Pobierz artykuł - Przeszłość Demograficzna Polski

S
T
U
D
I
A
„Przeszłość Demograficzna Polski” 29, 2010
Marzena Liedk e
Białystok
Z badań nad prokreacją magnaterii Wielkiego Księstwa
Litewskiego w XVI–XVIII wieku
W Rzeczypospolitej, a szczególnie w Wielkim Księstwie Litewskim doby
wczesnonowożytnej, możnowładztwo i magnateria odgrywały wiodącą rolę. Dlatego grupa ta nieprzerwanie interesuje badaczy, choć głównie w aspektach polityki wewnętrznej i zewnętrznej, społecznym, wyznaniowym, militarnym, genealogicznym oraz dotyczących takich zjawisk, jak system klientalny czy działalność
kulturalna i gospodarcza. Natomiast rzadko była podejmowana problematyka
związana z funkcjonowaniem rodziny, zresztą nie tylko w odniesieniu do tej grupy społecznej1. Niezbadane więc w sposób systematyczny pozostają zagadnie1 Stosunkowo słabo są zbadane kwestie demograficzne Wielkiego Księstwa Litewskiego, mimo
mających już dawną metrykę prób liczenia populacji całego kraju, jak i poszczególnych jego elementów etnicznych (Fryderyk P a p ée , Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, t. 1, Kraków
1904; Jan Ja k u b o w s k i, Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie przed unią lubelską,
Warszawa 1912; Henryk Ł o w mia ń s k i, Zaludnienie państwa litewskiego w wieku XVI. Zaludnienie w roku 1528, Poznań 1998; Józef M o rzy, Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w II połowie XVII wieku, Poznań 1965; Jerzy O ch mańs k i, Historia Litwy, Wrocław-Warszawa-Kraków
1990; t e nż e , Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI wieku, Poznań
1981; Anatol Gr i c k ev ič , [w:] Gistoryja Belaruskaj SSR, t. 1, Minsk 1972; Grzegorz B ła s z c z yk,
Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności 1492–1569, Poznań 2002) oraz, ostatnio, badań
zmierzających w kierunku określenia charakteru rodziny chłopskiej na obszarach obejmujących też
ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego (Mikołaj S z ołtys e k, Rethinking Eastern Europe: household — formation patterns in the Polish-Lithuanian Commonwealth and European family systems,
„Continuity and Change” 23, 2008, s. 389–427, oraz t e nż e , Three kinds of preindustrial household
formations system in historical Eastern Europe: a challenge to spatial patterns of the European
family, „The History of the Family” 13, 2008, s. 223–257). Nawet opublikowana niedawno Historia Litwy autorstwa historyków litewskich nie poświęciła odrębnego miejsca kwestiom demografii
rodziny (Zigmantas K iau p a , Jūrate K iau p ie nė, Albinas K unc e vičius , Historia Litwy do 1795
roku, przeł. Piotr Grablunas i inni, Warszawa 2007), lukę tę w nieznacznym stopniu uzupełniła historia Rzeczypospolitej (Urszula A u g u s ty n iak , Historia Polski 1572–1795, Warszawa 2008) oraz
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
8
Marzena Liedke
nia dotyczące składu, charakteru, długości trwania, możliwości prokreacyjnych
i funkcjonowania rodziny magnackiej na tym bardzo zróżnicowanym etnicznie,
kulturowo i wyznaniowo obszarze. Ustalając genealogię potomków Giedymina,
pisał o ich związkach małżeńskich między innymi Jan Tęgowski2. Stasys Lazutka, Irena Valikonytė, Jolita Sarcevičienė, a ostatnio także Maria B. Topolska,
poświęcili uwagę sytuacji kobiety3, a Anna Lesiak w szczególności kobietom
z rodu Radziwiłłów, ustalając też niektóre dane demograficzne ich dotyczące4.
Z kolei Juliusz Bardach zajął się prawem małżeńskim ludności ruskiej5, a Przemysław Dąbkowski pisał o dobrach rodowych w prawie litewskim6. Problematykę rozwodów w rodzinach magnackich, także litewskich, podjęła Iwona Kulesza-Woroniecka7. W aspekcie wyznaniowym rozpatrywał świeckie elity senatorskie
Henryk Lulewicz8. Ewa Dubas-Urwanowicz i Marzena Liedke wspomniały,
w wypadku funkcjonowania małżeństw mieszanych, o czynniku wyznaniowym9;
M. Liedke podjęła też problematykę strategii małżeńskich magnaterii litewskopodręcznik demografii staropolskiej (Cezary K u k lo , Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009), a wcześniej próby przedstawienia rodziny staropolskiej na tle europejskim
(Cezary Ku k l o , Rodzina staropolska na tle europejskim. Podobieństwa i różnice rytmów rozwoju,
„Przeszłość Demograficzna Polski” 26, 2005, s. 27–45).
2 Jan Tęg o ws k i, Pierwsze pokolenie Giedyminowiczów, Poznań-Wrocław 1999 (= „Biblioteka Genealogiczna” 2, pod red. Marka G ó rn e g o ); te nż e , Małżeństwa Lubarta Giedyminowica.
Przyczynek do genealogii dynastów halicko-włodzimierskich w XIV wieku, „Genealogia” 6, 1995,
s. 17–26; t e nż e , Polityczne aspekty małżeństwa księżniczki mazowieckiej Katarzyny Siemowitówny
z Michałuszką, synem Zygmunta Kiejstutowica, „Genealogia” 13, 2001, s. 39–48.
3 Stasys L a z u t k a , Irena Valik o n y tė, Imušestvennoe položenie ženščiny (materi, ženy, dočeri, sestry) privilehirovannoho soslovia po I Litovskomu Statutu, „Lietuvos TSR Aukštųjų Mokyklų
Mokslo Darbai. Istorija” 16 (2), 1976, s. 74–103; Jolita Sa rc e vič ie nė, Kobieta, [w:] Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego. Analizy i obrazy, Kraków 2006, s. 249–267; Maria B. Topols ka ,
Pozycja kobiet z narodu szlacheckiego w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII w., [w:] Poznań
– Wilnu. Studia historyków w roku tysiąclecia państwa litewskiego, pod red. Zbysława Wojtkowi a k a , Poznań 2010, s. 185–212.
4 Anna L e si a k , Kobiety z rodu Radziwiłłów w świetle inwentarzy i testamentów (XVI–XVIII w.),
[w:] Administracja i życie codzienne w dobrach Radziwiłłów XVI–XVIII wieku („Fasciculi Historici
Novi” 9), pod red. Urszuli A u g u s ty n ia k , Warszawa 2009, s. 113–194.
5 Juliusz B a r d a c h , Zwyczajowe prawo ludności ruskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego (XV–
–XVII w.), [w:] t e nż e , Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVII w., Warszawa 1970, s. 261–315.
6 Przemysław D ą b k o w s k i, Dobra rodowe i nabyte w prawie litewskiem od XIV do XVI w.,
Lwów 1916 (= „Studia nad Prawem Polskim” 6, z. 3).
7 Iwona Ku l e s z a -Wo ro n ie c k a, Rozwody w rodzinach magnackich w Polsce XVI–XVIII
wieku, Poznań-Wrocław 2002 (= „Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 62, pod red.
