Untitled - Biblioteka Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku

Transkrypt

Rada Programowa Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski, Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (Przewodniczący), Grażyna Klamecka‐Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki, Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki Publikację przygotowano w ramach tematu badawczego „UWARUNKOWANIA I MECHANIZMY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU” w Katedrze Gospodarowania Środowiskiem i Turystyki Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku Wydanie dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego recenzent: prof. dr hab. Leszek Kupiec
Copyright © by:
Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Białystok 2009
ISBN 978-83-61247-04-3 redaktor: Janina Demianowicz
tłumacz: Małgorzata Konopko
korektor: Zespół
projekt i skład: Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress
tel./fax: (085) 742 11 03; tel. 601 311 838; e-mail: [email protected]
okładka: wykorzystano grafikę Dietmar Haupfl 123rf.com
druk: SOWA druk na życzenie
www.sowadruk.pl
wydawca: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku ul. Choroszczańska 31, 15‐732 Białystok tel./fax (085) 652 09 25, e‐mail: [email protected] www.wse.edu.pl Wyd. I, nakład 300 egz.
SPIS TREŚCI WSTĘP – Bazyli Poskrobko .................................................................................................................. 11
Rozdział 1 Zrównoważony rozwój a polityka państwa 1.1. ANNA CHMIELAK
W poszukiwaniu kryterium polityki państwa ................................................................. 16
1.2. BARTOSZ RAKOCZY
Zasada zrównoważonego rozwoju w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ... 29
1.3. JÓZEFA FAMIELEC
Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa
i funkcjonowanie przedsiębiorstw ....................................................................................... 36
1.4. FRANCISZEK PIONTEK, BARBARA PIONTEK
Przyczynek do dyskusji na temat zrównoważonego rozwoju
w polityce władzy publicznej .................................................................................................. 49
Rozdział 2 Idea zrównoważonego rozwoju w wybranych dziedzinach polityki państwa 2.1. WOJCIECH KOSIEDOWSKI
Dysproporcje rozwojowe na wschodnim pograniczu Unii Europejskiej ............ 64
2.2. AGNIESZKA SAŁEK‐IMIŃSKA
Zrównoważony rozwój jako element wspólnej polityki morskiej
Unii Europejskiej .......................................................................................................................... 76
2.3. JAN POLSKI
Problemy kształtowania ładu przestrzennego
w świetle idei zrównoważonego rozwoju ......................................................................... 83
2.4. MARTIN BECHMANN, GOTTHARD BECHMANN
Kształtowanie społeczeństwa wiedzy ................................................................................ 94
2.5. AGNIESZKA LOREK
Problem wykluczenia cyfrowego i technologicznego
w polityce zrównoważonego rozwoju ............................................................................. 108
2.6. WOJCIECH STYPUŁKOWSKI
Statystyka publiczna zrównoważonego rozwoju w gospodarce
opartej na wiedzy ...................................................................................................................... 118
5
Rozdział 3 Teoretyczne i praktycze aspekty polityki zrównoważonego rozwoju Republiki Białoruś 3.1. OKSANA V. MOROZOVA
Koncepcje zrównoważonego rozwoju w teorii ekonomii .......................................
3.2. TCHON Li
Zrównoważony rozwój w Republice Białoruś .............................................................
3.3. VALENTINA V. RABTSEVICZ
Problemy zrównoważonego rozwoju małych i średnich miast
w Republice Białoruś ...............................................................................................................
3.4. PYOTR G. NIKITENKO, SERGEI J. SOLODOVNIKOV
Koncepcja innowacyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego
Republiki Białoruś ....................................................................................................................
3.5. SERGEI J. SOLODOVNIKOV
Rola kapitału społecznego w warunkach innowacyjnego rozwoju
społeczno-gospodarczego .....................................................................................................
128
138
144
148
155
Rozdział 4 Idea zrównoważonego rozwoju w polityce energetycznej Unii Europejskiej i Polski 4.1. HENRYK MANTEUFFEL SZOEGE, MARCIN BUKOWSKI
Europejska polityka energetyczna z perspektywy ekonomii środowiska .......
4.2. ANDRZEJ GRACZYK
Zrównoważony rozwój w polskiej energetyce na tle regulacji
Unii Europejskiej .......................................................................................................................
4.3. HANS CHRISTOPH BINSWANGER
Zarys koncepcji zrównoważonej gospodarki zasobami energetycznymi ........
4.4. MAŁGORZATA BURCHARD‐DZIUBIŃSKA
Wpływ polityki klimatycznej Unii Europejskiej na funkcjonowanie
polutogennych sektorów polskiej gospodarki .............................................................
4.5. GRAŻYNA BORYS
Gwarancja pochodzenia energii elektrycznej jako instrument
europejskiej polityki energetycznej ..................................................................................
160
187
202
208
218
Rozdział 5 Implementacja idei zrównoważonego rozwoju w energetyce 5.1. HELENA RUSAK
Wskaźniki charakteryzujące lokalne systemy energetyczne
w świetle wymagań zrównoważonego rozwoju ......................................................... 232
5.2. ALINA KOWALCZYK‐JUŚKO, BOGDAN KOŚCIK, KAJETAN KOŚCIK
Polityka w zakresie odnawialnych źródeł energii jako determinanta
zmian w polskim rolnictwie ................................................................................................. 246
6
5.3. JERZY WINIARSKI
Wykorzystanie biopaliw a polityka zrównoważonego rozwoju ..........................
5.4. BARTOSZ BARTNICZAK
Dopuszczalność udzielania pomocy publicznej na produkcję biopaliw
w przepisach Unii Europejskiej ..........................................................................................
5.5. MAGDALENA LIGUS
Ocena efektywności inwestycji wytwarzania energii elektrycznej
z oleju rzepakowego ................................................................................................................
5.6. WANDA NAGÓRNY
Znaczenie energetyki jądrowej w gospodarce opartej na wiedzy
we Francji .....................................................................................................................................
257
263
272
280
Bibliografia .............................................................................................................................................. 292
7
CONTENTS INTRODUCTION – Bazyli Poskrobko ............................................................................................... 13
Chapter 1 Sustainable Development versus State Policy 1.1. ANNA CHMIELAK
In search for the criterion of state policy .......................................................................... 16
1.2. BARTOSZ RAKOCZY
Sustainable development principle in the Constitution
of the Republic of Poland .......................................................................................................... 29
1.3. JÓZEFA FAMIELEC
Impact of sustainable development idea on the state policy
and on the functioning of companies .................................................................................. 36
1.4. FRANCISZEK PIONTEK, BARBARA PIONTEK
Contribution to the discussion on sustainable development
in the policy of public authority ............................................................................................. 49
Chapter 2 Sustainable Development Idea in Selected Domains of State Policy 2.1. WOJCIECH KOSIEDOWSKI
Development disproportions in the Eastern border of the European Union .... 64
2.2. AGNIESZKA SAŁEK‐IMIŃSKA
Sustainable development as an element of common sea policy
of the European Union ............................................................................................................... 76
2.3. JAN POLSKI
The problems of shaping spatial order in the light of the idea
of sustainable development ..................................................................................................... 83
2.4. MARTIN BECHMANN, GOTTHARD BECHMANN
Shaping of knowledge society ................................................................................................ 94
2.5. AGNIESZKA LOREK
The problem of digital and technological exclusion
in sustainable development policy .................................................................................... 108
2.6. WOJCIECH STYPUŁKOWSKI
Public statistics of sustainable development
in knowledge-based economy ............................................................................................. 118
8
Chapter 3 Theoretical and Practical Aspects of Sustainable Development Policy of the Republic of Belarus 3.1. OKSANA V. MOROZOVA
The concept of sustainable development in theory of economics .......................
3.2. TCHON LI
Sustainable development in The Republic of Belarus ...............................................
3.3. VALENTINA V. RABTSEVICZ
Sustainable development problems encountered by small
and medium towns in the Republic of Belarus ............................................................
3.4. PYOTR G. NIKITENKO, SERGEI J. SOLODOVNIKOV
The concept of innovative socio-economic development
of the Republic of Belarus ......................................................................................................
3.5. SERGEI J. SOLODOVNIKOV
The role of social capital in the conditions of innovative
socio-economic development ..............................................................................................
128
138
144
148
155
Chapter 4 Sustainable Development Idea in Power Industry Policy of the European Union and Poland 4.1. HENRYK MANTEUFFEL SZOEGE, MARCIN BUKOWSKI
European power industry policy from the perspective
of environmental economics ................................................................................................. 160
4.2. ANDRZEJ GRACZYK
Sustainable development of power industry in Poland in the light
of the European Union regulations ................................................................................... 187
4.3. HANS CHRISTOPH BINSWANGER
Sustainable development of power industry in Poland in the light
of the European Union regulations ................................................................................... 202
4.4. MAŁGORZATA BURCHARD‐DZIUBIŃSKA
Impact of climate policy of the European Union on the functioning
of pollution-generating economic sectors in Poland ................................................. 208
4.5. GRAŻYNA BORYS
Guarantees of electrical energy source as an instrument
of European energetic policy ................................................................................................ 218
9
Chapter 5 Implementation of Sustainable Development Idea in Power Industry 5.1. HELENA RUSAK
Indicators describing local energetic systems in the light
of sustainable development requirements .................................................................... 232
5.2. ALINA KOWALCZYK‐JUŚKO, BOGDAN KOŚCIK, KAJETAN KOŚCIK
The policy of renewable sources of energy as conditioning
of changes in Polish agriculture ........................................................................................... 246
5.3. JERZY WINIARSKI
Using biofuels versus sustainable development policy ............................................ 257
5.4. BARTOSZ BARTNICZAK
Acceptability of providing public aid for production of biofuels
in the European Union regulations ................................................................................... 263
5.5. MAGDALENA LIGUS
Assessment of effectiveness of the investment involving production
of electrity using colza oil ...................................................................................................... 272
5.6. WANDA NAGÓRNY
Importance of nuclear power industry in knowledge-based
economy in France .................................................................................................................... 280
Literature ................................................................................................................................................. 292
WSTĘP Idea zrównoważonego rozwoju już od dwudziestu lat kształtuje politykę organizacji międzynarodowych, państw, regionów i mniejszych jednostek terytorialnych.
