nie tylko na moje pytania, ale odpowiedziała przede wszystkim i dla
siebie, co dla nich znaczy kraj ojczysty.
Otrzymałam wiele różnych odpowiedzi, na podstawie których najpierw ułożyłam jedną
ogólną definicję, podobnie jak zrobiła to Anna Wierzbicka. Ogólnie na pojęcie ojczyzny z
otrzymanych odpowiedzi złożyły się następujące elementy: jest to rodzinny dom, w którym
mieszka moja najbliższa rodzina, kraj mojego
urodzenia, którego jestem jakby cząstką, w
którym mieszkają najdroższe mi osoby i przyjaciele, jest to kraj, który zawsze będę kochał,
tęsknił po nim, którego zawsze jestem gotów bronić i czynić dobre rzeczy dla niego, gdyż jest to
ziemia naszych praojców, jest to także miejsce, gdzie zawsze będzie najmilej spocząć itd.
Następnie zauważyłam, że z otrzymanych odpowiedzi, podobnie jak to zrobił Jerzy
Bartmiński podczas własnych badań nad pojęciem ojczyzny, można wyodrębnić kilka
podstawowych wymiarów pojęcia ojczyzny współcześnie występujących w świadomości
polskojęzycznej młodzieży w Wilnie. Nieco inaczej, niż to zrobił Bartmiński, wyodrębniłam
58
według częstotliwości występujących odpowiedzi, cztery podstawowe wymiary ojczyzny:
wymiar ojczyzny rodzinno-domowej, lokalno-regionalnej, państwowo- narodowej i kulturowospołecznej.
Najwięcej wypowiedzi wystąpiło związanych ze środowiskiem rodzinno-domowym.
Przestrzeń ta jest dla każdej jednostki najważniejsza i najdroższa. Szczególnie dom rodzinny jest
najbardziej ceniony, gdyż jest to miejsce, gdzie spędziło się pierwsze lata życia, dorastało się,
wychowywało się, gdzie mijały lata dziecinne, dookoła otaczały tylko najbliższe osoby, rodzice,
dziadkowie, bracia i siostry. Nieco rzadziej, ale dość często wystąpiły wypowiedzi, dotyczące
wymiaru ojczyzny lokalno-regionalnej. Jest to również środowisko nie mniej ważne, ale nieco
dalsze od rodzinno-domowego. W tym wymiarze występują te miejsca w ojczyźnie, które są
bliższe sercu, może to być odpowiedni region, miasteczko, wieś lub po prostu wyjątkowe
miejsce na ziemi rodzinnej drogie dla określonej jednostki, a także należą tu bliskie osoby,
krewni, przyjaciele, sąsiedzi, znajomi. W trzecim wymiarze, odnośnie do pierwszego i drugiego,
przestrzeń środowiskowa się poszerza do ojczyzny państwowo-narodowej. Do tego wymiaru
należały odpowiedzi związane z granicami państwowymi oraz wspólnotą obywateli (w naszym
wypadku współczesna polskojęzyczna społeczność wileńska), należących do tego państwa. W
ankiecie młodzież znajdowała polecenia na określenie odpowiedniego państwa, które młodzi
ludzie uznają za swoją ojczyznę. W dużej mierze, czego się w zasadzie spodziewałam,
respondenci uznali – Litwę, ponieważ tu mieszkali ich pradziadkowie, dziadkowie i teraz sami
wraz z całą rodziną zamieszkują w tym kraju, w którym toczy się ich codzienne życie. Sporo też
otrzymałam odpowiedzi, w których jako swoją ojczyznę młodzież uznaje – Polskę, ponieważ
stamtąd pochodzą ich korzenie i czują większą więź emocjonalną niż do tego kraju, w którym
współcześnie mieszkają. Rosja wystąpiła tylko dwa razy, jedynie z tego powodu, że jest to kraj
urodzenia pewnej jednostki. Nie wystąpiły takie odpowiedzi, w których ojczyzną dla młodzieży
byłaby cała Europa lub świat. Ostatni według częstotliwości otrzymanych odpowiedzi, których
zauważyć udało się niezbyt dużo, zaistniał wymiar ojczyzny kulturowo-społecznej. W tym
wymiarze
wystąpiły
odpowiedzi
dotyczące
pewnych
norm,
wzorców,
zachowań
charakterystycznych pewnej społeczności należącej do określonej kultury, ponieważ w każdej
kulturze pewne społeczeństwo posiada własne wartości.
