Z. J. Zdybicka USJK, Religia

Polityka a religia
Zofia J. Zdybicka USJK
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Religia i polityka w encyklice Benedykta XVI
„Deus caritas est”
B
enedykt XVI jeszcze przed papiestwem w wielu swoich publikacjach i wypowiedziach poruszał problem miejsca religii (Kościoła) w życiu publicznym – społecznym i politycznym. Było
to dobrym przygotowaniem do podjęcia tej kwestii w swej pierwszej
encyklice „Deus caritas est”.
1. Nurty antyreligijne i dążenie do eliminacji religii z życia publicznego
Kard. Ratzinger z właściwą sobie wnikliwością i znajomością
współczesnych nurtów myślowych wskazywał przejawy i przyczyny
dominujących w kulturze europejskiej nieprzyjaznych, wprost wrogich, relacji między polityką i religią. Tendencja do skrajnego rozdziału pomiędzy polityką i religią, deprecjonowanie religii, związane
były głównie z Oświeceniem, podejmowane i realizowane przez XIX
i XX-wieczne filozofie i budowane na nich ideologie społeczno-polityczne. Skrajny racjonalizm oświeceniowy eliminował religię ze sfery
zjawisk rozumowo usprawiedliwionych. Wiązało się to z zawężeniem
Zob. np. J. Ratzinger, Czas przemian w Europie. Miejsce Kościoła i świata,
tłum. M. Mijalska, Kraków 2005.
polityka a religia.indd 57
2007-03-28 08:32:03
Zofia J. Zdybicka USJK
pola rozumu do świata bezpośrednio poznawalnego. Zamknięcie
rozumu na Transcendencję i związaną z nią moralność ostatecznie
miały doprowadzić do zaniku religii. Zawężona racjonalność, pozbawiona Boga i odniesień do Niego, z natury jest antyreligijna. Ten antyreligijny nurt przybierał różne formy w pozytywizmie, marksizmie,
scjentyzmie. Pod ich wpływem nastąpiła pewna absolutyzacja nauki
i związanej z nią techniki ze swej istoty skierowanej i ograniczonej
do świata materialnego. Dominowały także materialistyczne koncepcje człowieka, rozpatrywanego w granicach doczesności i dążącego
do coraz lepszego urządzenia świata. Mit postępu wiązał się z terryzmem (człowiek żyje i spełnia się na ziemi) i wiarą w nieograniczone możliwości nauki i techniki w przekształcaniu świata i człowieka.
Marksizm, wyrastający z materializmu, i związana z nim ideologia
komunistyczna były zdecydowanie antyreligijne. Zwolennicy marksizmu podjęli świadomą walkę z religią, prowadzoną często środkami
przemocy. Dążyli do całkowitego wyeliminowania religii nie tylko
z życia politycznego, lecz także prywatnego, z ludzkiej kultury.
Towarzyszyło temu przekonanie, że religia jest narzędziem ucisku, czynnikiem hamującym dążenie do wolności, czego konsekwencją było pragnienie wyzwolenia społeczeństwa, szczególnie polityki
od moralności związanej z religią. Uznano, że ani religia, ani związana z nią moralność nie są potrzebne do organizacji życia społecznego
i politycznego. Zresztą, funkcjonowało od czasów Hobbes’a i Machiavellego rozumienie polityki nie jako etyki życia społecznego, lecz jako
sztuki, techniki sprawowania władzy.
W nurtach totalitarnych nastąpiła absolutyzacja państwa, które
uznano za najważniejszego suwerena, który jest jedynym źródłem
praw i budowanej na niej moralności (np. moralność socjalistyczna).
Wprawdzie istniały w Europie i polityce europejskiej nurty liberalistyczne, ale marksizm i liberalizm zgadzały się w tym, że odmawiały
religii prawa i zdolności do kształtowania życia społecznego i politycznego. Zarówno więc na Wschodzie Europy, jak i na Zachodzie –
58
polityka a religia.indd 58
2007-03-28 08:32:03
Religia i polityka w encyklice Benedykta XVI
choć z innych powodów – sytuacja w dziedzinie relacji między religią
i polityką była podobna. Doprowadziło to w konsekwencji, co podkreśla J. Neuhaus, do „zsekularyzowanej demoralizacji Europy Zachodniej”. Podobnie było i na Wschodzie.
2. Starcie się sekularyzmu i religii. Czy deprywatyzacja religii?
Od Oświecenia, a więc prawie przez dwa wieki, postępował w naszym kręgu kulturowym proces sekularyzacji i laicyzacji życia z wyraźną tendencją do eliminowania Boga i wymagań moralnych z różnych dziedzin życia kulturalnego, społecznego, a przede wszystkim
politycznego. Krytyka i walka skierowane były szczególnie przeciw
dominującej w Europie religii – chrześcijaństwu. Ich formy i natężenie były różne w poszczególnych krajach. Łagodniejsze formy wyrażały się w uznaniu religii za prywatną sprawę jednostki. Żywy więc
był proces prywatyzacji religii.
