docPobierz pełną wersję artykułu w formie PDF
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz pełną wersję artykułu w formie PDF
Ochrona drzew w mieście a postrzegane zagrożenie bezpieczeństwa Edyta Rosłon-Szeryńska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Z roku na rok wzrasta liczba decyzji o usunięciu drzew z uwagi na postrzegane ryzyko ich złamania w czasie wichury. Masowo wycina się drzewa przydrożne, a obowiązujące w naszym kraju prawo i system administracyjny niedostatecznie chronią również pozostałe zadrzewienia miejskie. Każdy wypadek spowodowany przez upadające drzewo staje się argumentem do usuwania drzew sąsiednich, a brak metody precyzującej kryteria oceny zagrożenia przyczynia się do wielu nadużyć. Aby rozwiązać ten problem, konieczne jest usprawnienie systemu administracji i zarządzania drzewami w miastach, wzorem podobnie działających struktur w innych krajach europejskich i amerykańskich. Programy zarządzania ryzykiem związanym z drzewami obejmują poprawę bezpieczeństwa publicznego, poprawę kondycji drzew i działania w kierunku ich zachowania. Niezwykle ważnym elementem jest też działalność uświadamiająca i edukacyjna skierowana do społeczeństwa. Słowa kluczowe: drzewa w mieście, monitoring środowiska, kulturowe usługi ekosystemów, nadzór w zakresie zieleni, projektowanie terenów zieleni Ochrona drzew w mieście a postrzegane zagrożenie bezpieczeństwa w drzewie i jego otoczeniu. Z tego samego powodu, niewystarczające do skutecznego zarządzania drzePodczas wichur najczęstszym problemem są łamiące wami wydają się również dane o drzewach, wprosię drzewa, dlatego liczba decyzji o ich usunięciu wadzane w wielu miastach do systemu informacji z roku na rok wzrasta. Od wielu lat toczą się dys- przestrzennej (GIS). Sytuacji nie poprawia brak regulacji w zakresie kusje wokół zielonych alei lub szpalerów wzdłuż dróg i ulic, a każdy wypadek spowodowany przez kwalifikacji zawodowych arborysty, trudniącego się upadające drzewo staje się argumentem do usuwa- oceną statyki i pielęgnacją drzew. Można spotkać nia drzew sąsiednich. opracowania zawierające nieprecyzyjną terminoZagrożenie bezpieczeństwa to obecnie jedna logię, będącą efektem wiernego tłumaczenia euroz głównych przyczyn usuwania drzew. Związane jest pejskich lub amerykańskich pojęć, bez podparcia to z odpowiedzialnością finansową się stuletnim polskim dorobkiem właściciela terenu za szkody spowo- Drzewa ocenia się okazyjnie, w zakresie klasyfikacji jakościowej dowane przez drzewo, w przypadku głównie w procesie inwesty- drewna i bez wykorzystania wypraudowodnienia zaniedbania w jego cyjnym lub na wniosek wła- cowanej od ponad półwiecza precypielęgnacji i utrzymaniu. W pol- ściciela terenu. zyjnej nomenklatury wad drewna skim prawie1 wymienia się drzewa, opisanej w polskich, a dziś też w euktóre zagrażają bezpieczeństwu urządzeń, ludzi lub ropejskich, normach i klasyfikacjach2. To wprowadza mienia oraz ruchu drogowego, kolejowego i żeglugi. zamęt i dezorientację wśród pracowników adminiIch usunięcie wymaga zezwolenia z gminy, ale bez stracji, którzy tracą możliwość weryfikacji jakości ponoszenia opłat z tego tytułu. Jednak brak metody opracowań eksperckich w zakresie diagnozy drzew. precyzującej kryteria oceny zagrożenia przyczynia Pochopne usuwanie drzew spowodowane jest basię do wielu nadużyć. Pod pretekstem zagrożenia rierami społecznymi, związanymi z postrzeganiem bezpieczeństwa usuwa się drzewa, których wycięcie drzew jako problemu. Wynika to w dużej mierze jest wygodne, ponieważ kolidują z planowaną w da- z niskiej świadomości społecznej na temat znaczenia nym miejscu budową, infrastrukturą podziemną, drzew dla naszego życia, a także z niewiedzy o zasaocieniają wnętrze budynków, zaśmiecają teren opa- dach ich prawidłowej pielęgnacji i ochrony. Sytuacji dającymi liśćmi lub owocami itp. nie poprawia narastające w dobie cyfryzacji zjawisko Brak szczegółowej wiedzy na temat ryzyka odwrotu dzieci od przyrody (Louv 2005). Poznanie wypadkowego i przyczyn osłabienia statyki drzew przez bezpośrednie doświadczenie jest bowiem jedyprowadzi do uogólnień. Za zagrażające bezpieczeń- nym sposobem na nabranie szacunku i pokory wobec stwu uznaje się wszystkie kruche i krótkowieczne środowiska przyrodniczego. Opinię społeczną kształgatunki drzew, bez względu na ich stan i warunki tują również nagłaśniane przez media jednostkowe siedliskowe, w jakich żyją. Rzadko szacuje się też przypadki wypadków śmiertelnych spowodowanych poziom ryzyka wypadku, ograniczając ocenę drzewa przez wiatrołomy, demonizujące skalę zagrożenia. do badania jego statyki, przy zastosowaniu mniej lub bardziej obiektywnych metod. Drzewa ocenia się okazyjnie, głównie w procesie inwestycyjnym lub Jak rozwiązać problem? na wniosek właściciela terenu. Nawet jeśli niektóre miasta prowadzą coroczny przegląd zadrzewień Podstawowe znaczenie w rozwiązaniu przedstawio(zwłaszcza przydrożnych), to przeprowadzenie nego problemu ma usprawnienie systemu adminioceny drzew ma charakter subiektywny i nie po- stracji i zarządzania drzewami w miastach, wzorem zwala na bieżący monitoring zmian zachodzących podobnie działających struktur w krajach europej- Wprowadzenie Ustawa o ochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880), art. 86, pkt. 4 i 5. Szczegółową klasyfikację drewna użytkowego (wówczas drewno towarne) i odpadowego (zwanego materyałem) po raz pierwszy przedstawił Nowicki w 1913 r., pierwsza polska norma autorstwa Emilii Stebnickiej, opisująca wady drewna, powstała w 1954 r. Stanowi ona podwalinę dzisiejszych norm polskiego brakarstwa. 