W taki sposób zaistniały cztery podstawowe wymiary ojczyzny występujące w
świadomości współczesnej młodzieży, które udało się zauważyć i wyodrębnić. Kolejną nie mniej
interesującą rzeczą było sprawdzić, jakie cechy młodzież nadaje swojej ojczyznie. Wyniki
pokazały, iż najczęściej występujące określenia nadają nader wysoką cenność ziemi rodzinnej:
kochana (36%), piękna (23%), rodzona (13%), najbliższa (10%), miła (8%) i inne. Przytoczone
59
odpowiedzi świadczą, o tym, że młodzież szanuje ziemię naszych ojców i praojców oraz czuje
do niej niezmierną miłość.
Ciekawym też dla mnie zadaniem było zbadać jak pojęcie ojczyzny występuje w
świadomości językowej polskojęzycznej młodzieży w Wilnie. Na podstawie odpowiedzi na
pytania ankiety udało się odtworzyć występujące w świadomości językowej młodzieży ciągi
synonimiczne, pojęcie związków wyrazowych i frazeologizmów.
Pole semantyczne odtworzone przez respondentów dla pojęcia ojczyzna było dość bogate.
Jednak najczęściej w świadomości badanej młodzieży wystąpiły synonimy: rodzinny kraj (37
osób), dom rodzinny (29 osób), ojczysty kraj (22 osoby). Ojczyzna, według młodzieży polskiej
współczesnego pokolenia na Wileńszczyźnie, jest synonimem domu, miejsca, gdzie czujemy się
bezpieczni, doceniani i spokojni. To ludzie, które nas otaczają, nasze środowisko.
Pytanie o to, jaka ma być ojczyzna, zadawano sobie od stuleci. Na przestrzeni wieków
zmieniało się samo znaczenie pojęcia ojczyzna, w zależności od przyjętego światopoglądu, opcji
politycznej, przynależności do różnych grup społecznych. Współczesna młodzież ojczyznę
określa dwojako: ojczyzna – kochana (42 osoby), rodzona (15 osób), najbliższa (12 osób), ale
też ze względu na trudną sytuację w ojczyźnie, określała ją: biedna (8 osób), daleka (7 osób),
obca (4 osób), sprzedana (4 osoby). Określenia wyłaniały się z indywidualnych postaw
respondentów w stosunku do swojej ojczyzny.
Przy badaniu, jaki obraz tworzy ojczyzna w świadomości językowej młodzieży,
zamieściłam w ankiecie pewne luźne związki wyrazowe, aby młodzież podała wyjaśnienie
znaczeń połączeń wyrazowych z użyciem wyrazu ojczyzna. Przy każdym z podanych związków
można było zanotować najczęściej występujące odpowiedzi: służyć ojczyźnie – być wiernym
ojczyźnie (31 osoba), służyć ojczyźnie (25 osób), dbać o ojczyznę (21 osób), bronić ojczyznę bronić jej przed wszystkimi wrogami i od wszystkiego zła (razem 20 osób), walczyć o swój kraj (
12 osób), wylać ostatnią krew za ojczyznę (9 osób), zdradzić ojczyznę - wyjechać za granicę (41
osób zdradzić tajemnice ojczyzny (14 osób), wyjechać do innego kraju i uważać go za swój (11
osób), nigdy nie wrócić do ojczyzny (9 osób), wyrzec się ojczyzny (5 osób), opuścić ojczyznę wyjechać za granicę i nie wrócić do ojczyzny (razem 49 osób), wyrzec się ojczyzny i dokonać
wyboru sobie miłego (razem 10 osób). Wszystkie odpowiedzi były w miarę słuszne i w każdym
wypadku zgodne ze znaczeniem, przyjętym w polszczyźnie ogólnej.
