Użytkowanie i ocena wybranych typów przestrzeni

PIOTR SERAFIN
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
UŻYTKOWANIE I OCENA
WYBRANYCH TYPÓW PRZESTRZENI PUBLICZNEJ
MIASTA WIELICZKA
PRZEZ SPOŁECZNOŚĆ LOKALNĄ
Abstract: Use and Evaluation of Selected Types of Public Space by the Local Community of Wieliczka. The article focuses on the use and valorisation of eight different public
spaces in the area of Wieliczka. The evaluation has been based on the survey conducted in
the local community. The aim of this study has been to estimate the quality of public space
(it’s aesthetic, economical and functional aspects) and to identify spatial conflicts occurring
in the analyzed public spaces. The study has confirmed the positive changes occurring in public spaces of Wieliczka. However, the identity of the most of analyzed places (except of the
former salt mine public space) is not yet evident. Creating their identity would strengthen the
image of the city as well as the relations among inhabitants.
Key words: Public space, small towns, valorisation of public spaces, Wieliczka.
Wprowadzenie
W analizach odnoszących się do roli przestrzeni we współczesnym rozwoju podkreśla się znaczenie procesów wytwarzania, przekształcania i użytkowania
przestrzeni miejskiej, co przekłada się na lepsze rozumienie i wykorzystanie wiedzy na temat tego, jaką jest i jaką się staje tkanka osadnicza w regionach. Przestrzeń
miejska ulega zmianom pod wpływem procesów zachodzących w sferze życia społecznego, kulturowego, gospodarczego i politycznego, stając się wypadkową tych
procesów [Karwińska 2011, s. 223]. Ich wyróżnikiem jest przenikanie się przestrzeni: publicznych, półprywatnych oraz prywatnych, co wynika nie tylko z posiadania, użytkowania i urządzania fragmentów tej przestrzeni zgodnie ze społecznymi
zasadami, ale także przypisywania im szczególnych znaczeń i wartości. Przestrzeń
publiczna małych miast służy zaspokojeniu potrzeb przede wszystkim społeczności lokalnych i odzwierciedla ich losy, jest także „wizytówką” miasta, dzięki któ-
436
rej przyjezdni (m.in. interesanci, turyści) tworzą własny wizerunek tych miejsc.
Znajduje się w obszarze zainteresowania każdego obywatela [Markowski 2010,
s. 35]. Zmienia się pod wpływem obecnych jej użytkowników, stając się produktem
złożonych i długotrwałych procesów ekonomiczno-społecznych. W tym kontekście wydaje się być interesujące prowadzenie badań empirycznych zmierzających
do diagnozowania i rozpoznawania różnych aspektów użytkowania przestrzeni
publicznych, ważnych dla społeczności lokalnych zamieszkujących małe miasta.
Przestrzeń publiczna jest przedmiotem zainteresowania wielu badaczy [Jałowiecki
1992, s. 33-78; Radwańska 2007, s. 371-381; Rydz, Szymańska 2007, s. 331-341].
Badania te dostarczają przydatnych informacji do kreowania przestrzeni, ponieważ
nie da się ich zaprojektować, uwzględniając jedynie racje ekonomiczne. Przestrzeń
publiczna ma pełnić wiele ważnych funkcji, ogniskuje aktywność w mieście, powinna być dostępna do użytku publicznego, zwykle wyróżnia się atrakcyjnością
estetyczną i kompozycyjną, stanowi węzeł sieci powiązań strukturalnych [szerzej
o jej cechach: Gaczek, Bernaciak 2010, s. 212-216].
Za cel badań przyjęto przeprowadzenie charakterystyki wybranej grupy przestrzeni publicznych, ocenę społecznej ich wartości (m.in. estetycznej, historycznej,
emocjonalnej, rynkowej) oraz wskazanie miejsc konfliktogennych na obszarze miasta
Wieliczki.
Na potrzeby opracowania wyników badań przestrzeń publiczna jest ujmowana zgodnie z definicją przywołaną w Ustawie [2003, Art. 2 pkt.6] i oznacza obszar
o charakterystycznych cechach funkcjonalno-przestrzennych, który odgrywa ważną rolę w zaspokajaniu potrzeb mieszkańców, poprawie jakości ich życia i sprzyja
nawiązywaniu kontaktów społecznych. Warunki te spełniają np. ulice, place, publiczne budynki, parki czy udostępnione pasaże. Przestrzeń publiczna Wieliczki,
na którą składają się piesze trakty komunikacyjne, place, parki, obiekty dostępne
dla wszystkich, zmienia się i jest świadomie poddawana ciągłym przekształceniom.