1 2 52 | Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 Edyta Rosłon-Szeryńska skich i amerykańskich. W Niemczech w zakres kontroli drzew miejskich wchodzi ocena bezpieczeństwa, której forma została określona w polityce kontroli drzew (Baumkontrollrichtlinie). Inspektorzy, zajmujący się pielęgnacją i oceną drzew, posiadają certyfikaty niemieckiego stowarzyszenia ekspertów zajmujących się krajobrazem (Forschungsgesellschaft Landschaftsentwicklung Landschaftsbau, FLL). Prowadzona jest ewidencja drzew przyulicznych w ujednoliconym systemie katastralnym (Baumkataster), a drzewa mające powyżej 40 lat są kontrolowane pod kątem zagrożenia dla ruchu dwukrotnie w ciągu roku. Dotyczy to także cennych i pomnikowych drzew alejowych. Takie rozwiązanie pozwala zachować drzewa dłużej niż w przypadku kontroli jednorazowej, przeprowadzonej na wniosek użytkownika lub właściciela terenu. Dzięki stałej obserwacji możemy ocenić, jak drzewo radzi sobie z czynnikami stresowymi, czy wytwarza mechanizmy obronne i jak postępują zaobserwowane wady i choroby. Systemy zarządzania ryzykiem związanym z drzewami rozwijają się dynamicznie zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych (tabela 1). Choć pewne standardy są określone przez instytucje krajowe i międzynarodowe, jak np. Międzynarodowe Stowarzyszenie Arborystów (International Society of Arboriculture, ISA) lub Amerykański Narodowy Instytut Standardów (American National Standards Institute, ANSI), to każdy stan posiada własne metody oceny zagrożenia powodowanego przez drzewa i plany zarządzania ryzykiem. Na szeroką skalę rozwija się działalność profilaktyczną. W programach zarządzania ryzykiem związanym z drzewami pojawiają się dwa założenia: •poprawa bezpieczeństwa publicznego; •poprawa kondycji drzew i działania w kierunku ich zachowania. • zapobieganie czynnikom prowadzącym do uszkodzenia drzew, przez stosowanie właściwych praktyk z zakresu uprawy i pielęgnacji, promujących drzewa zdrowe; •korygowanie problemów i przeciwdziałanie wypadkom powodowanym przez drzewa o osłabionej statyce, poprzez wykorzystywanie systematycznych procedur, które pozwalają trafnie wykryć zagrożenie i oszacować ryzyko wypadku oraz zastosować czynności naprawcze. Ważnym elementem jest też działalność uświadamiająca i edukacyjna, mająca na celu podniesienie poziomu wiedzy społeczeństwa o znaczeniu drzew w mieście. Racjonalne planowanie i projektowanie zadrzewień Wielu problemów możemy uniknąć na etapie planowania i projektowania nasadzeń. Uwzględnienie potencjalnych wad struktury, zaburzeń budowy i cech sprzyjających osłabieniu statyki drzewa, pozwoli w dużej mierze ograniczyć w przyszłości ryzyko jego złamania się, skutkującego wypadkiem. Tabela 1. Sposoby minimalizacji zagrożeń w programach zarządzania ryzykiem związanym z drzewami, na podstawie programów amerykańskich (Rosłon-Szeryńska 2006) Zapobieganie zagrożeniom •Racjonalne projektowanie przestrzeni wokół drzew, kształtowanie bezpiecznych kompozycji w miejscach uczęszczanych •Produkcja zdrowego, prawidłowo ukształtowanego materiału szkółkarskiego •Umiejętne sadzenie młodej rośliny •Prawidłowa pielęgnacja w określonych fazach rozwojowych •Monitoring i obiektywna ocena drzew pod kątem zagrożenia bezpieczeństwa, pozwalająca na podjęcie decyzji o postępowaniu z drzewem •Edukacja użytkowników terenów zieleni •Ustawy, normatywy, rozporządzenia, plany zarządzania ryzykiem Minimalizacja i korygowanie zagrożeń •Podejmowanie decyzji adekwatnych do poziomu zagrożenia, opartych na obiektywnych metodach oceny ryzyka •Usunięcie zagrożonego celu (przesunięcie na bezpieczną odległość narażonych na zniszczenie obiektów), zamknięcie terenu dla ruchu publicznego •Reorganizacja terenu w polu rażenia drzewa przez obsadzenie roślinnością okrywową, wysokie koszenie traw pod drzewami itp. •Znaki ostrzegawcze, tabliczki na drzewie •Cięcia korygujące koronę i poprawiające statykę drzewa •Stosowanie wzmocnień mechanicznych •Usunięcie drzewa, gdy zawiodą inne sposoby, i nasadzenie zastępcze Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 | 53 Ochrona drzew w mieście a postrzegane zagrożenie bezpieczeństwa Podczas zakładania nowych terenów rekreacyjnych w obszarach zadrzewionych, potencjalne cele (parkingi, place zabaw, place wypoczynkowe, ścieżki i inne obiekty architektury) możemy sytuować w oddaleniu od cennych drzew lub na obszarach drzewostanów, które wykazują stosunkowo mało wad i są odporne na mechaniczne uszkodzenia, powodowane wiatrem, śniegiem i pozostają w dobrej kondycji zdrowotnej. W tym celu, przed opracowaniem koncepcji zagospodarowania terenu, należałoby przeprowadzić inwentaryzację drzew wraz z oceną ich statyki. To pozwoliłoby poprowadzić ścieżki i place tak, by ocalić możliwie najwięcej drzew, nawet tych osłabionych i stwarzających zagrożenie (rysunek 1). Wprowadzając konkretne gatunki drzew, powinniśmy zwracać uwagę na panujące w danym miejscu warunki ekofizjograficzne. Stosowane