W ostatnim punkcie moich badań nad świadomością językową podałam respondentom
określić pewne frazeologizmy z użyciem wyrazu ojczyzna, prosząc o wyjaśnienie ich znaczeń.
Przy tym zadaniu młodzież również nie napotkała dużych trudności w ich określeniu. Udało się
zanotować najczęściej używane znaczenia do następujących frazeologizmów: ojczyste progi 60
ojczysty dom (12 osób), ziemia, miejsca ojczyste (12 osób), ojczysta ziemia - miejsce
zamieszkania (29 osób), miejsce urodzenia (25 osób), miejsce, w którym się wychował (15 osób),
nowa ojczyzna - miejsce, gdzie czujesz się jak w swojej ojczyźnie (28 osób), nowy kraj (17 osób),
kraj, który pokochałeś (14 osób), druga ojczyzna - kraj, w którym dobrze się czujesz (26 osób),
drugie bliskie sercu miejsce (20 osób), nowa ojczyzna (13 osób), drugi kraj, który również
doceniasz i kochasz jak tę jedyną swoją ojczyznę (5 osób), miłe blizny dla ojczyzny - cierpieć za
kraj (11 osób), pozostawione rany ojczyźnie po bitwie (7 osób), gdzie dobrze tam ojczyzna miejsce, gdzie czujesz się najlepiej niby w domu (27 osób), wszędzie dobrze, ale w ojczyźnie
najlepiej (21 osoba), mała ojczyzna - rodzinny dom (11 osób), to jest tylko moja ojczyzna (10
osób), duża ojczyzna - Europa (17 osób), państwo (15 osób), Litwa (11 osób).
W świadomości językowej młodzieży ojczyzna również występuje jako dobro wspólne,
jako swego rodzaju relikwia przekazywana z pokolenia na pokolenie. Świadczy to także o
wychowaniu pewnych postaw każdego dorastającego, młodego pokolenia w stosunku do
ojczyzny.
Młodzież interpretuje, wyjaśnia znaczenie i używa w swoich wypowiedziach wyrazu
ojczyzna i jego pochodnych na ogół zgodnie ze znaczeniem ogólnopolskim. Są jednak ślady i
pewnej nieporadności w tej kwestii, można tu jako przykład przytoczyć takie osobliwe
połączenia wyrazowe: niepowtarzalna ojczyzna, prosta ojczyzna, ojczyste ludzie, ojczysta
rodzina czy pleonazm ojczysta ojcowizna. Na ogół dość sprawnie respondenci wyjaśniają też
podanych związków wyrazowych ze składnikiem ojczyzna lub ojczysty, jednak dało się
zanotować również pewne osobliwości. Wileńscy Polacy utożsamiają znaczenie pojęć nowa
ojczyzna oraz druga ojczyzna. Prawdopodobnie jest to efektem tego, że w polszczyźnie
regionalnej często wyrazowi drugi nadaje się pod wpływem języka rosyjskiego znaczenie: inna.
Jeżeli zaś chodzi o przysłowia z użyciem wyrazu ojczyzna, to należy stwierdzić, że praktycznie
wszyscy uczniowie nie potrafili wyjaśnić znaczenia żadnego z przysłów: Miłe blizny dla
ojczyzny i Gdzie dobrze, tam ojczyzna. Zaledwie troje studentów podało odpowiednie znaczenie
pierwszego z podanych przysłów.
Podsumowując należy przyznać, że często spotykane, nieco podniosłe słowo ojczyzna nie
jest dla młodych wileńskich Polaków pustym hasłem. W swojej świadomości językowej oraz w
tworzonych wypowiedziach wypełniają to pojęcie znaczeniem, na ogół zgodnym ze znaczeniami
znanymi w polszczyźnie ogólnej. Pojęcie to zostaje pojęciem wielowymiarowym z wyraźnie
zarysowującymi się na tej podstawie dominującymi profilami.