Marka Gó r n e g o ).
8 Henryk L u l e w icz , Skład wyznaniowy senatorów świeckich Wielkiego Księstwa Litewskiego
za panowania Wazów, „Przegląd Historyczny” 68, 1977, z. 3, s. 425–445.
9 Ewa Du b a s-U rw an o w icz , Magnackie małżeństwa mieszane w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII w., [w:] Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII w., pod
red. Jerzego Ur wa n o w icz a , E. Dubas-Urwanowicz, Piotra G uz ow s kie go, Białystok 2003,
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
Z badań nad prokreacją magnaterii
9
-ruskiej10. Cząstkowe ustalenia, pojawiają się też w monografiach poświęconych
poszczególnym rodom lub ich przedstawicielom11, ale kompleksowych badań dotyczących rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim nie przeprowadzono12, co skutkuje tym, że wiemy o niej mniej niż o rodzinie w innych grupach
społecznych doby staropolskiej13.
Proponowane w tym miejscu spojrzenie na prokreację magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego jest częścią większego projektu poświęconego rodzinie magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim14. Zostaną tu zaprezentowane
wstępne, oparte na danych dotyczących trzech rodów, wyniki badań nad długością
trwania małżeństw, w tym pierwszych i kolejnych, liczbą dzieci w małżeństwach,
w tym pierwszych i kolejnych, oraz wiekiem zawierania małżeństw przez męskich
przedstawicieli wskazanych rodów, a także wiekiem kobiet, które poślubiali.
Źródła informacji
Fakty genealogiczne, takie jak filiacja, daty urodzeń, ślubów i śmierci, służące do utworzenia bazy danych, uzyskano ze źródeł już opublikowanych (były
to głównie pamiętniki, listy i testamenty)15, z opracowań o charakterze genealogicznym16, monografii poświęconych poszczególnym rodom lub biografii pojedynczych osób, stanowiących w części ujęcia nowe, uwzględniające najnowsze
badania naukowe17. Dotyczą one Radziwiłłów i Chodkiewiczów, natomiast nie
s. 561–586; Marzena L ied k e , Mieszane związki małżeńskie a polonizacja możnych Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 7, 1997, s. 126–132.
10 Marzena L i e d k e , Strategie małżeńskie magnaterii w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie
wczesnonowożytnej. Problemy badawcze, [w:] Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX w., pod red. Cezarego K u k li, Warszawa 2007, s. 59–74.
11 Zob. między innymi: Tomasz K emp a, Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525–1608),
wojewoda kijowski i marszałek ziemi wołyńskiej, Toruń 1997; tenż e , Dzieje rodu Ostrogskich,
Warszawa 2002; Ilona C za mań s k a, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007, a także prace
wymienione w przypisie 16.
12 J. Sa r c e v i čie n ė, Kobieta [3], s. 255.
13 C. Ku k l o , Rodzina staropolska [1], s. 32.
14 Na temat postaw prokreacyjnych, definiowanych jako preferencje lub skłonność rozrodcza
par małżeńskich, zob. C. K u k lo , Demografia Rzeczypospolitej [1], s. 333 n.
15 Między innymi: Albrycht S. R ad ziw iłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, oprac. Adam Prz ybo ś i Roman Że l e w s k i, t. 1–3, Warszawa 1980; Bogusław R a dz iw iłł, Autobiografia, oprac.
Tadeusz Wa si l e ws k i, Warszawa 1979; Archiwum Domu Radziwiłłów: listy ks. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” – Jana Zamoyskiego – Lwa Sapiehy, Kraków 1885 (= Scriptores rerum
Polonicarum, t. 8); Urszula A u g u s ty n ia k , Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim
Księstwie Litewskim, Warszawa 1992.
16 Przede wszystkim Józef Wo l ff , Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV wieku, Warszawa
1895; Włodzimierz D w o rza c z e k , Genealogia, t. 2, Warszawa 1959.
17 Chodkiewiczom od zaistnienia rodu na arenie politycznej Wielkiego Księstwa Litewskie"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
10
Marzena Liedke
ma podobnych publikacji w wypadku Sanguszków, mimo stosunkowo obszernych biogramów ich przedstawicieli w Polskim słowniku biograficznym18. Wśród
opracowań o charakterze genealogicznym ważną rolę odgrywa zestawienie tablic
genealogicznych rodów polskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego Włodzimierza Dworzaczka, choć zawiera ono drobne nieścisłości. Uzupełnień wymaga też
wcześniejsze dzieło, Józefa Wolffa Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV w.,
które — ze względu na wykorzystanie źródeł dziś czasem już niedostępnych
z powodu późniejszych kataklizmów politycznych — jest jedną z głównych pozycji
w badaniach genealogicznych rodów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uzupełnienia i korekty przynoszą biogramy w Polskim słowniku biograficznym, w ostatnich latach bardzo rozbudowane, oparte na bogatej podstawie źródłowej19.
Korektę informacji demograficznych uzyskano dzięki kwerendzie w archiwum rodowym Radziwiłłów. Najistotniejsze dla tego zagadnienia materiały rękopiśmienne zgromadzone są w dziale XI Archiwum Radziwiłłów w Archiwum
Głównym Akt Dawnych (dokumenty familijne — obejmują między innymi intercyzy przedślubne, zapisy wzajemne małżonków, działy majątkowe, testamenty,
a więc materiały przynoszące wiele danych genealogicznych); pomocna była
również korespondencja z działów IV (listy Radziwiłłów) i V (listy do Radziwiłłów) tegoż Archiwum, w której możemy znaleźć wzmianki o śmierci, narodzinach czy planowanych lub zawartych związkach małżeńskich20. W wypadku
rodu Sanguszków przydały się również opublikowane materiały z ich archiwum
rodowego w Sławucie21, stanowiące, według słów wydawcy, „niepośledni i bargo niemal po czasy współczesne jest poświęcona popularna monografia Leszka Podhorodeckiego
(Dzieje rodu Chodkiewiczów, Warszawa 1997), dziejom rodu w XV–XVI wieku praca Genute Kirkiene (LDK politikos slito galingieji: Chodkevičiai XV–XVI aminuje, Vilnius 2008), Radziwiłłom
natomiast biografie pióra Henryka Wisnera (Janusz Radziwiłł 1612–1655, Warszawa 2000) i Marka Ferenca (Mikołaj Radziwiłł Rudy (ok. 1515–1584). Działalność polityczna i wojskowa, Kraków
2008) oraz monografie rodu, na przykład Kazimierza Bartoszewicza (Radziwiłłowie, Warszawa-Kraków 1928), Tadeusza Nowakowskiego (Die Radziwills. Die Geschichte einer grossen europäischen Familie, München 1975), czy popularne ujęcie Stanisława Mackiewicza (Dom Radziwiłłów,
Warszawa 1990).
18 PSB 34, 1992–1993. Zob. też Wokół Sanguszków. Dzieje — sztuka — kultura. Materiały I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej 29–30 czerwca 2006, Ratusz, Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Tarnów 2007.