Najnowsze postmetafizyczne filozofie europejskie wraz z postmodernizmem wprawdzie wprost nie występowały przeciw religii
i nie prowadziły z nią walki, zakwestionowały jednak najistotniejsze
wartości na czele z prawdą i dobrem, które leżą u podstaw religii. Rezygnacja z „myśli mocnej” (z prawdy ogólnej) i ogólnie ważnych zasad moralnych i związany z tym relatywizm poznawczy i relatywizm
moralny uderzają w fundamenty religii.
W II połowie XX wieku nieoczekiwanie wystąpiły pewne nowe
zjawiska, które spowodowały starcie się sekularyzmu i religii. Załamały się wielkie ideologie totalitaryzmu, zarysował się kryzys wiary
we wszechmoc nauki i techniki, chociaż jej osiągnięcia były wielkie
i poprawiły materialną sytuację wielu ludzi. W ztechnicyzowanym
J. Neuhaus, Dobrobyt może być uznany za formę błogosławieństwa, „KAI”
nr 33 (2006), s. 22.
59
polityka a religia.indd 59
2007-03-28 08:32:03
Zofia J. Zdybicka USJK
świecie pojawiła się tęsknota za duchowością, przeżyciem religijnym,
fenomenem religijnym. W wielu miejscach wzrosło zainteresowanie
„sacrum” występującym w różnych kulturach i religiach, zwłaszcza
w religiach Dalekiego Wschodu. Poszerzające się kontakty międzyludzkie powodują zetknięcie się Europejczyków z ludźmi z „mocną
religijnością”, choćby z islamem. Wszystko to powoduje nową sytuację
kulturową. Nawet postmoderniści mówią o „powrocie religii”, mnożą
się sekty, „nowe religie”, zainteresowanie magią, spirytualizmem itp.
Ożywienie religijne nie jest więc równoznaczne z prawidłowym
rozumieniem religii. Pooświeceniowe deformacje dotyczące religii
nie znikają łatwo. Często rozumie się religię jako bliżej nieokreśloną
duchowość, zjawisko irracjonalne, pojawiają się nowe mitologie, paralelne do antycznej gnozy. To nowe rozwijające się szybko zjawisko
jest zróżnicowane i skomplikowane. Zwykło się je określać terminem
„New Age”. Równocześnie Kościoły, zwłaszcza Kościół Katolicki, coraz mocniej zaznaczają swoją obecność w Europie i świecie.
Sytuacja więc nawet na przestrzeni XX wieku ulega zmianie. Socjologowie religii zwracają uwagę na załamanie się mocnych tendencji sekularyzacyjnych. Mówi się o zmianach w dziedzinie relacji
między religią i życiem społecznym, publicznym, o desekularyzacji
świata i związanej z nią deprywatyzacji religii. Podważona została
przepowiednia i nadzieja Oświecenia o zaniku i ostatecznej śmierci
religii w nowoczesnym społeczeństwie oraz o samowystarczalności
ludzkiego rozumu do rozwiązywania wszystkich spraw osobistych
i społecznych.
Wiara w nieodwracalność procesu sekularyzacji i prywatyzacji
religii zaczyna więc upadać. Budzi się przekonanie, że religia stano J. Ratzinger, Czas przemian, s. 91-92.
Piszą na ten temat P. Berger, D. Bell, a ostatnio nowojorski socjolog religii
J. Cassanowa, Religie publiczne w nowoczesnym świecie, tłum. T. Kunz, Kraków
2005.
60
polityka a religia.indd 60
2007-03-28 08:32:03
Religia i polityka w encyklice Benedykta XVI
wi „siłę moralną i polityczną” i że religie będą nadal odgrywać zasadniczą rolę w budowaniu nowoczesnego świata, współczesnych
społeczeństw.
Kościół Katolicki nigdy nie stracił przekonania o społecznej roli
religii. Może nie zawsze ją dostatecznie jasno czy „na czas” wyrażał.
Gdy problemy społeczne narastały – zabierał jednak głos, o czym
świadczy choćby encyklika „Rerum novarum” Leona XIII. Na Soborze Watykańskim II Kościół zdecydowanie określił swoje stanowisko
w kwestii obecności w nowoczesnym społeczeństwie obywatelskim
i w życiu politycznym. Sobór dał impuls i narzędzia do pogłębienia
świadomości społecznej i politycznej roli Kościoła. Wyrazem tego
były liczne encykliki społeczne: „Mater et magistra” Jana XXIII, „Populorum progressio” Pawła VI, „Laborem exercens”, „Solicitudo rei
socialis” i „Centessimus Annus” Jana Pawła II. Nauczanie i autorytet
moralny Jana Pawła II przyczyniły się nie tylko do zrozumienia miejsca Kościoła w świecie współczesnym, lecz tę obecność realizowały.
