NIKICKI OGRÓD BOTANICZNY NA PRZEDMIEĀCIACH JA¸TY NA

Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 12: 191–195, 2003
NIKICKI OGRÓD BOTANICZNY NA PRZEDMIEÂCIACH JA¸TY
NA KRYMIE
The Nikita Botanical Garden near Yalta in the Crimea
Jaros∏aw SIERADZKI
Katedra Ochrony Przyrody, Uniwersytet ¸ódzki, ul. S. Banacha 1/3, 90-237 ¸ódê
e-mail: [email protected]
ru wynosi∏a 375 dziesi´cin (czyli oko∏o 410 ha),
z czego tylko 1/3 nadawa∏a si´ pod upraw´ roÊlin. Mimo ˝e w pod∏o˝u wyst´powa∏y ska∏y
wapienne, to warunki glebowe nie by∏y tu dla
roÊlin korzystne z uwagi na to, ˝e ca∏y obszar
by∏ silnie nachylony i nas∏oneczniony (Lapin
1984). Uprawie roÊlin, zw∏aszcza gatunków egzotycznych, sprzyja∏ jednak klimat tej cz´Êci
Krymu. Jest to klimat podzwrotnikowy typu
Êródziemnomorskiego, w którym Êrednia roczna temperatura powietrza wynosi 12,4°C, lato
jest ciep∏e, temperatura zimà rzadko spada poni˝ej zera, a sezon wegetacyjny trwa oko∏o 7
miesi´cy.
W roku 1812 dokonano na wybranym obszarze pierwszych planowych nasadzeƒ i zasiewów, stàd te˝ rok ten przyjmuje si´ za oficjalnà
dat´ za∏o˝enia ogrodu. Misj´ tworzenia ogrodu
Oko∏o szeÊciu kilometrów na wschód od
centrum Ja∏ty po∏o˝ony jest jeden z najstarszych i najwi´kszych ogrodów botanicznych
Ukrainy – Nikicki Ogród Botaniczny. Obecnie
jest on tak˝e jednà z wi´kszych placówek badawczych Ukrainy i jednoczeÊnie jednà z najwi´kszych turystycznych atrakcji po∏udniowego wybrze˝a Pó∏wyspu Krymskiego.
Historia jego utworzenia si´ga poczàtków
XIX wieku. Decyzj´ o lokalizacji ogrodu pomi´dzy brzegiem Morza Czarnego na po∏udniu,
a ma∏à, za∏o˝onà na wiele wieków przed przybyciem na Krym greckich kolonizatorów
(VII–V w. p.n.e.) wioskà Nikita na pó∏nocy,
podj´to dziesiàtego czerwca 1811 roku. Wybrane miejsce by∏o prawie pozbawionym roÊlinnoÊci skrawkiem wybrze˝a i stromo wznoszàcych
si´ stoków górskich. Powierzchnia tego obsza-
Fot. 1. Krajobraz cz´Êci wybrze˝a Krymu w okolicach Nikickiego Ogrodu Botanicznego
Fig. 1. The landscape of Crimean coast near the Nikita Botanical Garden.
191
Jaros∏aw Sieradzki
stwa. Prowadzono w nim prace nad uprawà nowych odmian winoroÊli, a tak˝e nad metodami
produkcji win.
Ogród sta∏ si´ wa˝nym oÊrodkiem naukowym i hodowlanym, znanym w Europie i na
Êwiecie i jako taki dotrwa∏ do czasów rewolucji
paêdziernikowej. Po rewolucyjnej zawierusze
i wprowadzeniu w∏adzy radzieckiej odbudowane zosta∏y szerokie kontakty z krajowymi i zagranicznymi placówkami naukowymi. W samym ogrodzie stworzono nowe dzia∏y i laboratoria, rozpocz´to prace z zakresu agrochemii,
fitopatologii, entomologii, geografii roÊlin,
a tak˝e innych ga∏´zi botaniki oraz uprawy roÊlin, w tym mi´dzygatunkowej hybrydyzacji.
W roku 1929 Nikicki Ogród Botaniczny sta∏
si´ filià Wszechzwiàzkowej Akademii Nauk
Rolniczych imienia Lenina. W miar´ rozwoju
nauki ogród prowadzi∏ szeroko zakrojone badania z zakresu hybrydyzacji oraz genetyki roÊlin,
przez co zosta∏ jednym z najwi´kszych i najlepiej dzia∏ajàcych oÊrodków tego rodzaju.
Stan ten trwa∏ nieprzerwanie przez nast´pne
dziesi´ciolecia a˝ do czasów drugiej wojny
Êwiatowej i okupacji niemieckiej, w czasie której ogród uleg∏ powa˝nym zniszczeniom.