19 Zwłaszcza w wypadku uwzględnionych tu rodów Radziwiłłów i Sanguszków, autorstwa
między innymi H. Lulewicza, A. Rachuby, T. Wasilewskiego, H. Dymnickiej-Wołoszyńskiej,
H. Wisnera, W. Szczygielskiego, Z. Anusika, M. Machyni, R. Marcinka, M. Czeppe, M. Nagielskiego i innych. Biogramy dotyczące Chodkiewiczów, opublikowane w pierwszych tomach PSB,
w interesującej nas części demograficznej są, niestety, lakoniczne.
20 Najistotniejsze materiały rękopiśmienne dla tego zagadnienia zgromadzone są w dziale XI
Archiwum Radziwiłłów (dokumenty familijne) w AGAD; pomocna jest również korespondencja
z działów IV i V.
21 Archiwum XX. Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie, red. Bronisław G orc z a k, t. 1–7,
Lwów 1887–1910.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
Z badań nad prokreacją magnaterii
11
dzo cenny materyjał historyczny”22. Dodajmy, że ze względu na znajdujące się
tam dokumenty rodzinne i korespondencję, także między członkami rodziny, jest
on istotny między innymi dla badań genealogicznych.
Charakterystyka rodów
W związku z tym, że Wielkie Księstwo Litewskie stanowiło obszar zróżnicowany etnicznie, kulturowo, religijnie, a także mający swoistą strukturę społeczną (w której w górnej warstwie grupy uprzywilejowanej można było wyróżnić
panów oraz kniaziów23), wybrane zostały trzy rody — Radziwiłłowie, Sanguszkowie, Chodkiewiczowie — różniące się pochodzeniem etnicznym, społecznym
bądź wyznaniowym. Zagadnienia mieszczące się w tytułowej problematyce prześledzono na przestrzeni trzech stuleci, dlatego badano te rody, które funkcjonowały przez cały ten okres24. Na tym etapie badań uwzględniono jedynie małżeństwa
mężczyzn z tych rodów.
Radziwiłłowie reprezentowali grupę panów katolików o wzrastającym w ciągu XV i XVI wieku znaczeniu. W latach 1515 i 1547 uzyskali od cesarzy Maksymiliana i Ferdynanda I tytuły książęce. Ród ten podzielił się na trzy linie: na
Goniądzu i Medelach (Rajgrodzie), na Ołyce i Nieświeżu oraz na Birżach i Dubinkach. Pierwsza z nich wygasła już w 1542 roku, a trzecia w końcu XVII wieku,
na Ludwice Karolinie, córce Bogusława Radziwiłła. Potomkowie linii na Ołyce
i Nieświeżu żyją do dziś. Około połowy XVI stulecia w rodzie Radziwiłłów doszło do przyjęcia reformacji, z tym że zapoczątkowana przez Mikołaja Radziwiłła
Czarnego linia nieświeska, już w drugim pokoleniu zerwała z protestantyzmem.
Linia na Birżach i Dubinkach do końca była wierna kalwinizmowi. W wypadku
tego rodu dla 300 lat udało się uzyskać w miarę pełne dane dla 70 małżeństw,
w tym 48 pierwszych i 22 kolejnych.
Sanguszkowie byli kniaziami. Wywodzili się oni od księcia Sanguszki, synowca Władysława Jagiełły. Początkowo ród ten swoje główne dobra posiadał
na Wołyniu, a potem na Podolu i w Małopolsce. Na przełomie XV i XVI wieku
podzielił się na dwie główne linie: koszyrską (Sanguszkowie-Koszyrscy), zapoczątkowaną przez Michała, która wymarła w 1653 roku, i kowelską (Sanguszkowie-Kowelscy) idącą od Aleksandra i istniejącą do dziś. Przedstawiciele tego
rodu, wcześnie zrutenizowanego kulturalnie, jeszcze do drugiej połowy XVI wieku wyznawali prawosławie, później coraz liczniej zdarzały się u nich konwersje
22
Tamże, t. 1, s. VI.
23 Witold Ka m ie n iec k i, Społeczeństwo litewskie w XV w., Warszawa 1947, s. 50, 75 n. Dopie-
ro na mocy unii lubelskiej kniaziowie zostali zrównani z resztą społeczeństwa szlacheckiego, zob.
J. Wo l ff , Kniaziowie [16], s. XXI.
24 Równie istotna kwestia prześledzenia, w jakich okolicznościach wygasały niektóre inne rodziny, zostanie poruszona w innym miejscu.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
12
Marzena Liedke
na katolicyzm. W ich wypadku uzyskano próbę 26 małżeństw, w tym 19 pierwszych i 7 kolejnych.
Chodkiewiczowie również reprezentowali grupę panów. Początkowo wyznawali prawosławie. Później niektórzy przedstawiciele rodu związali się na krótko
z reformacją25, z czasem dokonując konwersji na katolicyzm26. W drugiej połowie XVI wieku znaczenie Chodkiewiczów wzrosło na tyle, że stali się głównymi
rywalami Radziwiłłów. I ten ród podzielił się na linie: brzostowicką, zapoczątkowaną przez Grzegorza hetmana wielkiego litewskiego, syna Aleksandra wojewody nowogródzkiego, ale wygasłą już w następnym pokoleniu na Andrzeju
i Aleksandrze w drugiej połowie XVI wieku (1576, 1578); bychowską, wywodzącą się od Hieronima kasztelana trockiego, a wygasłą w 1626 roku na Aleksandrze
wojewodzie trockim (jej przedstawiciele tytułowali się hrabiami na Bychowie
i Myszy) oraz supraślską, idącą od Jerzego, którego potomkowie żyją do dziś.
W wypadku tego rodu ustalono tylko 18 małżeństw, w tym 13 pierwszych i 5
kolejnych.
Łącznie dla tych trzech rodów uzyskano próbę 114 małżeństw — 80 pierwszych i 34 kolejne.
Wiek nowożeńców
Jednym z poważniejszych problemów w trakcie zestawiania danych okazało
się ustalenie dat urodzenia obojga nupturientów dla XVI wieku, a tym samym
bardziej dokładne określenie wieku wstępowania w związki małżeńskie w tym
stuleciu (w wypadku kobiet trudność ta była częsta również w XVII wieku). Wiek
zawarcia małżeństwa stanowił niezwykle ważną kwestię w polityce rodowej, co
przekłada się na jego wagę w dzisiejszych ustaleniach demograficznych — warunkował przecież jeden z podstawowych elementów tej polityki, a mianowicie możliwości prokreacyjne. Średni wiek zawierania małżeństw pierwszych i kolejnych
przez mężczyzn z trzech rodów Wielkiego Księstwa Litewskiego wyniósł 33,3
lata przy ujęciu 84 wypadków (mediana — 30 lat). Wiek zawierania pierwszego
małżeństwa wahał się od 16 do 45 lat27 (w 61 przeanalizowanych wypadkach,
przy czym mediana — 25 lat), ale pierwszy związek zawierano mając przeciętnie
27 lat, co potwierdza wcześniejsze sondaże dla staropolskiej rodziny magnackiej,
25 Marzena L i e d k e , Od prawosławia do katolicyzmu. Ruscy możni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec reformacji, Białystok 2004, s. 106 n.