dawniej w ogrodach w stylu krajobrazowym klomby, gdzie najwyższe drzewa otacza się schodkowo niższymi piętrami roślin (małych drzew, a następnie krzewów i bylin), to jedne z najbezpieczniejszych struktur kompozycyjnych w miejscach narażonych na silne wiatry (rysunek 2). Wysoką skuteczność można uzyskać także przez obsadzenie miejsc intensywnie uczęszczanych i użytkowanych drzewami o regularnej, strzelistej koronie, jak też drzewami niższymi (do 8 metrów wysokości), stawiającymi mniejszy opór wiatrom (rysunek 3). A) Zapobiegawczość w procesie sadzenia Na etapie sadzenia należy zwrócić uwagę na zdrowotność i prawidłowy wygląd sadzonki. Wybór odpowiedniej jakości materiału szkółkarskiego pozwoli wyeliminować wiele problemów, m.in. słabe rozwidlenia, nieprawidłowe rozgałęzienia, deformacje korony, zniekształcony system korzeniowy czy zgniliznę szyjki korzeniowej. Do ważnych zadań profilaktycznych należy także wybór gatunków drzew odpornych i właściwych dla różnych warunków siedliskowych i klimatycznych. Warto wiedzieć, że każdy gatunek ma swoje mocne i słabe strony i nie należy kierować się stereotypami w ich doborze. Na przykład robinia akacjowa jest odporna na zasolenie, uszkodzenia korzeni i nadaje się do obsadzania ulic, ale nie toleruje nadmiernie zagęszczonych, ciężkich gleb, na których źle się ukorzenia i często wywraca. Kruchy klon jesionolistny i wierzba nie tylko znoszą uszkodzenia korzeni, ale i nadmiernie zagęszczone czy zawilgocone podłoże. Z kolei długowieczne dęby i lipy (zwłaszcza gatunki krajowe), a także brzozy, mają bardzo wrażliwy system korzeniowy. Jednak lipy znoszą cięcia korzeni, dlatego można je przesadzać nawet w starszym wieku. Ocenę wrażliwości drzew na uszkodzenia i czynniki stresowe Drzewa o prawidłowej statyce B) Drzewa z grupy średniego ryzyka Drzewa zagrażające bezpieczeństwu Prawidłowo zaplanowane ścieżki i place zabaw Nieprawidłowy przebieg ścieżek i placu zabaw wytyczony bez analizy istniejących drzew Wymuszone złym projektem usunięcie drzew ze względu na bezpieczeństwo i z uwagi na kolizję z budową Rysunek 1. Przykłady planowania układu komunikacji i elementów programu w sposób przemyślany (B) i bez uwzględnienia oceny statyki drzew (A). Racjonalne projektowanie pozwoli nie tylko poprawić bezpieczeństwo użytkowania przestrzeni, ale też ochronić wszystkie drzewa 54 | Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 Edyta Rosłon-Szeryńska NIE TAK Rysunek 2. W parkach, na skwerach i zieleńcach duże drzewa, z tendencją do tworzenia słabych rozwidleń, możemy obsadzić niższymi drzewami, krzewami i bylinami, tak by uzyskać strukturę klombu zawierają opracowania Rosłon-Szeryńskiej (2006, 2012), a doboru gatunków drzew do miast dotyczy m.in. publikacja Borowskiego i Latochy (2006). Istotne jest umiejętne sadzenie roślin przez zapewnienie korzeniom odpowiednio dużej przestrzeni do rozwoju i podłoża o gruzełkowatej strukturze, zapobiegającej zagęszczaniu się i ubożeniu gleby (por. Suchocka w tym tomie). Błędy sadzenia, powodujące zasypanie szyjki korzeniowej lub uszkodzenie korzeni, ich podwinięcie lub skręcenie, sprzyjają powstawaniu chorób, prowadząc z czasem do wykrotów. Pielęgnacja prewencyjna Niezwykle istotne są zabiegi pielęgnacyjne drzew po posadzeniu. Dokumentacje projektowe zadrzewień powinny zawierać wieloletni (a nie tylko jednoroczny) plan pielęgnacji nakierowany na utrzymanie i zwiększanie zdrowotności drzew. Dzięki temu drzewo będzie odporne na czynniki stresowe i na uszkodzenia obniżające jego wytrzymałość mechaniczną. W młodym wieku można jeszcze, przez odpowiednie cięcia, poprawić zdeformowaną koronę, usunąć konkurencyjne przewodniki, pędy przybyszowe itp. Formowanie drzewa, w celu zapewnienia bezpieczeństwa, może poprawić jego smukłość i stabilność. Istotne znaczenie ma także ochrona drzew przed uszkodzeniami. Wśród najczęstszych wad drzew, NIE TAK Rysunek 3. Ulice najlepiej obsadzać drzewami z elastycznym drewnem i z wyraźnie wykształconym przewodnikiem lub drzewami stawiającymi niewielki opór wiatrom przyczyniających się do późniejszych złamań, są: uszkodzenia spowodowane przez aerozole solne, rany mechaniczne wyrządzone przez człowieka oraz pęknięcia mrozowe i nekrozy na pniach młodych roślin. Aby temu przeciwdziałać, w niektórych landach niemieckich (np. w Brandenburgii) stosuje się powszechnie bielenie pni drzew przyulicznych. Wykorzystać w tym celu możemy odbijającą promienie słoneczne farbę lateksową (np. Arbo-flex) albo zaczyn wapienny stosowany w sadownictwie (rysunki 4 i 5). W Poznaniu młode drzewa wzdłuż wielu ulic chroni się zimą przed działaniem soli (rysunek 6). Edukacja i uświadamianie W literaturze amerykańskiej, w opisach działań profilaktycznych ograniczających zagrożenie wywołane przez przewrócone i łamiące się drzewa, kładzie się duży nacisk na edukację ( Johnson 1999). Zaleca się edukować użytkowników terenów zieleni nt. znaczenia, jakie ma ochrona drzew na terenach rekreacyjnych. Ukazywanie wymiernych korzyści materialnych z posiadania zdrowych, nieuszkodzonych drzew ograniczy przypadki, w których usuwa się je z powodu zaśmiecania albo ocieniania terenu. Warto także przestrzegać przed uszkadzaniem drzew podczas prac pielęgnacyjnych i budowlanych, udeptywaniem strefy korzenienia się oraz