61
BIBLIOGRAFIA
Słowniki i opracowania encyklopedyczne
Encyklopedia popularna PWN, pod red. W. Kalisiewicza, Warszawa 1999
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Polański K., Wrocław 1999
Inny słownik języka polskiego, pod red. M. Bańki, Warszawa 2000
Mały słownik języka polskiego, Skorupka St.,Warszawa 1969
Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1997
Nowy słownik języka polskiego, pod red. E Sobol, Warszawa 2002
Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, T. 2, T. 3, Warszawa 1960
Słownik języka polskiego,pod red. S. Szymczaka, Warszawa 1996
Słownik frazeologiczny języka polskiego, Skorupka St. Warszawa 1977
Słownik wyrazów blisko-znacznych, Skorupka St. Warszawa 1994
Opracowania językoznawcze
Abramowicz M., Słownik kluczem do historii i kultury. Ojczyzna w językach niemieckim,
polskim i roszjskim, [w:] Anna Wierzbicka, Język – umysł – kultura, Warszawa 1999.
Anusiewicz J., Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych językoznawców
i filozofów niemieckich XX wieku, [w:] Językowy obraz świata, pod red. J. Bartmiński, Lublin
1999.
Artowicz I, Prototyp, stereotyp oraz profile pojęcia 'dom' w wypowiedziach młodzieży na
podstawie ankiet przeprowadzonych wśród uczniów klas I i II gimnazjum, [w:] Studia
pragmatyczne 4. Komunikacja i tekst w perspektywie rozwojowej i dydaktycznej, Warszawa
2005.
Bartmiński J., Językowy obraz świata, Lublin 1999.
Bartmiński J., Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2007.
Bartmiński J., Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem – na przykładzie stereotypu
matki, [w:] Język a kultura, T. 12, pod red. J. Anusiewicza i J. Bartmińskiego, Lublin 1999.
Bartmiński J., Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, [w:] Językowy obraz świata,
pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1999.
62
Bartmińskiego J., JĘZYK-WARTOŚCI-POLITYKA, Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie
transformacji w Polsce. Raport z badań empirycznych, Lublin 2006.
Bartmiński J., Tokarski R., Profilowanie w języku i w tekście, Lublin 1998.
Bokszański Z., Stereotypy a kultura, Wrocław 1997.
Cieśla D., Narzędzia językoznawstwa kognitywnego – nie tylko dla językoznawców, [w:]
Rubikon nr.1(5) 1999, www.rubikon.pl . [dostępny 2011 05 30].
Grzegorczykowa R., Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2007.
Grzegorczykowa R., Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa 2001.
Grzegorczykowa R., O rozumieniu prototypu i stereotypu we współczesnych teoriach
semantycznych, [w:] Język a kultura, T. 12, pod red. J. Anusiewicza i J. Bartmińskiego, Lublin
1999.
Grzegorczykowa R., Profilowanie a inne pojęcia opisujące hierarchiczną strukturę znaczenia,
[w:] J. Bartmiński, Profilowanie w języku i tekście, Lublin 1998.
Grzegorczykowa R., Waszakowska K., Tekst – słowo – pojęcie, Warszawa 2008.
Jedliński R., Językowy obraz świata wartości w wypowiedziach uczniów kończących szkołę
podstawową, Kraków 2000.
Kardela H., Podstawy gramatyki kognitywnej, Warszawa 1994.
Kleiber G., Semantyka prototypu kategorie i znaczenie leksykalne, Kraków 2003.
Langacker R. W., Wykłady z gramatyki kognitywnej, Lublin 1995.
Muszyński Z., „Profilowanie” profilowania, [w:] J. Bartmiński, Profilowanie w języku i tekście,
Lublin 1998.
Puzynina J., Struktura semantyczna narodu a profilowanie, [w:] J. Bartmiński, Profilowanie w
języku i tekście, Lublin 1998.
Puzynina J., Bartmiński J., Język a kultura, Wrocław 1989.
Sawicka G., Dom w języku i kulturze, Szczecin 1997.
Tabakowska E., Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków 2001;
Tabakowska E., Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego,
Kraków 1995.