26 Już w XV wieku mogli również przejawiać inklinacje ku unii kościelnej, zob. Wojciech Sokó l sk i , Kilka uwag o początkach fundacji klasztoru supraskiego, „Białostocczyzna” 1994, 2 (34),
s. 15 n.; G. Ki r k i e n e, LDK politikos [17], całość.
27 Hieronim Wincenty Radziwiłł, urodzony w 1759, związek małżeński zawarł w 1775. Bogusław Radziwiłł, urodzony w 1620, ożenił się w 1665 z 25-letnią Anną Marią, córką Janusza Radziwiłła.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
Z badań nad prokreacją magnaterii
13
sugerujące wstępowanie mężczyzn w związki małżeńskie w wieku 25–30 lat28.
Z prezentowanych tu badań wynika, że kolejne małżeństwa (23 ujęte ze względu
na wiek mężczyzn poślubiających kolejne żony) zawierano przeciętnie około 39.
roku życia przy medianie wynoszącej również 39 lat. Powiększenie próby badawczej pozwoli na dokładniejsze ujęcie średniej wieku wstępowania w małżeństwo
kobiet, których średnia wieku (na 43 nupturientki) i mediana wyniosły 20 lat.
Kobiety, które były wybierane na pierwsze żony, miały przeciętnie nieco ponad
19 lat (średnia dla 34 ustalonych wypadków to 19,5 roku, a mediana — 19 lat),
co nie odbiega zbytnio od wstępnych ustaleń, według których kobiety z rodzin
magnackich w Rzeczypospolitej zawierały pierwszy związek małżeński około 18.
roku życia do XVII wieku, a około 19. — w dobie oświecenia29. Te zaś z kobiet,
które zostawały kolejnymi towarzyszkami życia, w chwili wstąpienia w związek
małżeński miały przeciętnie 23 lata (mediana — 22 lata). Jak widać, zarówno
w wypadku pierwszych małżeństw, jak i kolejnych wybierano kobiety zdecydowanie młode, nieco młodsze w wypadku pierwszych związków małżeńskich niż
kolejnych. Wiek kandydatki na żonę odgrywał zapewne istotną rolę w polityce
rodowej, warunkował bowiem, przynajmniej wstępnie, możliwości rozrodcze kobiety. Zakładając wysoką śmiertelność niemowląt i dzieci, kobieta musiała mieć
dużo biologicznego czasu, aby zapewnić rodzinie potomstwo. Należy jednak podkreślić, że w dobie staropolskiej niezbyt często korzystano z dozwolonej prawem
dolnej granicy wieku kobiety (prawo kościelne — 12 lat, według trzeciego Statutu Litewskiego — 1330). Najniższy wiek kobiety wstępującej w związek małżeński z przedstawicielem wskazanych trzech rodów wyniósł 15 lat i wypadków
takich było relatywnie najwięcej w XVI, a najmniej w XVIII wieku31. Być może,
doświadczenie podpowiadało, że zbyt młoda kandydatka, nie zawsze jeszcze
w pełni rozwinięta fizycznie, nie może wydać zdrowego potomstwa i przeżyć.
Z kolei najwyższy w gronie tych trzech rodów wiek kobiety wstępującej w związek małżeński — choć nie pierwszy — to 37 lat. Nupturientką była Katarzyna
z Tęczyńskich primo voto Słucka, żona Krzysztofa Mikołaja Radziwiłła Pioruna
wojewody wileńskiego. Ten miał już blisko dwuletnie dziecko (syna Janusza) ze
związku z Katarzyną z Ostrogskich. Matka trzech synów Jerzego Słuckiego wydała na świat jeszcze dwoje dzieci, córkę Elżbietę i syna Krzysztofa. Być może,
wobec małoletności Janusza i zdając sobie sprawę z tego, że dziecko może nie
dożyć wieku dorosłego, Krzysztof Radziwiłł zdecydował się na związek z Katarzyną, wiedząc o jej płodności. I rzeczywiście — to jej syn Krzysztof, a nie
zmarły młodo w 1620 roku Janusz, kontynuował linię birżańską Radziwiłłów.
28
C. Ku k l o , Rodzina staropolska [1], s. 32.
Tamże.
30 J. Sa r c e v i čie n ė, Kobieta [3], s. 255.
31 Co też już zostało zauważone dla ogółu małżeństw ze wszystkich grup społecznych doby
staropolskiej, zob. C. K u k lo , Demografia Rzeczypospolitej [1], s. 278.
29
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
14
Marzena Liedke
Jeśli chodzi o kobiety z rodu Radziwiłłów, to ich najniższy wiek zamążpójścia
w świetle intercyz wynosił 14 lat, ale w XVI stuleciu najczęściej wydawano za
mąż dziewczyny 16- i 18-letnie, a w kolejnych wiekach — starsze32.
Odnosząc te wyniki do tak zwanego europejskiego modelu małżeństwa Johna
Hajnala, wedle którego w Europie Zachodniej i Północnej małżeństwo zawierano
później (a występował też duży odsetek kobiet definitywnie niezamężnych, nawet
do 20%33), trzeba potwierdzić, że — jeśli chodzi o wiek wstępowania w związki
małżeńskie kobiet — małżeństwo magnackie Wielkiego Księstwa Litewskiego od
niego odbiegało, szczególnie w XVI stuleciu. Natomiast wiek zawierania pierwszego związku przez mężczyzn z grupy magnaterii nie różnił się od wskazanego
w modelu Hajnala. Parametry tego modelu miały wynikać z zakładania rodziny
dopiero z chwilą ekonomicznego usamodzielnienia się przyszłych współmałżonków, na przykład po przejęciu ziemi na wsi lub po założeniu własnego gospodarstwa domowego34. W tym modelu, bardziej charakterystycznym dla chłopstwa
lub mieszczaństwa, wręcz fundamentalna była samodzielność ekonomiczna. Nie
odgrywała ona tak istotnej roli w wypadku magnaterii, gdyż nawet jeśli intercyza
przedślubna zawierana była przez rodziców nupturientów35, zresztą najczęściej
rodziców panny młodej, to przecież ściśle określała ona warunki finansowe małżeństwa i zakładano ich spełnienie, na przykład wypłacenie w określonym terminie posagu żony przez jej rodziców lub opiekunów36. Posagu tego sama zainteresowana nie musiała wypracowywać; wynikało to z sytuacji kobiety magnatki
w społeczeństwie staropolskim, choć zwykle akcentuje się większe jej możliwości prawne i ekonomiczne w Wielkim Księstwie Litewskim niż w Koronie37. Poza
tym charakter małżeństwa magnackiego, jako między innymi instrumentu poli32 Informacje zaczerpnięto z zestawienia A. Lesiak, Kobiety [4], s. 127, która nie sprecyzowała
jednak, czy wiek wskazany w tabeli odnosi się do osoby wychodzącej pierwszy raz za mąż, czy
kolejny.
33 John Ha j n a l, European marriage patterns in perspective, [w:] Population in History, red.
D.V. Gl a ss, D.E.C. E v e rs le y, London 1965, s. 101.