Kościół Katolicki systematycznie opracował zasady swojej nauki społecznej z uwzględnieniem kontekstu realiów współczesności.
3. Obraz Boga i człowieka warunkiem właściwych relacji
między religią i polityką
Wobec głęboko tkwiącego w naszej kulturze oświeceniowego i pooświeceniowego przekonania o oderwaniu religii od rozumu, wobec
najnowszych tendencji traktowania religijności jako niedookreślonej
duchowości J. Ratzinger z właściwą sobie wnikliwością, wyjaśnia charakter i podstawy wiary chrześcijańskiej i jej harmonię z rozumem,
Zob. Kompendium społecznej nauki Kościoła, Rzym 2004.
61
polityka a religia.indd 61
2007-03-28 08:32:03
Zofia J. Zdybicka USJK
podkreślając „rozsądkowy aspekt wiary” i prezentując chrześcijańską koncepcję Boga i człowieka.
Chrześcijański Bóg to Prawda i Miłość. „Na początku był Logos”,
Stwórczy Rozum, dająca sens siła boskiego poznania. Tylko wychodząc od tego początku, można prawidłowo zrozumieć tajemnicę Chrystusa, w której z kolei rozum uwidacznia się zarazem jako
miłość. Pierwsze słowo wiary mówi nam zatem: „wszystko, co jest,
jest zastygłą myślą (...) Wszystko, co jest, jako że pochodzi od Stwórczego Rozumu jest, zgodnie ze swym pochodzeniem, rozumne”.
„Stwórczy Rozum, tworzący obiektywny rozumny charakter rzeczy, ich ukrytą matematykę i wewnętrzny porządek, jest zarazem rozumem moralnym, a ten jest miłością. Człowiek istnieje, by rozpoznawać ślady tego Rozumu i w ten sposób rozwijać rzeczy zgodnie
z ich istotą”. Wewnętrzna prawda rzeczy otwiera człowieka na miłość, która upodabnia go do Boga. Człowiek jest więc istotą moralną,
czyli w sposób świadomy i wolny spełnia akty miłości.
Wiara chrześcijańska – podkreśla Ratzinger – „ratuje rozum, ujmuje go w całej rozciągłości i głębi”. Religia chrześcijańska nie tylko
więc nie występuje przeciw rozumowi, lecz broni rozumności bytu
i człowieka. Ukazuje Boga, który stwarza świat z miłości według swej
myśli (jest Prawdą) Boga, którego istotą jest miłość.
Człowiek – na podobieństwo Boga – został obdarzony rozumem
i wolną wolą, jest bytem osobowym, zdolnym poznać i pokochać
Boga oraz otwartym na ludzi, bytem moralnym zdolnym poznać i pokochać wszelkie dobro, przede wszystkim dobro, którym jest drugi
J. Ratzinger, Czas przemian, s. 94.
Tamże, s. 95.
Tamże, s. 95-96.
Tamże, por. s. 96.
62
polityka a religia.indd 62
2007-03-28 08:32:03
Religia i polityka w encyklice Benedykta XVI
człowiek. Działa w sposób świadomy i wolny (moralny) i spełnia się
przez to w życiu społecznym, jest bytem (podmiotem) społecznym.
Człowiek – byt osoby, owoc myśli i miłości Boga, Który jest Prawdą i Miłością, jest więc podmiotem religijnym i moralnym, realizującym się w społeczności osób, w perspektywie Osoby Boga. Źródłem
i spoiwem wszelkich społeczności jest miłość. Miłość ludzka to miłość zakorzeniona w Bogu i na Nim modelowana jest podstawową
powinnością, zadaniem i dziełem każdego chrześcijanina oraz wspólnoty Kościoła, który jest „wspólnotą miłości”. Miłość, którą człowieka
wierzącego napełnia Bóg ma być przekazywana w sposób świadomy
(rozumny) i wolny innym. Wiara chrześcijańska wyjaśnia, stymuluje
i umacnia miłość ludzką.
Miłości społecznej (agape, caritas) Benedykt XVI poświęca II
część encykliki „Deus caritas est”10. Część ta nosi tytuł: Dzieło miłości
dokonywane przez Kościół jako „wspólnotę miłości”. Poprzedzona ona
została szczegółowymi analizami dotyczącymi istoty chrześcijańskiej
miłości, zawartymi w pierwszej części encykliki zatytułowanej Jedność miłości w stworzeniu i historii zbawienia. Papież wyjaśnia, że Bóg
w tajemniczy i darmowy sposób ofiaruje człowiekowi razem z wewnętrzną więzią tej miłości rzeczywistość ludzkiej miłości. Benedykt
XVI podkreśla jedność miłości naturalnej (w stworzeniu) i nadprzyrodzonej (w dziele zbawienia).