Podstawą do formułowania wniosków zarówno szczegółowych, jak i ogólnych były wyniki badań ankietowych zrealizowanych od lipca do października
2013 r. Wykorzystane narzędzie badawcze – ankieta – zawierała pytania pozwalające na subiektywną ocenę przez mieszkańców przestrzeni publicznych Wieliczki
w zakresie:
a. wyglądu i odbioru badanych miejsc – w 4 kategoriach opisanych zbiorczo,
b. wartości historycznej, emocjonalnej, rynkowej i funkcjonalnej,
c. nadawania tożsamości miastu, wspierania gospodarki miasta, środowiska oraz
kultury w mieście,
d. zarządzania.
Wyszczególnione cechy z podpunktu „a” były oceniane w skali od „+5” – oznaczającej wysoki poziom zgody z przymiotnikiem opisującym przestrzeń publiczną,
w której znalazł się ankietowany, do „-5”, której wskazanie oznaczało jego zupełne
przeciwieństwo. Podpunkty „b”, „c” i „d” były wartościowane przez mieszkańców
437
Ryc. 1. Lokalizacja badanych przestrzeni publicznych w Wieliczce
Źródło: Opracowanie własne.
w skali od „1” do „10” , gdzie „1” oznaczało przypisanie najniższej oceny, a „10” –
najwyższej.
Odrębną część ankiety stanowiły pytania o przestrzeń w zakresie wartości historycznej, emocjonalnej, rynkowej i funkcjonalnej. Były one oceniane w skali od „1”
– niska ocena, do „10” – ocena najwyższa. Respondenci określali również przyczyny
pobytu w określonym typie przestrzeni publicznej.
Grupę badawczą stanowiła społeczność lokalna: mieszkańcy miasta (64%)
oraz obszaru wiejskiego gminy (36%). Zebranych zostało 216 ankiet w grupach
osób dorosłych oraz starszych, większość respondentów stanowiły kobiety (59%).
Najliczniejsze grupy charakteryzowały zbliżone udziały po ok. 24% (21-30 lat oraz
31-40), najmniej liczną reprezentację miały osoby w wieku powyżej 65 lat (ok. 7%).
Ponad 63% badanych posiadało wykształcenie średnie, wyższym legitymowało się
ok. 31%.
Na podstawie przeprowadzonego wstępnego rozeznania, mającego na celu
oznaczenia konkretnych i charakterystycznych lokalizacji wielickich przestrzeni publicznych, wytypowanych zostało łącznie 12 rozpoznawalnych miejsc miasta (Rynek
Górny – 1, Kopalnia Soli – Szyb Daniłowicza – 2 i Regis – 3, Muzeum Żup Krakowskich – 4 , Kościoły św. Klemensa – 5 i Franciszkanów – 6, Planty wielickie – 7,
Aleja Jana Pawła II – 8, Parki miejskie św. Kingi – 9 i A. Mickiewicza – 10 , kompleks
Solnego Miasta – 11 wraz z przyległymi boiskami, osiedla mieszkaniowe – Asnyka –
12, Kościuszki – 13, Szymanowskiego – 14, Sienkiewicza – 15, oraz oddany w 2014 r.
teren parkingu „P+R” – 16. (ryc 1). Zostały one zestawione w 8 grup.
438
1. Wieliczka i jej przestrzenie publiczne
Współczesna Wieliczka jest kojarzona z unikatową w skali świata, znajdującą
się na liście światowego dziedzictwa UNESCO Kopalnią Soli, która przyczyniła się
do rozwoju tego górniczego miasta. Obecność takiego zakładu (do 1964 r. wydobycie
było prowadzone na skalę przemysłową, a do 1996 soli warzonej, obecnie tylko jako
uboczny produkt odsalania wód kopalnianych), rozpoznawalnego i przyciągającego turystów muzeum i uzdrowiska, nadal wywiera wpływ na funkcjonalność poszczególnych fragmentów przestrzeni miejskiej. Za aktualny przykład mogą posłużyć działania
na rzecz zagospodarowania zasobów wód solankowych, które będą wykorzystywane na
powierzchni, w przygotowywanej przez kopalnię inwestycji – tężni solankowej. Znajdujące się w obszarze Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego miasto jest jednym z 17
jego ośrodków miejskich. Wieliczka liczy 21, 3 tys. mieszkańców (1,4% populacji KOM-u, 0,6% woj. małopolskiego) zajmuje 211. pozycję wśród miast pod względem ludności
w Polsce i skupia ok. 40% populacji gminy (cała JST liczy ok. 55 tys. mieszkańców).