Wywiera coraz większy wpływ na funkcjonowanie jednostek gospodarczych. Tak
szeroki zakres jej oddziaływania powoduje z jednej strony konieczność mniej lub
bardziej istotnej modyfikacji założeń stosownie do specyfiki podmiotu, z drugiej
strony pojawia się ogromne bogactwo doświadczeń, które przeanalizowane i uogólnione wzbogacają tę koncepcję, konkretyzując jej cele, zasady i mierniki.
Monografia zawiera zbiór opracowań o charakterze teoretycznym, aplikacyjnym
oraz studiów przypadków odnoszących się do polityki zrównoważonego rozwoju.
Różnorodność podejmowanych problemów spowodowała, że treść publikacji podzielono na pięć rozdziałów, kierując się zasadą: od ogółu do szczegółu.
W pierwszym rozdziale zamieszczono opracowania poświęcone roli państwa we
wdrażaniu idei zrównoważonego rozwoju. Autorzy dowodzą, że konieczne jest poszukiwanie nowego kryterium polityki państwa. Światowy kryzys finansowy 2008
roku wskazuje, że idea ta powinna objąć także sferę finansów. W rozdziale przedstawiono dwa różne poglądy na temat ciągle nierozwiązanego problemu jednolitej interpretacji zapisu o zrównoważonym rozwoju w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
W drugim rozdziale przedstawiono opracowania poświęcone wdrażaniu idei
zrównoważonego rozwoju w wybranych dziedzinach polityki państwa polskiego:
w polityce regionalnej, przestrzennej, informatyzacji i statystyki publicznej. Szwajcarski uczony H.Ch. Binswanger pisze o nowym podejściu do polityki energetycznej,
zaś autorzy niemieccy opisują model wdrażania gospodarki opartej na wiedzy.
W polskiej literaturze poświęconej idei zrównoważonego rozwoju bardzo mało
jest opracowań dotyczących krajów byłego Związku Radzieckiego. W niniejszej monografii istotną wartość posiada treść trzeciego rozdziału, w którym omówiono teoretyczne i praktyczne aspekty polityki zrównoważonego rozwoju Republiki Białoruś.
Uczeni z Uniwersytetów w Grodnie i Homlu przedstawiają sposób rozumienia koncepcji zrównoważonego rozwoju przez białoruskich ekonomistów oraz opisują jej
aplikacyjne przejawy w polityce państwa. Uczeni z Instytutu Ekonomii Białoruskiej
Akademii Nauk w Mińsku przedstawiają autorską koncepcję innowacyjnego rozwoju
społeczno-gospodarczego Republiki Białoruś. Jest ona zbliżona do lansowanej w Polsce koncepcji gospodarki opartej na wiedzy.
Największym problemem zachowania równowagi w makrosystemie społeczeństwo-gospodarka-środowisko jest energetyka. Ogólne analizy polityki energetycznej
oraz wybrane instrumenty jej realizacji w Unii Europejskiej i Polsce są przedmiotem
rozważań autorów artykułów zamieszczonych w czwartym rozdziale. Ten sam problem jest rozpatrywany także w piątym rozdziale. Zamieszczone rozważania należą
do drugiego członu przywołanej zasady, czyli szczegółu. Autorzy przedstawiają problemy lokalne lub opisują konkretne studia przypadków.
11
Książka jest adresowana do szerokiego grona czytelników, a szczególnie wykładowców akademickich, doktorantów, studentów i słuchaczy studiów podyplomowych. Po pracę te powinni także sięgnąć praktycy – prawodawcy, menedżerowie,
pracownicy administracji rządowej i samorządowej. Każdy czytelnik znajdzie w niej
najnowsze informacje na przedstawione tematy.
Białystok, maj 2009 rok
Bazyli Poskrobko INTRODUCTION Sustainable development idea has for as many as twenty years shaped the policy
of international organizations, countries, regions and also smaller territorial entities.
It has increasing impact on the functioning of economic entities. Such wide range of
its functioning on the one hand leads to the necessity of more or less radical modification of assumptions, suitably with the specific character of the entity, and on the other
hand there is observed great abundance of experiences which, having been analyzed
and generalized, enrich this concept and make its principles and measurements more
specific.
The monograph includes a number of elaborations of theoretical, appliqué character as well as case studies referring to sustainable development policy. Diversity of
analyzed problems has contributed to the fact that this publication is divided into five
chapters, in accordance with the well-known principle ‘From more general to more
specific issues’.
The first chapter includes papers devoted to the role of state in implementation
of sustainable development idea. The authors claim that it is necessary to seek a new
criterion of state policy. Global financial crisis of 2008 indicates that this idea needs
to be applicable also to the financial sphere. The chapter presents two various views
on the still unsolved problem of uniform interpretation of the bequest in the Constitution of the Republic of Poland concerning sustainable development.
The second chapter presents elaborations devoted to implementation of sustainable development in the selected domains of state policy in Poland: in regional
and spatial policy and in the policies of information progress and public statistics.
Swiss scientist H. Ch. Binswanger writes about a new approach to power-related policy, whereas German authors describe the model of implementing the knowledgebased economy.
Polish literature devoted to sustainable development idea comprises only few
elaborations concerning the former Soviet Union countries. In this monograph of high
value is its third chapter where both theoretical and practical aspects of sustainable
development policy of the Republic of Belarus were analyzed. Scientists representing
Universities of Hrodna and Homel present the way the concept of sustainable development is perceived by Belarusian economists and describe its appliqué symptoms in
state policy. Scientists from the Institute of Economics of Belarusian Academy of Sciences in Minsk present author’s concept of innovative socio-economic development
of the Republic of Belarus. It is similar to the concept of knowledge-based economy,
which is popularized in Poland.
In the macrosystem society-economy-environment the largest problem is related with power industry. General analyses of power industry policy and selected
instruments of its realization within the European Union and in Poland constitute
subjects of reflections for the authors of articles published in its fourth chapter.
The same problem is considered also in its fifth chapter. The reflections presented
13
here constitute the second part of the aforementioned principle, i.e. more specific
issues. The authors present local problems or describe specific case studies.
This monograph is addressed at a large group of readers, and especially to university lecturers, candidates for doctor’s degree, students of postgraduate degrees.
Moreover, this publication will be useful for practitioners, i.e. legislators, managers
and employees of both governmental and self-governmental administration. Every
reader can find here the most up-to-date data concerning the issues presented here.
Białystok, May 2009
Bazyli Poskrobko ROZDZIAŁ I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ A POLITYKA PAŃSTWA SUSTAINABLE DEVELOPMENT VERSUS STATE POLICY ANNA CHMIELAK dr hab. Anna Chmielak, prof. UwB – Uniwersytet w Białymstoku 1•1
Abstract
W POSZUKIWANIU KRYTERIUM POLITYKI PAŃSTWA
IN SEARCH FOR THE CRITERION OF STATE POLICY
The process of creating economic policy is characterized by a series of imperfections and mis‐
takes having both substantial and methodological character. Its realization leads to intensifica‐
tion of inconsistencies and conflicts having economic, social and political basis. This hampers the process of development, improvement of economic efficiency and obtainment of social acceptance for the observed changes. The areas and manifestations of Polish economic policy and of the way public administration organs function are extensive and difficult to accept. The starting point in the process of constructing a powerful state and high quality of its institution is trust in the systems of values and expectations of society which are appropriately correlated with a long‐term vision of civilization development and reinforcement of state development potential. Opracowania zawierające rozważania typu „jak jest” są zasadne wówczas, gdy
społeczeństwo jest zadowolone, sprawy kraju zmierzają w dobrym kierunku, nie
ujawniają się poważne napięcia, sprzeczności i konflikty społeczne i gospodarcze.
W sytuacji, gdy pogarsza się ocena jakości życia, wzrost gospodarczy jest niestabilny,
a jego efekty nie są dzielone w sposób satysfakcjonujący społeczeństwo, pojawia się
silna presja na opracowania o charakterze: „jak być powinno, co zrobić, by było lepiej”. Aktualnie w Polsce istnieje wyraźne zapotrzebowanie na ten drugi typ opracowań badawczych i naukowych.
1. PRZEJAWY I PRZYCZYNY NISKIEJ SPOŁECZNEJ OCENY PAŃSTWA I POLITYKI GOSPODARCZEJ W Polsce utrwala się zastój w dziedzinie edukacji, opieki społecznej, badań naukowych, służby zdrowia, budownictwa mieszkaniowego, kolejnictwa, transportu, co
znacząco oddziałuje na obniżanie jakości życia1. Obecna sytuacja braku akceptacji dla
Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Wyd. PTE, Warszawa
2004.
1
16
całej klasy politycznej i administracji ma kilka istotnych przyczyn: politycy i administracja zawłaszczyli państwo, nastąpiło zdeprecjonowanie podstawowych wartości,
poprzez niewłaściwe mechanizmy naboru pozbawiono administrację kontekstu kulturowego.2 Jednym ze źródeł chaosu normatywnego jest rozbieżność między upowszechniającymi się wartościami konsumpcyjnymi a ograniczeniami i społecznym
zróżnicowaniem dostępnych sposobów ich uzyskania. Jest to szczególnie silne wówczas, gdy ograniczona dostępność dotyczy dóbr i usług podstawowych z punktu widzenia normalnego funkcjonowania społeczeństwa na określonym poziomie rozwoju
cywilizacyjnego.
Cechami współczesnego polskiego ładu społeczno-gospodarczego są także: masowe i trwałe bezrobocie, względnie duży i powiększający się zakres ubóstwa, wysokie i rosnące nierówności dochodowe i majątkowe, zaniedbanie budownictwa mieszkaniowego, ubożenie i marginalizacja rolnictwa, zagrożenie funkcjonowania państwa
opiekuńczego.3 Pominięto tu cechy ładu prawno-instytucjonalnego, który określa reguły prowadzenia działalności gospodarczej i podejmowania decyzji alokacyjnych.
Nie wspomina się też o regulacjach kształtujących silną, uczciwą konkurencję i podtrzymujących ład rynkowy oraz poczucie sprawiedliwości społecznej. Na przykład E.
Mączyńska przyjmuje, że polityce gospodarczej brakuje orientacji na kształtowanie
ładu konkurencyjnego4.