Taylor J. R., Gramatyka kognitywna, Kraków 2002.
Tokarski R., Kulturowe tekstotwórcze aspekty profilowania, [w:] J. Bartmiński, Profilowanie w
języku i tekście, Lublin 1998.
Waszakowa K., Słowotwórczy aspekt procesów profilowania, [w:] J. Bartmiński, Profilowanie w
języku i tekście, Lublin 1998.
Wierzbicka A., Słowa klucze. Różne języki – różne kultury, Warszawa 2007.
63
Wierzbicka A., Dociekania semantyczne, Wrocław – Warszawa – Kraków 1969.
Żygulski K., Wartości i wzory kultury, Warszawa 1975.
Prace pomocnicze
Radiun R., Osobliwości rozumienia i użycia wybranych nazw uczuć przez uczniów szkół
polskich na Litwie, Wilno 2008.
Tumas J., Językowo-kulturowy obraz dębu, brzozy i wierzby, Wilno 2005.
64
ZAŁĄCZNIK
Ankieta
Dane o sobie:
wiek
klasa
miejsce zamieszkania
kraj urodzenia
….lat
…...
…............................
…..................
narodowość obywatelstwo
…..............
…................
Jakich języków używasz w domu, (podkreśl): j. litewskiego, j. polskiego, j. rosyjskiego,
innego (podaj) …...................
1. Podaj znaczenia słowa „ojczyzna”.
...................................................................................................................................
2. Podaj 2-3 proste zdania, będące przykładami użycia tego wyrazu.
…...............................................................................................................................
3. Jakiego wyrazu użyłbyś zamiast słowa „ojczyzna”?
…..............................................................................................................................
4. Do rzeczownika „ojczyzna” dodaj nasuwające Ci się określenia:
ojczyzna/jaka?/.........................................................................................................
5. Dodaj do przymiotnika nasuwający Ci się rzeczownik:
ojczysty/kto lub co?/................................................................................................
ojczysta/ kto lub co?/.................................................................................................
ojczyste/ kto lub co?/.................................................................................................
6. Jakim słowem byś zastąpił(a) słowo „ojczysty”?......................................................
7. Co znaczy:
a/ służyćojczyznie......................................................................................................
65
b/ bronić ojczyzny......................................................................................................
c/ zdradzić ojczyznę....................................................................................................
d/opuścić ojczyznę.....................................................................................................
8. Kto to jest patriota?....................................................................................................
9. Podaj trzy najważniejsze symbole „ojczyzny”: .......................................................
10. Podaj najdroższe Ci miejsce w Ojczyźnie:....... ......................................................
11. Kto jest najważniejszą osobą w Ojczyznie?............................................................
12. Wyjaśnij następujące frazeologizmy:
a/ ojczyste progi.........................................................................................................
b/ ziemia ojczysta.......................................................................................................
c/ nowa ojczyzna.......................................................................................................
d/ drugaojczyzna........................................................................................................
13. Wyjaśnij, jak rozumiesz:
a/ Miłe blizny dla Ojczyzny......................................................................................
b/ Gdzie dobrze, tam Ojczyzna. …............................................................................
c/ Mała Ojczyzna.......................................................................................................
d/ Duża Ojczyzna.......................................................................................................
e/ Prawdziwa Ojczyzna.............................................................................................
14. Co dla Ciebie jest Twoją Ojczyzną? Dlaczego? (uzasadnij)
..................................................................................................................................
15. Uzupełnij:
a/ …............. to jest moja ojczyzna, ponieważ..........................................................
b/ ….............. to jest moja ojczyzna, ale ...................................................................
66
SANTRAUKA
Vilniaus lenkakalbio jaunimo tėvynes sampratos suvokimas ir šio žodžio
vartojimas
Magistrinio darbo „Vilniaus lenkakalbio jaunimo tėvynes sampratos suvokimas ir šio
žodžio vartojimas“ pagrindinis tikslas buvo pristatyti šiuolaikinio jaunimo suvokimą apie tėvynę
ir jos profiliavimą. Taip pat atkreipti dėmesį į šiuolaikinių žmonių tėvynės vertinimo lygį.