Papież wyjaśnia teologiczne podstawy miłości. Caritas – zdaniem
Benedykta XVI – jest przejawem miłości samego Boga, miłości trynitarnej. Jest dziełem Ojca, Syna i Ducha Świętego jako wewnętrzna moc, która jednoczy serce chrześcijanina z sercem Chrystusa
i uzdalnia do miłowania braci jak On umiłował – aż do oddania życia
za innych (najradykalniejszy przejaw miłości). Miłość chrześcijanina
jest świadomą i wolną odpowiedzią człowieka na miłość Boga, który „pierwszy umiłował”, miłością modelowaną na miłości Chrystu Benedykt XVI, encyklika Deus caritas est, Watykan 2006.
10
63
polityka a religia.indd 63
2007-03-28 08:32:03
Zofia J. Zdybicka USJK
sa i wspieraną mocą Ducha Świętego. „Duch Święty jest także mocą,
która przemienia serca wspólnoty kościelnej, aby była w świecie
świadkiem miłości Ojca, Który chce uczynić z ludzkości jedną rodzinę w swoim Synu”11.
Rozumienie religii chrześcijańskiej jako religii Prawdy i Miłości,
przyjęcie „Boga o ludzkim obliczu”, rozumienie miłości ludzkiej,
w której odbija się boski charakter, miłości ogarniającej wszystkich
jest podstawą i wyznacza charakter obecności chrześcijan i całego
Kościoła w życiu społecznym, publicznym, politycznym.
4. Podstawowe zasady obecności Kościoła w życiu politycznym
W oparciu o chrześcijańską teologię i antropologię (personalizm)
Kościół sformułował zasady swojej obecności w życiu społecznym
i politycznym. Wyznaczają one główne linie encykliki.
a. „Osoba ludzka jest zasadą i celem współżycia politycznego”12.
Zadaniem wspólnoty politycznej (władzy) jest troska o dobro
wspólne wszystkich obywateli (rozwój zgodny z prawdą i dobrem każdego).
„Prawdziwe dobro wspólne polega przede wszystkim na poszanowaniu praw i obowiązków ludzkiej osoby. W prawach człowieka zawierają się podstawowe wymogi moralne i prawne, które powinny przyświecać budowaniu wspólnoty politycznej”13.
b. Osoba ludzka jest podmiotem religijnym i podmiotem moralnym. Przez rozumne i wolne wybory (decyzje) tworzy siebie
i tworzy układy społeczne. Każde działanie ludzkie, także spo11
Tamże, §19.
Kompendium społecznej nauki Kościoła, §384.
13
Tamże, §388.
12
64
polityka a religia.indd 64
2007-03-28 08:32:03
Religia i polityka w encyklice Benedykta XVI
łeczne i polityczne jest działaniem moralnym. Polityka jest przeto sferą działania moralnego, a nie techniką.
„Władza powinna kierować się prawem moralnym (...) w granicach porządku moralnego, którego źródłem i celem jest Bóg”14.
O podstawowych prawach człowieka nie decyduje więc władza
polityczna, należą się one człowiekowi z natury.
„Władza powinna uznawać, szanować i popierać istotne wartości ludzkie i moralne. Są to wartości wrodzone, wynikają one
z prawdy o człowieku i wyrażają i chronią godność osoby”15.
Chrześcijaństwo uznaje istnienie porządku moralnego, transcendentnego wobec świata i człowieka, porządku absolutnego,
któremu podlegają wszyscy ludzie. Zawarte w nim wskazania
„znajdują swe jedyne oparcie w Bogu, bez którego porządek
moralny musiałby całkowicie zaniknąć”16.
c. Kościół rozróżnia między wspólnotą polityczną a społeczeństwem obywatelskim (zasoby kulturalne i wspólnotowe, względnie niezależne od polityki i ekonomii). Między nimi obowiązuje zasada pomocniczości.
d. Wspólnoty religijne przynależą do sfery społeczeństwa
obywatelskiego.
„Wspólnota polityczna i Kościół są, każda na swoim terenie,
od siebie niezależne i autonomiczne” (różnica celów)17. Posiadają inną naturę (cele).
„Wzajemna autonomia Kościoła i wspólnoty politycznej nie wyklu-
14
Tamże, §396.
Tamże, §397.
16
Tamże, §396.
17
Tamże, §424.
15
65
polityka a religia.indd 65
2007-03-28 08:32:03
Zofia J. Zdybicka USJK
czają ich współpracy: obie wspólnoty, chociaż z innego tytułu, służą
osobistemu i społecznemu dobru powołaniu tych samych ludzi”18.
„Kościół ma prawo do ustawowego uznania swej tożsamości”19,
wolności organizowania swej działalności oraz wolności w wyrażaniu
moralnej oceny działania politycznego (obrona praw osoby). Kościołowi powierzona jest przez Boga troska o integralne dobro osoby.