Większość Polaków (93%) jest przekonana o występowaniu nierównych szans
wzbogacenia się, które dostępne są nielicznym5. Co więcej, bogaceniu się nie służy
pracowitość, talent, zdolności, ale lekceważenie i omijanie prawa, stanowczość i bezwzględna postawa wobec innych. Na przykład w 2004 roku poniżej minimum egzystencji żyło 40% osób w rodzinach z czworgiem dzieci i około 20% w rodzinach
z trojgiem dzieci. Dziecko z rodziny chłopskiej, w której rodzice mają podstawowe
wykształcenie ma 114 razy mniejsze szanse na ukończenie studiów niż dziecko z rodziny miejskiej, którego rodzice ukończyli studia. Nikłe uwzględnianie w procesie
transformacji w Polsce kontekstu społecznego i kulturowego przez elity polityczne
wpłynęło na niezadowolenie ogółu społeczeństwa (ponad 70%) z funkcjonowania
demokracji. Technokratyzm nowych elit w sferze polityki doprowadził do utrwalenia
się partykularnych interesów branżowych i grupowych elit władzy, korupcji w obrębie reguł i zasad działań społecznych i instytucji formalnych6.
Około 1/3 grupy objętej badaniem (66 000) uważa, że przywódcy gospodarczy
są nieuczciwi, postępują nieetycznie, ustępują dopiero pod presją społeczną, są pazerni na władzę. Społeczeństwo oczekuje od nich przede wszystkim działań na rzecz
wzrostu gospodarczego, zmniejszenia rozpiętości między bogatymi i biednymi, likwi-
Ibidem.
Por. Nierówni i równiejsi. Sprawiedliwość dystrybucyjna czasu transformacji w Polsce, red.
T. Kowalik, Wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 2002, s. 53-55.
4 Rozwój – godność człowieka – gospodarowanie – poszanowanie przyrody. Księga pamiątkowa
prof. F. Piontka, PWE, Warszawa 2007, s. 313.
5 Wyniki badań pochodzą z opracowania: Równi i równiejsi. Zwycięzcy i przegrani. Dynamika zróżnicowań społecznych w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, red. E. Kurczyńska-McCusky,
M.S. Szczepański, Z. Zagała, Wyd. WSZiNS w Tychach i AT-H w Bielsku Białej, Tychy – BielskoBiała 2006.
6 Ibidem.
2
3
17
dacji biedy i ubóstwa, zapobiegania konfliktom, atakom terrorystycznym i zachowania jakości środowiska.7
Nie mniej poważnie brzmią negatywne oceny polityki państwa i funkcjonowania
administracji państwowej. Do głównych niesprawności aparatu zarządzania publicznego w Polsce po 1989 roku, między innymi, zalicza się:
•
obciążenie gigantomanią, korupcją i arogancją władzy;
•
nieprofesjonalne, niesprawne wszystkie reformy AWS i UW;
•
nierealizowanie zasady pomocniczości i decentralizacji;
•
niedobór w zakresie dostrzegania problemu sprawiedliwości społecznej;
•
brak precyzji w kalkulacji kosztów i celów publicznych, zysków i strat;
•
nieprzejrzyste, trudno dostępne, pozbawione kontroli dane statystyczne.8
Zarządzanie publiczne w takiej sytuacji wymaga odpolitycznienia we wszystkich
przekrojach strukturalnych i na wszystkich szczeblach decyzyjnych. Konieczne zmiany mają charakter zasadniczy, więc wymagają jednolitej większości parlamentarnej.
Taka większość w obecnej strukturze parlamentarno-gabinetowej raczej nie jest
możliwa do osiągnięcia. Możliwość racjonalnego, sprawnego rozwiązania mikroproblemów i makroproblemów jest ponadto ograniczona w Polsce ideowym dogmatem
i partykularnym interesem.9
W wyniku transformacji w Polsce ukształtowało się „miękkie państwo”, o niskiej
skuteczności działania administracji, niskiej kulturze prawnej swego aparatu oraz
silnie skorumpowane.10 „Miękkie państwo” III RP cechuje:
•
niski stopień skuteczności i efektywności działania aparatu państwowego
i trwała niemożność rozwiązania szczególnie trudnych problemów, w tym bezpieczeństwa egzystencjalnego znacznej liczby Polaków;
•
niski stopień praworządności i służebności publicznej władzy państwowej
i anarchia w poszczególnych korpusach aparatu państwa;
•
wysoki stopień korupcji finansowej i politycznej aparatu państwowego;
•
kryminogenność osób aparatu państwa.
Towarzyszy temu wzrastająca liczebność aparatu biurokratycznego państwa.
„Miękkie państwo” wyłoniło się w ramach paradygmatu doktryny neoliberalnej, wyrosłej na nieskuteczności keynesowskich instrumentów polityki ekonomicznej. Źródłem jej ekspansji stały się głównie międzynarodowe instytucje finansowe, w tym
Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Bank Światowy (BŚ). Kluczowe zalecenia porozumienia waszyngtońskiego: maksymalna liberalizacja, deregulacja rynków,
prywatyzacja majątku państwowego oraz zwalczanie inflacji wyłącznie przez ograniczanie emisji pieniądza stały się strategią ustrojową Polski. Z takiej polityki korzystają silne podmioty gospodarki światowej, a trudno jest zaliczyć do nich Polskę i przedsiębiorstwa krajowe.
W tej dość złożonej sytuacji w Polsce ukształtowały się silne i trwałe układy resortowo-korporacyjne. Takie struktury, dominujące w sektorze własności państwowej, dążą do utrzymania i poszerzenia swych domen, wykorzystują presję społeczną
Wyniki są zamieszczone w opracowaniu: Rozwój – godność człowieka..., op.cit., s. 250-252.
W. Kieżun, Podniesienie sprawności państwa polskiego – założenia i kierunki na przyszłość,
„Przyszłość. Świat. Europa. Polska” 2006, nr 2 (14), s. 28-29.
9 Ibidem, s. 32.
10 W. Błasiak, Państwo miękkie czy twarde?, „Przyszłość, Świat...”, op.cit., s. 39.
7
8
18
i polityczne naciski, sprzyjają partyjnej penetracji administracji publicznej i zawłaszczaniu państwa przez partyjno-administracyjno-biznesowe koterie, które rozmiękczają finanse publiczne, łamią dyscyplinę budżetową i utrwalają korupcję. Stanowi to
główny mechanizm kształtowania się „miękkiego państwa”.11 Przejawami funkcjonowania układów resortowo-branżowych jest regulowanie dostępu do wykonywania
określonych zawodów, reglamentacja określonych rynków i ustanawianie dla nich
specyficznych rozwiązań regulacyjnych, w tym podatkowych, wyodrębnienie w budżecie państwa puli środków przypisanych danemu resortowi na utrzymanie struktur, a nie na wykonywanie zadań publicznych.12 Jest to sytuacja, która nie ma szans na
uzyskanie akceptacji społecznej czy stymulowanie rozwoju i produktywności.
Dokonał się istotny podział społeczeństwa, prowadzący do wyodrębnienia się
wpływowych elit (politycznych, intelektualnych, biznesowych). Elity i większość społeczeństwa wyznają odmienne systemy wartości. Funkcjonujący wśród Polaków system wartości w sferze życia społecznego i gospodarczego jest wypadkową nauki Kościoła, myśli humanistycznej i wątków ideologii marksistowskiej. Odwołują się one do
godności jednostki, jej gospodarczej podmiotowości i obowiązku państwa w sferze
cywilizowania mechanizmów rynku. Większość polityków, intelektualistów, urzędników nie rozumie mechanizmów rynkowych i jest przekonana o potrzebie daleko idącej ingerencji państwa.13 Zróżnicowanie systemów wartości nie przeszkadza w tym,
by europejska i polska praktyka budowy systemu gospodarczego opierała się na
przewodniej roli instytucji państwowych, które kształtują właściwe otoczenie działalności gospodarczej, zastępują podmioty w podejmowaniu decyzji, określają ważność poszczególnych sfer życia, aktywności i konsumpcji społeczeństwa.
Wiele teorii wskazuje, że politycy pochodzący z demokratycznych wyborów nie
służą interesowi publicznemu, ale dążą do realizacji własnych celów i interesów wybranych grup nacisku, co prowadzi do wypaczania idei polityki gospodarczej. Prospołeczne zachowania rządu mogą wymusić instytucje i mechanizmy ograniczające polityków, ich własne dążenia. Działania grup nacisku nie przyczyniają się do dobrobytu
społecznego, a regulacje zwykle służą interesom określonych grup producentów,
a nie konsumentów.14 Główne mankamenty demokracji parlamentarnej to produkowanie przez nią deficytu prawomocności wynikającego z niedoskonałego przekładania opinii wyborców na decyzje podejmowane przez administrację publiczną. Pociąga
to za sobą deficyt zaufania do elity politycznej i malejący udział w wyborach.15 W takiej sytuacji ważne dla społeczeństwa obszary życia nie są sygnalizowane i uwzględniane na etapie kształtowania polityki rozwoju.
Takie stanowisko formułuje długoletni polityk i pracownik naukowy. Zob. J. Hausner, Pętle rozwoju. O polityce gospodarczej lat 20012005, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007,
s. 62-63.
12 Ibidem.
13 Takie stanowisko, nawet jeśli na pierwszy rzut oka jest szokujące, zawiera sporo cennych
informacji. Zob. System wartości i norm społecznych podstawą rozwoju Polski, Wyd. Polskie Forum „Wartości i Rozwój”, Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2005.
14 Por. Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, t. 2, Wyd. Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń 2006.
15 Szeroko analizuje ten problem J. Gardawski. Por. J. Gardawski, Deficyt zaufania społecznego a zrównoważony wzrost gospodarczy, w: Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego, red. G.W.
Kołodko, Wyd. WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2004, s. 85-96.