przed składowaniem pod drzewami toksycznych Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 | 55 Ochrona drzew w mieście a postrzegane zagrożenie bezpieczeństwa zdarzeń zebrane podczas 38 wichur o charakterze regionalnym i ogólnopolskim w latach 2000–2004 (Rosłon-Szeryńska 2006). W ciągu pięciu lat odnotowano 108 ofiar wiatrołomów, z czego skutek śmiertelny kolizji z drzewem dotyczył 27 osób, a 21 osób wyszło z wypadku bez większych obrażeń. Dla porównania, w tym samym okresie liczba wypadków drogowych według statystyk policyjnych wyniosła 266 836, które przyniosły aż 335 891 ofiar, w tym 29 007 osób zabitych (Symon 2005). To oznacza, że w związku z wiatrołomami i wykrotami zginęło w ciągu pięciu lat tyle ludzi, ile ginie w wypadkach drogowych w ciągu siedmiu dni! Fot. Edyta Rosłon-Szeryńska Plany zarządzania ryzykiem dla ochrony drzew i ludzi Aby skutecznie zapobiegać zagrożeniom, niezbędne jest opracowanie planów zarządzania ryzykiem oraz prowadzenie monitoringu drzew przy użyciu obiektywnej metody oceny zagrożenia. Ważne jest tu zachowanie równowagi między ryzykiem i korzyściami płynącymi z drzew. W planach zarządzania ryzykiem Amerykańskiego Narodowego Fot. Edyta Rosłon-Szeryńska substancji (sól, cement, wapno itp.). Każda rana jest miejscem potencjalnej infekcji patogenami chorobotwórczymi. Zagęszczenie i zanieczyszczenie podłoża prowadzi do obumierania korzeni i grozi wywróceniem się drzewa. Bardzo ważne znaczenie mają działania o charakterze edukacyjnym, doradczym oraz wspierającym właścicieli drzew. Za pozytywny przykład może posłużyć opracowanie wytycznych do postępowania z drzewami. Grupa brytyjskich organizacji, zajmujących się bezpieczeństwem związanym z drzewami (National Tree Safety Group, NTSG), określiła jasne zasady sadzenia, pielęgnacji i oceny oraz wspierania systemu ubezpieczeń od nieszczęśliwych wypadków związanych z drzewami. Wśród ważnych zadań tej organizacji jest uświadamianie faktycznej skali ryzyka wypadków powodowanych przez drzewa. Jej członkowie i członkinie prowadzą statystyki w tym zakresie. W naszym kraju wypadki spowodowane przez łamiące się i wywracające drzewa zdarzają się bardzo rzadko, w porównaniu z wypadkami drogowymi lub powodziami. Dowodzą tego statystyki tych Rysunek 4. Oparzeliny słoneczne i pęknięcia mrozowe to najczęstsze uszkodzenia młodych drzew, prowadzące po kilku latach do osłabienia ich statyki 56 | Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 Rysunek 5. Bielenie pni młodych drzew o delikatnej korowinie to sposób zapobiegania uszkodzeniom mrozowym i słonecznym zimą Instytutu Standardów znajdują się następujące cele (MacKenzie i in. 2003): •zatrudnienie miejskiego konserwatora terenów leśnych lub innych pracowników służby opieki nad drzewami; •wspieranie rozwoju zawodowego pracowników służb opieki nad drzewami; •opracowanie długofalowych programów edukacyjnych i projektów symulacyjnych, które mają podwyższać świadomość społeczną w zakresie zarządzania ryzykiem związanym z drzewami i na temat korzyści płynących z posiadania drzew; •podnoszenie świadomości nt. zarządzania ryzykiem związanym z drzewami wśród urzędników i personelu komunalnego; •koordynowanie współpracy i wymiany informacji ze służbami użyteczności publicznej, aby promować właściwe pielęgnowanie drzew i wybieranie gatunków niskopiennych bądź krzewów do sadzenia pod nadziemnymi liniami przesyłowymi; •opracowanie planu utylizacji i ewentualnego wykorzystania odpadów drzewnych. Oprócz ustaw, zarządzeń, normatywów opracowywanych w celu ograniczania ryzyka związanego z niestabilnymi drzewami, w Stanach Zjednoczonych wprowadza się powszechne systemy zgłaszania złomów i wykrotów na terenach zurbanizowanych. Jako najlepszy został uznany Program Raportowania Uszkodzonych Drzew Stanu Kalifornia (California Tree Failure Report Program). Z jego pomocą zarejestrowano i szczegółowo opisano do 27 lutego 2013 r. 5519 przypadków wykrotów i złomów. Taki program dostarcza użytecznych informacji o poszczególnych gatunkach drzew, typach uszkodzeń i towarzyszących im objawach. Monitoring drzew Istotne znaczenie ma obserwacja i bieżąca kontrola drzew, która umożliwi szybką reakcję na zaistnienie potencjalnego zagrożenia (rysunek 7). Częstotliwość monitoringu jest zwykle różna i zależy od stopnia ryzyka. W przypadku ryzyka bardzo dużego, inspekcję przeprowadza się w miarę potrzeby, przynajmniej raz w roku, zwłaszcza po silnych wichurach. W strefie ryzyka wysokiego wystarczy ocena drzew Fot. Maja Jaroszewska, Zarząd Dróg Miejskich w Poznaniu Edyta Rosłon-Szeryńska Rysunek 6. Zabezpieczenia chroniące młode drzewa przed toksycznym działaniem aerozolu solnego zimą i oparzeniami słonecznymi — Poznań, ul. Lechicka dokonywana raz lub dwa razy do roku. Dla ryzyka średniego i niskiego przyjmuje się potrzebę monitoringu drzew w odstępie 3–5 lat, a nawet rzadziej. Drzewa zakwalifikowane jako zagrażające bezpieczeństwu przeznacza się do sezonowej obserwacji, przeprowadzenia zabiegów pielęgnacyjnych korygujących statykę lub do ochrony ze względu na historyczną (przyrodniczą) wartość. Arboryści amerykańscy i brytyjscy (Lonsdale 2000) zalecają znakowanie drzew lub terenu specjalnymi tabliczkami, aby ostrzegać przechodniów przed niebezpieczeństwem (rysunek 8). Można też usprawnić ocenę drzewa w terenie poprzez zamieszczanie na pniu tabliczek informacyjnych z kodem kreskowym zawierającym dane o drzewie (rysunek 9). Jak poprawić bezpieczeństwo w otoczeniu drzewa? Do interwencji w otoczenie drzewa zalicza się przemieszczenie „zagrożonego celu” na bezpieczną odległość od drzewa lub jego usunięcie, poprzez np. zamknięcie terenu dla dostępu publicznego. Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 | 57 Fot. Edyta Rosłon-Szeryńska Fot. Anna Latoch Ochrona drzew w mieście a postrzegane zagrożenie bezpieczeństwa Rysunek 7. Bieżący monitoring najważniejszym elementem zarządzania drzewostanem miejskim W pierwszym przypadku można przesunąć drogę, plac, parking, huśtawkę, ławkę lub inne obiekty znajdujące się w strefie zagrożenia. Przesunięcie celu jest często skutecznym działaniem i zwykle ma miejsce w przypadku, gdy drzewo jest bardzo wartościowe, a zmiana nie zakłóci układu kompozycyjnego i funkcjonalnego danej przestrzeni. Innym rozwiązaniem jest czasowe lub stałe zamknięcie terenu rekreacyjnego, zwłaszcza gdy znajduje się na nim wiele niebezpiecznych drzew i można znaleźć inną, bardziej odpowiednią lokalizację przestrzeni, mogącej pełnić daną funkcję (Alaska Forest Health 2000). W parkach można ograniczyć przebywanie pod niebezpiecznym drzewem poprzez obsadzenie terenu wokół drzewa krzewami lub pozostawienie nieskoszonej trawy. Zarówno z powodów ochrony różnorodności biologicznej ekstensywnych zadrzewień i małej odporności runa na wydeptywanie, jak i bezpieczeństwa zdrowia oraz życia ludzi, przebywanie ich pod okapem drzew powinno być ograniczane. Obsadzanie krzewami i roślinnością okrywową stref „potencjalnego rażenia” wokół drzew jest jedną z metod ograniczania ryzyka wy58 | Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 Rysunek 8. Tabliczki ostrzegające o zagrożeniu mogą wystarczająco podnieść bezpieczeństwo w parkach i zieleńcach padku powodowanego przez wiatrołomy i wykroty (Rosłon-Szeryńska 2006). Jak poprawić statykę drzewa? Ważnym zabiegiem poprawy statyki drzew stwarzających zagrożenie są cięcia redukujące koronę lub stymulujące jej odbudowywanie się. Metoda oceny statyki drzew Wessollego (1998) zawiera tabelę przedstawiającą optymalną wielkość i formę korony dla danego gatunku drzewa o określonych parametrach. Pozwala to na szybkie skorygowanie kształtu i wymiaru kontrolowanych drzew. Według Wessollego nawet niewielka korekta sylwetki drzewa może w dużym stopniu poprawić jego stabilność. Na przykład, redukcja 26-metrowego drzewa zaledwie o 2 metry w niektórych przypadkach podwyższy jego stabilność nawet o 40%. Cięcie korygujące może być skuteczną metodą działania wówczas, gdy głównym elementem zagrażającym upadkiem są konary lub wierzchołki drzewa. Pomoże ono zachować drzewo, zmniejszając niebezpieczeństwo upadku. Poprawnie wykonane cięcie może nie tylko zachować pokrój i strukturę drzewa, ale również poprawić jego zdrowotność. Niewłaściwe cięcie stwarza duże zagrożenie upadkiem. Metody Fot. Edyta Rosłon-Szeryńska Fot. Łukasz Mrowiński, <www.oazazieleni.pl> Edyta Rosłon-Szeryńska Rysunek 9. Tabliczki informacyjne o drzewie usprawniają ocenę i pomagają ustalić diagnozę poprawnego cięcia są dokładnie opisane między innymi przez Gilmana (2002), na którego powołują się nasi arboryści (Siewniak 2009). Redukcja masy korony to niewątpliwie lepsze rozwiązanie od wykarczowania drzewa, jednak tak uszkodzone drzewo zaleca się poddawać starannej kontroli ze względu na zwiększone ryzyko złamania w przyszłości. Wskutek cięć konarów i gałęzi powstaje bowiem duża otwarta rana, narażająca roślinę na infekcję. Alternatywą dla tradycyjnych cięć redukcyjnych i ogławiających, z pozostawieniem płaskiej powierzchni rany, są cięcia „postarzające” techniką coronet i retrenchment. Technika retrenchment (rysunek 10) stosowana jest do poprawy stabilności drzewa i ma na celu zredukowanie masy korony, wywołując efekt naturalnego wydzielania posuszu. Starsze drzewa, rekompensując straty energetyczne, odrzucają peryferyjne części konarów, gałęzi i wierzchołków. Technika coronet (rysunek 11) ma zastosowanie w przypadku starych, obumierających drzew, które zamiast wycinać, pozostawiamy jako niszę ekologiczną dla mikroorganizmów oraz cennych gatunków owadów, ptaków i ssaków. Umożliwiamy tym samym zachodzenie dalszych ciągów Rysunek 10. Cięcia postarzające techniką retrenchment wywołują efekt naturalnego wydzielania posuszu u starszych drzew i zmniejszają powierzchnię oporu korony sukcesyjnych w środowisku miejskim. Cięcia coronet są prowadzone na wzór naturalnych złamań konarów i gałęzi podczas wichury. Powstają wówczas rany szarpane wzdłuż włókien z pozostawieniem licznych, drobnych pęknięć i klinów, stwarzających naturalne warunki siedliskowe dla mikro- i makroorganizmów. Cięcia „postarzające” wywodzą się z Anglii i są stosowane od kilkunastu lat. Do tej pory nie były one popularne w naszym kraju, choć zastosowano je w Parku Mużakowskim. Obowiązujące u nas prawo ogranicza możliwość prowadzenia cięć drzew starszych niż 10-letnie i dopuszcza usuwanie drzew obumierających bez wnoszenia opłat. Na szczęście proponowane zmiany w ustawie o ochronie przyrody dopuszczają cięcia w celu poprawy bezpieczeństwa. Z drugiej strony, planowana jest jeszcze bardziej