Tam tikslui pasiekti buvo panaudotas anketos metodas. Anketų metodo pagrindu buvo
ištirta, kad šiuolaikinio jaunimo savimonėje vyrauja keturi pagrindiniai tėvynės sampratos
profiliai. Dažniausiai pasireiškiantys tėvynės profilis, tai šeimos ir namų santykis (gimtieji
namai, kraštas, kuriame gyvena, šeimos nariai), šiek tiek rėčiau vietos, artimos aplinkos,
artimiausių žmonių bei regiono santykis (artimiausi žmonės, draugai, vieta gimtynėje, kur jautėsi
itin jaukiai ir maloniai, su kuria sieja emocinis ryšys, tai gali būti regionas, kuriame asmuo
gyvena, miestelis ir kaimelis), sekantis profilis tai valstybės ir tautos santykis (Lietuva, kaip
gimtasis kraštas, Lenkija, kaip nacionalinis ryšys, Rusija tik kaip gimimo vieta) ir paskutiniame
profilyje atsidūrė visuomenės ir kultūros santykis (bendros visuomenės tradicijos, kultūra,
kalba).
Anketoje buvo pateikta 15 klausimų susijųsių su tėvynės sampratos apibrėžimu į kuriuos
gavau daugybę įvairių atsakymų, iš kurių galėjau išskirti butent šiuos keturius pagrindinius
tėvynės sampratos profilius vyraujančius šiuolaikinio lenkakalbio jaunimo Vilniuje kalbinėje
savimonėje.
Anketavimas vyko J.I. Kraševskio vidurinėje mokykloje, V. Sirokomlės vidurinėje
mokykloje, Egliškių rajono vidurinėje mokykloje bei Lietuvos Lenkų Studentų Klube.
Galutinis šio darbo tikslas buvo palyginti žymaus kalbotyros tyrėjo
Jerzego
Bartminskiego tyrimus atliktus 2000 metais ir mano praėjus dešimt metų 2010 šiuolaikinio
jaunimo suvokimą apie tėvynę.
Galūtiniai rezultatai įrodė, kad didelių pakitimų šiuolaikinio jaunimo savimonėje apie
tėvynes samprata neįvyko. Tėvynė iki šiol yra labai aukštai vertinama taip pat, kaip prieš dešimt
metų ištyrė tai Jerzy Bartmiński.
67
SUMMARY
Vilnius Youth homelands concept of perception and use of the word
Master's work 'Vilnius Youth homelands concept of perception and use of the word' main
goal was to introduce contemporary youth and the perception of the homeland concept of
profiling. It also sought to draw attention to the contemporary assessment of people's homeland.
To achieve this questionnaire method was used. Using questionnaires examined the
contemporary youth consciousness consists of four main sections homeland concept. The most
common profile includes the homeland of the family and home relationship (home, land, for
which e live in a family member), slightly less space, close to the environment, and the closest
human relationships in the region (closest to the people, friends, home place, where people feel
very comfortable and pleasant, with whom he has an emotional connection, it may be a region in
which a person lives in a town or village), another homeland profile includes the concept of
nation state and the relations (Lithuania is perceived as native land of Poland - as a national
connection, Russia - just as place of birth) and last profile belongs to public relations and culture
(for a public tradition, culture, language).
Questionnaires were given 15 questions relating to the definition of the concept of
homeland, which received a lot of different answers. Separated according to their particular
concept of homeland four profiles, the prevailing in modern Vilnius Youth perception of the
concept of Homeland.
Questioning was at secondary school J. I. Kraševskio, V. Sirokomlės middle school, high
school district Egliškių Lithuanian and Polish Student Club.
The ultimate goal of this work was to compare the well-known linguist Jerzy'o
Bartminskio year 2000 survey of contemporary youth homeland with the current understanding
of the results, ten years ago.
Final results showed that the contemporary youth consciousness of the concept of
homeland significant changes occurred.
68