W systemie osadniczym województwa Wieliczka została sklasyfikowana jako ośrodek
ponadlokalny II stopnia [Plan PZWM 2003]. Bliskość Krakowa powoduje, że miasto
wykazuje silne powiązania hierarchiczne z metropolią o charakterze przestrzenno-funkcjonalnym. W 2015 r. Wieliczka będzie obchodzić 725-lecie swojej lokacji. Długoletnie
zapóźnienia w dbałości o wygląd miasta skutkowały w ostatniej dekadzie XX w. ogólnym brakiem estetyki i postępującą degradacją m.in. tkanki historycznej miasta, ciągów
komunikacyjnych, parków miejskich. Wieliczka borykała się także z chaotycznym układem przestrzennym, spowodowanym rozproszeniem usług publicznych i rynkowych.
Ostatnie 25 lat zaowocowało ważnymi dla podjętego tematu procesami, które wpłynęły na wygląd przestrzeni miejskiej (przywrócenie roli gospodarza samorządom gmin,
przyjęcie do Unii Europejskiej, wprowadzenie krytykowanej Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, będącej wraz z Prawem budowlanym podstawą prawną procesu inwestycyjnego). Miasto położone w kotlinie, dokładnie na granicy dwóch
jednostek fizjograficznych (Pogórza Karpackiego i Zapadliska Przedkarpackiego) zajmuje powierzchnię 13,4 km2, na której ze względu na duże różnice wysokości względnej (ponad 130 m) w wielu miejscach oznaczone zostały tereny osuwiskowe. Dzięki
powiązaniom i bliskości Krakowa oraz własnym zasobom o zróżnicowanych formach,
zyskało szansę na rozwój, pełniąc tradycyjne funkcje produkcyjne, wyspecjalizowane
– turystyczne oraz usługowe na bazie własnych rezerw terenowych [Studium … 2008,
s. 18]. Wieliczka ma znaczny udział gruntów rolnych stanowiących bazę dla możliwości aranżacji różnych przestrzeni na jej terenie. Obszar jednostki samorządowej został
w 2007 r. objęty Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Wieliczka, które stało się dokumentem koordynacyjnym dla ustaleń
4 przyjętych w kolejnych latach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego
Dla analizowanego terenu miasta wyodrębniono uchwalony w 2010 r. plan oznaczony
symbolem „A”. W ostatnich latach daje się zauważyć przywiązywanie większej wagi do
439
kształtowania lepszego wizerunku Wieliczki. Przyjęty został do realizacji Program rewitalizacji dla miasta Wieliczka na lata 2007-2015. Jego celem stała się „zmiana estetyki
publicznych przestrzeni, przede wszystkim centrum, a także wzbogacenie oferty kulturowej, turystyczno-rekreacyjnej i gastronomicznej miasta…” [Program rewitalizacji…
2008 s. 11]. Cel ten został wsparty sześcioma celami szczegółowymi, z których każdy
w węższym lub szerszym zakresie nawiązuje do przestrzeni publicznych.
Poniżej zaprezentowano zestawione w 8 grup 12 lokalizacji (określonych
wstępnym sondażem) przestrzeni publicznych w Wieliczce. Należą do nich: piesze
ciągi (trakty) komunikacyjne, parking P+R, obiekty muzealne, parki, Rynek Górny,
Solne Miasto, kościoły oraz osiedla.
Rynek Górny jest kształtem zbliżony do kwadratu o boku ok. 70 m i otoczony
z trzech stron murowaną 3-kondygnacyjną (parter, piętro, użytkowe poddasze) zabudową XIX-wiecznych kamienic objętych ochroną konserwatorską, których część
fasad została odnowiona. Na parterze kamienic zlokalizowane są obiekty handlowo-usługowe. W południowej pierzei zawiera neoklasyczny Pałac Przychockich. Z założenia rynek powinien być miejscem spotkań i organizowania imprez artystycznych.