Sprz´t naukowy, laboratoria, biblioteka i zielnik zosta∏y rozkradzione i zniszczone, podobnie jak wiele cennych kolekcji unikatowych gatunków i odmian roÊlin.
Zaraz po wyzwoleniu Krymu zacz´to odbudowywaç i rekonstruowaç kolekcje oraz zniszczone laboratoria i ich techniczne zaplecze.
Wkrótce podj´to tu na nowo prace badawcze.
Ogród stopniowo odzyskiwa∏ swà dawnà ÊwietnoÊç, a˝ zyska∏ rang´ jednego z najpr´˝niej
dzia∏ajàcych oÊrodków badaƒ botanicznych
dawnego Zwiàzku Radzieckiego. Prowadzono
tu badania z ró˝nych dziedzin botaniki jak np.:
taksonomii, geobotaniki, ochrony przyrody,
dendrologii, fizjologii i ekologii roÊlin, jak równie˝ pomologii i uprawy roÊlin. W ogrodzie
czynne by∏y m.in. dzia∏y: flory, uprawy roÊlin,
ochrony przyrody, dendrologii, kwiaciarstwa
dekoracyjnego, kultur owocowych, roÊlin subtropikalnych, przechowywania owoców, wdra˝ania nowych roÊlin przemys∏owych, fizjologii,
˝ywienia roÊlin i inne. Nikicki Ogród Botaniczny zosta∏ jednym z najwi´kszych naukowych
oÊrodków Zwiàzku Radzieckiego zajmujàcym
si´ naukowymi i praktycznymi problemami
uprawy roÊlin.
powierzono Krystianowi Stevenowi – znanemu
botanikowi i badaczowi flory Krymu. Jako
pierwszy dyrektor Steven jasno okreÊli∏ cele
i zadania ogrodu (Lapin 1984). Podstawowà
ideà by∏o utworzenie kolekcji drzew, krzewów
oraz roÊlin zielnych, które mogà rosnàç w miejscowym klimacie i mogà byç jednoczeÊnie wykorzystywane jako roÊliny u˝ytkowe i ozdobne.
Inne cele to m.in. zdobywanie nasion oraz uprawa roÊlin – w tym za∏o˝enie wielkich plantacji
roÊlin u˝ytkowych, które mog∏yby rosnàç
w zró˝nicowanych warunkach klimatycznych
w ró˝nych cz´Êciach Rosji. Steven kierowa∏ Nikickim Ogrodem Botanicznym przez 15 lat.
W tym czasie stworzy∏ on podstawy rozwoju
ogrodu jako centrum naukowego i ogrodniczego. Nawiàzywa∏ i utrzymywa∏ szerokie kontakty z innymi ogrodami Rosji, Europy i Êwiata,
a tak˝e z naukowcami, w∏aÊcicielami prywatnych ogrodów i kolekcjonerami roÊlin. Ogród
w krótkim czasie sta∏ si´ pr´˝nym oÊrodkiem
naukowym prowadzàcym doÊwiadczenia nad
biologià i hodowlà roÊlin. By∏ to oÊrodek na
miar´ swoich czasów nowoczesny i jeden z najwi´kszych w Rosji.
Kolejnym dyrektorem ogrodu by∏ N.A. Hartvis, profesor botaniki, który kontynuowa∏ dzie∏o rozpocz´te przez swego poprzednika. Wykorzystujàc kontakty z licznymi instytucjami
w Europie i Ameryce wzbogaci∏ on istniejàcà
kolekcj´ w wiele egzotycznych gatunków
drzew, zw∏aszcza magnolii, sekwoi, mamutowców, sosen, cedrów, cyprysów, palm i innych
roÊlin. W miar´ powi´kszania si´ kolekcji roÊlin i ich skutecznego rozmna˝ania z Nikickiego Ogrodu Botanicznego do innych parków
Krymu przenoszono roÊliny, zw∏aszcza drzewa,
które do dnia dzisiejszego rosnà w parkach po∏udniowych wybrze˝y Krymu (np. w A∏uszcie
i Ja∏cie).
