ELWIRA KACZYŃSKA Greckie „Ida” `Bitwa, bójka

ELWIRA KACZYŃSKA
Greckie „Ida” 'Bitwa, bójka, walka1': termin pochodzenia minojskiego?
W latach 50' i 60' XX w. Günter Neumann opublikował kilka artykułów o greckich
apelatywach2, które zdają się być zapożyczone z minojskiego substratu3. Jest możliwe i potrzebne,
aby podążać tą drogą myślową. Stąd też zamierzam wyszukać słów pochodzenia minojskiego w
glosariuszu4 hezychiańskim5. Moje poszukiwania rozpocznę glosą6 „ida mache7”.
Kurt Latte, ostatni wydawca leksykonu hesychiańskiego, umieszcza lemmę8 ida z tzw. crux
philologorum.9 Jego wątpliwości są oczywiste. Znaczenie glossemy10 (bitwa, walka, bójka) nie
współgra ze znaczeniem dobrze znanego słowa ide (f.11) 'drzewo szczególnie wartościowe jako
źródło drewna, drewno, zadrzewione wzgórze12', które to pojawia się obficie w greckiej literaturze i
glosariach.
W mojej opinii glosa ta nie jest zmyślona. Wydaje się być powiązana z tekstem linearnego A
AB28-AB01-AB80-AB04, które można transkrybować jako i-da-ma-te według wartości z pisma
linearnego B. Tekst ten pojawia się dwa razy na dwóch inskrybowanych minojskich podwójnych
toporach13 (oznaczonych jako AR Zf 1; AR Zf 2), które znalezione zostały w jaskini Arkalochori.
Wszyscy interpretatorzy inskrypcji linearnego A zgadzają się co do tego, że słowo
i-da-ma-te wyraża dedykację wotywną i odnosi się bezpośrednio do bóstwa minojskiego, które
czczone było w jaskini Arkalochori. Ich opinie różnią się jednak co do dokładnej interpretacji
i-da-ma-te. O ile mi wiadomo, do chwili obecnej podane zostały 4 cztery różne objaśnienia:
1.N.K. Boufidis, grecki archeolog, zaproponował, że ta dedykacja w linearnym A oznacza
'Matkę Idy' (= gr. Ida he mater) lub 'idajska matka”14) (= gr. Idaia he mater)15
2.M. Pope, pierwszy wydawca inskrypcji AR Zf 1, rozpoznał określenie z linearnego A jako
przedhelleńskie imię Demeter (jońsko-attyckie Demeter, doryckie Damater) sugerując, że znak
sylabiczny AB28 (i-) wyraża „przedrostek”.
1 W oryginale 'battle, fight, combat', fight to także walka, a combat to także bój
2 Apelatyw to inaczej rzeczownik pospolity, tj. nazywający przedmioty lub osoby, termin apelatywu rozszerza się
czasem na przymiotniki i czasowniki, jednak niekoniecznie w tym przypadku
3 Substrat(um) – „pierwotne podłoże językowo-etniczne na obszarze później zamieszkanym przez ludność używającą
innego języka”, czyli mniej więcej, jeśli Akadowie wkroczyli do Sumeru, ich język posiada zapożyczenia z
substratu sumeryjskiego, Hetyci posiadają zapożyczenia z substratu hatyckiego etc.
4 Glos(s)ariusz to słownik trudniejszych lub obcych wyrazów
5 Chodzi o leksykon(właściwie glosariusz) Hezychiusza z Aleksandrii, cenione źródło do badań nad starogreką i nie
tylko, neologizm własny, ale na 99% poprawny (wg analogii: Pachomiusz – pachomiański)
6 Tu w znaczeniu: hasłem glosariusza, zob. przyp. 4
7 Słowa zapisane greką oddałem w alfabecie łacińskim tak jak się czyta, lecz nie jest to nawet próba transkrybowania,
a jedynie swego rodzaju ułatwienia czytania tekstu; pominąłem chociażby akcenty.
8 Lemma w skrócie można powiedzieć, że jest kanoniczną słownikową reprezentacją leksemu. A leksem to
abstrakcyjna jednostka znaczeniowa systemu znaczeniowego(semantycznego) języka, stąd np. powstałe na skutek
koniugacji formy słowa pisać, jak 'pisałem', 'piszę', także 'napiszę' to ten sam leksem.
9 Crux philologorum (krzyż filologów) inaczej z gr. obelos, to oznaczenie nieodwracalnego zniekształcenia tekstu,
stosowane przez językoznawców, crux oznacza także cierpienie, co jest całkiem adekwatne.
