Iwona Kiniorska, Wybrane problemy spoleczno

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 18, Nr 3/2014
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Rozwój regionalny w liczbach
Iwona Kiniorska1
WYBRANE PROBLEMY
SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE
WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO
Wstęp
Przemiany demograficzne w układzie przestrzennym należą do najważniejszych z punktu widzenia rozwoju gospodarczego. Polska od wielu lat cechuje się
wieloma niekorzystnymi procesami społeczno-demograficznymi. Jednak w przebiegu tych zjawisk w układzie miasto-wieś notuje się istotne zróżnicowanie. Od
1998 r. liczba urodzeń w miastach po raz pierwszy, w całym okresie powojennym
jest mniejsza od liczby zgonów, czyli następuje zjawisko ubytku naturalnego.
Jednocześnie zmalał napływ ludności ze wsi do miast. W 1998 r. pierwszy raz po
wojnie saldo migracji dla miast było ujemne. Jednocześnie w 2000 r. zanotowano
pierwsze po wojnie dodatnie saldo migracji dla obszarów wiejskich2. Współcześnie możemy mówić o dwóch zarysowujących się układach w ujęciu regionalnym:
depopulacją i koncentracją ludności. Odmienne tendencje demograficzne najwyraźniej zarysowują się w województwach („starych” i obecnych) na linii: centrum
układu – peryferia (zjawisko to obserwowane jest także w układach lokalnych na
linii: miejscowość gminna – peryferia gminy). Prawidłowością koncentracji stref
aktywnych demograficznie w skali kraju jest ich lokalizacja wokół aglomeracji,
w skali regionów – położenie wokół większych ośrodków miejskich.
Głównym celem badawczym było przedstawienie wybranych problemów społeczno-demograficznych miast i obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego oraz próba określenia zróżnicowania przestrzennego potencjału demogra1
2
Dr Iwona Kiniorska, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
M. Płaziak, Wybrane aspekty sytuacji demograficzno-społecznej średnich miast Polski w porównaniach regionalnych, „XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście”, Uniwersytet Łódzki, 2005,
s. 263.
115
ficznego. Zakres czasowy prowadzonej analizy objął lata 2002-2012. W postępowaniu badawczym, zastosowano metody wskaźnikowe, w tym wskaźnik Perkala.
Materiał źródłowy pochodził z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego.
1. Dynamika zmian zaludnienia
Województwo świętokrzyskie zaliczane jest do obszarów Polski Wschodniej,
który cechuje się nagromadzeniem wielu negatywnych zjawisk w sferze społecznej i demograficznej. Jednak przebieg tych procesów w układzie wewnętrznym
regionu jest przestrzennie zróżnicowany. Województwo świętokrzyskie oraz województwa: lubelskie i podkarpackie są najsłabiej zurbanizowane w Polsce.
W 2012 r. obszary wiejskie zamieszkiwało 55,1% ludności, a miasta 44,9% ludności. Współczesna sieć miejska województwa świętokrzyskiego obejmuje 31 miast,
w tym 25 małych, 5 średnich oraz jedno duże (Kielce). Ukształtowana struktura
wielkościowa miast jest skutkiem uwarunkowań historycznych. Również znaczący
udział rolnictwa w strukturze gospodarczej i warunki naturalne województwa nie
sprzyjały tworzeniu ośrodków miejskich: średnich i dużych.
Wpływ czynnika ludzkiego na rozwój obszaru jest niepodważalny. Wyraża się
on między innymi przez potencjał demograficzny oraz aktywność ekonomiczną
danego regionu.
W latach 2002-2012 zanotowano 3% spadek ludności w miastach z 593,0 tys.
do 572,1 tys. (wykres 1) i 0,5% spadek liczby ludności na obszarach wiejskich
z 702,8 tys. do 701,8 tys. Największe zmiany w zaludnieniu wystąpiły w południowo-zachodniej części województwa. Wzrostem zaludnienia charakteryzowały
się natomiast obszary wiejskie położone głównie na zapleczu stolicy województwa
(np. Morawica, Miedziana Góra, Sitkówka-Nowiny)3.