11
19
Ponadto, co jest nie mniej ważne, współczesna polityka boryka się z wieloma
trudnościami, nie ma akceptowanej bazy teoretycznej, bo krytykuje się podejście monetarystów, podażowe i popytowe Keynesa. W rezultacie dominuje w niej ujęcie
pragmatyczne, skierowane na rozwiązywanie bieżących problemów. Nie utrwala się
orientacja na formułowanie i podejmowanie celów strategicznych, społecznych. Jest
to ogromna słabość polityki, a jednocześnie przesłanka poddawania w wątpliwość jej
sensu (można przyjąć, że nie tyle istotny jest zakres ingerencji państwa w procesy
gospodarcze i społeczne, co jej jakość). Na współczesnym etapie globalizacji systemowi kapitalistycznemu brakuje światowych mechanizmów autoregulacji, koordynacji polityki, systemu rozwiązywania konfliktu interesów i uzgadniania konsensusu co
do celów rozwojowych. Polityce przypisuje się też odpowiedzialność za nikłe osiągnięcia rozwojowe wielu krajów16. Nieodpowiednia polityka „bierze się” często
z prób osiągania celów społecznych albo presji silnych grup interesu, co doprowadza
do głębokiego zniekształcenia funkcjonowania rynków, zarówno czynników produkcji, jak i dóbr oraz usług. Jej efekty godzą w interesy społeczne, wpływają negatywnie
na realizację poprawy produktywności czynników. Ograniczenie skali aktywności
państwa w warunkach demokracji wymaga silnego i cieszącego się autorytetem
przywództwa politycznego. Polityka musi być nastawiona na realizowanie oczekiwań
konsumentów jako jednolitej grupy interesu, ponieważ głównym celem działalności
gospodarczej pozostaje konsumpcja.
2. WYJŚCIOWE CECHY SILNEGO PAŃSTWA I DOBREJ POLITYKI Współcześnie mamy do czynienia ze względnie uproszczonym ujmowaniem
podstawowych paradygmatów ekonomii: maksymalizacji bogactwa jako siły napędowej rozwoju, racjonalności jako podstawy podejmowania decyzji oraz rynku jako
mechanizmu zapewniania efektywności.17 Dla rozwoju gospodarczego konieczna jest
wolność gospodarcza i silne państwo rozumiane jako funkcjonalność oraz użyteczność publiczna i gospodarcza. Państwo musi być silne i sprawne siłą swoich instytucji
niezbędnych do budowy i stabilizacji gospodarki rynkowej. Jest ono potrzebne do
wychwytywania preferencji społecznych, formułowania celów rozwoju, osiągania
konsensusu społecznego w sytuacji zawsze istniejącej rozbieżności wartości i interesów, ponieważ efektywność państwa wyraża się w dostarczaniu społeczeństwu masy
dóbr i usług publicznych o określonej jakości, niezbędnych do funkcjonowania i rozwoju. Jednakże wysoka jakość instytucji państwa jest trudna do osiągania w warunkach niedojrzałości rynku i demokracji, braku społeczeństwa obywatelskiego, silnej
pozycji wybranych grup interesu.
W praktyce rola państwa jest pochodną zakresu jego funkcji, a te różnią się
w przekroju czasowym i przestrzennym, ponieważ znajdują się pod wpływem wielu
czynników o podłożu historycznym, kulturowym, politycznym, ideowym. Nauka w tej
kwestii nie wypracowała jednolitego stanowiska. Na przykład aktywność państwa we
Polityka kształtująca stabilność makro i uczciwą, intensywną konkurencję jest najważniejszą
przesłanką szybkiego wzrostu. W.W. Lewis, Potęga wydajności, Wyd. Fachowe CEDEWU, Warszawa 2005, s. 260. Nawet jeśli takie stanowisko jest zbyt dużym uproszczeniem, to wskazuje
na znaczącą rolę polityki w rozwoju.
17 Por. G.W. Kołodko, Wędrujący świat, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2008.
16
20
współczesnych gospodarkach rynkowych obejmuje tworzenie takiego systemu
prawno-instytucjonalnego, który umożliwia podnoszenie sprawności mechanizmów
rynkowych, prowadzenie polityki makroekonomicznej nastawionej na utrzymanie
równowagi rynkowej i wzrostu gospodarczego, promowanie konkurencyjności
przedsiębiorstw krajowych i aktywność we wspieraniu ich działań na rynku światowym, ochronę grup ekonomicznie najsłabszych za pomocą polityki społecznej i redystrybucji dochodów18. Daje się tu zauważyć pominięcie kwestii realizacji celów strategicznych i orientacji na konsumpcję, przy wskazaniu raczej tradycyjnych obszarów
ingerencji państwa, to jest alokacji i redystrybucji, a nie promowanie wzrostu i produktywności poprzez stabilną, pełną i uczciwą konkurencję. Widać też brak przekonania do roli państwa w tworzeniu warunków równego dostępu do rynku i jednolitych reguł uczestniczenia w nim wszystkich właścicieli czynników produkcji. Przeniesienie ciężaru na sferę alokacji i redystrybucji, jak pokazuje doświadczenie, prowadzi do rozrostu państwa, niskiej jakości jego instytucji i obniżenia zaufania obywateli do realizowanych przezeń celów. Państwo nie powinno dystansować się od zapewnienia stabilnych reguł rynku w sferze dystrybucji zasobów, a więc tworzenia
równych szans uczestniczenia w społecznym procesie gospodarowania.
Polityka, jako pewna umiejętność granicząca ze sztuką, winna być zdolna do
rozwiązywania trudnych masowych problemów społecznych na gruncie ekonomicznym. Dobro polityki, w sytuacji gdy staje się ona walką o władzę, a nie sztuką kompromisu i koordynacji, mierzy się jej skutecznością z punktu widzenia interesu autorów, a nie społeczeństwa. Wówczas musi ona prowadzić do zahamowania wzrostu,
generowania niezadowolenia i napięć, ponieważ gubi z pola widzenia swoją społeczną i strategiczną ideę. Politykę winno cechować głównie: oparcie na wizji i odejście od iluzji, oparcie na dobrej teorii funkcjonowania i rozwoju gospodarki, umiejętność rozpoznawania układu sprzecznych interesów, zdeterminowanie przywództwa
politycznego gotowego do jej opracowania i realizacji oraz sztuka koordynacji i kompromisu19.
W nowym paradygmacie współczesnej Polski głównym zadaniem państwowości
powinno być zatem tworzenie długofalowych warunków dla cywilizacyjnego rozwoju
całego społeczeństwa w perspektywie globalnej, a nie tylko dla konkurencyjności
i innowacyjności polskiej gospodarki w strukturach unijnych i światowych. Wskazuje
na to choćby fakt, że konkurencyjność i innowacyjność są efektem uwarunkowań nie
tylko ekonomicznych, ale też społecznych, w tym kulturowych oraz politycznych.
Tworzenie przez państwo warunków społecznych, ekonomicznych, politycznych do
rozwoju wymaga sprawnego i kreatywnego państwa.20 Produkcja i praca są środkiem
służącym konsumpcji, a często rządy skupiają się na procesie produkcji oraz redystrybucji. Służenie interesom konsumentów jest celem funkcjonowania każdej gospodarki; jeżeli polityków nie interesuje dostarczanie konsumentom tego, co jest im
potrzebne, to nie osiągnie się trwałego i stabilnego rozwoju. W warunkach gospodarki rynkowej społeczeństwo potrzebuje przede wszystkim równych szans i perspektyw rozwoju swojej osobowości, realizacji godności i człowieczeństwa.
18 Z. Sadowski, W poszukiwaniu drogi rozwoju. Myśli o przyszłości świata i Polski, Wyd. PAN Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, Warszawa 2006, s. 40.
19 Tak postrzega politykę G.W. Kołodko. Zob. Zmiany instytucjonalne..., op.cit.
20 W. Błasiak, Państwo miękkie..., op.cit., s. 48-51.
21
Jeżeli całe społeczeństwo nie uczestniczy we wzroście, w jego rezultatach, to nie
można tego procesu określić rozwojem. Jeżeli znaczna część ludności nie może żyć
stosownie do swoich potrzeb z powodu braku równych szans, dostępu do edukacji,
trwałych skutków niedożywienia, to kraj nie będzie rozwijać się tak, jak na to wskazuje jego potencjał. Wysoki, trudny do zaakceptowania stopień nierówności może
wywoływać niepokoje społeczne, przestępczość, klimat niesprzyjający działalności
gospodarczej, przedsiębiorczości i motywacji do działania.21 Tak konstruowana polityka nie zapewni rozwoju cywilizacyjnego, nie będzie polityką optymalną. Najpełniejszą rolę państwa w gospodarce można sprowadzić do dwóch kwestii:
•
jakie zadania powinno podejmować państwo i jakie budować instytucje sprzyjające rozwojowi i efektywności;
•
jakie działania państwa i instytucji mogą pobudzać rozwój gospodarczy i służyć
poprawie efektywności gospodarowania. 22
Wydaje się tu konieczne uzupełnienie o tę kwestię, która wynika z uwzględniania rozbieżnych oczekiwań społeczeństwa, umiejętnie łączonych na etapie wypracowywania strategii rozwoju.
Polityka gospodarcza jest bowiem narzędziem urzeczywistniania środków realizacji społecznego celu gospodarowania; jest to wyznaczanie i osiąganie celów, ścieżek i sposobów ich realizacji. W tym ujęciu wymaga ona artykulacji sprzecznych interesów, poszukiwania sensownego kompromisu i budowania konsensusu społecznego. Jest to możliwe albo w warunkach przymusu, albo publicznego zrozumienia
i wsparcia społecznego dla realizacji założonych celów. Na dalszym etapie znajduje
się instrumentalizacja celów, alokacja środków przy wykorzystaniu mechanizmu
rynkowego, a nawet redystrybucji w ramach finansów publicznych23. Dobra polityka
polega na oferowaniu społeczeństwu tego, co jest mu w określonych warunkach potrzebne z punktu widzenia długiego okresu, nie zaś tego, czego ono w danym momencie oczekuje (taka opcja nie jest ani możliwa, ani zasadna). W tym celu konieczna
jest świadomość i powszechne rozumienie zjawisk i procesów, a także połączenie
wiedzy technokratycznej, odważnego przywództwa politycznego oraz szerokiej partycypacji społecznej, aby reformowanie gospodarki prowadziło do sukcesu rozwojowego.24 Bez partycypacji społecznej rozwój będzie pozorny i niestabilny.