uproszczona procedura usuwania drzew martwych, która może przyczynić się do zubożenia środowiska przyrodniczego miast. Do zabezpieczania drzew przed złamaniem lub upadkiem stosuje się też specjalne konstrukcje sztywne (pręty, podpory żerdziowe itp.) i wiązania elastyczne (linowe, opaskowe, jedno lub wieloelementowe, np. „Cobra” czy „Boa”). Takie mechaniczne Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 | 59 Ochrona drzew w mieście a postrzegane zagrożenie bezpieczeństwa wzmocnienie nie usuwa przyczyny zagrożenia, ale na jakiś czas zabezpiecza drzewo przed upadkiem. Drzewa mają anizotropową budowę w każdej części, a zasady zakładania wiązań oparte są o uproszczony model mechaniczny. Dlatego istnieje ryzyko, że drzewo pomimo wiązań się złamie. Badania wykazały szkodliwość mechanicznych wzmocnień ingerujących w głąb drewna, głównie w przypadku drzew słabo wykształcających barierę ochronną przed patogenami chorobotwórczymi (compartmentalization of decay in trees, CODIT). Fot. Edyta Rosłon-Szeryńska Usunięcie w ostateczności Jedynie w sytuacjach ekstremalnego zagrożenia zaleca się usunięcie drzewa. Jest ono konieczne, gdy nie można przemieścić narażonego celu, a inne zabiegi nie zmniejszą w wystarczającym stopniu zagrożenia upadkiem. Zalecenie usunięcia drzewa wymaga przeprowadzenia starannej analizy. W przypadku usunięcia drzewa, warto rozważyć możliwość pozostawienia martwego pniaka, jako siedliska dla innych organizmów, w celu zapewnienia bioróżnorodności. Rysunek 12 przedstawia, co należy rozważyć przed podjęciem ostatecznego kroku, jakim jest usunięcie drzewa. Rysunek 11. Cięcia techniką coronet na wzór naturalnych złamań 60 | Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 Zasady oceny drzewa i szacowania ryzyka wypadku Ryzyko wypadkowe związane z drzewami powinniśmy oceniać w dwóch etapach: 1. Ocena zagrożenia upadkiem lub złamaniem się drzewa; 2. Ocena ryzyka wypadku i konsekwencji, jakie może spowodować złamane lub wywrócone drzewo (uszkodzenie mienia, skaleczenie, kalectwo lub śmierć człowieka). Pierwszy etap obejmuje ocenę statyki drzewa, w oparciu o diagnozę wizualną lub badanie szczegółowe przy użyciu specjalistycznych urządzeń mierzących wytrzymałość mechaniczną konstrukcji drzewa (inklinometr, elastometr) albo wewnętrzną strukturę drewna (rezystograf, impulshammer, radar do drzew czy arbotom). Do badań kontrolnych często wystarczy zastosowanie metody wizualnej, która powinna składać się z oceny wad budowy, wad kształtu drzewa, objawów chorobowych w odniesieniu do specyfiki gatunku drzewa i warunków siedliskowych ujętych w tzw. liście cech. Istnieje wiele prostych metod mierzących rozmiar wad i cech sprzyjających złamaniu się drzewa (Rosłon-Szeryńska 2006). Czynniki wpływające na statykę drzew i brane pod uwagę w ocenie: •wady budowy wewnętrznej (uszkodzenia strukturalne pochodzenia antropogenicznego, biotycznego i abiotycznego); •wady kształtu (pochylenie, nadmierna smukłość sylwetki, wadliwe rozwidlenia, krzywizny i inne deformacje części nadziemnej i podziemnej drzewa); •objawy chorób powodujących osłabienie struktury drewna i oznaki etiologiczne patogenów (sznury grzybniowe, owocniki grzybów pasożytniczych, wycieki bakteryjne itp.); •cechy gatunkowe (wrażliwość na czynniki stresowe, predyspozycje do tworzenia określonych wad); •cechy siedliska (ekspozycja wiatrowa, warunki dużej konkurencji o miejsce i dostęp do światła, niestabilne podłoże itp.); •wiek i kondycja drzewa. Drugi etap oceny ryzyka wypadkowego wiąże się z ustaleniem intensywności, częstotliwości i czasu Edyta Rosłon-Szeryńska 1. Czy możliwe jest przesunięcie celu? TAK PRZESUNIĘCIE CELU TAK POJDJĘCIE AKCJI TAK ZAMKNIĘCIE TERENU NIE 2. Czy możliwa jest interwencja o minimalnym wpływie na habitat zwierząt, np. cięcie? NIE 3. Czy możliwe jest czasowe lub stałe zamknięcie zagrożonego miejsca?* NIE 4. Usuń drzewo** 5. Czy można pozostawić ścięte drzewo w pobliżu? * Jeżeli przesunięcie celu lub redukcja korony drzewa nie są możliwe, można pogodzić ze sobą względy bezpieczeństwa i dobro przyrody poprzez czasowe zamknięcie terenu. Tego typu działania warto podjąć przynajmniej na najbardziej krytyczny okres dla zwierząt (gniazdowania, wychowu małych). TAK ** Gniazda umieszczone na drzewie można przenieść w bezpieczne miejsce. Drzewa leżące pełnią funkcję przyrodniczą. Są ważne dla owadów, ptaków i drobnych ssaków. Stanowią ważny element krajobrazu. Rysunek 12. Schemat postępowania z drzewami zagrażającymi bezpieczeństwu, godzący wartości przyrodnicze drzew i dobro człowieka (Pokorny 2003, s. 157) narażenia ludzi i mienia w polu rażenia drzewa. W metodach amerykańskich ten czynnik opiera się zwykle o rangę miejsca określoną na podstawie klasyfikacji Międzynarodowego Stowarzyszenia Arborystów (ISA 1995). Grożące złamaniem drzewo rosnąc w parku, w oddaleniu od ścieżek i miejsc wypoczynkowych, nie jest tak samo niebezpieczne jak drzewo przyuliczne. Poza tym ryzyko wypadku nie jest jednakowe na każdej ulicy. Największe zagrożenie stanowią drzewa rosnące w pobliżu skrzyżowań, przystanków, wzdłuż dróg intensywnie uczęszczanych. Bardziej złożone metody oceny obejmują czynnik dotyczący konsekwencji (ciężkości skutków) potencjalnego wypadku. Autorzy zastępują tu klasyczne kategorie ciężkości