3
I. Kiniorska, Potencjał rozwojowy obszarów wiejskich woj. świętokrzyskiego a polityka spójności,
Studia KPZK PAN, t. CLVI, 2014, s. 360.
116
750,0
Liczba ludności [tys]
700,0
650,0
miasta
wsie
600,0
550,0
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Lata
2008
2009
2010
2011
2012
Wykres 1. Zmiany liczby ludności w miastach i na obszarach wiejskich województwa świętokrzyskiego w latach 2002-2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Biorąc pod uwagę dynamikę zmian zaludnienia i stosując powszechnie przyjętą
w literaturze klasyfikację w województwie świętokrzyskim przeważają miasta
regresywne - około 23 ośrodków miejskich (wskaźnik dynamiki poniżej 95,9%).
Spadek zaludnienia odnotowano we wszystkich przedziałach wielkościowych
poza miastami liczącymi poniżej pięć tysięcy mieszkańców, w wyniku przesunięcia w hierarchii wielkościowej do grupy najniższej ośrodków liczących od 5 do
10 tys. mieszkańców.
2. Przyrost naturalny i migracje
Na dynamikę rozwoju ludności składa się ruch naturalny (w tym jeden z jego
podstawowych elementów: przyrost naturalny) oraz migracje. W miastach rejestruje się ubytek naturalny, w wyniku przewagi zgonów nad urodzeniami, na końcu badanego okresu poziom urodzeń wyniósł 8,4‰, z kolei poziom zgonów
11,4‰. Porównywalnie na obszarach wiejskich, 9,2‰ (urodzenia) i 12,2‰ (zgony). W całym okresie badawczym zarówno w miastach, jak i na obszarach wiejskich rejestrowano ubytek naturalny. W miastach przyrost naturalny zmniejszył
się z -1,6‰ do -3,0‰ (wykres 2), z kolei na obszarach wiejskich z -2,2‰ do 3,0‰.
Tendencje spadku przyrostu naturalnego były wynikiem nałożenia się na siebie
kontynuacji niżowej fazy cyklu demograficznego, jak i konsekwencji przemian
ustrojowo-gospodarczych oraz społecznych przełomu lat osiemdziesiątych i dzie117
więćdziesiątych XX wieku. Społeczeństwo urodzone w pierwszej połowie lat
osiemdziesiątych, które znajduje się obecnie w optymalnym wieku matrymonialnym, nie decyduje się już na zakładanie rodzin na tak dużą skalę jak poprzednie
generacje4. Nie bez znaczenia jest również konsumpcyjny model życia, ukierunkowany na karierę zawodową i wygodniejszy tryb życia. W latach 2002-2012
w dziewiętnastu miastach woj. świętokrzyskiego zanotowano spadek przyrostu
naturalnego, w dziesięciu wzrost i dwóch stagnację. Zdecydowanie dominują miasta, w których rejestruje się ubytek naturalny, jedynie w ośmiu odnotowano dodatni przyrost naturalny (wykres 3). Niepokojący jest fakt, iż pogłębienie zjawisk
dotyczyło tych samych ośrodków. Najczęściej są to miasta monostrukturalne,
gdzie problemy restrukturyzacji gospodarki nasilają niekorzystne procesy ludnościowe (spadek urodzeń, migracje ludzi młodych). Grupa takich miast występuje
przede wszystkim w północnej i południowej części województwa, gdzie jak pokazują badania rejestruje się procesy depopulacyjne. Przemianom demograficznym towarzyszy spadek współczynnika dzietności, a więc liczby dzieci urodzonych przeciętnie przez kobietę w ciągu jej okresu rozrodczego, tj. w wieku 15-49
lat. Od końca lat 80. XX w. poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Sytuacja demograficzna jest uznawana za korzystną, jeśli
współczynnik dzietności kształtuje się na poziomie 2,1, tzn. gdy na jedną kobietę
przypada średnio dwoje dzieci. W Polsce ten współczynnik od 20 lat jest znacznie
poniżej tego poziomu5.