Przypisuje się mu funkcję „salonu miasta”, co w części uzasadnia jego lokalizacja
i zabudowa. Znajduje się tu dość skromne zaplecze gastronomiczne i kulturalne oraz
liczne punkty usługowo-handlowe. Odnowioną w ramach pierwszego etapu Programu Rewitalizacji Wieliczki kamienną płytę rynku, wyposażoną w elementy małej
architektury wyróżnia trójwymiarowy obraz pt. „Solny świat”, przedstawiający podziemia kopalni soli z wkomponowanymi rzeźbami czterech górników.
Atrakcyjną wizytówką miasta jest Kopalnia Soli (okolice Szybu Daniłowicza
i Szybu Regis) oraz Muzeum Żup Krakowskich, będące jednoosobową spółką Skarbu
Państwa. Zabytki te zostały wpisane na listę zabytków Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO w 1978 r. Kopalnia pełni funkcję turystyczną i sanatoryjną. Muzeum Żup Krakowskich udostępnia historyczne dobra kultury związane
z warzelnictwem i górnictwem soli, techniką górniczą, sztuką i etnografią oraz geologią
złóż. Wymienione jednostki zostały w dalszej części nazwane obiektami muzealnymi.
Kościoły św. Klemensa i Stygmatów św. Franciszka oo. Franciszkanów-Reformatów są cennymi obiektami kultu, a także zabytkowymi i turystycznymi atrakcjami
miasta. W obszarze Starówki wielickiej wyróżnia się zlokalizowany tu klasycystyczny
kościół pw. św. Klemensa, w obecnym kształcie pochodzący z XIX w., kilkukrotnie przebudowywany, zachował starsze elementy z XIV i XVII w. Barokowe sanktuarium franciszkanów – reformatów powstałe w I poł. XVII w., przyciąga wiernych kultem łaskami
słynącego obrazu Matki Bożej Łaskawej Księżnej Wielickiej oraz postacią kwestarza –
sługi bożego Brata Alojzego Kosiby. Miejsca te tworzą ważną przestrzeń sacrum.
Szczególną rolę w miastach przypisuje się zieleni miejskiej, jej funkcje na badanym obszarze pełnią m.in. parki miejskie św. Kingi (powstały w 1867 r. w stylu
angielskim, w otoczeniu kompleksu Kopalni) i A. Mickiewicza (założony w 1835 r.
z mieszanym drzewostanem, położony na zachód od terenów Kopalni). Zadrzewione,
440
z zielenią urządzoną, wraz ze znajdującą się na ich terenie infrastrukturą – alejkami,
stawami i małą architekturą – służą mieszkańcom i turystom w zaspokajaniu potrzeb
związanych z wypoczynkiem, zdrowiem i aktywnością fizyczną. Parki podnoszą także
wartość estetyczną miasta.
Jedną z najmłodszych przestrzeni publicznych jest kompleks Centrum Edukacyjno-Rekreacyjnego Solne Miasto wraz z przyległymi boiskami, będący jedną z największych inwestycji miejskich ostatnich lat. Na kompleks składają się: nowoczesny
kryty basen, hala sportowo-widowiskowa, siłownia oraz centrum konferencyjno-szkoleniowe. W jego bliskim sąsiedztwie znajduje się „orlik” oraz korty tenisowe.
Ważnymi pieszymi traktami (ciągami) komunikacyjnymi miasta są Planty
Wielickie, powstałe w latach 30. XX w. jako efekt uporządkowania Rynku Dolnego,
dawnego miejsca handlu solą oraz aleja Jana Pawła II, służąca zarówno mieszkańcom Wieliczki, jak i turystom za połączenie między wielicką Kopalnią soli (od ulicy
Daniłowicza) i odtworzonym w latach 1993-1995 Ogrodem Żupnym. Trakt ten zrealizowano w 1998 r. Współczesne planty rozciągają się od placu T. Kościuszki, wzdłuż
ulicy Powstania Warszawskiego do Zamku Żupnego.