10 Glossema w teorii glossematyki jest najmniejszą, nieredukowalną cząstką języka zawierającą zarówno treść jak i
zakres wyrazu.
11 f. oznacza rodzaj żeński
12 W oryginale: 'timber-tree, wood, wooden hill'
13 Taki podwójny (tzn. obosieczny) topór nazywamy inaczej labrysem
14 Tj. z Idy
15 Ida to święta góra na Krecie, swoją drogą to w jednej z jej jaskiń wychować miał się Dzeus, idajski to roboczy
neologizm na potrzeby doraźnego tłumaczenia, język angielski jest bardziej intuicyjny jeśli chodzi o tworzenie form
przymiotników niż język polski
3.F. Crevatin nie zaakceptował utożsamiania -ma-te z linearnego A jako indoeuropejskiego
*mātēr i rozważył -ma-te jako przedgrecki składnik -martis, który można zauważyć w imieniu
kreteńskiej bogini Britomartis.
4.P. Faure podzielił zachowaną formę w odrębne elementy, objaśniając fragment -ma jako
rzekomy teonim16 'Ma/Maia' i ostatnią cząstkę -te jako teo lub teos.
Dwa poprzednie wyjaśnienia są imponujące, ale pojawiły się sprzeciwy wobec powiązania przez
Boufidisa i-da z kreteńskim oronimem17 Ida, który zawiera digammę18 na początkowej pozycji.
Zobacz epitety określające Zeusa: Bidatas/Idatas lub Idaios (obydwa znaczą: idajski). W takim
wypadku forma linearnego A powinna być zapisana *wi-da, a nie i-da.
Crevatin pomija fakt, że teonim Britomartis jest formą literacką, natomiast należyty wariant
Britomarpis pojawia się na Krecie. Zaobserwowana płynność pomiędzy -t- i -p- wskazuje obecność
pierwotnego labiowelarnego stop19 *kw we właściwej nazwie. Rzeczywiście, Brito-martis/Britomarpis (dosłownie słodka dziewica/dulcis virgo wg Solinusa20, Collectanea rerum memorabilium
XI 8) można identyfikować z mykeńskim teonimem ma-qe (dativus singularis), poświadczonym w
tabliczce z Knossos nr KN F 51. Propozycja Faure'a, tak samo jak jego transkrypcja on-da, ma-te
(dosis Maia teo) jest nieprawdopodobna i wysoce nieprzekonywująca. Innymi słowy, końcowe
dwie interpretacje(zaproponowane przez Crevatina i Faure'a) są morfologicznie i formalnie
wątpliwe, zatem obie muszą zostać porzucone.
W 1993 r. greccy archeologowie, którzy przeprowadzili wykopaliska w 'świątyni na
szczycie'21 na wyspie Kythera22, znaleźli kamienny czerpak z trzema idealnie zachowanymi znakami
na górnym brzegu: AB01-AB80-AB04 transkrybowanymi jako da-ma-te (KY Za 2).
Natychmiastowe porównanie inskrypcji z Kythery z dwoma inskrybowanymi brązowymi
siekierami z jaskini Arkalochori, które posiadały ten sam zapis poprzedzony znakiem AB28 (i-),
wydawały się potwierdzać tożsamość (i-)da-ma-te z grecką Demeter.
Oczywistym teraz jest, że końcowy fragment -ma-te, poświadczony w da-ma-te (KY Za 2)
oraz i-da-ma-te (AR Zf 1, Zf 2), odnosi się do indoeuropejskiego miana określającego „matkę”.
Jakkolwiek, identyfikacja cyteryjskiej bogini da-ma-te (=gr. Demeter) z kreteńskim bóstwem
i-da-ma-te, zdaje się być dalece niepewna z dwóch powodów.
Po pierwsze, jest wysoce prawdopodobne, że że końcowa część obu teonimów zawiera ten
sam rzeczownik określający matkę, ale różnice zaobserwowane w początkowym fragmencie zdają
się wskazywać na dwie różne boginie. Warto zauważyć, że łacińscy23 bogowie Dis pater i Iuppiter24
diametralnie różnią się co do ich funkcji, ale oba te teonimy zawierają indoeuropejskie słowo na
„ojca” (indoeuropejskie *pə2tér). Zatem podobieństwo pomiędzy da-ma-te oraz i-da-ma-te może
być przypadkowa.