5. Aktualne formy udziału ludzi wierzących i wspólnoty religijnej
w życiu publicznym – społecznym i politycznym
W oparciu o aktualną sytuację Europy i świata oraz zasady nauki społecznej Kościoła Benedykt XVI rozpatruje miejsce, formy
i znaczenie obecności i działania Kościoła w życiu współczesnych
społeczeństw.
a) Udział Kościoła jako wspólnoty (instytucji) w życiu politycznym
ma charakter pośredni, niemniej istotny i zawsze aktualny
Zasadniczym zadaniem polityki (państwa) jest zapewnienie sprawiedliwego działania dla dobra wszystkich obywateli. Chodzi o sprawiedliwość jako porządek prawa ustalony nie przez grupę (partię),
lecz przez uniwersalne zasady moralne. Państwo ze swej natury
jest zobowiązane i odpowiedzialne za zagwarantowanie sprawiedliwości wszystkim swym obywatelom.
Kościół jako wspólnota religijna nie może i nie powinien:
– włączać się w struktury polityczne (państwowe),
18
Tamże, §425.
Tamże, §426.
19
66
polityka a religia.indd 66
2007-03-28 08:32:03
Religia i polityka w encyklice Benedykta XVI
– delegować swych przedstawicieli do udziału w strukturach
politycznych,
–podejmować walki politycznej, aby realizować najbardziej sprawiedliwe społeczeństwo.
Udział Kościoła ma charakter pośredni i polega na pomocy intelektualnej i moralnej w rozumieniu (koncepcji) sprawiedliwości oraz
sposobu jej realizowania. Ma prawo oceny sytuacji moralnej i wpływania na poziomie moralnej kultur y w polityce.
Jak pokazują dzieje ludzkości nie jest sprawą łatwą rozeznanie,
co w danej sytuacji i w danym społeczeństwie jest sprawiedliwe.
Właściwe rozumienie sprawiedliwości i sposób jej realizacji wymaga
od polityków znajomości prawdy o człowieku oraz zasad moralnych.
Władza polityczna narażona jest na przyjęcie błędnych wizji człowieka, wobec tego i błędnej wizji działań politycznych, na niebezpieczeństwa kierowania się własnym interesem czy działań niemoralnych
(np. korupcja).
„W tym punkcie – pisze Papież – stykają się polityka i wiara”20.
Kościołowi nie chodzi, by państwu narzucać gotową koncepcję sprawiedliwości, ale o udzielenie pomocy w jej właściwym rozumieniu.
Chodzi o to, by „oczyścić i oświecić rozum praktyczny, aby mógł on
rozpoznawać i realizować to, co sprawiedliwe”21. Społeczna nauka
Kościoła, budowana na personalizmie, prawie naturalnym i zasadach
moralnych, może służyć formowaniu sumienia w polityce i pomaga
uniknąć błędów indywidualizmu czy kolektywizmu.
Kościół nie może i nie powinien więc „pozostawać na marginesie
walki o sprawiedliwość. Musi włączyć się w nią przez argumentację
Deus caritas est, §28.
Por. tamże, §28.
20
21
67
polityka a religia.indd 67
2007-03-28 08:32:03
Zofia J. Zdybicka USJK
rozumową i obudzić siły duchowe, bez których sprawiedliwość, domagająca się zawsze wyrzeczeń, nie może utrwalić się i rozwijać”22.
By nie było nieporozumień, Papież wyjaśnia, że sprawiedliwość
społeczna nie jest dziełem Kościoła, jest dziełem państwa i ono
jest za to odpowiedzialne. Niemniej Kościół, który kieruje się prawdziwym dobrem człowieka jest „głęboko zainteresowany budowaniem sprawiedliwości przez otwieranie inteligencji i woli na wymagania dobra (...) przez budzenie sił moralnych, bez których nie mogą
być stworzone sprawiedliwe struktury ani też nie mogą one funkcjonować na dłuższą metę”23.
Do takiego udziału w życiu politycznym uprawnia Kościół troska
o człowieka i jego pełny rozwój, poszanowanie praw ludzkich i kulturę moralną, której istotą jest miłość człowieka. Kościół może więc pomóc państwu w budowaniu sprawiedliwości i przyczynia się do tworzenia kultury miłości człowieka.
b) Udział katolików świeckich w życiu politycznym
O ile Kościół jako wspólnota religijna nie jest podmiotem działań
politycznych i jego udział ma charakter pomocniczy, pośredni, będąc
tylko partnerem a nie podmiotem, o tyle inna jest sytuacja poszczególnych katolików świeckich. Mają oni prawa i obowiązek bezpośredniego uczestnictwa w życiu politycznym i jego strukturach. Powołani są więc do aktywnego działania na rzecz sprawiedliwości w życiu publicznym. Są pełnoprawnymi obywatelami państwa i powinni
aktywnie zaangażować się w życie polityczne. Wyraźnie to podkreśla
Benedykt XVI: „Nie mogą zatem rezygnować z udziału w różnego
22
Tamże, §28.
Tamże, §29.