Polityka wyraża się z jednej strony działaniami klasy politycznej (elit), a z drugiej aktywnością społeczeństwa politycznego (obywatelskiego). Umożliwia ona różnym grupom społecznym o zróżnicowanych interesach i preferencjach proporcjonalny udział w decyzjach państwa, zależny od wagi interesów dla dobrobytu państwa
i społeczeństwa. Jest to sztuka uzgadniania kompromisu między aktualnymi interesami różnych warstw i grup społecznych oraz dbałość o dobrobyt państwa. Rozwiązania efektywne i sprawiedliwe muszą być dziełem społeczeństwa politycznego.25
Efektywności polityki sprzyja wysoka kultura polityczna, dojrzałe społeczeństwo
Akcentuje to J. Stiglitz. Zob. J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje uspraw
nień, WN PWN, Warszawa 2007, s. 63-64.
22 Tak ujmuje ten problem A. Góralczyk i Sz. Augustyniak. Zob. Zmiany instytucjonalne..., op.cit.
23 Taką interpretacje nadaje jej G.W. Kołodko, Wędrujący świat..., op.cit.,s. 289.
24 J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, WN PWN, Warszawa 2006, s. 116.
25 Por. rozważania zawarte w opracowaniu: W. Morawski, Zmiana instytucjonalna. Społeczeń
stwo. Gospodarka. Polityka, WN PWN, Warszawa 2000.
21
22
obywatelskie, dobre stosunki między państwem i społeczeństwem, odpowiednia
struktura klasowa.
Koordynacja celów i poszukiwanie kompromisu są koniecznością w sytuacji
nieuniknionych i wszechobecnych sprzeczności, napięć i konfliktów. W społeczeństwie jako całości można wskazać trzy główne kategorie sprzeczności: dotyczące sfery ideologicznej, sfery interesów oraz sfery symboliczno-tożsamościowej.26 Sprzeczności w sferze ideologicznej dotyczą sposobu ujmowania zasad ładu społecznego,
a przede wszystkim ujmowania wolności i sprawiedliwości. Typowa jest tu sprzeczność między liberalną a socjalną wizją funkcjonowania życia gospodarczego. U podstaw sprzeczności interesów leżą różnice obiektywnego położenia w systemie społecznym (tworzą się grupy interesu z osób o podobnym położeniu). Są też sprzeczności interesów między kategoriami społecznymi niemającymi form organizacyjnych.
Różnice społecznych tożsamości są podstawą podziału świata na kategorie „my”
i „oni”; podziały takie są powszechne, a stosuje się w nich kryteria narodowe, etniczne, religijne, światopoglądowe.27 Do konfliktu społecznego będzie dochodzić wówczas, gdy określona sprzeczność staje się czynnikiem organizowania się ludzi, gdy
powstają ruchy społeczne i polityczne, partie, organizacje, które chcą zmieniać dany
układ stosunków z korzyścią głównie dla siebie.
3. KRYTERIA KSZTAŁTOWANIA POLITYKI GOSPODARCZEJ Powyższe rozważania wskazują wyraźnie na szereg stosunkowo poważnych
ułomności polityki gospodarczej i związanego z nią funkcjonowania państwa. Mają
one różny charakter i źródła, ale wszystkie razem i każda z osobna obniżają efekty
procesu rozwoju, w tym trwałą poprawę efektywności gospodarowania i konsumpcji
społeczeństwa. Bogactwo teorii rozwoju nie wyczerpuje jednakże problemu trwałej
poprawy konsumpcji, a to głównie dlatego, że skupiają się one albo na determinantach ekonomicznych, albo pozaekonomicznych, gubiąc ostateczny sens procesu i jego
fundament w postaci układu wartości. Jak się wydaje to, co określa charakter państwa, a więc i jego politykę, to przede wszystkim poziom rozwoju gospodarczego oraz
cała sfera społecznego bytowania ze świadomością społeczną i systemem wartości na
czele28.
Współczesny etap rozwoju wymaga przejścia do myślenia długookresowego,
w kategoriach globalnych i ekologicznych, myślenia zorientowanego humanistycznie
oraz etycznie. Powinna następować zmiana sposobu pojmowania człowieka jako
podmiotu kształtującego procesy rozwojowe, zmiana kryteriów wyboru przy podejmowaniu decyzji rozwojowych oznaczająca przenoszenie ciężaru na kryteria wartościujące29. Tendencjom tym jednakże w praktyce odpowiadają kontrtendencje w poJ. Reykowski, Konflikty społeczne w Polsce współczesnej a przyszłe zagrożenia, „Przyszłość.
Świat...”, op.cit.
27 Ibidem, s. 14-15.
28 Tę bardzo ważną myśl zawiera opracowanie: J. Kleer, A. Karpiński, S. Oswiak, Spór o przy
szłość sektora publicznego w Polsce, Wyd. PAN Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa
2005, s. 21.
29 Podkreśla to szczególnie J. Stacewicz. Szerzej na ten temat zob. Globalizacja gospodarki świa
towej a integracja regionalna. Konsekwencje dla świata i Polski, Wyd. Komitet Prognoz „Polska
w XXI wieku, Warszawa 1998.
26
23
staci skracania horyzontu, związane z interesami politycznymi elit rządzących, regionalizacja myślenia oraz nacjonalizm, dominacja technokratyzmu w praktyce politycznej, społecznej, ekonomicznej, dehumanizacja życia społecznego. Punktem wyjścia
jest tu przemiana świadomości współczesnego człowieka. Nie do zaakceptowania jest
skłonność elit do przejmowania obcych wzorców ładu społecznego, układu preferencji, determinant i strategii rozwoju, działania oraz myślenia. Każdy kraj musi budować własną koncepcję rozwoju, bazując na realnych ograniczenia i przesłankach.
Ostatecznym celem procesu gospodarowania jest szeroko rozumiana konsumpcja, obejmująca zarówno dobra i usługi o charakterze materialnym, jak i niematerialne formy realizacji człowieczeństwa.30 Zachowaniem każdej jednostki kieruje uznawany przez nią system wartości, odzwierciedlający system preferencji, jakiemu podporządkuje ona swoje postępowanie i swoją aktywność życiową. Pewien system wartości staje się etycznym systemem wartości grupy lub społeczeństwa. Różne sposoby
pojmowania świata determinują różne kryteria i hierarchie wartości tkwiące u podstaw określonych postaw i zachowań ludzi. Może to stanowić podstawę wyjaśnienia
sposobów pojmowania i realizowania racjonalności gospodarowania i jej ewolucji.
Równocześnie pozwala wskazać zależność między postawami społecznymi, zasadami
gospodarowania, kryteriami racjonalności i optymalnymi rozwiązaniami systemowymi.31
Rozwój społeczno-gospodarczy sprowadza się do odpowiednio ukierunkowanych zmian ekonomicznych, które są uwarunkowane przez wartości, instytucje oraz
politykę.32 Wartości to stany pożądane, do których się dąży przez aktywność gospodarczą; mają one charakter materialny i pozamaterialny. W takich okolicznościach
rozwój wymaga dokonywania ocen oraz formułowania preferencji, co komu jest potrzebne i na co kogo stać.33 Odpowiednio do tych wartości celem rozwoju jest zwiększanie produkcji i szersza dystrybucja dóbr podtrzymujących życie; poprawa poziomu życia przez wyższe dochody, powszechnie dostępne miejsca pracy i uczestnictwo
w życiu społecznym oraz rozszerzanie zakresu ekonomicznego i społecznego wyboru
dla jednostek i narodów34.
Klamrą spinającą aspekt ekonomiczny z systemem społecznym w systemowej
analizie rynku jest system wartości, który staje się syntezą ekonomicznej racjonalności producentów i wartościującej postawy konsumentów. Spoiwem systemu rynkowego jest więc określony układ wartości, obejmujący wartości dotyczące jego naczelnych celów, oceny własnej i innych systemów oraz wartości poszczególnych elementów składowych kształtowane przez role i zadania wynikające z nadrzędnego celu
systemu rynkowego. Układ wartości systemu rynkowego wspólnie tworzą wartości
ogólne (jako pochodne ogólnego systemu społecznego) oraz wartości szczegółowe
30 Por. H. Ciążela, Idea zrównoważonego rozwoju a współczesna kondycja moralna, „Prakseologia” 2004, nr 144.
31 Jako podstawowe wartości rozwojowe można przyjąć podtrzymywanie życia przez zaspokajanie potrzeb podstawowych; osiąganie szacunku człowieka wobec siebie i akceptacji przez
innych, utrzymanie wolności osobistej i swobody wyboru.
32 G.W. Kołodko, Wędrujący świat..., op.cit., s. 288.
33 Ibidem.
34 Taką interpretację przedstawia Z. Kozek. Idem, Ekonomia zacofania i rozwoju, Wyd. SGH,
Warszawa 2001.
24
(instrumentalne – związane ściśle z charakterem i celami rynku jako systemu).35
Wartości stają się podstawą tworzenia różnych instytucji i organizacji w obrębie rynku i oddziałują na całokształt aktywności ludzi.
W wypracowaniu koncepcji rozwoju określonych społeczeństw i formułowaniu
odpowiedniej doń polityki nie wystarczy dysponowanie dobrą ideą, konieczne jest
poznanie dotychczasowych metod i sposobów gospodarowania, celów życiowych,
sposobów ich realizacji, złożoności i bogactwa oczekiwań społecznych.36 Wolność
i spontaniczność umożliwiają powstawanie instytucji społecznych gwarantujących
społeczeństwu optymalne warunki rozwoju. Rynek funkcjonuje przez instytucje wymagające prawnej i politycznej ingerencji państwa37. Państwo winno tworzyć system
przepisów prawnych, by stworzyć odpowiednie ramy i warunki sprawnego działania
systemu konkurencji. Państwo dobrobytu, proponowane przez szkołę szwedzką, cechuje głównie:
•
znaczące zniwelowanie nierówności w rozwoju krajów;
•
niedopuszczanie do pojawiania się grup żyjących w nędzy;
•
wyrównywanie szans młodego pokolenia;
•
utrzymywanie pełnego zatrudnienia;
•
dążenie do bardziej egalitarnego społeczeństwa;
•
rozwój demokracji politycznej i opanowanie przez instytucje państwa żywiołowości działania sił rynkowych. 38
Punktem wyjścia ekonomii dobrobytu musi być ustalenie systemu wartości
właściwego danemu społeczeństwu, ponieważ zasady efektywnego funkcjonowania
gospodarki można formułować wówczas, gdy uświadomimy sobie cele, które wynikają z uznawanych przez społeczeństwo wartości.39
Idee nierówności i równości podlegają zmianie historycznej, następuje przechodzenie od idei równości realizowanej poprzez dystrybucję do idei równości jako działań mających na celu wyrównywanie szans. Skoro nie można wyrównać wszystkiego,
to należy skupić się na wyrównywaniu stosunku instytucji publicznych wobec człowieka, a więc na równości w edukacji, dostępie do służby zdrowia, pomocy socjalnej,
samorządności, poczuciu bezpieczeństwa i porządku publicznego, do pracy i rozwoju
zawodowego.40 Pojawia się w tym miejscu niebagatelne znaczenie dóbr i usług oferowanych w ramach sektora publicznego.