Przestrzeń osiedla może wywierać wpływ na kształtowanie się stosunków
społecznych między mieszkańcami, jest miejscem spotkań i interakcji. Na terenie
wybranych osiedli znajdują się powszechnie dostępne obszary osiedlowe, takie jak:
zieleńce, place zabaw, parkingi, ulice wewnątrzosiedlowe, które były przedmiotem
zainteresowania. Zwiększająca się liczba mieszkańców, potrzeba własnego mieszkania młodych rodzin spowodowała, że od początku lat 60. przez kolejne dwie dekady
powstało wiele osiedli mieszkaniowych (m.in. Asnyka, Kościuszki, Szymanowskiego, Sienkiewicza,) o charakterze zarówno zabudowy jedno-, jak i wielorodzinnej.
Współcześnie są one sukcesywnie odnawiane. Większość mieszkańców osiedli pracuje w Krakowie, a Wieliczka pełni funkcję „sypialni” metropolii.
Nowym typem przestrzeni publicznej Wieliczki jest parking typu park and
ride, posiadający atrakcyjną lokalizację bezpośrednio przy stacji kolejowej „Wieliczka Park”. Parking bez obsługi osobowej z założenia ma funkcjonować na zasadzie
zakupu biletu na pociąg, który będzie jednocześnie opłatą parkingową, obecnie jego
funkcjonalność jest testowana bezpłatnie.
Przedstawione typy przestrzeni publicznych odznaczają się różnymi lokalizacjami, sytuując się centralnie, osiedlowo, peryferyjnie, stają się nośnikiem innych
dóbr publicznych i dają dostęp do produktów publicznych generowanych przez miasto. Wpisują się także w realizację planowania miejscowego.
2. Społeczna ocena wartości przestrzeni publicznych miasta
W grupie charakterystycznych cech odnoszących się do wyglądu i odbioru przestrzeni publicznej mieszkańcy byli proszeni o ocenę: kompozycji i zwartości miejsca
441
Ryc. 2. Średnia ocen mieszkańców przestrzeni publicznych Wieliczki w obszarach:
walory środowiska, ład psychospołeczny, uroda przestrzeni, kompozycja i zwartość miejsca
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (ryc. 2 i 3).
(uporządkowane, kameralne, z dopasowaną wysokościowo zabudową, nasycone małą
architekturą oraz infrastrukturą społeczną), urody przestrzeni (ładna, czysta, radosna,
kolorowa, stylowa, bogata i ładna szata informacyjna); walorów środowiska (zdrowe
i zielone otoczenie, nasłonecznione, przewietrzane, ciche) oraz ładu psychospołecznego
(poczucia bycia u siebie, bezpieczeństwa prywatnego, dobrego sąsiedztwa w otoczeniu,
dobrej oraz bezpiecznej dzielnicy). W ujęciu zbiorczych kategorii badane przestrzenie
zostały ocenione na ryc. 2.
Każda z kategorii, co jest korzystne dla miasta, została oceniona pozytywnie.
Ład psychospołeczny grupował cechy, które okazały się być najwyżej ocenianymi dla
niemal każdego typu przestrzeni. Najkorzystniej zwaloryzowane okazały się kolejno:
kościoły, „Solne Miasto” i obiekty muzealne. Interesujące może wydawać się jednak to,
że najsłabiej ocenione zostały szczegółowe cechy „poczucia bycia u siebie” i „dobrego
sąsiedztwa”. W kategorii urody najlepiej wypadły obiekty muzealne i piesze trakty
komunikacyjne oraz „Solne Miasto”. Cechy rzutujące na gorsze wyniki to styl i szata informacyjna przestrzeni. To samo zestawienie przestrzeni w kategorii kompozycji
i zwartości miejsca – ulokowało się w czołówce, z tym że dwie wymienione jako pierwsze przestrzenie publiczne zamieniły się miejscami. Na słaby wynik tej kategorii wpłynęły cechy niedopasowania wysokości zabudowy do otoczenia oraz niewielkiego nasycenia infrastrukturą społeczną. Najsłabszą średnią uzyskał ład środowiska, o czym
w dużej mierze przesądziły hałas i przewietrzanie. W tej grupie cech najlepiej wypadły
„Solne Miasto”, obiekty muzealne i parki.