4
5
A. Ciacharska, G. Karwacka, Przemiany demograficzne w Gdyni w latach osiemdziesiątych i 2008
roku, [w:] „Stare i nowe” problemy badawcze w geografii społeczno-ekonomicznej red. S. Sitek,
PTG, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 1, 2010, s. 251.
A. Jelonek., M. Soja, Podstawy geografii ludności, IGiGP Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków,
s. 56.
118
1,0
0,0
-1,0
-2,0
[o/oo]
-3,0
-4,0
-5,0
przyrost naturalny - miasta
saldo migracji - miasta
przyrost naturalny - wieś
saldo migracji - wieś
-6,0
-7,0
-8,0
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Lata
Wykres 2. Przyrost naturalny i saldo migracji w miastach i na obszarach wiejskich
województwa świętokrzyskiego w latach 2002-2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Zawichost
Włoszczowa
Wąchock
Suchedniów
Stąporków
Staszów
Starachowice
Skarżysko-Kamienna
Skalbmierz
Sędziszów
Sandomierz
Połaniec
Pińczów
Ożarów
Ostrowiec Świętokrzyski
Osiek
Opatów
Małogoszcz
Kunów
Koprzywnica
Końskie
Kielce
Kazimierza Wielka
Jędrzejów
Działoszyce
Daleszyce
Ćmielów
Chmielnik
Chęciny
Busko-Zdrój
Bodzentyn
-20,0
2012
2002
-15,0
-10,0
-5,0
Przyrost naturalny
0,0
5,0
10,0
Uwaga:
1. Miasto Daleszyce - dane dla 2007 i 2012 r.
Wykres 3. Przyrost naturalny w miastach województwa świętokrzyskiego w latach
2002-2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
119
Istotną rolę w kształtowaniu przemian ludnościowych przypisuje się migracjom, które w znaczący sposób przyczyniają się do zmian zaludnienia obszaru. Do
pierwszej połowy lat 90. XX wieku w kształtowaniu liczby ludności miast największą rolę odgrywał przyrost migracyjny. Ludność migrowała głównie do miast
uprzemysłowionych województwa. Największe wielkości salda migracji odnotowano w Kielcach, Ostrowcu Świętokrzyskim, Skarżysku Kamiennej i Starachowicach. Należy jednak zaznaczyć, że w miastach tych rejestrowano również najwyższy odpływ głównie do największych miast w Polsce. Z kolei już od 1995 roku
sytuacja uległa zmianie na skutek spadku znaczenia salda migracji w kształtowaniu zaludnienia miast6. W połowie latach 90. XX w. zmieniło się natężenie migracji wewnętrznych ludności. Znaczącą rolę w zaludnieniu zaczął odgrywać wzrost
odpływu ludności z miast na wieś. Trudna sytuacja na rynku pracy, a w związku
z tym niedobór miejsc pracy, jak również problemy mieszkaniowe stały się przyczyną ograniczenia migracji ze wsi do miast oraz zmniejszania się salda migracji
w kierunku wieś-miasto. W latach 2002-2012 w miastach badanego obszaru rejestrowano przewagę odpływu nad napływem, czego efektem było ujemne saldo
migracji, które w 2012 roku wynosiło – 4,6‰.