Na poczàtku dziewi´tnastego stulecia Nikicki Ogród Botaniczny posiada∏ jednà z najbogatszych na Êwiecie kolekcj´ roÊlin drzewiastych. Kolekcja obejmowa∏a gatunki egzotyczne, ozdobne, rzadkie, ciekawe ze wzgl´dów
naukowych, estetycznych, a tak˝e gatunki
u˝ytkowe i ich liczne odmiany, m.in. odmiany
brzoskwiƒ, moreli, Êliw, migda∏ów. Podj´to tu
tak˝e prace naukowe nad hybrydyzacjà i tworzeniem nowych odmian. W roku 1828 przy
ogrodzie powsta∏ oÊrodek zajmujàcy si´ naukowymi i technicznymi podstawami winiar192
Nikicki ogród botaniczny
Ogród i jego eksperymentalne zaplecze rozbudowa∏o si´, do tego stopnia, ˝e w latach siedemdziesiàtych XX w. zajmowa∏ on powierzchni´ 1000 ha, a na jego obszarze skolekcjonowano ponad 28 tys. gatunków i odmian
roÊlin. Utworzono dwa pomocnicze gospodarstwa – filie ogrodu. Jedno na terenie a∏usztaƒskiego obszaru wypoczynkowego, gdzie prowadzono prace nad udoskonaleniem metod masowego rozmna˝ania drzew i krzewów dekoracyjnych oraz wieloletnich roÊlin kwiatowych,
drugie w stepowej cz´Êci Krymu, gdzie prowadzono prace nad introdukcjà i masowym rozmna˝aniem roÊlin przemys∏owych.
Po rozpadzie Zwiàzku Radzieckiego Nikicki
Ogród Botaniczny sta∏ si´ jednà z wa˝niejszych
placówek badawczych i naukowych dzisiejszej
Ukrainy. Jest to instytut naukowy nale˝àcy do
za∏o˝onej w roku 1990 Ukraiƒskiej Akademii
Nauk Rolniczych. W roku 2000 uzyska∏ on status Narodowego Centrum Naukowego. Zatrudnionych jest w nim oko∏o 1000 osób, a wÊród
nich 130 pracowników naukowych. W jego
sk∏ad wchodzi 12 katedr prowadzàcych badania
z ró˝nych dziedzin szeroko rozumianej botaniki i uprawy roÊlin, w tym m.in. dendrologii,
biologii eksperymentalnej, biotechnologii i wirusologii roÊlin, agroekologii, biochemii roÊlin,
ochrony roÊlin i innych. Ogród posiada jeden
z najwi´kszych w Europie zielników i najstarszà na Krymie bibliotek´, która prowadzi wymian´ naukowà z oko∏o 600 instytucjami w ponad 100 krajach.
Nikicki Ogród Botaniczny zajmuje obecnie
powierzchni´ 1100 ha i stanowi ju˝ prawie niewielkie miasteczko, na terenie którego znajdujà
si´ budynki poszczególnych katedr naukowych,
budynki zaplecza administracyjnego, muzeum
z niewielkà kawiarenkà, (w której mo˝liwa jest
degustacja egzotycznych owoców i przetworów), dwa hotele, szklarnie, sanatoria oraz
przystaƒ morska.
Od po∏udnia ogród sàsiaduje bezpoÊrednio
z morzem, a d∏ugoÊç jego linii brzegowej si´ga
6 kilometrów (fot. 1). Ogród sk∏ada si´ z czterech w pewnym stopniu niezale˝nych cz´Êci:
ogrodu górnego, dolnego, parku przymorskiego
oraz tzw. parku „Montedor”. W najwy˝ej po∏o˝onej cz´Êci usytuowane jest arboretum – obecnie najcenniejsza partia ogrodu, a to za sprawà
wspania∏ej kolekcji dendrologicznej z ponad
dwustuletnimi okazami egzotycznych gatun-
Fot. 2. Brama przy drodze Ja∏ta–Symferopol informujàca o wjeêdzie do ogrodu
Fig. 2. The gate near Ja∏ta–Symferopol road informing about the enter to the Nikita Botanical Garden.
Fot. 3. Jedna z g∏ównych alei obsadzona palmami
Fig. 3. One of the palm alley.
Fot. 4. Kwitnàca opuncja (Opuntia sp.)
Fig. 4. Flowering opuntia (Opuntia sp.).
193
Jaros∏aw Sieradzki
Bogata jest tak˝e kolekcja kaktusów i innych
sukulentów zgromadzona w szklarniach.
Atrakcyjne i ró˝norodne sà te˝ kolekcje gatunków i odmian roÊlin u˝ytkowych, w tym roÊlin
ozdobnych (np. kolekcja ró˝ obejmuje ok.
2000 odmian, podobnie olbrzymie kolekcje pacioreczników i chryzantem), roÊlin aromatycznych, leczniczych, oleistych. Na przestrzeni
ostatnich 80 lat swojej dzia∏alnoÊci ogród
wprowadzi∏ do u˝ytkowania ponad 800 nowych odmian tego typu roÊlin, które znalaz∏y
uznanie i uprawiane sà w wielu krajach. DoÊwiadczenia ogrodu w dziedzinie uprawy i wykorzystywania roÊlin u˝ytkowych sà imponujàce – od metod uprawy roÊlin przyprawowych,
aromatycznych, owocowych, poprzez technologie produkcji i przechowywania przetworów,
w tym np. olejków aromatycznych, leków zio∏owych, napojów, po produkcj´ win.