23
68
polityka a religia.indd 68
2007-03-28 08:32:04
Religia i polityka w encyklice Benedykta XVI
rodzaju działalności gospodarczej, społecznej i prawodawczej, która
w sposób organiczny służy wzrastaniu wspólnego dobra”24.
Społeczna nauka Kościoła wyraźnie zobowiązuje świeckich
do udziału w życiu publicznym: „Nauka społeczna Kościoła zawiera
w sobie (...) odpowiedzialność związaną z budowaniem, organizacją
i funkcjonowaniem społeczeństwa: a więc powinności natury świeckiej, które należą do wiernych świeckich, a nie do kapłanów czy zakonników i zakonnic (...) poprzez odpowiedzialne podejmowanie
swoich zadań świeccy realizują nauczanie społeczne i wypełniają posłannictwa Kościoła w świecie”25.
Benedykt XVI zachęca w swojej encyklice katolików świeckich
do zaangażowania się w życie publiczne, społeczne i polityczne. Chodzi tylko o to, by byli autentycznymi wierzącymi katolikami, prowadzili życie wewnętrzne, znali i uznawali społeczną naukę Kościoła,
przede wszystkim chrześcijańskie zasady moralne i potrafili w sposób
przekonujący wyrazić je w sferze publicznej.
c) Zorganizowana działalność char ytatywna jako forma bezpośredniego udziału wspólnoty religijnej (Kościoła) w życiu
społecznym
Stanowi ona – jak podkreśla Benedykt XVI – „opus prioprium”
czyli działanie właściwe Kościołowi. W tej działalności Kościół
nie występuje tylko jako partner, lecz działa jako podmiot bezpośrednio odpowiedzialny robiąc to, co przynależy do jego natury26.
Papież przypomniał, że wewnętrzna natura Kościoła wyraża się
w trojakim działaniu:
24
Tamże, §29.
Kompendium społecznej nauki Kościoła, §83.
26
Por. Deus caritas est, §29.
25
69
polityka a religia.indd 69
2007-03-28 08:32:04
Zofia J. Zdybicka USJK
– głoszeniu słowa (kerygma),
– sprawowaniu sakramentów (liturgia),
– posłudze miłości (diaconia).
„Posługa miłości jest zadaniem ogromnie ważnym. Miłość bowiem
jest największym darem, którą chrześcijaństwo przyniosło i niesie
światu. Kościół jest <rodziną Bożą w świecie>. Ewangeliczne przykazanie miłości ukazuje chrześcijanom najgłębsze znaczenie społeczności politycznej. Kościół ma za zadanie obdarowywać miłością
nie tylko własnych członków, lecz wszystkich ludzi. Każdy człowiek
jako osoba jest godzien miłości i jej potrzebuje i ma powinność miłowania innych.
Miłość poszczególnych chrześcijan jak i zorganizowana posługa
miłości Kościoła wyrasta z wewnętrznej wrażliwości na potrzeby bliźnich, jest nieodzowna w każdym społeczeństwie. Bo człowiek poza
sprawiedliwością potrzebuje i zawsze będzie potrzebować miłości”27.
Sama sprawiedliwość gwarantowana przez państwo nie wystarczy, domaga się przeniknięcia i dopełnienia miłością. Wprawdzie
marksiści uważali, że zorganizują tak sprawiedliwe społeczeństwo,
że działalność charytatywna nie będzie potrzebna, co więcej, traktowali ją jako szkodliwą, hamującą rewolucję społeczną. Doświadczenie historyczne poucza o skutkach takiego stanowiska realizowanego
w życiu. Nawet w najsprawiedliwszym i najzamożniejszym państwie
miłość (caritas) jest niezbędna, ponieważ zawsze istnieją ludzie cierpiący, samotni, opuszczeni, którzy potrzebują pocieszenia, pomocy,
solidarności. „Każdy człowiek potrzebuje pełnego miłości osobistego
oddania”, właśnie wrażliwej, serdecznej miłości.
„Posługa miłości” czyli działalność charytatywna była pełniona
przez chrześcijan od początku. Przybierała różne formy, które ulegały
zmianom w zależności od sytuacji konkretnych społeczeństw. Benedykt XVI podjął problemy związane z obecną sytuacją świata.
27
Tamże, §29.
70
polityka a religia.indd 70
2007-03-28 08:32:04
Religia i polityka w encyklice Benedykta XVI
Dzięki współczesnym środkom masowego przekazu i komunikacji
ziemia staje się jakby mniejsza, ludzie i kultury zbliżają się do siebie.
Dzięki temu łatwiej jest poznać aktualne potrzeby materialne i duchowe ludzi w różnych miejscach naszego globu i łatwiej i szybciej
im zaradzić.