Porównywalnie na obszarach wiejskich zanotowano wzrost salda migracji
z 0,3‰ do 0,6‰. Prowadzone badania oceny skali i rozmiarów migracji wskazały
na spadek mobilności przestrzennej w kierunku miast województwa świętokrzyskiego7. Nasilony odpływ z miast jest wynikiem zróżnicowanych procesów uwarunkowanych przemianami funkcjonalno-gospodarczymi, wynikającymi również
z rozwoju strefy podmiejskiej, stąd wzrost znaczenia w przemieszczeniach ludności obszarów wiejskich, położonych w bezpośrednim zapleczu miast. Zwiększenie
odpływu mieszkańców zaznaczyło się głównie w miastach położonych w południowej i północnej części województwa. W latach 2002-2012 w dwudziestu jeden miastach zanotowano spadek salda migracji, jedynie w sześciu ośrodkach
rejestrowano dodatnie wielkości (wykres 4).
6
7
I. Kiniorska, Procesy ludnościowe w miastach województwa świętokrzyskiego,
[w:] Człowiek w przestrzeni zurbanizowanej (red.) M. Soja, A. Zborowski, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2011, s. 34.
I. Kiniorska, Procesy…, op.cit., s. 35.
120
Zawichost
Włoszczowa
Wąchock
Suchedniów
Stąporków
Staszów
Starachowice
Skarżysko-Kamienna
Skalbmierz
Sędziszów
Sandomierz
Połaniec
Pińczów
Ożarów
Ostrowiec Świętokrzyski
Osiek
Opatów
Małogoszcz
Kunów
Koprzywnica
Końskie
Kielce
Kazimierza Wielka
Jędrzejów
Działoszyce
Daleszyce
Ćmielów
Chmielnik
Chęciny
Busko-Zdrój
Bodzentyn
-25,0
2012
2002
-20,0
-15,0
-10,0
-5,0
Saldo migracji
0,0
5,0
10,0
Uwaga:
1. Miasto Daleszyce - dane dla 2007 i 2012 r.
Wykres 4. Saldo migracji w miastach woj. świętokrzyskiego w latach 2002-2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
W badanych latach zwiększyła się liczba obszarów wiejskich o dodatnim saldzie migracji. Najwyższe wartości salda migracji rejestrowano w gminach położonych w strefie podmiejskiej stolicy województwa, oraz na obszarach wiejskich
położonych w powiatach: buskim, staszowskim i północno-wschodniej części
jędrzejowskiego. Główny mechanizm powodujący koncentrację ludności wiejskiej
w sąsiedztwie ośrodków miejskich i zmniejszenie się zaludnienia z dala od tych
ośrodków związany jest z procesami migracyjnymi. Obszary zmniejszające zaludnienie charakteryzują się występowaniem silnego odpływu skierowanego do
miast. Jednocześnie z miast wypływa strumień migrantów w kierunku wsi, ale
kierujący się ku wsiom położonym w sąsiedztwie miasta8.
3. Struktura ludności według cech demograficzno-społecznych
Przy ocenie zjawisk demograficznych istotnym elementem jest wiek ludności.
Coraz większą rolę odgrywa zjawisko stałego zwiększania się udziału ludności
w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności. W latach 2002-2012 udział
ludności według grup wieku w miastach przedstawiał się następująco: udział lud8
A. Rosner, Zróżnicowanie zaludnienia obszarów wiejskich w Polsce, Studia KPZK PAN,
t. CXXXIII, Warszawa, 2011, s. 139.
121
ności w wieku przedprodukcyjnym zmniejszył się z 20,6% do 15,8 %, produkcyjnym z 64,6% do 63,9%, natomiast udział grupy poprodukcyjnej wzrósł z 14,8%
do 20,3% (tab.1). Na obszarach wiejskich udział ludności w wieku przedprodukcyjnym obniżył się z 24,5% do 19% produkcyjny wzrósł z 57,1% do 62,6%,
a poprodukcyjny utrzymał się na poziomie 18,4%. W Polsce proces starzenia się
ludności zaznaczył się po raz pierwszy w latach 50. 60. XX w., wówczas istotnymi
czynnikami tego procesu były migracje wewnętrzne oraz przesuwanie się w piramidzie wieku roczników niżowych i wyżowych. Obecnie coraz większą rolę przypisuje się zmniejszającej się stopie urodzeń oraz ujemnemu bilansowi migracyjnemu. Proces starzenia się ludności przebiegać będzie szybciej w miastach, niż na
wsi.