34 Tamże, s. 132 n.
35 Analiza intercyz zawartych w dziale XI Archiwum Radziwiłłów wskazuje, że w większości
wypadków zawierali je sami kandydaci na mężów, choć czasami inspirowali, prowadzili negocjacje
i występowali jako strona ojcowie przyszłych mężów, jak w wypadku starań Rzewuskich o Katarzynę Karolinę Radziwiłłównę — AGAD, AR, dz. XI, sygn. 159; w wypadku szlachty koronnej pan
młody, nawet jeśli nie miał własnego majątku starał się występować samodzielnie, a rodzice jego
jako trzecia strona intercyzy, lub wspólnie z rodzicami, zob. Mariusz Lubc z y ńs ki, Zawieranie
małżeństw przez szlachtę w świetle intercyz przedślubnych oblatowanych w krakowskich księgach
grodzkich w latach 1680–1730, [w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVII wieku. Kultura życia
i śmierci, red. Henryk S u ch o ja d , Warszawa 2001, s. 139.
36 Wiadomo, że z jego wypłatą bywało różnie, czasami zwlekanie z terminem wypłaty przez
rodziców lub opiekunów powodowało problemy w małżeństwie, a nawet separację współmałżonków, jak u Jana Mikołaja Radziwiłła i jego żony Henrietty Doroty Przebendowskiej — por. AGAD,
AR, dz. XI, sygn. 218.
37 Por. S. L a z u tk a , I. Va lik o n y tė, Imušestvennoe položenie ženščiny [3], całość.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
15
Z badań nad prokreacją magnaterii
tyki rodowej, był zazwyczaj ważniejszy dla obu stron niż na przykład aktualna
samodzielność ekonomiczna zięcia.
Wiek kobiety, którą wybierano na żonę, pozwala na domniemanie, czego
oczekiwano po danym mariażu: czy przede wszystkim potomstwa, czy „tylko” —
zazwyczaj w kolejnych małżeństwach, kiedy pierwsze były dzietne, a potomstwo
przeżyło — dobrego interesu politycznego i ekonomicznego. Czasami, kiedy wiek
wdowca był zaawansowany, a kontynuacja rodu zapewniona, mężczyzna w ogóle
nie decydował się na kolejny związek; przykładem Konstanty Wasyl Ostrogski,
ojciec trzech synów i dwóch córek, który po śmierci Zofii z Tarnowskich nie ożenił się ponownie38. Przyczyną mogła być niechęć do większego rozdrabniania
majątku.
Trwanie małżeństw
Wiek zawierania małżeństwa wpływał w oczywisty sposób na długość jego
trwania. Po zestawieniu danych genealogicznych uzyskano średnią długość trwania wszystkich badanych związków, która wyniosła 14,2 lat, w tym dla Radziwiłłów — 14,3, dla Sanguszków — 15,4, dla Chodkiewiczów — 12,5 (tabela
1). Mediana długości trwania wszystkich związków małżeńskich wynosi 11,5 lat.
Nie przeprowadzono podobnych badań ani dla Wielkiego Księstwa Litewskiego,
ani dla Korony, dlatego trudno sprawdzić te wyniki. Nie ma odpowiednich badań
dla innych warstw społecznych tego obszaru39.
Tabela 1. Liczba i średnia długość trwania badanych małżeństw
Ród
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
38
Liczba badanych
małżeństw
Średnia długość
trwania badanych
małżeństw
70
26
18
14,3
15,4
12,5
114
14,2
M. L i e d k e , Strategie małżeńskie [10], s. 72.
Wykorzystując obliczenia dla Korony, można stwierdzić, że średnia długość trwania litewskiego małżeństwa magnackiego była nieco niższa niż w wypadku chłopów, u których do połowy
XVIII wieku małżeństwo trwało średnio około 15 lat, ale wyższa niż, początkowo, u mieszczan
(średnia dla nich to około 10 lat w XVII wieku, w XVIII wynosiła już 15 lat), zob. C. K uklo, Demografia Rzeczypospolitej [1], s. 285.
39
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
16
Marzena Liedke
Z prezentowanych tu wstępnych badań wynika, że średnia długość trwania
małżeństwa magnackiego w Wielkim Księstwie Litewskim była niższa w XVI
i XVII wieku, wynosiła bowiem około 12 lat, a w XVIII wieku wzrosła do około
18 lat, mimo że nasiliło się wówczas zjawisko rozwodów40. Ten wzrost długości
trwania małżeństw mógł mieć związek z poprawą warunków zdrowotnych, ale
możliwe, że w pewnym stopniu wynikał z mniejszego udziału przedstawicieli
magnaterii w konfliktach zbrojnych, których w XVIII wieku było znacznie mniej
niż w stuleciu poprzednim. Oczywiście, także we wcześniejszym okresie wysoko
urodzeni rzadziej byli narażeni na śmierć na polu bitwy, ale musieli stawać ze
swymi pocztami na żądanie wielkiego księcia41 i, zwłaszcza w XVI stuleciu, wielu z nich dostawało się do niewoli. Niektórym udawało się wrócić lub uciec (jak
na przykład hetmanowi Konstantemu Ostrogskiemu, późniejszemu kasztelanowi
wileńskiemu i wojewodzie trockiemu, z niewoli moskiewskiej), ale byli też tacy,
którzy umierali w rękach wroga (na przykład Wasyl Zahorowski, kasztelan bracławski, więzień Ordy), ponieważ rodzina nie zdołała ich wykupić42.
Tabela 2. Długość trwania małżeństw pierwszych
Ród
Małżeństwa pierwsze
ogółem
Małżeństwa pierwsze
mające dzieci
l. b.
średnia długość trwania
l. b.
średnia długość trwania
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
48
19
13
15,7
16,4
13,4
36
14
10
17,7
14,6
15,4
Razem
80
15,5
60
16,6
Przypomnijmy, że małżeństw pierwszych było 80, a średnią długość ich trwania obliczono na 15,5 lat (mediana — 12 lat). 48 pierwszych małżeństw Radziwiłłów trwało przeciętnie 15,7 lat (mediana również 12 lat), 19 takich związków San40 Z wykazu rozwodów w XVI–XVIII wieku wynika, że w XVI stuleciu na ziemiach polsko-litewskich odnotowano ich tylko 5, w XVII — 12, a w XVIII — aż 60, zob. I. K ule s z a -Woronie c k a , Rozwody [7], s. 34–36.
41 Na przykład 9 czerwca 1541 roku Zygmunt I wydał uniwersał do wszystkich książąt Sanguszków, aby ze swymi pocztami oddali się pod rozkazy Fiodora Sanguszki i ruszyli przeciwko
ciągnącym szlakiem zwinogrodzkim Tatarom, zob. Archiwum XX. Lubartowiczów [21], t. 5, s. 292.
42 Zachował się jego przejmujący testament z 1577 roku, pisany w Ordzie, zob. tamże, t. 4,
s. 71–84.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
17
Z badań nad prokreacją magnaterii
guszków — 16,4 lat (mediana — 9 lat), a 13 małżeństw Chodkiewiczów 13,4 lat
(mediana — 7 lat) (tabela 2). Kolejne małżeństwa (34 pary) trwały średnio 11 lat,
a ich mediana to 8 lat. 22 kolejne małżeństwa Radziwiłłów miały średni staż 11
lat (mediana — 7,5 lat), siedem małżeństw kolejnych Sanguszków trwało średnio
12 lat (mediana — 11 lat), a tylko pięć takich związków Chodkiewiczów trwało
średnio 10 lat (mediana — 11 lat) (tabela 3). Średnia długość trwania pierwszych
małżeństw magnackich była zatem dłuższa niż kolejnych43.