Po drugie, Demeter jest bez wątpienia grecką (lub przedgrecką) boginią przyrody, urodzaju
i upraw, gdzie z kolei i-da-ma-te wydaje się oznaczać kreteńskie bóstwo o charakterze wojennym,
jak sugerują liczne znaleziska archeologiczne w jaskini Arkalochori.
Rzeczywiście, w obecnym Arkalochori znajduje się jedna z najbardziej znaczących jaskiń,
zwana Spelios ton Profete Elia we współczesnej grece (dosłownie Jaskinia Proroka Eliasza), która
była centrum kultu uczęszczanym podczas okresów minojskich25. Jaskinia Arkalochori składa się z
3 części; w 1912 r. J. Hatzidakis i J. Bambakas zbadali środkową część, a całą w 1934 i 1935
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Teonim to inaczej nazwa/imię określająca bóstwo (lub bóstwa, np. Plejady)
Oronim to inaczej nazwa góry/gór
Digamma to archaiczna litera grecka, czytana jako w lub ł.
Niema głoska, spróbujcie wymówić t i p jednocześnie, albo g i b, obecna jeszcze w j. praindoeuropejskim
Gramatyk łaciński, zmarły w III w.
Peak sanctuary to termin istniejący w literaturze fachowej oznaczający ogólnie świątynie(sanctuary) na Krecie
zbudowane na szczytach(peaks)
Inaczej Cytera, Kithira, utworzyłem od tego przymiotnik cyteryjski mający charakter tylko i wyłącznie roboczy
Słowo 'Latin' tu zdaje się oznaczać po prostu 'rzymscy', ale być może poprawną wersją jest 'latyńscy'
Dis pater – bóg bogactwa i świata podziemnego, opiekun duchów świata podziemnego, Iuppiter – Jupiter, Jowisz,
bóg nieba, deszczu, piorunów, także władca nieba i ziemi
Kilkanaście okresów(wliczając w to podziały np. na średniominojski IIIA, III B etc.) między ok. 3000-1100 r. p.n.e.
N. Platon i S. Marinatos. Miejsce kultu ze swego rodzaju ołtarzem znajdowało się w najgłębszej
wnęce jaskini. Istny skarb, zawierający głównie podwójne topory i broń z brązu lub cennych metali
razem z rozmaitym statuetkami w większości z okresu średnio- i późnominojskiego26 znaleziono
właśnie tam. Kult być może był sporadycznie kontynuowany aż do okresu protogeometrycznego27,
ale ucierpiał lub został tymczasowo zahamowany po zawaleniu się stropu w okresie
późnominojskim II. Istotą ofiar kultowych, które prawie w całości składały się z broni, oraz
nadzwyczajna nieobecność wyrobów garncarskich zdaje się wskazywać na kult boski, który mógł
różnić się od tych występujących w innych kreteńskich jaskiniach.
Całkowicie militarny charakter przedmiotów wotywnych z jaskini Arkalochori, takich jak
podwójne topory, tarcze, noże, sztylety i kopie, które nigdzie indziej nie zostały znalezione w takiej
obfitości, przy faktycznym wyłączeniu obecności pozostałych rodzajów obiektów, sugerują, że
bóstwo wojenne było czczone w jaskini o której mowa.
Przedmioty wotywne o charakterze militarnym, poświęcone minojskiej bogini zwanej
i-da-ma-te, jasno ukazują, że bóstwo minojskie czczone w jaskini Arkalochori było boginią wojny.
Zwana była i-da-ma-te (dosłownie 'Matka Bitwy') po minojskim apelatywie i-da- (stąd gr. ida f.
bitwa, bój, walka) oraz -ma-te (=indoeuropejskie *mātēr f. 'matka'). Ta przedgrecka bogini wojny
nie ma nic wspólnego z grecką Demeter, boginią urodzaju.
Jeśli objaśnienie i-da-ma-te (AR Zf 1, AR Zf 2) jako minojskiej bogini wojny,
zaproponowane na podstawie znalezisk archeologicznych w jaskini Arkalochori, jest poprawne,
wówczas hezychiańskie hasło ida mache powinno być traktowane jako termin pochodzenia
minojskiego.
Tłumaczył z j. angielskiego Marek Szczygielski
26 Dokładnie w tekście jest okres średniominojski III (MM III) oraz późnominojski I (LM I), łączny przedział lat to
około 1700-1400 r. p.n.e.
27 Ok 1050-900 p.n.e.