Tabela 1. Struktura ludności wg wieku w miastach i na obszarach wiejskich województwa świętokrzyskiego w latach 2002–2012
Przedprodukcyjny [%]
Produkcyjny [%]
Poprodukcyjny [%]
Lata
miasto
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
20,6
19,6
18,9
18,2
17,7
17,2
16,8
16,5
16,3
16,0
15,8
wieś
24,5
23,8
23,1
22,5
21,9
21,3
20,8
20,2
19,9
19,5
19,0
miasto
64,6
65,3
65,7
66,0
66,1
66,1
66,0
65,7
65,3
64,7
63,9
wieś
57,1
58,0
58,8
59,4
60,1
60,7
61,2
61,7
62,3
62,5
62,6
miasto
14,8
15,0
15,4
15,7
16,2
16,7
17,3
17,8
18,5
19,4
20,3
wieś
18,4
18,2
18,1
18,0
18,0
18,0
18,0
18,0
17,9
18,1
18,4
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Do niedawna obszary wiejskie i mniejsze ośrodki miejskie były uważane za
bardziej zaawansowane pod względem starości demograficznej, gdyż ludność
w młodym wieku migrowała do większych ośrodków. Od początku lat 90 XX
wieku obserwujemy znacznie mniejsze natężenia migracji do miast oraz zmianę
kierunków przemieszczeń z dużych miast na wieś i do strefy podmiejskiej. Napływ ludności na obszary wiejskie wykazuje tendencje wzrostową, uczestniczy
w nim głównie ludność w wieku produkcyjnym, co wpływa na odmłodzenie struktury demograficznej tych obszarów i pośrednio wpływa także na wzrost aktywności gospodarczej.
Jednym z wyznaczników wykorzystania endogenicznych czynników rozwoju
gospodarczego i społecznego w skali lokalnej jest sytuacja na rynku pracy, na
podstawie stopnia wykorzystania zasobów kapitału ludzkiego można wnioskować
122
o zdolności dostosowań tego czynnika do wymagań rynku pracy, ale także wnioskować o konkurencyjności lokalnej gospodarki, której miarą jest dynamika tworzenia miejsc pracy9. W analizie oceny rynku pracy obszarów miejskich i wiejskich uwzględniono udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności
w wieku produkcyjnym. Porównując obszary miejskie i wiejskie województwa
świętokrzyskiego odnotowano podobne wielkości udziału bezrobotnych w liczbie
ludności w wieku produkcyjnym, na poziomie 7,3% (miasta) oraz 7,6% (wsie).
Trzeba zauważyć, iż wskaźnik ten nie zawsze odzwierciedla rzeczywistą sytuację
występującą na rynku pracy. Zwłaszcza jeżeli bierzemy pod uwagę obszary wiejskie, na których mamy do czynienia z tzw. bezrobociem ukrytym. Dotyczy to
między innymi południowej części województwa świętokrzyskiego, gdzie dominują gminy typowo rolnicze. Zdecydowanie lepiej przedstawia się sytuacja terenów położonych w sąsiedztwie miast i ciągów komunikacyjnych. Najbardziej
dotknięte bezrobociem są gminy położone peryferyjnie w stosunku do stolicy województwa i ośrodków powiatowych. Jednym z kierunków poprawy sytuacji na
rynku pracy może być rozwój wielofunkcyjny. Ekonomiczna różnorodność wzbogaca strukturę funkcjonalną i wpływa pozytywnie na przekształcenia o charakterze
społeczno-gospodarczym. Utrzymanie jako dominującej (a niekiedy jako jedynej)
funkcji rolniczej na wsi jest niekorzystne ekonomicznie i wręcz niemożliwe do
zachowania w dłuższej perspektywie.