skutków (określane jako: katastrofalne, ciężkie, średnie, lekkie) kategoriami rozmiaru drzewa lub jego zagrożonej części. Jest to logiczne, ponieważ im większe (a tym samym cięższe) jest drzewo lub jego część, tym groźniejsze w skutkach będzie uszkodzenie człowieka lub obiektu. Za zagrażającą bezpieczeństwu uznaje się gałąź o średnicy większej niż 10 cm. Krytyczny rozmiar części drzewa to 30 cm, dlatego ocenie poddaje się szczególnie grube konary, posiadające poważne wady (Rosłon-Szeryńska 2012). Metody szacowania ryzyka stosowane są powszechnie przez administratorów zieleni do skutecznego zarządzania drzewami. Dobrym przykładem są tu wypracowane systemy oceny drzew w wielu amerykańskich stanach, np. w stanie Minnesota. Opierają się one o jasno i obiektywnie określone kryteria. Statykę drzewa (czynnik pierwszy) ocenia się w oparciu o siedem cech, które klasyfikuje się do grupy ryzyka niskiego, średniego i wysokiego, w zależności od rangi tej cechy. Przykładowo, jeśli objawy rozkładu drewna (lub powierzchniowe uszkodzenia) obejmują więcej niż 50% obwodu pnia, cechę uznaje się za bardzo groźną, z kolei za groźny uznaje się ubytek, który obejmuje więcej niż 30% przekroju pnia (Minnesota DNR 2003). Czynnik drugi (ekspozycja na zagrożenie) szacuje się w oparciu o mapy terenu zawierające Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 | 61 Ochrona drzew w mieście a postrzegane zagrożenie bezpieczeństwa Strefy ryzyka Wypadkowego Częstotliwość Kontroli drzew Bardzo wysokie ryzyko Co roku Wysokie ryzyko Co 2−3 lata Średnie ryzyko Co 3−5 lat Niskie ryzyko Co 5−7 lat Rysunek 13. Mapa stref ryzyka wypadkowego opracowana dla miasta Grand Rapids w stanie Minnesota w Stanach Zjednoczonych. Drzewa rosnące w strefie ryzyka wysokiego (ogrody szkolne, intensywnie użytkowane obiekty itp.) poddaje się systematycznej kontroli, nawet co roku. W obiektach rzadko uczęszczanych inspekcję drzew przeprowadza się co 5–7 lat (Pokorny 2003, s. 25) 62 | Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 strefy zagrożenia o różnym poziomie ryzyka (rysunek 13). Drzewa rosnące w strefie ryzyka wysokiego, np. przy głównych drogach, na skrzyżowaniach lub w obrębie intensywnie uczęszczanych terenów śródmiejskich, poddaje się stosunkowo często kontroli. Częściej też, niż w przypadku drzew ze stref ryzyka niskiego (rosnących w ogrodach przydomowych lub na terenach słabo uczęszczanych), podejmuje się decyzje o ich usunięciu. W Europie metody oceny ryzyka związanego z niestabilnymi drzewami są rzadkie. Na gruncie polskim (w oparciu o krytyczną analizę badań europejskich i amerykańskich i na podstawie opracowanych modeli zdarzeń z zebranych wypadków wiatrołomów i wykrotów) powstała metoda WID — wizualnej identyfikacji drzew zagrażających bezpieczeństwu Rosłon-Szeryńskiej (2006). Jako jedyna, zawiera ona czynnik minimalizacji ryzyka, który skłania oceniającego do analizy wszystkich możliwości redukcji ryzyka i oszacowania zasadności ich zastosowania. Integralną jej częścią są wskazania do postępowania z drzewami, z określeniem częstotliwości prowadzenia monitoringu, zależnie od poziomu ryzyka wypadku i stanu drzewa. Jest ona stosowana w praktyce przez administratorów terenów zieleni i arborystów. Została wskazana do wykorzystania podczas wizualnej diagnozy drzew w „Wytycznych zakładania i utrzymania zieleni przydrożnej” wydanych zarządzeniem nr 10 z dnia 15 lutego 2013 r. przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad. Rysunek 14 przedstawia uproszczony sposób kontroli drzew. Podsumowanie: jakie działania podjąć, by chronić ludzi i drzewa w Polsce? W wielu miastach w Polsce prowadzi się coroczny przegląd drzew, zwłaszcza rosnących przy drogach i ulicach (ZDM Poznań, ZOM Warszawa itp.). Jednak działania te są obecnie koszto- i czasochłonne, a także mało skuteczne, bowiem nie opierają się na systemie zarządzania ryzykiem związanym z drzewami. Nie określa się priorytetów, częstotliwości i zakresu prowadzonej kontroli drzew, w zależności Edyta Rosłon-Szeryńska od ich kondycji, miejsca w którym rosną i poziomu zagrożenia, jakie stwarzają. Wytyczne i wskazania do prowadzenia monitoringu drzew powinny być zawarte w programach ochrony środowiska dla gmin lub w innych dokumentach dla administratorów terenów zieleni, zawierających plany zakładania i utrzymania zadrzewień wprowadzanych w życie na mocy uchwał i zarządzeń. System zarządzania ryzykiem związanym z drzewami może być także składnikiem strategii bezpieczeństwa. Ważne jest systemowe ujęcie problemu oraz jasne określenie zakresu działań o charakterze prewencyjnym i zapobiegawczym, które mają na celu ochronę drzew i dobro człowieka. Monitoring powinien opierać się o metody oceny ryzyka, a nie tylko ocenę statyki drzew. Aby możliwe było prowadzenie stałej kontroli drzew i porównywanie uzyskanych wyników badań, wykorzystana metoda powinna zawierać kryteria oceniane za pomocą obiektywnych miar, np. skala ilościowa rozmiaru wad lub wartość procentowa rozległości uszkodzeń. Duże znaczenie ma prowadzenie szkoleń dla administratorów i właścicieli drzew, a także prowadzenie statystyk wypadków powodowanych przez wiatrołomy i wykroty. To pozwoli na określenie faktycznego rozmiaru zagrożenia i zwiększy wiedzę o problemie. Może przyczynić się także