Zdecydowana większość małżeństw kończyła się zgonem jednego z małżonków, choć, jak już wspomniano, w XVIII wieku coraz częściej zdarzały się rozwody. Spośród uwzględnionych tu rodów problem ten dotyczył głównie Radziwiłłów (sześć rozwodów w ciągu XVII i XVIII wieku) oraz Sanguszków (pięć
rozwodów)44.
Tabela 3. Długość trwania małżeństw kolejnych
Ród
Małżeństwa kolejne
ogółem
Małżeństwa kolejne
mające dzieci
l. b.
średnia długość trwania
l. b.
średnia długość trwania
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
22
7
5
11,0
12,0
10,0
13
4
1
13,3
14,7
11,0
Razem
34
11,0
18
13,4
Spośród badanych 114 par tylko 78 miało dzieci (60 małżeństw pierwszych
i 18 kolejnych). Średnia długość trwania związku dla małżeństw pierwszych, które miały dzieci, to niecałych 17 lat (16,6), a mediana — 13 lat. Odpowiednio 36
małżeństw pierwszych Radziwiłłów mających dzieci trwało przeciętnie prawie 18
lat (mediana — 15), 14 takich par Sanguszków — 14,6 lat (mediana — 8,5), a 10
związków Chodkiewiczów prawie 15,5 lat (mediana — 15) (tabela 2). Małżeństwa kolejne, które miały dzieci, funkcjonowały krócej — średnio ponad 13 lat
(mediana — 10), w tym 13 małżeństw Radziwiłłów ze średnią ponad 13 lat (mediana — 8), cztery małżeństwa Sanguszków ze średnią długością trwania takiego
43
Czyli jak u chłopów, ale trwały one krócej niż chłopskie (u chłopów na terenie Korony
w XVIII wieku około 18–20 lat), zob. C. Ku k lo , Demografia Rzeczypospolitej [1], s. 285.
44 W rodzie Chodkiewiczów w ciągu trzech badanych stuleci odnotowano tylko jeden rozwód,
w XVIII wieku, zob. I. K u les z a -Wo ro n ie c k a, Rozwody [7], s. 34.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
18
Marzena Liedke
związku 14,5 lat (mediana — 12,5), a w wypadku Chodkiewiczów tylko jedno
takie małżeństwo trwające 11 lat (tabela 3).
Liczba dzieci
Długość trwania małżeństwa wpływała zazwyczaj na kolejną fundamentalną
kwestię w wypadku badania postaw prokreacyjnych — liczbę dzieci w związku.
Dokonano próby policzenia dzieci urodzonych i tych, które dożyły wieku dorosłego, zdając sobie sprawę, że pierwsza wielkość może być znacznie mniej dokładna
niż druga, ponieważ nie zawsze mamy świadectwa o dzieciach narodzonych, ale
wcześnie zmarłych. Według obliczeń we wszystkich badanych tu rodach w XVI–
–XVIII wieku przyszło na świat 321 dzieci, średnio 2,8 dzieci na parę (mediana
— 2). W wypadku Radziwiłłów było to 217 dzieci ze średnią 3,1 dziecka (mediana — 2), u Sanguszków 65 potomków ze średnią 2,5 dzieci (mediana — również
2) i u Chodkiewiczów 39 dzieci ze średnią 2,2 dzieci (mediana — 1,5) (tabela 4).
Liczba dzieci, które dożyły wieku dorosłego we wszystkich związkach to 228, co
dało średnią bliską 2 dzieci na parę (1,98 przy medianie 2). Odpowiednio średnia
ta wyniosła dla Radziwiłłów niemal 2 dzieci na parę (1,97) przy 138 potomkach,
mediana zaś 2; dla Sanguszków 2,15 dzieci (56 dzieci), mediana — 1,5; dla Chodkiewiczów 1,8 dzieci (34 dzieci), a mediana — 1,5 (tabela 5).
Tabela 4. Liczba dzieci urodzonych we wszystkich małżeństwach
Ród
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
Dzieci urodzone we wszystkich małżeństwach
l. b.
średnia liczba
mediana
217
65
39
3,1
2,5
2,2
2,0
2,0
1,5
321
2,8
2,0
19
Z badań nad prokreacją magnaterii
Tabela 5. Liczba dzieci, które dożyły wieku dorosłego, pochodzące
ze wszystkich badanych małżeństw
Ród
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
Dzieci, które dożyły wieku dorosłego,
pochodzące ze wszystkich badanych
małżeństw
l. b.
średnia
liczba
138
56
34
1,97
2,15
1,80
2,0
1,5
1,5
228
1,98
2,0
mediana
Tabela 6. Dzieci urodzone w małżeństwach pierwszych
Ród
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
Dzieci urodzone w małżeństwach pierwszych
l. b.
średnia liczba
mediana
175
46
35
3,6
2,4
2,7
3
2
2
256
3,2
2
Tabela 7. Dzieci z małżeństw pierwszych dożywające wieku dorosłego
Ród
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
Dzieci z małżeństw pierwszych dożywające
wieku dorosłego
l. b.
średnia liczba
mediana
108
43
30
2,3
2,3
2,3
2
2
2
181
2,3
2
20
Marzena Liedke
Średnia liczba dzieci urodzonych w pierwszych małżeństwach wyniosła 3,2
dzieci na parę (ogółem 256 dzieci, mediana — 2), a liczba potomków, którzy
dożyli wieku dorosłego, wyniosła w pierwszych związkach 181, z czego wynika
średnia liczba potomstwa na parę 2,3 dzieci przy medianie równej 2 (tabele 6 i 7).
W małżeństwach kolejnych liczba dzieci to ogółem 65 potomków, a średnia ich
liczba 1,9 dzieci (mediana — 1). Przy ogólnej liczbie dzieci, które dożyły wieku dorosłego w małżeństwach kolejnych wynoszącej 47 średnia ich liczba to 1,4
dzieci na parę (mediana — 1) (tabele 8 i 9).
Tabela 8. Dzieci urodzone w małżeństwach kolejnych
Ród
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
Dzieci urodzone w małżeństwach kolejnych
l. b.
średnia liczba
mediana
42
19
4
1,9
2,7
0,8
1,5
1,0
0,0
65
1,9
1,0
Tabela 9. Dzieci, które dożyły wieku dorosłego, pochodzące
z małżeństw kolejnych
Ród
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
Dzieci, które dożyły wieku dorosłego,
pochodzące z małżeństw kolejnych
l. b.
średnia liczba
mediana
31
12
3
1,4
1,8
0,6
1,5
1,0
0,0
47
1,4
1,0
Liczba dzieci urodzonych w małżeństwach pierwszych mających dzieci to,
oczywiście, również 256, co w wypadku 60 takich par dało średnią 4,1 (mediana
— 3). Z kolei średnia liczba dzieci, które dożyły wieku dorosłego, w takich związkach, na ogólną ich liczbę 181, to prawie troje dzieci (2,98; mediana — 2) (tabele
10 i 11). Średnia liczba dzieci urodzonych w małżeństwach kolejnych mających
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
21
Z badań nad prokreacją magnaterii
dzieci wyniosła 3,42 (ogółem 65 dzieci, mediana — 3), a średnia liczba dzieci,
które dożyły wieku dorosłego, w małżeństwach kolejnych mających potomstwo
to 2,7 (47 dzieci, mediana — 2,5) (tabele 12 i 13).