Sednem współczesnego egalitaryzmu stabilizującego relacje społeczne jest chyba równość perspektyw życiowych, możliwości osiągania korzyści dostępnych w wySzerzej na temat socjologicznej interpretacji rynku zob. Przekształcenia społeczne w gospo
darce polskiej, red. A. Suwalski, Wyd. AE, Poznań 2001.
36 Tego rodzaju podejście prezentuje A. Sadowski. Zob. Obszary badań nad trwałym i zrówno
ważonym rozwojem, red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007, s. 92-96.
37 Takie koncepcje przyjmuje szkoła austriacka, a stanowi ono ważny fundament współczesnego liberalizmu gospodarczego. W jej ujęciu wszelkie formy reglamentacji, monopolizacji, redystrybucji niszczą wolność, efektywność i hamują rozwój. Państwo stara się realizować różne
cele, podlega naciskom silnych grup interesu. Szkoła wyboru publicznego idzie dalej, bo przyjmuje, że jednostki, niezależnie od tego, w jakich funkcjonują instytucjach, reprezentują indywidualny interes, a nie interes ogółu; państwo też nie reprezentuje interesu ogółu.
38 Taką opcje prezentuje głównie G. Myrdal.
39 W. Kamiński, Współczesna teoria dobrobytu, PWE, Warszawa 1980, s. 50-51.
40 Tak interpretują to autorzy opracowania: Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna, red. S.M. Kot, A. Malawski, A. Węgrzecki, Wyd. AE, Kraków 2004, s. 71.
35
25
niku rozwoju gospodarki. Egalitaryzm jest pojęciem wymagającym wyjścia poza tradycyjne porównania dochodów bieżących, wynagrodzeń właścicieli czynników produkcji, kształtowania się płac. Źródłem nierówności w rozkładzie dochodów mogą
być bowiem sytuacje w zakresie niejednorodności dochodów, kapitału ludzkiego,
różnorodności źródeł dochodów, instytucji pośrednich, dochodów zza granicy, wpływu budżetu państwa. Dochody w fazie dystrybucji są modyfikowane przez podatki
przeznaczane na etapie redystrybucji na transfery. Na rozkład dochodów może
w znaczącym stopniu oddziaływać państwo – poprzez wydatki na edukację, regulacje
w zakresie płacy minimalnej, prywatyzację firm państwowych, sprzedaż mieszkań
komunalnych, regulowanie rynku kapitałowego, zasad konkurencji, działalności firm,
funduszy emerytalnych, związków zawodowych. O nierównościach powstałych
w fazie dystrybucji decydują głównie mechanizmy rynkowe, natomiast za nierówności powstające w fazie redystrybucji odpowiedzialny jest system podatkowy i transfery. Na poczucie dobrobytu zauważalny wpływ ma zasobność, nie tylko bieżące dochody (zasobność cechuje zwykle osoby starsze i określone grupy zawodowe).
Wyznacznikiem konsumpcji w ujęciu statycznym jest poziom rozwoju ekonomicznego i cywilizacyjnego, a w ujęciu dynamicznym tempo powiększania zdolności
wytwórczych i poprawy efektywności dostępnych zasobów. Wydajność pracy jest
wyrazem ilości dóbr i usług wytwarzanych przez osoby czynne zawodowo. Gdyby
tylko skupić się na zwiększaniu wydajności pracy, bez powiększania potencjału wytwórczego, to ilość wyprodukowanych dóbr i usług mogłaby pozostawać na tym samym poziomie, a znaczna liczba osób pozostawałaby bez pracy. Należy równocześnie
tworzyć warunki do powstawania nowych zakładów pracy, ich zaplecza administracyjnego i podnoszenia wydajności pracy poprzez przesuwanie zasobów do zajęć bardziej produktywnych (bez koncentracji na sektorach o najwyższej wydajności i najnowocześniejszych – one stanowią niewielką część gospodarki). Upowszechnianiu
idei równych szans sprzyja nie dynamizacja sektorów najnowocześniejszych, ale
kształtowanie warunków do podnoszenia wydajności czynników ulokowanych w niskowydajnych rodzajach działalności gospodarczej. Skala zmian strukturalnych podporządkowanych przemieszczaniu zasobów ku bardziej wydajnym zastosowaniom
nie może być powodem do ich zaniechania. Jeśli tak będzie, nie ukształtują się realne
warunki poprawy wydajności, poziomu życia i społecznej akceptacji władzy.
Poziom życia jest związany z dobrobytem ekonomicznym, to jest zasobem dóbr
konsumpcyjnych oraz środków finansowych dostępnych człowiekowi. Dobrobyt społeczny obejmuje trzy sfery potrzeb ludzkich: posiadanie, uczucie i istnienie. Można go
podzielić na poziom życia i jakość życia.
Poziom życia to całokształt warunków, w jakich żyje społeczeństwo, grupa zawodowo-społeczna, gospodarstwo domowe, jednostka wyrażających się w udogodnieniach dotyczących procesu zaspokojenia potrzeb indywidualnych i zbiorowych.
Można go traktować jako stopień zaspokojenia materialnych i kulturalnych potrzeb
gospodarstw domowych realizowany przez strumień towarów i usług odpłatnych
oraz przez strumienie funduszy konsumpcji zbiorowej.41 Poziom życia jest jakością
warunków egzystencji w sensie zaspokajania ważniejszych potrzeb, urządzenia się,
wygody i przyjemności życia. Należy go rozpoznawać równocześnie na trzech pozio-
41 Tak ujmują to autorzy opracowania: Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej, red.
A. Zeliaś, PWE, Warszawa 2004, s. 15.
26
mach: całej ludności, oddzielnych grup ludności oraz poszczególnych rodzin różniących się dochodami.
Jakość życia, czyli stopień satysfakcji człowieka z całokształtu swojej egzystencji
jest to suma odczucia istniejących warunków życia i ich oceny. Jest to pojęcie i zjawisko wielowymiarowe, obciążone emocjonalnie, niemożliwe do jednoznacznego ujęcia,
uwikłane w konteksty polityczne i kulturowe. Nie jest to cecha życia ludzkiego w sensie dosłownym, ale raczej zbiór warunków umożliwiających pewien sposób życia
ludzkiego. Jeśli ujmować ją obiektywnie, to będzie zespołem warunków życia człowieka, atrybutem świata przyrody, przedmiotów i kultury oraz obiektywnie ocenianych atrybutów człowieka związanych z poziomem życia i pozycją społeczną. Natomiast jakość życia ujmowana subiektywnie jest rezultatem wewnętrznych procesów
wartościowania różnych sfer życia i życia jako całości. Tu podmiot jest najważniejszym źródłem informacji, na podstawie których można wnioskować o jakości życia.
Wartościowanie jest uzależnione od struktury potrzeb i indywidualnego systemu
wartości, zwłaszcza indywidualnego pojmowania sensu życia.42 W badaniach dotyczących poziomu i jakości życia szczególnie ważna jest znajomość wag przypisanych
poszczególnym sferom życia. Bez tej wiedzy trudno jest kształtować politykę gospodarczą zyskującą akceptację społeczną w dłuższym okresie.
O jakości życia decyduje dobry byt materialny, czyli dobrobyt oraz dobry stan
ducha, czyli dobrostan. Odczuwanie jakości życia jest zjawiskiem psychicznym i można ją mierzyć stopniem zadowolenia i satysfakcji. Podejście ekonomiczne wykorzystuje mierniki dobrobytu, a psychologiczne polega na badaniu ankietowym opinii samych zainteresowanych.43 Ekonomiczne pomiary opierają się na użyteczności, preferencjach, koszyku dóbr, kosztach utrzymania.
Opisowa interpretacja jakości życia jest punktem wyjścia do formułowania
dwóch najważniejszych pojęć o charakterze oceniającym: obiektywnej i subiektywnej jakości życia.44 Wyznacza ona obszary obserwacji poprzez określenie zbioru cech
oraz sfer, podzbiorów wyznaczających globalną jakość życia i tworzenia na tej podstawie syntetycznych miar jakości życia. Sfery globalnej jakości życia w metodzie genewskiej będącej przykładem obiektywnej oceny jakości życia to: wyżywienie,
mieszkanie, zdrowie, wykształcenie, rekreacja, zabezpieczenie społeczne, zagospodarowanie materialne.45 Polega ona na pomiarze obiektywnych wartości cech lub budowanych na ich podstawie wskaźników opisujących jakość życia, określeniu indywidualnych funkcji preferencji oraz ich syntetyzacji globalnej. Rozwój badań w zakresie oceny jakości obiektywnej wiąże się z eksponowaniem materialnych warunków
życia i z rozwojem metodyki pomiaru wartości cech ekonomicznych (szacowaniem
dobrobytu ekonomicznego poszerzanego o pewne aspekty społeczne i związane
z poszanowaniem środowiska przyrodniczego). Badanie jakości życia oznacza intePor. Poziom życia..., op.cit., s. 17-18.
Do tego pomiaru wykorzystuje się wypracowany tzw. subiektywny wskaźnik poczucia dobrostanu (SWB). Badania prowadzone w Polsce oraz instytucjach ONZ wykorzystują bogatą
gamę wskaźników, obejmującą zarówno materialne warunki życia, jak i indywidualną jego
ocenę. Por. Diagnoza Społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.diagnoza.com [Data wejścia 12-03-2009].