do obniżenia kosztów oraz do popularyzacji ubezpieczeń od nieszczęśliwych wypadków, a przez to do zwiększenia poczucia bezpieczeństwa społecznego. Literatura Alaska Forest Health, 2000. Hazard tree management in Alaska, Juneau, AK: USDA Forest Service. Albers, J., Pokorny, J.D., Johnson, G.R., 2003. How to detect and assess hazardous defects in trees. W: Pokorny, J.D., red. Urban tree risk management, St. Paul, MN: USDA Forest Service, s. 41–107. Borowski, J., Latocha, P., 2006. Dobór drzew i krzewów do warunków przyulicznych Warszawy i miast centralnej Polski. Rocznik Dendrologiczny, 54, s. 83–94. Ellison, M.J., 2005. Quantified tree risk assessment in management of amenity trees. Journal of Arboriculture, 31(2), s. 57–65. Gilman, E., 2002. An illustrated guide to pruning, Albany, NY: Delmar Publishers. ISA, 1995. Recognizing tree hazards, Champaign, IL: International Society of Arboriculture. Johnson, G.R., 1999. Protecting trees from construction damage: a homeowner’s guide, Regents of the University of MacKenzie, M., Dunlap, T., Spears, B., O’Brien, J., 2003. Correction of hazardous defects in trees. W: Pokorny, J.D., red. Urban tree risk management, St. Paul, MN: USDA Forest Service, s. 143–153. Minnesota DNR, 2003. Defective trees: risk assessment guidelines, Minnesota Department of Natural Resources. Pokorny, J.D., red., 2003. Urban tree risk management: a community guide to program design and implementation, St. Paul, MN: USDA Forest Service. Rosłon-Szeryńska, E. 2006. Opracowanie metody oceny zagrożenia powodowanego przez drzewa o osłabionej statyce, praca doktorska, Warszawa: SGGW. Rosłon-Szeryńska, E., 2012. Ocena zagrożenia bezpieczeństwa ludzi i mienia powodowanego przez drzewa o osłabionej statyce. Uprawa i Ochrona Drzew, 27. Siewniak, M., 2009. Cięcie drzew, krzewów i pnączy. Przewodnik dla arborysty. Łódź: Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony i Uprawy Drzew. Minnesota. Symon, E., 2005. Wypadki drogowe w Polsce w 2004 roku, Edinburgh: Forestry Commission. Wessolly, L., 1998. Zur SIA-Methode. Baum-Zeitung, 3, s. 131. Lonsdale, D., 2000. Hazards from trees a general guide, Louv, R., 2005. Last child in the Woods: saving our children from Warszawa: Komenda Główna Policji. Nature–Deficit Disorder, Chapel Hill: Algonquin Books. Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 | 63 64 | Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 Krok 2 Krok 1 Etapy Czy można poprawić statykę drzewa? Co można zrobić, by ograniczyć ryzyko upadku drzewa? Cechy potęgujące zagrożenie: Co oceniać? Cechy warunkujące zagrożenie: Jakie jest prawdopodobieństwo upadku drzewa? Parametry oceny ryzyka Złamie w odziomku? Rozkład drewna lub uszkodzenie w odziomku; słabo zbieżysty pień, wielopniowość, rany i pęknięcia Asymetria korony Można zwiększyć przestrzeń korzenienia się Można zastosować podpory Współczynnik smukłości; wysokość drzewa; opór korony Czynniki stresowe siedliska (zagęszczenie podłoża), cechy gatunku Wywróci? Rozkład, obumieranie lub uszkodzenie korzeni; pochylenie drzewa Złamie w koronie? Wadliwe rozwidlenia, konkurencyjne przewodniki, pęknięcia, objawy rozkładu i ubytki Wysokość drzewa, opór stawiany przez koronę, czynniki stresowe siedliska a cechy gatunku Złamie w rozwidleniu? Wadliwe rozwidlenia, konkurencyjne przewodniki, pęknięcia, objawy rozkładu i ubytki Można zastosować Można zastosować Można przeprowadzić wzmocnienia mechaniczne wzmocnienia mechaniczne korektę sylwetki Czynniki stresowe siedliska (ekspozycja wiatrowa), cechy drzew (np. kruchość drewna, łamliwość konarów) Współczynnik smukłości, wysokość drzewa Złamie w obrębie pnia? Rozkład drewna, ubytki lub uszkodzenie pnia, deformacje, pęknięcia i rany Rozpatrywanie wariantów możliwych zdarzeń. Czy drzewo się: Rysunek 14. Sposób oceny statyki drzewa z uwzględnieniem bezpieczeństwa Ochrona drzew w mieście a postrzegane zagrożenie bezpieczeństwa Krok 3 Krok 4 Krok 5 KROK 6 KROK 7 Średnica nasady konaru w rozwidleniu (cm) Średnica gałęzi/wierzchołka w osłabionym miejscu Przesunąć ławkę, obiekt małej architektury Wprowadzić znaki ostrzegawcze Określić poziom ryzyka Podjąć decyzję o dalszym postępowaniu z drzewem (zabiegi pielęgnacyjne, poprawa statyki, kontrola drzew w zakresie i częstotliwości adekwatnej do rozmiaru ryzyka, reorganizacja przestrzeni wokół drzewa lub w ostateczności usunięcie i zastąpienie nowym drzewem) Wykonać zadanie zgodnie z określonym planem Obsadzić przestrzeń wokół drzewa krzewami Jak postąpić z drzewem? Obserwować drzewo Ocena prawdopodobieństwa określonego zdarzenia (czy drzewo się złamie, czy wywróci?) Oszacowanie ryzyka wypadku i ciężkości skutków Analiza możliwości zapobieżenia wypadkowi lub ograniczenia ryzyka wypadku Wygrodzić teren, przesunąć ścieżkę Pierśnica pnia (cm) Ocena ekspozycji na zagrożenie wykorzystuje wskaźniki opracowane przez ISA Pole rażenia drzewa: 1 ½ wysokości drzewa lub 1 ½ długości konaru grożącego złamaniem Średnica pnia u nasady (cm) Jakie są wyniki oceny ryzyka po uwzględnieniu możliwości jego minimalizacji? Co można zrobić, by poprawić bezpieczeństwo w otoczeniu drzewa? Jaka jest ekspozycja na zagrożenie? Jaka jest ciężkość skutków zdarzenia? Edyta Rosłon-Szeryńska Zrównoważony Rozwój — Zastosowania nr 4, 2013 | 65