Niezależnie od kategorii najgorzej ocenianymi przestrzeniami w obrębie opisywanych cech zostały tereny osiedli oraz parkingu P+R, co zresztą przebijało się także
z wypowiedzi nt. kierowanych pod ich adresem. W pierwszym przypadku ani jedna
cecha nie osiągnęła wyniku powyżej średnich tych cech, zaś w odniesieniu do nowej
inwestycji miasta – parkingu przy stacji Wieliczka Park, tylko trzy z nich (uporządkowanie, wysokość zabudowy i nasłonecznienie) były powyżej średnich. Relatywnie słabe wyniki charakteryzowały również Rynek Górny oceniony wprawdzie pozytywnie,
442
ale niższe od średnich oceny w przypadku większości cech szczegółowych świadczą
o tym, że nie jest to „ulubiona” przestrzeń publiczna mieszkańców (przytaczane powody – brak restauracji, dominujące w otoczeniu sklepy).
Pytania o przestrzeń ocenianą przez mieszkańców w zakresie wartości historycznej, emocjonalnej, rynkowej i funkcjonalnej (w znaczeniu potocznym jako użyteczności) dały interesujące wyniki. Wartością samą w sobie jest to, że przestrzenie
są w opinii badanych funkcjonalne (nawet osiedla nie zostały źle ocenione). Wysoko
zwaloryzowane zostały w każdej kategorii zarówno kościoły, jak i obiekty muzealne
(tab. 1). Takie noty mają swoje uzasadnienie w umieszczeniu najbardziej znanych
zabytków Wieliczki na liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO, czy w rejestrze zabytków. Respondenci wskazywali w subiektywnej ocenie również trakty
komunikacyjne (tutaj nieco słabiej oceniono ich wartość rynkową). Większej wartości historycznej i emocjonalnej nie przedstawiają natomiast Centrum Sportowo-Rekreacyjne „Solne Miasto”, będące nowym kompleksem, oddanym do użytku na
początku 2011 r. oraz parking P+R. Słabo wypadają również osiedla, które zostały
docenione tylko w zakresie ich wartości emocjonalnej. Wartość rynkową mieszkańcy
przypisują nie tylko Kopalni i Muzeum Żup Krakowskich, Solnemu Miastu i kościołom, ale także Rynkowi Górnemu. Skojarzenia ankietowanych koncentrowały się
głównie na szacowanych, możliwych do uzyskania dochodach z tytułu świadczonych usług i prowadzonej działalności gospodarczej. Rzadziej wymieniano istotną
wartość samej substancji danej przestrzeni. Najważniejsze znaczenie dla nadawania tożsamości miastu (wartość tożsamościowa – tab. 1) – zdaniem badanych – wywierają przede wszystkim wielickie muzea (Kopalnia i Muzeum Żup Krakowskich)
i zabytki, a także – co wydaje się być ciekawe – młody stażem w przestrzeni miasta
kompleks Solnego Miasta.
Tabela 1
Średnia ocen mieszkańców typów przestrzeni publicznej w Wieliczce
Cecha/Przestrzeń
Ciągi
Obiekty
P+R
Parki
komunikacyjne
muzealne
Rynek Solne
Kościoły Osiedla
Górny Miasto
Wartość tożsamościowa
Wartość gospodarcza
Wartość proekologiczna
Wartość kulturowa
7,1
3,1
7,2
3,3
3,4
5,6
4,1
1,1
8,1
8,1
4,8
7,2
7,0
3,8
8,6
2,7
6,5
6,6
3,7
6,4
7,3
7,3
5,8
7,0
7,3
5,4
3,7
5,2
3,8
3,2
3,6
1,6
Wartość historyczna
Wartość emocjonalna
Wartość rynkowa
Wartość funkcjonalna
7,4
4,8
5,9
7,4
2,1
1,5
6,4
7,4
8,5
5,8
8,4
8,1
3,5
5,1
6,8
7,1
6,7
4,6
7,3
6,4
2,6
3,4
8,1
8,3
8,8
6,4
7,4
7,7
2,3
4,9
4,8
5,6
Zarządzanie przestrzenią
9,1
6,8
8,0
7,7
7,2
6,9
8,2
6,2
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
443
Ankietowani wskazywali także, że dla wspierania gospodarki (wartość gospodarcza – tab. 1) miasta największe znaczenie mają w kolejności: obiekty muzealne, „Solne Miasto”, Rynek Górny i – co może być zaskoczeniem – parking P+R.