„Dziś, gdy zostały usprawnione środki komunikacji (...) działalność
charytatywna może i powinna ogarniać swym zasięgiem wszystkich
ludzi bez wyjątku i wszystkie potrzeby”28. Postawa przyjaźni wobec
wszystkich, troska o bliźniego rozszerza się na cały świat. Wzrasta poczucie solidarności między narodami. Nowoczesne narzędzia bardzo
ułatwiają pomoc humanitarną.
Pozytywnym zjawiskiem, przybierającym aktualnie coraz szerszy
zasięg są różne formy współpracy pomiędzy państwami i Kościołami.
Interesującym i pożytecznym nowym zjawiskiem jest coraz bardziej
rozwijający się wolontariat, podejmujący różnorodne działania.
Rozwija się również współdziałanie Kościoła Katolickiego z innymi kościołami chrześcijańskimi. Kościoły jednoczą się w organizowaniu pomocy dla potrzebujących. Problem ten podjął Benedykt XVI
w czasie pielgrzymki do Polski na spotkaniu w Warszawie z przedstawicielami innych kościołów chrześcijańskich.
„Aby świat stał się lepszy, konieczne jest, by chrześcijanie przemawiali jednym głosem i działali na rzecz szacunku dla praw i potrzeb
wszystkich, zwłaszcza ubogich, poniżonych i bezbronnych”29.
Benedykt XVI poświęcił dużo miejsca uwyraźnieniu elementów
konstytutywnych, stanowiących o istocie chrześcijańskiej i kościelnej
caritas, miłości chrześcijańskiej.
Zwrócił uwagę na potrzebę szybkiego i skutecznego reagowania.
Miłość chrześcijańska powinna być odpowiedzią na to, co w konkretnej sytuacji jest największą potrzebą. Powinna ona starać się o najlep28
Tamże, §30.
Tamże, §30.
29
71
polityka a religia.indd 71
2007-03-28 08:32:04
Zofia J. Zdybicka USJK
sze środki i najskuteczniejsze narzędzia do niesienia jak najbardziej
skutecznej pomocy. W działalności charytatywnej potrzebni są ludzie
dyspozycyjni, zawodowo kompetentni, dysponujący technicznymi
narzędziami. Zawodowa kompetencja i sprawność techniczna są niezbędne, lecz nie wystarczające. „Istoty ludzkie (...) zawsze potrzebują
czegoś więcej niż opieki poprawnej technicznie. Potrzebują człowieczeństwa, serdecznej uwagi (...) Działaczom oprócz profesjonalnego
przygotowania – potrzeba również i nade wszystko <formacji serca>,
trzeba ich prowadzić ku takiemu spotkaniu z Bogiem w Chrystusie,
które by budziło w nich miłość i otwierało ich serca na drugiego – tak,
aby miłość bliźniego nie była już dla nich przykazaniem nałożonym
z zewnątrz, ale konsekwencją wynikającą z ich wiary, która działa
przez miłość (por. Ga 5,6)”30.
Chrześcijańska działalność charytatywna powinna być niezależna
od ideologii i od partii. „Program chrześcijański – program dobrego
Samarytanina, program Jezusa, to <serce, które widzi>. Takie serce
widzi, gdzie potrzeba miłości i działa konsekwentnie”31.
Działalność charytatywna nie może być środkiem do prozelityzmu, czyli dążenia do nawracania innych na swoją wiarę. Miłość powinna być bezinteresowna. Miłość w jej czystości i bezinteresowności
jest najlepszym świadectwem o Bogu, w którego wierzymy i który
zachęca do miłowania (...) trzeba pozwolić jedynie miłości (...) Bóg
jest miłością (por. 1J 4,8) i staje się On obecny właśnie wtedy, gdy
nie robi się nic innego ponad to, że się kocha”32.
„Najlepsza obrona Boga i człowieka – pisze Papież – polega właśnie
na miłości. Zadaniem organizacji charytatywnych Kościoła jest umacnianie tego przekonania w świadomości ich członków tak, by przez
30
Tamże, §31.
Tamże, §31.
32
Tamże, §32.
31
72
polityka a religia.indd 72
2007-03-28 08:32:04
Religia i polityka w encyklice Benedykta XVI
ich działanie – tak, jak przez mówienie, milczenie i przykład – stawali
się wiarygodnymi świadkami Chrystusa”33.
Podmiotem organizacji katolickich charytatywnych jest Kościół
wszystkich szczebli, od parafii, przez kościoły partykularne do Stolicy Apostolskiej, która posiada Papieską Radę „Cor unum”, która
jest odpowiedzialna za wspieranie współpracy pomiędzy organizacjami i koordynację akcji charytatywnych podejmowanych przez Kościół Katolicki.
W kościołach partykularnych (diecezjach) odpowiedzialnym
za działalność charytatywną jest biskup, który dobiera sobie współpracowników. „Powinny to być osoby dotknięte przede wszystkim
miłością Chrystusa – osoby, których serce zdobył Chrystus swą miłością, budząc w nich miłość bliźniego”34.