44 Szerzej na ten temat zob. Ocena i analiza jakości życia, red. W. Ostasiewicz, Wyd. AE, Wrocław 2004, s. 62-72.
45 Podobny podział sfer konsumpcji i jakości życia proponuje zespół czasopisma „The Economist”.
42
43
27
grację ocen rozwoju gospodarczego i zaspokojenia potrzeb ekonomicznych z ocenami
rozwoju społecznego i zaspokojenia potrzeb społecznych w formie różnych wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego.
Subiektywne oceny jakości życia mają podłoże psychologiczne i są trudne do
kwantyfikacji. Nie można założyć, że obiektywnej poprawie jakości życia towarzyszy
odczucie zadowolenia. Taki stan występuje wówczas, gdy pojawia się poczucie pokrzywdzenia, gdy ogranicza się ocenę jakości życia do pewnych sfer, pomijając inne.
Rosnące różnice w sytuacji materialnej i poszerzająca się sfera ubóstwa prowadzą do
upowszechniania się poczucia pokrzywdzenia, z wyjątkiem grupy najlepiej sytuowanej. Drugi wymiar to luka między aspiracjami a rzeczywistymi osiągnięciami, czyli
różnica między spodziewaną satysfakcją z poziomu aspiracji życiowych a satysfakcją
z realnych osiągnięć. Im mniejsza jest ta luka, tym większa może być subiektywna
jakość życia.
W ocenach jakości życia decydującą rolę odgrywają systemy wartości. Rozpoznanie preferowanych stylów życia, modeli konsumpcji, stosunku do luksusu i komfortu materialnego oraz do kapitału naturalnego pozwala odpowiedzieć na ważne
pytania: jak w społeczeństwie rozumie się rozwój i postęp cywilizacyjny? Czy system
wartości generuje umacnianie się wizerunku społeczeństwa samonapędzającego
konsumpcję, nieprzykładającego wagi do innych sfer życia; czy zmieniający się system wartości tworzy realne przesłanki powstania społeczeństwa poszanowania zasobów (ograniczania konsumpcji)? Wskazuje to na spory relatywizm ocen jakości
życia w ramach pewnej grupy systemów wartości. Kategoria dobrostanu psychicznego jest rozległa i nieograniczona, ponieważ obejmuje wszystkie elementy kondycji
psychicznej człowieka. Pomimo to proces tworzenia polityki gospodarczej wymaga
dysponowania przez jej konstruktorów informacjami zarówno w odniesieniu do materialnych, jak i niematerialnych, obiektywnych i subiektywnych oczekiwań i preferencji społeczeństwa, bez przypisywania sobie prawa do narzucania społeczeństwu
określonych, uniwersalnych systemów wartości.
*** Z przeprowadzonych rozważań wynika, że jeżeli nie dokona się w Polsce proces
głębokich, fundamentalnych zmian w sferze polityki i gospodarki, to jej dalsze funkcjonowanie i rozwój może doprowadzić do pogłębienia względnego zacofania i marginalizacji zarówno w obszarze Unii Europejskiej, jak i całej gospodarki światowej.
Na sformułowanie takiego zagrożenia pozwala świadomość aktualnej sytuacji ekonomicznej i społecznej oraz praktyki władzy politycznej.
28
BARTOSZ RAKOCZY dr hab. Bartosz Rakoczy, prof. UG – Uniwersytet Gdański ZASADA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 1•2 W KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Abstract
SUSTAINABLE DEVELOPMENT PRINCIPLE IN THE CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF POLAND The principle of sustainable development concerns all the values mentioned in art. 5 of the Constitution of the Republic of Poland. It is applicable to a range of issues, not only to envi‐
ronmental protection. On the horizontal level, the principle is favorable to solving conflicts between values that are contradictory to one another because one of these values is environmental protection. On the vertical level, it serves rational usage of environment for the good of future generations. The principle of sustainable development is a political principle however, it should be considered mainly as interpretation directive. Zasada zrównoważonego rozwoju stanowi fundament współczesnego prawa
ochrony środowiska. Odgrywa ona istotną rolę w międzynarodowym, europejskim
i krajowym prawie ochrony środowiska. Jednocześnie zasada zrównoważonego rozwoju funkcjonująca na tych trzech różnych płaszczyznach scala je i integruje, kierując
zainteresowanie stosownych organów w stronę środowiska i jego ochrony. Cechuje ją
dynamizm. W doktrynie europejskiego prawa środowiska wyróżnia się trzy etapy jej
rozwoju – przedśrodowiskową (do około 1960 roku), pośrodowiskową (do 1992 roku), nowośrodowiskową (od 1992 roku), w zależności od nasilenia elementów ekologicznych w zrównoważonym rozwoju.1
Koncepcja zrównoważonego rozwoju stanowi też jedną z podstaw europejskiego porządku prawnego. Jak stanowi art. 2 Traktatu z Maastricht podpisany 7 lutego
1992 roku: Unia stawia sobie następujące cele:
•
popieranie postępu gospodarczego i społecznego oraz wysokiego poziomu zatrudnienia i doprowadzenie do zrównoważonego i trwałego rozwoju, zwłaszcza
1 Sustainable Development in International and National Law,
ningen/Amsterdam 2008, p. 49.
eds. H.Ch. Bugge, Ch. Voigt, Gro29
•
poprzez utworzenie przestrzeni bez granic wewnętrznych, umocnienie gospodarczej i społecznej spójności oraz ustanowienie unii gospodarczej i walutowej,
obejmującej docelowo jedną walutę, zgodnie z postanowieniami niniejszego
Traktatu;
Unia osiąga swe cele zgodnie z postanowieniami niniejszego Traktatu, określonymi w nim warunkami i harmonogramem, z poszanowaniem zasady pomocniczości, określonej w artykule 5 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską.2
Do tej koncepcji nawiązuje także art. 2 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę
Europejską podpisanego w Rzymie 25 marca 1957 roku. Zadaniem Wspólnoty jest,
przez ustanowienie wspólnego rynku, unii gospodarczej i walutowej oraz urzeczywistnianie wspólnych polityk lub działań określonych w artykułach 3 i 7, popieranie
w całej Wspólnocie harmonijnego, zrównoważonego i stałego rozwoju działalności
gospodarczej, wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej, równości mężczyzn i kobiet, stałego i nieinflacyjnego wzrostu, wysokiego stopnia konkurencyjności
i konwergencji dokonań gospodarczych, wysokiego poziomu ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego, podwyższania poziomu i jakości życia, spójności gospodarczej i społecznej oraz solidarności między Państwami Członkowskimi.3 Współczesne systemy prawne prawa krajowego także nawiązują często do koncepcji zrównoważonego rozwoju. Przykładem takiego właśnie systemu prawnego jest
prawo polskie. Prawodawca polski do tego pojęcia odwołuje się w licznych aktach
prawnych. Najważniejsze jest to, że zasada ta została także wyrażona wprost w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Zgodnie z art. 5 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego te
rytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo oby
wateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.4 W doktrynie prawa konstytucyjnego wskazuje się, że art. 5 Konstytucji RP zawiera katalog podstawowych zadań państwa, a nawet cele najbardziej podstawowe i o najwyższej doniosłości.5 Umieszczony jest on w rozdziale 1 Konstytucji RP zatytułowanym „Rzeczpospolita”, zawierającym przepisy ogólne. Wśród podstawowych zadań państwa, przy których Rzeczpospolita Polska powinna kierować się zasadą zrównoważonego rozwoju, wymieniono zapewnienie
ochrony środowiska. Wskazuje się jednak w doktrynie, że ów obowiązek dotyczy nie
tylko ochrony środowiska, ale wszystkich pozostałych zadań wymienionych w art. 5
Konstytucji RP.6 Pogląd ten jest trafny. Nie ulega bowiem wątpliwości, że zasada
zrównoważonego rozwoju jest powiązana z ochroną środowiska do tego stopnia, że
niekiedy utożsamia się ją ze zrównoważonym rozwojem i odwrotnie. Koncepcja
zrównoważonego rozwoju, wskazywana chociażby w cytowanych wyżej aktach prawa europejskiego, nie ogranicza się jedynie do środowiska i jego ochrony. Zrównoważony rozwój obejmuje znacznie szersze obszary niż ochrona środowiska, na przyDz.U. z 2004, nr 90, poz. 864/30.
Dz.U. z 2004, nr 90, poz. 864/2.
4 Dz.U. nr 78, poz. 483 z późn. zm., powoływana dalej jako Konstytucja RP.
5 P. Sarnecki, w: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 5, red. L. Garlicki, Warszawa 2007, s. l komentarza do art. 5.
6 Zob. m.in. B. Rakoczy, Ograniczenie praw i wolności jednostki ze względu na ochronę środowi
ska w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Wyd. Tonik, Toruń 2006, s. 54.
2
3
30
kład problematykę rozwoju człowieka, zaspokojenia wszystkich jego potrzeb, w tym
edukacji, samorealizacji. Wydaje się więc racjonalne połączenie zrównoważonego
rozwoju nie tylko z ochroną środowiska, ale ze wszystkimi zadaniami państwa wymienionymi w art. 5 Konstytucji RP7. [...] nadmiernym zawężeniem treści zasady zrów
noważonego rozwoju byłoby jej wyłączne traktowanie jako metody ochrony środowiska naturalnego, gdyż treściowa pojemność tej «metody» przerasta znacznie problematykę ochrony środowiska – tradycyjnie rozumianego.8 Bardzo istotną okolicznością jest to, że polski prawodawca konstytucyjny dostrzegł różnicę pomiędzy ochroną środowiska a zrównoważonym rozwojem, pomimo
ich ścisłego powiązania. Nie jest jednak dopuszczalne utożsamianie tych dwóch pojęć.
Podstawowym zadaniem Rzeczypospolitej Polskiej wynikającym z art. 5 jest zapewnienie ochrony środowiska, a przy wykonywaniu tego zadania władze publiczne powinny kierować się zasadą zrównoważonego rozwoju. Dowodem owego utożsamiania zrównoważonego rozwoju z ochroną środowiska jest to, że definicja pojęcia
zrównoważony rozwój zawarta jest w art. 3 pkt 50 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r.