Środowisko (wartość proekologiczna – tab. 1) wspierane jest głównie dzięki parkom
na terenie Wieliczki. Wspieranie kultury (wartość kulturowa – tab. 1) w mieście jest
uzyskiwane nie tylko przez działalność muzeów i nowego kompleksu sportowo-rekreacyjnego, ale także dzięki poprawionemu wizualnie Rynkowi Górnemu, który
coraz częściej staje się miejscem różnorakich ogólnodostępnych imprez i spotkań.
W zakresie możliwości zaspokajania potrzeb kulturalnych Kopalnia i Muzeum Żup
obsługują imprezy formatu międzynarodowego i krajowego, w których uczestniczą
w większości goście spoza gminy, zaś obiekty kompleksu sportowo-rekreacyjnego
ogniskują znaczną część wydarzeń w mieście, w których uczestniczą mieszkańcy,
co tłumaczy wysoką ocenę w tej kategorii. Choć w zdecydowanej większości zebranych opinii na uznanie zasługują działania samorządu miasta w zakresie zarządzania badanymi przestrzeniami, to nie oznacza to, że badani nie postulują nowych
propozycji działań.
3. Użytkowanie i identyfikacja problemów
w przestrzeniach publicznych Wieliczki
Badani wskazywali przyczyny, którymi kierują się odwiedzając daną przestrzeń
publiczną. Zebrane łącznie wyniki dają dość interesujący obraz tych miejsc (ryc. 3).
Solne Miasto, parki, muzea, trakty komunikacyjne oraz przestrzeń sakralna są odwiedzane przez respondentów w zdecydowanej większości dla przyjemności. Najczęściej
wskazywanym powodem przebywania średnio raz na tydzień w nowym kompleksie
sportowo-rekreacyjnym było korzystanie z oferty basenu, sauny, siłowni, boisk przez
dorosłych lub ich dzieci. Celem równie częstych wizyt w parkach jest odpoczynek,
spacery, spotkania ze znajomymi czy też zabawy z dziećmi na placu zabaw. Muzea są
przykładem obiektów odwiedzanych zwykle raz na kilka lat, a pojawiające się odpowiedzi wykazujące większą częstotliwość wizyt sugerują przebywanie raczej w bliskim sąsiedztwie tych miejsc.
Zdecydowanie inaczej wygląda sytuacja w przypadku parkingu P+R, z którego mieszkańcy raczej rzadko – bo kilka razy do roku, zakładają że będą korzystać.
Okazuje się on być inicjatywą raczej nie dla mieszkańców. Także Rynek Górny jest
bardziej kojarzony z dzienną ścieżką życia – większość respondentów przewija się
tamtędy zmierzając do pracy, robiąc zakupy, załatwiając różne sprawy w instytucjach znajdujących się w pobliżu rynku. Trzecią przestrzenią, w której badani dość
licznie przebywali codziennie były osiedla (powód – miejsce zamieszkania, odwiedziny, zakupy w sklepach osiedlowych).
444
Ryc. 3. Społeczna ocena przestrzeni publicznych w Wieliczce
– przyczyny przebywania w przestrzeni publicznej
Przestrzeń publiczną można łatwo zaburzyć przez zaniechanie kształtowania wyważonych relacji funkcjonalnych. Do najważniejszych dysfunkcji badanych
miejsc mieszkańcy zaliczali hałas, generowany przez intensywny ruch samochodów, ciasnotę komunikacyjną oraz nadmierną liczbę turystów. Wskazywane były
również niedobory małej architektury (głównie chodziło o ławki), uwagi dotyczyły
także obecności za dużych i nie komponujących się z otoczeniem reklam. Każda
z lokalizacji odznaczała się także własną specyfi ką dostrzeganych problemów –
czego przykładem może być brak małej gastronomii i toalet w parkach. Najwięcej
kontrowersji wywołuje relatywnie niżej oceniony Rynek Górny, względem którego
podejmowane są liczne i kosztowne działania przez władze miasta (np. renowacja
płyty rynku), który zamiera po godz. 17-tej. Na styku przestrzeni prywatnej i publicznej wokół rynku powstają konflikty, m.in. związane z brakiem zachowania
jednolitego stylu kamieniczek, słabego wpisywania się lokali usługowych w spójną
i wyrazistą kompozycję, przerost reklam. Jednoznacznie nisko ocenione, często
wskazywane jako zaniedbane, niebezpieczne i konfliktowe były przestrzenie publiczne osiedli wielickich, co dość wyraźnie świadczy o potrzebie poszukiwania
miejsc przez ich użytkowników, z którymi chętnie by się identyfi kowali i w których spędzaliby swój wolny czas.