Miłość chrześcijańska – wyjaśnia Benedykt XVI – jest czymś
więcej niż zwyczajną działalnością – zgodnie ze słowami św. Pawła:
„Gdybym rozdał na jałmużnę całą majętność moją, a ciało wystawił na spalenie, lecz miłości bym nie miał, nic mi nie pomoże” (1
Kor 13,3). Działalność charytatywna musi być przepojona miłością
do człowieka, miłością „która karmi się spotkaniem z Chrystusem.
Głęboki, osobisty udział w potrzebie i cierpieniu drugiego staje się
w ten sposób dawaniem samego siebie: aby dar nie upokarzał drugiego, muszę mu dać nie tylko coś mojego, ale siebie samego, muszę być
obecny w darze jako osoba”35.
Źródłem takiej postawy działających w organizacjach charytatywnych Kościoła może być tylko głęboka modlitwa. Czas poświęcony
Bogu na modlitwie nie tylko nie szkodzi skutecznej i operatywnej miłości bliźniego, ale w rzeczywistości jest jej niewyczerpanym źródłem.
33
Tamże, §31.
Tamże, §33.
35
Tamże, §35.
34
73
polityka a religia.indd 73
2007-03-28 08:32:04
Zofia J. Zdybicka USJK
Sprawdza się to na przykładzie życia świętych oddanych heroicznie
posłudze bliźnim.
Podkreślenie wagi modlitwy uważa Benedykt XVI za rzecz konieczną wobec pokusy aktywizmu i groźnej sekularyzacji wielu
chrześcijan zaangażowanych w działalność charytatywną. „Zażyłość
z Bogiem osobowym i poddanie się Jego woli chronią przed degradacją człowieka, ratują go z niewoli fanatycznych i terrorystycznych
doktryn”36.
W działaniach charytatywnych Kościoła chodzi więc o osoby
o głębokim życiu wewnętrznym, ożywione wiarą, nadzieją i miłością.
„Wiara, która jest świadoma miłości Boga, objawionej w przebitym
Sercu Jezusa na Krzyżu, ze swej strony prowokuje miłość. Jest ona
światłem – w gruncie rzeczy jedynym – które zawsze na nowo rozprasza mroki ciemnego świata i daje nam odwagę do życia i działania.
Miłość jest możliwa i możemy ją realizować, bo jesteśmy stworzeni
na obraz Boga”37.
Jest rzeczą godną zauważenia, że wypowiedzi niektórych współczesnych socjologów religii (np. J. Cassanovy) czy teoretyków katolickiej nauki społecznej (np. J. Neuhausa) współgrają z treścią encykliki Benedykta XVI, ukazującego rolę wiary i związanej z nią miłości chrześcijańskiej w budowaniu życia współczesnych społeczeństw.
Zauważają przy tym, że Polska, kraj o silnej religijności, bogatych
i trudnych doświadczeniach politycznych ma obecnie do odegrania
specjalną rolę zwłaszcza w Europie. Polska – pisze Nauhaus – „może
ukazać sposób, w jaki te trzy wymiary – ekonomiczny, polityczny
i kultury moralnej mogą współgrać w tworzeniu wolnego, sprawiedliwego społeczeństwa. Polska – jego zdaniem – ma przed sobą zadanie, z którym związana jest wielka odpowiedzialność (...) Na witalność wiary katolickiej w Polsce należy spojrzeć także jako na istotny
36
Tamże, §37.
Tamże, §39.
37
74
polityka a religia.indd 74
2007-03-28 08:32:04
Religia i polityka w encyklice Benedykta XVI
czynnik polityczny i społeczny, który może przyczynić się do rozwoju
Europy w przyszłości”38.
Religion and Politics in the Encyclical “Deus caritas est” by Benedict XVI
Summary
The article presents a position of Benedict XVI toward a problem of
religion’s (Church’s) place in social and political spheres of the public
life, that has been undertaken in his first encyclical “Deus caritas est”.
Due to his insight and understanding of contemporary currents of the
human thought he indicates expressions and causes of dominating in
the European culture unfriendly, or simply hostile, relations between
politics and religion. The tendency to radical division into politics
and religion as a depreciation of the latter was mainly bound up with
the Enlightenment, undertaken and realized by XIXth and XXth philosophies, and social and political ideologies built upon them. The authoress analyzes a process of secularization that has proceeded since
the Enlightenment, and has eliminated God and moral needs from
different domains of human cultural, social, and especially political
life. She also shows consequences of this phenomenon in contemporary world. In such a context the authoress presents views of Joseph
Ratzinger who explains a character and fundament of the Christian
faith, and its harmony with reason, while underlining “commonsense
aspect of the faith”, and presenting Christian conception of God and
man, as well as investigates place, form, and meaning of presence and
activity of the Church in a conduct of contemporary societies.
38
J. Neuhas, Dobrobyt może być uznany, s. 22.
polityka a religia.indd 75
2007-03-28 08:32:04