4. Zróżnicowanie potencjału demograficznego
Istotnym elementem w kreowaniu procesów gospodarczych jest stan zasobów
ludzkich. Przyjmując jako kryterium wartość wskaźnika syntetycznego Perkala
w woj. świętokrzyskim wyznaczono obszary o zróżnicowanym potencjale
demograficznym. W klasie najwyższej znalazła się tylko jedna gmina - Morawica.
Również wysoki potencjał demograficzny posiadały gminy położone w otoczeniu
stolicy województwa (dodatnie saldo migracji). Wysokim potencjałem cechowały
się także obszary wiejskie skupione w otoczeniu ośrodków o charakterze
subregionalnym: Busko Zdrój, Połaniec (mapa 1).
9
A. Czudec, Endogeniczne uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, „Studia KPZK
PAN”, t. CXXXIII, Warszawa, 2011, s. 180.
123
Mapa 1. Potencjał demograficzny obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego w 2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Niekorzystne warunki demograficzne wystąpiły w południowej i południowozachodniej części województwa, gdzie mamy do czynienia z zaawansowanym
procesem depopulacyjnym. Są to tereny związane z tradycyjnym rolnictwem,
położone peryferyjnie w stosunku do ośrodków miejskich. Koncentracja
potencjału demograficznego na stosunkowo niewielkim obszarze, przyczynia się
do powstania dysproporcji rozwojowych pomiędzy obszarami wiejskimi.
Zmniejszenie się liczby ludności na skutek odpływu migracyjnego jest
skorelowane z ubytkiem naturalnym i pogorszeniem się struktury wieku ludności
pozostającej w dotychczasowym miejscu zamieszkania, ponieważ migracje mają
124
charakter selektywny i dotyczą głównie ludności młodszej i bardziej
wykształconej, co też negatywnie wpływa na przedsiębiorczość, innowacyjność
i aktywność społeczną osób pozostających10. Badania migracyjne od dawna
wskazują, że jedną z cech migracji jest to, że migranci opuszczają obszary mało
przyjazne pod względem oferowanych możliwości zaspakajania potrzeb, takich
jak posiadanie ciekawej pracy przynoszącej godziwe zarobki, dostęp do usług
publicznych, lepsze warunki mieszkaniowe itp. Migracje z odległych obszarów
wiejskich do stref podmiejskich stanowią zatem klasyczne przemieszczenia
przestrzenne ludności opisywane przez modele migracyjne posługujące się analizą
czynników wypychających i przyciągających. Migracje z miast do stref
podmiejskich są również typowym zjawiskiem w społecznościach zwiększających
swoją zamożność i poszukujących możliwości poprawy warunków życia w takich
dziedzinach, jak ucieczka od hałasu, zanieczyszczonego środowiska, możliwości
zamieszkania w większym mieszkaniu, posiadania ogrodu itd.11
5. Podsumowanie
Procesy społeczno-demograficzne obszarów miejskich i wiejskich cechują się
dużym zróżnicowaniem. W miastach spadek liczby ludności, z jednej strony wynika z cyklu rozwoju miasta, z drugiej ma charakter terytorialny. Wraz
z rozwojem procesów urbanizacji dochodzi do poszerzania się tzw. dziennego
systemu miejskiego na obszary otaczające. Ludność zamieszkała w strefie podmiejskiej jest ściśle powiązana z obszarem centralnym rdzeniowym, czyli stanowi
część pewnego zespołu funkcjonalnego12. Wzrost liczby ludności i przebieg pozytywnych zjawisk ludnościowych na obszarach wiejskich jest ograniczony terytorialnie. Są to przede wszystkim wsie położone w pobliżu stolicy województwa
świętokrzyskiego lub ośrodków o charakterze subregionalnym, z wykształconymi
funkcjami usługowymi. Sytuacja to sprzyja pogłębianiu się dysproporcji w rozwoju demograficznym poszczególnych terenów wiejskich. Wzmocnienie potencjału
rozwojowego wsi położonych w zapleczu miast, przyczynia się do rozszerzenia
aktywnych demograficznie stref podmiejskich, przy jednoczesnym pogłębieniu
polaryzacji demograficznej obszarów wiejskich położonych peryferyjnie, w stosunku do miast, ośrodków powiatowych. Gminy położone peryferyjnie wykazują
procesy depopulacyjne, głównie w wyniku migracji. Osłabia to ich potencjał demograficzny, ale również kapitał społeczny (migrują ludzie młodzi, dobrze wykształceni)13. Należy również pamiętać, iż identyfikując peryferyjność w sensie
geograficznym, określamy także zjawisko w znaczeniu organizacyjnym lub insty10
A. Miszczuk, Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich woj. lubelskiego,
Studia KPZK PAN, t. CXXVI, 2010, s. 152.