445
Podsumowanie
Przestrzeń publiczna ogniskuje aktywność jej użytkowników w mieście, powinna być atrakcyjna, estetyczna i funkcjonalna.. Przestrzenie publiczne Wieliczki,
poddawane są na ogół korzystnym przekształceniom, głównie za przyczyną prowadzonych działań rewitalizacyjnych zaplanowanych i realizowanych w okresie 20072015. Wiele pozytywnych przykładów zachodzących zmian zostało potwierdzonych
w ramach prowadzonych badań. Analizowane miejsca są doceniane przez społeczność
lokalną, o czym świadczą relatywnie wysokie oceny stawiane przez ankietowanych.
Przestrzenią wyraźnie wyróżniającą się pozostaje Kopalnia Soli, będąca wizytówką miasta. Problemem jest mniejsza wyrazistość pozostałych badanych przestrzeni
publicznych, które wzmacniałyby tożsamość miasta i więzi społeczności lokalnej.
Miasto jest traktowane w dalszym ciągu jako sypialnia metropolii, która swoją ofertą
handlową, gastronomiczną, kulturalną i rozrywkową skutecznie podbiera wielickich
użytkowników przestrzeni publicznych. Najwięcej krytycznych opinii zebrały tereny
osiedlowe, co wyraźnie wskazuje konieczny do podjęcia kierunek działań dla władz
jednostki terytorialnej – interwencji czynionej wspólnie z mieszkańcami. Skutecznym przykładem tworzenia miejsc, w których ogniskuje się aktywność społeczności
lokalnej jest kompleks Solnego Miasta. Wart podkreślenia jest przyrost przestrzeni
publicznych, jako efekt przemyślanego rekultywowania i zagospodarowania terenów
będących w dyspozycji miasta, co zwiększa ich różnorodność i podnosi wartość dostrzeganą przez społeczność lokalną.
Literatura
Gaczek W. M., Bernaciak A., 2010, Przestrzeń publiczna w mieście – dylematy zagospodarowania i wykorzystania, [w:] Rozwój regionalny w Polsce w świetle wyzwań XXI w.,
T. Kudlacz (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXXI, Warszawa.
Jałowiecki B., 1992, Świadomość ekologiczna mieszkańców dużych miast, [w:] Percepcja
i waloryzacja środowiska naturalnego i antropogenicznego, B. Jałowiecki, H. Libura
(red.). Wyd. UW, Warszawa,
Karwińska A., 2011, Przestrzeń społeczna miasta w procesach przemian, [w:] Perspektywy
rozwoju regionalnego Polski w okresie programowania po 2013 r., część I, A. Harańczyk (red.). Studia KPZK PAN, t. CXL, Warszawa.
Markowski T., 2010, Przestrzeń publiczna i jej zawłaszczanie w świetle teorii efektów zewnętrznych – wskazania i kierunki budowania systemu interwencji ze strony władz
publicznych, [w:] Wyzwania regionalnego i przestrzennego rozwoju Polski na początku XXI wieku, A. Harańczyk, T. Kudłacz (red.). Księga jubileuszowa dedykowana Prof.
Z. Szymli, UE, Kraków, s. 33-46,
Plan Przestrzennego Zagospodarowania Województwa Małopolskiego, 2003, t. I, Uwarunkowania rozwoju. UMWM, Departament Środowiska i Rozwoju Wsi, s. 56.
446
Program rewitalizacji dla miasta Wieliczka na lata 2007-2015, 2008 [online], [dostęp: 11-092014]. Dostępny w Internecie: http://img.iap.pl/s/498/206843/Dokumenty/Program_
Rewitalizacji2007-2015.pdf.
Radwańska M., 2007, Percepcja przestrzeni miejskiej – przykład miasta Torunia, [w:] Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, M. Madurowicz (red.). Wydział Geografii
i Studiów Regionalnych UW, s. 371-381.
Rydz E., Szymańska W., 2007, Waloryzacja przestrzeni miejskiej pod względem atrakcyjności mieszkaniowej i poczucia bezpieczeństwa średnich miast Pomorza, [w:] Percepcja…, op. cit., s. 331-341.
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Wieliczka, 2008, Biuro Rozwoju Krakowa SA, Kraków.
Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2003,
nr 80, poz. 717.