Tabela 10. Dzieci urodzone w małżeństwach pierwszych mających dzieci
Ród
Dzieci urodzone w małżeństwach pierwszych
mających dzieci
l. b.
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
średnia liczba
mediana
175
46
35
4,9
3,3
3,4
3,5
2,5
3,0
256
4,1
3,0
Tabela 11. Dzieci dożywające wieku dorosłego, pochodzące z małżeństw
pierwszych mających dzieci
Ród
Dzieci dożywające wieku dorosłego, pochodzące z małżeństw pierwszych mających dzieci
l. b.
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
średnia liczba
mediana
108
43
30
3,4
3,3
3,0
3
3
2
181
2,98
2
W małżeństwach pierwszych mających dzieci rodziło się średnio czworo dzieci, a dożywało wieku dorosłego niemal troje. W kolejnych związkach mężczyzn,
które zaowocowały potomstwem, kobiety rodziły średnio ponad troje dzieci,
a dożywało — około 2,7, czyli średnia dzieci dożywających wieku dorosłego na
parę wynosiła więcej niż 245. Przeżywalność dzieci w rodzinach magnackich była
45
Wynika z tego, że w rodzinie magnackiej posiadającej dzieci rodziło się ich nieco mniej niż
na przykład w XVIII wieku w rodzinie chłopskiej na Dolnym Śląsku (5,2 dziecka) czy mieszczańskiej rodzinie warszawskiej (5 lub nawet 7 i 9 dzieci), zob. C. K uklo, Rodzina staropolska [1],
s. 39. Z tym że w ciągu XVIII wieku widoczna była tendencja do zmniejszania się liczby potomków
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
22
Marzena Liedke
większa niż w innych grupach społecznych. Przyjmuje się, że w rodzinie staropolskiej średnio tylko jedno z trojga urodzonych dzieci dożywało wieku dorosłego46. Wśród magnaterii dla badanych tu małżeństw było to około 70% potomków
(71% przy założeniu, że odnotowano wszystkie dzieci, które się urodziły). Prawie
3/4 dzieci dożywających wieku dorosłego przychodziło na świat w małżeństwach
pierwszych.
Tabela 12. Dzieci urodzone w małżeństwach kolejnych mających dzieci
Ród
Dzieci urodzone w małżeństwach kolejnych
mających dzieci
l. b.
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
średnia liczba
mediana
42
19
4
3,2
4,7
2,0
4,0
3,5
2,0
65
3,4
3,0
Tabela 13. Dzieci, które dożyły wieku dorosłego, pochodzące z małżeństw
kolejnych mających dzieci
Ród
Dzieci, które dożyły wieku dorosłego, pochodzące z małżeństw kolejnych mających dzieci
l. b.
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
średnia liczba
mediana
31
13
3
2,4
3,2
1,5
2,0
2,5
1,5
47
2,7
2,5
w tym ostatnim środowisku, nawet do czworga w okresie oświecenia, zob. C. K uklo, Demografia
Rzeczypospolitej [1], s. 346.
46 C. Ku k l o , Rodzina staropolska [1], s. 41.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
23
Z badań nad prokreacją magnaterii
Płeć dzieci
Jeśli chodzi o strukturę płci, to ze względu na nieścisłości źródłowe sygnalizowane wyżej47 określono ją tylko dla dzieci, które dożyły wieku dorosłego.
W badanych trzech rodach struktura ta we wszystkich badanych związkach,
pierwszych i kolejnych, mających dzieci i nie mających ich, wyglądała następująco: dożyło 117 synów, co dało średnią 1,02 na parę (mediana — 1) oraz 111 córek
ze średnią 0,97 na parę (mediana — 1). Większa liczba dożywających synów
wystąpiła u Radziwiłłów — 76 synów daje średnią 1,08 na parę (mediana — 1)
i 63 córki dają średnią 0,9 (mediana — 1), oraz u Chodkiewiczów — 18 synów daje średnią 1,0 (mediana — 1), 16 córek daje średnią 0,9 (mediana — 0,5);
u Sanguszków odnotowano więcej dożywających córek — 32 dziewczynki dają
średnią 1,2 na małżeństwo (mediana — 1), a synów tylko 24, co dało średnią 0,9
(mediana — 1) (tabela 14). Nie ma tu zastępowalności pokoleń, co mogło być
przyczyną wymierania poszczególnych linii (przypomnijmy: w XVI i XVII wieku
wygasły dwie linie Radziwiłłów i dwie Chodkiewiczów, a w XVII wieku jedna
linia Sanguszków).
Tabela 14. Liczba synów i córek, którzy dożyli wieku dorosłego,
pochodzących ze wszystkich badanych małżeństw
Dzieci dożywające wieku dorosłego, pochodzące
ze wszystkich małżeństw
Ród
synowie
l. b.
średnia
liczba
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
75
24
18
1,0
0,9
1,0
Razem
117
1,0
córki
mediana
l. b.
średnia
liczba
mediana
1
1
1
63
32
16
0,9
1,2
0,9
1
1
1
1
111
0,97
1
47 Często w opracowaniach genealogicznych czy biogramach określonych osób odnotowywano
enigmatycznie dziecko zmarłe w niemowlęctwie lub dzieciństwie, bez podawania płci, szczególnie
jeśli chodziło o niemowlęta.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
24
Marzena Liedke
Tabela 15. Liczba i średnia liczba synów oraz córek, którzy dożyli wieku dorosłego,
pochodzących z małżeństw pierwszych; mediana
Ród
Synowie, którzy dożyli wieku
dorosłego, pochodzący z małżeństw pierwszych
Córki, które dożyły wieku dorosłego, pochodzące z małżeństw
pierwszych
l. b.
średnia
liczba
mediana
l. b.
średnia
liczba
mediana
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
60
18
15
1,3
0,9
1,1
1
1
1
48
25
15
1,0
1,3
1,1
1
1
1
Razem
93
1,2
1
88
1,1
1
Tabela 16. Synowie i córki, którzy dożyli wieku dorosłego, pochodzący z małżeństw
pierwszych mających dzieci
Ród
Synowie dożywający wieku
dorosłego, pochodzący z małżeństw pierwszych mających
dzieci
Córki dożywające wieku dorosłego, pochodzące z małżeństw
mających dzieci
l. b.
średnia
liczba
mediana
l. b.
średnia
liczba
mediana
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
60
18
15
1,9
1,4
1,5
2,0
1,0
1,5
48
25
15
1,5
1,9
1,5
1,0
1,0
1,5
Razem
93
1,5
1,0
88
1,4
1,0
Jeśli chodzi o pierwsze małżeństwa, wieku dorosłego dożyło 93 synów w nich
urodzonych (średnia 1,2 na parę, mediana — 1) i 88 córek (średnia 1,1; mediana — 1) (tabela 15). W wypadku małżeństw pierwszych mających dzieci dożyło
ogółem również 93 synów, ale średnia wyniosła 1,5 na małżeństwo, mediana zaś
1. Podobnie 88 córek dało średnią 1,4 przy medianie 1 (tabela 16). W małżeństwach kolejnych w badanych rodach wieku dorosłego dożyło 24 synów (średnia
0,7 na małżeństwo, mediana 0), a córek 23 (średnia 0,7, mediana 0) (tabela 17).