11
A. Rosner, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich a pożądane kierunki ich rozwoju,
Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, 2011, s. 40.
12
P. Śleszyński, Wpływ przemian demograficznych w przestrzeni Polski i ich znaczenie dla rozwoju
gospodarczego kraju, Dokumentacja Geograficzna IG iPZ PAN, nr 33, 2006, s. 24.
13
A. Rosner, Zróżnicowanie ..., op.cit., s. 40.
125
tucjonalnym. Poważnym problemem społeczno-demograficznym jest proces starzenia się ludności. W badanych latach szczególne jego nasilenie zanotowano
w miastach. Istotnym problemem społecznym jest także niestabilny rynek pracy,
którego skutkiem jest zmienna tendencja w kształtowaniu się liczby bezrobotnych.
Problemy społeczno-demograficzne, przejawiające się spadkiem liczby ludności,
pogorszeniem struktury wieku mogą mieć kluczowe znaczenie dla dalszego rozwoju województwa świętokrzyskiego. Zróżnicowanie przestrzenne zjawisk demograficznych jest powiązane z ogólnym rozwojem społeczno-gospodarczym tych
obszarów. Istotne znaczenie może odgrywać także struktura funkcjonalna, stopień
urbanizacji terenów wiejskich, skala powiązań z ośrodkami miejskimi. Z tego
punktu widzenia niezwykle ważny staje się również aspekt sprawnego działania
samorządów terytorialnych. Dobrego przygotowania urzędników administracji
i liderów życia społeczno-gospodarczego, rozumiejących na czym polega rozwój
obszarów miejskich i wiejskich.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
126
Ciacharska A., Karwacka G., Przemiany demograficzne w Gdyni w latach osiemdziesiątych i 2008 roku, [w:] „Stare i nowe” problemy badawcze w geografii społecznoekonomicznej, S. Sitek (red.), Polskie Towarzystwo Geograficzne, Oddział Katowicki,
Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 2011.
Czudec A., Endogeniczne uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich w Polsce,
Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki
peryferyzacji, W. Kamińska, K. Heffner (red.), „Studia KPZK PAN”, t. CXXXIII,
Warszawa, 2011.
Jelonek A., Soja M., Podstawy geografii ludności, IGiGP Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2013.
Kiniorska I., Procesy ludnościowe w miastach województwa świętokrzyskiego, [w:]
Człowiek w przestrzeni zurbanizowanej, M. Soja, A. Zborowski (red.), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2011.
Kiniorska I., Potencjał rozwojowy obszarów wiejskich woj. świętokrzyskiego
a polityka spójności, [w:] Polityka spójności a rozwój obszarów wiejskich. Stare problemy nowe wyzwania, W. Kamińska, K. Heffner (red.), „Studia KPZK PAN”,
t. CLVI, 2014.