Nikicki Ogród Botaniczny jest niewàtpliwie
jednà z najwi´kszych atrakcji Krymu, a wizyta
w nim dostarcza wszystkim odwiedzajàcym,
Fot. 5. Bougainvillea g∏adka (Bougainvillea glabra)
Fig. 5. Lesser Bougainvillea (Bougainvillea glabra).
ków drzew. WÊród nich na uwag´ zas∏ugujà pot´˝ne cedry, cyprysy, palmy, wieczniezielone
d´by, magnolie wielkolistne, drzewa poziomkowe (fot. 6) i inne. Dolny park le˝y terasami
na stromym zboczu. Jest to stara cz´Êç ogrodu,
w której podziwiaç mo˝na stare egzemplarze
drzew i krzewów u˝ytkowych i ozdobnych, takich gatunków jak m.in. oliwka, dàb korkowy,
czy mi∏orzàb japoƒski.
Park „Primorskij”, le˝àcy bezpoÊrednio nad
brzegiem morza, w du˝ej cz´Êci zosta∏ za∏o˝ony przed I wojnà Êwiatowà z okazji stulecia istnienia ogrodu, a roÊliny do pierwszych w nim
nasadzeƒ by∏y podarowane z okazji jubileuszu
przez ró˝ne ogrody botaniczne kraju. Najm∏odszà cz´Êcià jest tzw. park „Montedor”, za∏o˝ony
po II wojnie Êwiatowej na urwisku o tej nazwie.
RoÊnie w nim wiele egzotycznych gatunków
roÊlin, cz´sto poÊród naturalnych zaroÊli d´bu
omszonego i miejscowych gatunków ja∏owca.
Nikicki Ogród Botaniczny jest obecnie jednà z wi´kszych atrakcji turystycznych Krymu
(Korsak i in. 2001). Dla zainteresowanych botanikà jest on atrakcjà szczególnà, a to za sprawà kolekcji roÊlin, która liczy blisko 50 000
gatunków, form i odmian. Na uwag´ zas∏uguje
przede wszystkim kolekcja dendrologiczna
obejmujàca ok. 1500 gatunków i odmian roÊlin drzewiastych. Na zwiedzajàcych ogromne
wra˝enie robià wspania∏e, blisko 200 letnie
cedry libaƒskie i atlaskie, szydlica japoƒska,
sosna krymska, drzewa poziomkowe, mamutowce, mi∏orz´by japoƒskie, które imponujà
nie tylko wiekiem ale i swoimi rozmiarami.
Atrakcjà sà równie˝ okaza∏e bambusy, które
tworzà w cz´Êci ogrodu prawdziwy gàszcz.
Fot. 6. Stary okaz drzewa poziomkowego (Arbutus
andrachne)
Fig. 6. The old strawberry-tree (Arbutus andrachne).
194
Nikicki ogród botaniczny
of Agricultural Sciences. It contains 12 scientific departments, old library, very large herbarium and vegetation, collecting of plants, introduction of new varietic and hybrids of flowers,
fruit trees, industrial, ornamental plants as well
as other plants. 50 000 taxa (species, varietic,
and hybrids) of plants are grown in the Garden.
The collection of trees consists of a lot of old
specimens such as over one hundred-year old
cedars, cypresses, oaks, pines, ginko and other
species. The Garden is a great attraction for the
tourists and very important place for the visitors
who are intrested in botany.
a zw∏aszcza osobom zainteresowanym botanikà, niezapomnianych wra˝eƒ naukowych i estetycznych.
Rocznie ogród odwiedzany jest przez 1,5 miliona turystów. Zwiedzaç go mo˝na indywidualnie lub z przewodnikiem. Dotrzeç do ogrodu
mo˝na od strony pó∏nocnej zje˝d˝ajàc w odpowiednim miejscu z trasy Ja∏ta–Symferopol. Miejsce to jest dobrze oznaczone monumentalnà, symbolicznà bramà z olbrzymim napisem (fot. 2).
Drugim sposobem jest dotarcie drogà morskà –
promem z Ja∏ty lub i z innych krymskich portów.
SUMMARY
LITERATURA
The Nikita Botanical Garden is one of the
oldest botanical gardens in the world. It was
founded in 1812. It is situated in the small village Nikita near Yalta on the Black Sea coast in
the area 1100 hectares. This Garden is a large
scientific institute for fundamental research in
botany which belongs to the Ukraine Academy
Korsak W., Krajewska J., Kuberski K., Kwiecieƒ K., Menducki P., P∏achno B, Poller T.
2001. Krym. Pó∏wysep rozmaitoÊci. Przewodnik turystyczny. Bezdro˝a. Kraków, 1-346.
Lapin P.I. 1984. Botaniczeskije sady SSSR. Kolos. Moskwa, 1-215.
195