W małżeństwach kolejnych mających dzieci dożyło wieku dorosłego średnio synów 1,3 na parę (mediana 1), a córek również 1,3 (mediana 1) (tabela 18).
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
25
Z badań nad prokreacją magnaterii
Tabela 17. Synowie i córki, którzy dożyli wieku dorosłego, pochodzący
z małżeństw kolejnych
Ród
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
Synowie, którzy dożyli wieku
dorosłego, pochodzący z małżeństw kolejnych
Córki, które dożyły wieku dorosłego, pochodzące z małżeństw
kolejnych
l. b.
średnia
liczba
mediana
l. b.
średnia
liczba
mediana
16
6
2
0,7
0,8
0,4
0,5
1,0
0,0
15
7
1
0,7
1,0
0,2
0,5
1,0
0,0
24
0,7
0,0
23
0,7
0,0
Tabela 18. Synowie i córki, którzy dożyli wieku dorosłego, pochodzący
z małżeństw kolejnych mających dzieci
Ród
Radziwiłłowie
Sanguszkowie
Chodkiewiczowie
Razem
Synowie, którzy dożyli wieku
dorosłego, pochodzący z
małżeństw kolejnych mających
dzieci
Córki, które dożyły wieku dorosłego, pochodzące z małżeństw
kolejnych mających dzieci
l. b.
średnia
liczba
mediana
l. b.
średnia
liczba
mediana
16
6
2
1,1
1,5
2,0
1,0
1,0
2,0
15
7
1
1,1
1,7
1,0
1,0
1,5
1,0
24
1,3
1,0
23
1,3
1,0
Liczba kobiet dożywających wieku dorosłego była w dwóch rodach niższa
niż liczba mężczyzn, co mogło wynikać z niedokładnej rejestracji dzieci płci
żeńskiej. Z kolei, nawiązując do stwierdzonego braku zastępowalności pokoleń,
trzeba zaznaczyć, że nie wszyscy męscy potomkowie dożywający wieku dorosłego wstępowali w związki małżeńskie48. Niektórzy wybierali (lub wybierano za
48
Biorąc pod uwagę różne grupy społeczne, C. K u klo, Rodzina staropolska [1], s. 32, ostrożnie założył, że 5–7% mężczyzn w społeczeństwie staropolskim pozostawało w celibacie definitywnym.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
26
Marzena Liedke
nich) karierę duchowną, a inni zmarli przed zawarciem związku małżeńskiego lub
w ogóle, z innych przyczyn, nie zdecydowali się na małżeństwo. Czasami, ze
względu na interes rodzinny, niechętni małżeństwu zawierali związki małżeńskie,
ale niekiedy kończyło się to nieszczęściem, jak w wypadku Janusza Aleksandra
Sanguszki, ożenionego w 1731 roku z Konstancją Denhoffówną; ten ostatni ordynat ostrogski, zmuszony do ożenku przez ojca, wkrótce opuścił swą żonę i aż do
swej śmierci nie widywał się z nią prawie wcale — do rozwodu czy unieważnienia małżeństwa nie doszło, mimo podejmowanych prób49.
Podsumowanie
Podsumowując wyniki badań nad długością trwania małżeństw pierwszych
i kolejnych, nad liczbą dzieci w małżeństwach pierwszych i kolejnych oraz wiekiem zawierania małżeństw męskich przedstawicieli trzech wybranych rodów
magnackich Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także wiekiem kobiet, które poślubiali, trzeba stwierdzić, że:
1) średnia długość trwania małżeństwa magnackiego w Księstwie w badanych
trzech stuleciach wynosiła 14,2 lat — w XVI i XVII wieku około 12 lat, a w XVIII
około 18; średnia trwania małżeństw pierwszych (15,5 lat) również była dłuższa
niż małżeństw kolejnych (11 lat);
2) wiek wstępowania w pierwsze związki małżeńskie w wypadku mężczyzn
wynosił około 27 lat, a kobiet 19–20 lat; w znaczący więc sposób, jeśli chodzi
o wiek zawierania małżeństw pierwszych przez kobiety, odbiegał od tak zwanego
europejskiego modelu małżeństwa;
3) z dzieci urodzonych we wszystkich badanych tu małżeństwach wieku dorosłego dożyło 71%; prawie 3/4 dzieci, które dożyły wieku dorosłego, przyszło
na świat w małżeństwach pierwszych; średnia liczba dzieci dożywających wieku
dorosłego w ciągu XVI–XVIII wieku wyniosła mniej więcej 2 (1,98) na rodzinę
we wszystkich małżeństwach, 2,3 — w małżeństwach pierwszych, a prawie 3 —
w związkach pierwszych mających dzieci oraz 1,4 — w małżeństwach kolejnych
i 2,7 — w kolejnych mających dzieci. Jeśli wziąć pod uwagę męskich potomków
wskazanych rodów, można zauważyć brak zastępowalności pokoleń;
4) blisko połowa związków małżeńskich kolejnych była bezdzietna.
49
Roman Ma r c in ek , Janusz Aleksander Pawłowicz Sanguszko, PSB 34, 1992, s. 491; Maria C z e p p e , Roman M a rc in ek , Konstancja z Denhoffów Sanguszkowa, 2. v. Rogalińska, tamże,
s. 523.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS
Z badań nad prokreacją magnaterii
27
Research on the procreation of magnates in the Grand Duchy of Lithuania
in the 16th through the 18th century
Summary
The text presents the initial results of research on the demography of magnates in the Grand
Duchy of Lithuania. The author analysed three families: the Radziwiłł, Sanguszko and Chodkiewicz
families. She studied the duration of marriages, the number of children in the marriages, the age of
male representatives of the families when they married, as well as the age of the women they married. The study was based on published sources, manuscripts, genealogy works, family monographs
and biographies.
In these three families men married when they were on average slightly over 33 years old; the
average age at first marriage was 27 years and at remarriage — about 39 years. Women married at
the average age of 20; the average age at first marriage was over 19 years and at second — 23 years.
Marriages (114 total) lasted on average 14.2 years; they were shorter in the 16th and the 17th century
(about 12 years) and longer in the 18th century (about 18 years). First marriages (80 total) lasted on
average 15.5 years (median: 12 years), and second — 11 years (median: 8 years).
In all marriages the average number of children was 2.8 children per couple (median: 2), and
the number of children surviving to adulthood was 2 per couple. The average number of children in
first marriages was higher than in remarriages. Almost three-fourths of children surviving to adulthood were born in first marriages. About half of remarriages were childless.
Judging by the results of these three families, fewer children were born to the magnates than to
other social groups, but the survival rate of magnate children (71%) was higher than that of children
in other groups. Taking into account the survival rate of male descendants, we can see that there was
no complete generation renewal in these three families.
"Przeszłość Demograficzna Polski" 29, 2010
© for this edition by CNS