Miszczuk A., Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich woj.
lubelskiego, [w:] Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich,
W. Kamińska, K. Heffner (red.), „Studia KPZK PAN”, t. CXXVI, 2010.
Płaziak M., Wybrane aspekty sytuacji demograficzno-społecznej średnich miast Polski
w porównaniach regionalnych, [w:] Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki,
I. Jażdzewska (red.), „XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście”, Uniwersytet Łódzki, Łódź, 2005.
Rosner A., Zróżnicowanie zaludnienia obszarów wiejskich w Polsce. Obszary
zmniejszające zaludnienie i koncentrujące ludność, [w:] Dychotomiczny rozwój
obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji, W. Kamińska,
K. Heffner (red.), „Studia KPZK PAN”, t. CXXXIII, Warszawa, 2011.
9.
Rosner A., Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich a pożądane kierunki ich
rozwoju, [w:] Obszary wiejskie, wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju,
W. Kamińska, K. Heffner (red.), „Studia KPZK PAN”, t. CXXXIII, 2011.
10. Śleszyński P., Wpływ przemian demograficznych w przestrzeni Polski i ich znaczenie
dla rozwoju gospodarczego kraju, „Dokumentacja Geograficzna PAN IG i PZ”, nr 33,
2006.
Abstrakt
Przemiany demograficzne w układzie przestrzennym należą do najważniejszych z punktu widzenia rozwoju gospodarczego. Polska od wielu lat cechuje się
wieloma niekorzystnymi procesami społeczno-demograficznymi. Jednak w przebiegu tych zjawisk w układzie miasto-wieś notuje się istotne zróżnicowanie. Od
1998 r. liczba urodzeń w miastach po raz pierwszy w całym okresie powojennym
jest mniejsza od liczby zgonów, czyli następuje zjawisko ubytku naturalnego.
Jednocześnie zmalał napływ ludności ze wsi do miast. W 1998 r. pierwszy raz po
wojnie saldo migracji dla miast było ujemne. Jednocześnie w 2000 r. zanotowano
pierwsze po wojnie dodatnie saldo migracji dla obszarów wiejskich. Współcześnie
możemy mówić o dwóch zarysowujących się układach w ujęciu regionalnym:
depopulacją i koncentracją ludności. Województwo świętokrzyskie zaliczane do
obszarów Polski Wschodniej cechuje się nagromadzeniem wielu negatywnych
zjawisk w sferze społecznej i demograficznej jednak przebieg tych procesów
w układzie wewnętrznym regionu jest przestrzennie zróżnicowany. Odmienne
tendencje demograficzne najwyraźniej zarysowują się w województwach („starych” i obecnych) na linii: centrum układu – peryferia (zjawisko to obserwowane
jest także w układach lokalnych na linii: miejscowość gminna – peryferia gminy).
Głównym celem badawczym opracowania była ocena wybranych elementów rozwoju społeczno-demograficznego miast i obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego oraz próba określenia dysproporcji rozwojowych. Zakres czasowy
prowadzonej analizy objął lata 2002-2012.
Selected Socio-Demographic Problems in the Świętokrzyskie Voivodship
Demographic changes in spatial approach belong to the most significant issues
in economic development. For many years Poland has been facing numerous unfavourable socio-demographic processes. However, these changes for urban and
rural areas are highly diversified. In the post - World War II period it is the first
time since 1998 when the number of births in urban areas is lower than the number
of deaths, which means natural decline in population. Moreover, the migration of
population from rural to urban areas has decreased. In 1998, for the first time after
World War II, urban areas recorded a negative migration balance, and rural areas positive migration balance. Nowadays, two features in regional approach may be
recognized: depopulation and concentration of population. The Świętokrzyskie
Voivodship belongs to Eastern Poland - the area with numerous negative social
and demographic phenomena, but these processes within the region are spatially
127
diversified. Different demographic trends are more significant within voivodships
(„old” and present) on the line: the center of an area - its outskirts (it is also visible
in local systems: the center of a gmina - its outskirts). The main goal of the study
was to assess selected elements of socio-demographic development of urban and
rural areas of the Świętokrzyskie Voivodship, and to define differences in development. The analysis referred to the period of 2002-2012.
PhD Iwona Kiniorska, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce.
128