– Prawo ochrony środowiska, zgodnie z którą przez zrównoważony rozwój rozumie
się taki rozwój społecznogospodarczy, w którym następuje proces integrowania dzia
łań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodni
czej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub oby
wateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.9 W doktrynie bardzo często przy analizie art. 5 Konstytucji RP powołuje się na tę
definicję, wyjaśniając, co oznacza zrównoważony rozwój. Taki zabieg interpretacyjny
nie jest jednak dopuszczalny z uwagi na to, że nie można wyjaśniać przepisów Konstytucji RP z odwoływaniem się do pojęć ustawowych. Tłumaczenie aktu wyższej
rangi za pomocą regulacji przyjętych w akcie niższej rangi nie jest trafne. Jak zatem
rozumieć zasadę zrównoważonego rozwoju na płaszczyźnie art. 5 Konstytucji RP?
Nie można podejmować prób zdefiniowania pojęcia zrównoważony rozwój
w akcie prawnym. Termin ten jest niezwykle trudny do zdefiniowania, a wszelkie
próby podejmowane przez prawodawcę zdefiniowania pojęcia zrównoważony rozwój zawsze będą usprawiedliwiały zarzut niepełnej definicji10. Pojęcie to nie jest definiowane w żadnym akcie prawnym międzynarodowego prawa środowiska czy w
akcie prawnym prawa europejskiego, choć często zasada zrównoważonego rozwoju
jest przywoływana w przepisach.
Zwrot ten powinien być używany i stosowany, choć nie powinien być definiowany przez prawodawcę. Nie ma bowiem możliwości trafnego i kompleksowego opisania zrównoważonego rozwoju językiem prawnym, w akcie prawnym. Z drugiej jednak strony nie zwalnia to od prób ustalenia, co oznacza zasada zrównoważonego
rozwoju w Konstytucji RP.
Zrównoważony rozwój wiążę się też ściśle z prawami i wolnościami jednostki, choć ten związek nie jest aż tak istotny, jak w przypadku ochrony środowiska. Związek ten dotyczy tego, że
zrównoważony rozwój może wpływać na ograniczenie praw i wolności jednostki. Na ten temat
zob. B. Rakoczy, Ograniczenie praw..., op.cit.
8 A. Bałaban, Konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju, w: Sześć lat Konstytucji Rzeczypo
spolitej Polskiej, doświadczenia, i inspiracje, red. L. Garlicki, A. Szmyt, Wyd. Sejmowe, Warszawa
2003, s. 19-22.
9 Dz.U. z 2008, nr 25, poz. 150 z późn. zm., powoływana dalej jako Prawo ochrony środowiska.
10 Taki też zarzut można postawić definicji z art. 3 pkt 50 Prawa ochrony środowiska.
7
31
Prób wyjaśnienia istoty zasady zrównoważonego rozwoju, na płaszczyźnie konstytucyjnej, można upatrywać w wyroku TK z dnia 6 czerwca 2006 r. K 23/0511.
W uzasadnieniu tego wyroku TK wskazał, że w ramach zasad zrównoważonego roz
woju mieści się nie tylko ochrona przyrody czy kształtowanie ładu przestrzennego, ale także należyta troska o rozwój społeczny i cywilizacyjny, związany z koniecznością bu
dowania stosownej infrastruktury, niezbędnej dla – uwzględniającego cywilizacyjne potrzeby – życia człowieka i poszczególnych wspólnot. Idea zrównoważonego rozwoju zawiera więc w sobie potrzebę uwzględnienia różnych wartości konstytucyjnych i sto
sownego ich wyważenia. Wskazywał też, że istotne znaczenie na płaszczyźnie konstytucyjnej ma pojęcie bezpieczeństwa ekologicznego, o którym mowa w art. 74 ust. 1
Konstytucji RP. Zgodnie z tym przepisem:
1.
Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne
współczesnemu i przyszłym pokoleniom.
2.
Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych.
3.
Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.
4.
Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy
stanu środowiska.
W zasadzie zrównoważonego rozwoju TK dostrzegł, że ochrona środowiska jest
elementem bezpieczeństwa ekologicznego. Natomiast zasada zrównoważonego rozwoju jest podstawową metodą osiągnięcia celu, jakim jest bezpieczeństwo ekologiczne.
Ten wyrok TK ma ogromne znaczenie dla postrzegania zasady zrównoważonego
rozwoju w kontekście regulacji konstytucyjnych. Po pierwsze, z uzasadnienia wyroku
jasno wynika, że nie można utożsamiać ochrony środowiska ze zrównoważonym
rozwojem i odwrotnie. Po drugie, TK wskazał, że idea zrównoważonego rozwoju jest
bardzo pojemna i mieści w sobie różne wartości konstytucyjne, często pozostające ze
sobą w konflikcie, przy czym jedną z tych wartości jest środowisko i jego ochrona.
Natomiast wpisany w zasadę zrównoważonego rozwoju konflikt pomiędzy różnymi
wartościami powinien być rozwiązywany poprzez wyważanie tych wartości.
Przyjąć trzeba, że zasada zrównoważonego rozwoju służy rozwiązywaniu konfliktów pomiędzy wartościami konstytucyjnie chronionymi, które pozostają ze sobą
w konflikcie. Rozwiązanie tego konfliktu powinno następować poprzez wyważanie
tych wartości, co nieuchronnie prowadzi do dania prymatu jednej z nich kosztem
drugiej czy kolejnych. Z drugiej jednak strony to, że jedna z wartości jest traktowana
priorytetowo, nie oznacza, że powinna być ona urzeczywistniana bez ograniczenia.
Właśnie te pozostałe wartości, które nie zostały potraktowane priorytetowo, muszą
być również urzeczywistniane, co stanowi ograniczenie dla tej wartości, która uznana
została za najważniejszą.
Takim właśnie konfliktem wartości zajmował się TK w powoływanym wyżej
wyroku, badając zgodność art. 10 i 21 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych12
z art. 5 i 74 Konstytucji RP. Trybunał Konstytucyjny uznał, że rozwój infrastruktury
drogowej uprawnia do odstępstw od procedur i ograniczeń wynikających z ochrony
środowiska. W swoim stanowisku dał pierwszeństwo potrzebom związanym z budową dróg, nawet kosztem środowiska.
11
12
OTK-A z 2006, z. 6, poz. 62.
Dz.U. nr 80, poz. 721 z późn. zm.
32
Wskazać jednak trzeba, że rozwiązywanie takich konfliktów możliwe jest dopiero w konkretnej sprawie, kiedy już ów konflikt jest możliwy do określenia. Zasada
zrównoważonego rozwoju nie może być więc wykorzystywana w abstrakcyjnych
i teoretycznych sytuacjach. Pełnić ona powinna rolę klauzuli generalnej pozwalającej
organowi rozstrzygać, jaka wartość w konkretnej sytuacji powinna być traktowana
priorytetowo. Trybunał Konstytucyjny, dając pierwszeństwo inwestycjom drogowym, nie tylko nie uznał, że takie konflikty zawsze będą rozwiązywane na korzyść
potrzeb drogowych, ale wręcz pokazał wyjątkowość sytuacji jako odstępstwa od konstytucyjnych standardów ochrony środowiska.
Zasada zrównoważonego rozwoju powinna więc pełnić w systemie prawa polskiego rolę klauzuli generalnej, której konkretyzacja następuje w określonej sprawie.
Organ administracji publicznej stosujący prawo badałby, czy w danej, konkretnej
sprawie zachowana została proporcja pomiędzy wartościami, które pozostają ze sobą
w konflikcie.
Z zasady zrównoważonego rozwoju wynika nie tylko obowiązek wyważania
wartości pozostających ze sobą w konflikcie, czyli zachowywania równowagi
w aspekcie horyzontalnym. Obowiązek wyważania rozciąga się także na współczesne
i przyszłe pokolenia. Ma więc także wymiar wertykalny.
Wyważanie wartości w wymiarze wertykalnym wymaga takiego gospodarowania zasobami środowiska i takiego jego kształtowania, aby z jego zasobów mogły skorzystać i współczesne i przyszłe pokolenia. Należy zatem wyważać potrzeby korzystania ze środowiska i wykorzystywania jego zasobów współczesnego pokolenia, jak
i takie same potrzeby przyszłych pokoleń. Wbrew powszechnemu mniemaniu w zasadzie zrównoważonego rozwoju nie chodzi jedynie o dbałość o przyszłe pokolenia,
ale także o taką samą dbałość w stosunku do współczesnego pokolenia. Zasada zrównoważonego rozwoju nie wymaga, aby współczesne pokolenie rezygnowało z wykorzystywania środowiska, tylko aby racjonalnie gospodarowało jego zasobami.
Podstawowym problemem związanym z zasadą zrównoważonego rozwoju jest
ochrona trudno odnawialnych lub nieodnawialnych zasobów przyrodniczych.
Konieczne jest ich racjonalne wykorzystywanie z uwzględnieniem ewentualnych potrzeb przyszłych pokoleń. W ochronie nieodnawialnych lub trudno odnawialnych zasobów przyrodniczych przejawia się także funkcja zasady zrównoważonego rozwoju
w ochronie środowiska.
Jednak zasada zrównoważonego rozwoju w jej konstytucyjnym wymiarze nie
zobowiązuje do racjonalnego wykorzystywania nieodnawialnych lub trudno odnawialnych zasobów przyrodniczych. Racjonalność leżąca u podstaw konstytucyjnej
zasady zrównoważonego rozwoju zobowiązuje do poszukiwania takich rozwiązań,
które pozwolą zastąpić nieodnawialne lub trudno odnawialne zasoby przyrodnicze
innymi elementami. Dotyczy to przede wszystkim takich zasobów przyrodniczych,
które służą pozyskiwaniu energii. Zatem konstytucyjna zasada zrównoważonego
rozwoju zakłada nie tylko bierne, racjonalne pozyskiwanie zasobów przyrodniczych,
ale także aktywne poszukiwanie rozwiązań alternatywnych. Biorąc z kolei pod uwagę, że adresatem normy prawnej wyrażonej w art. 5 Konstytucji RP jest Rzeczpospolita, przyjąć trzeba, że ten obowiązek poszukiwania alternatywnych rozwiązań spoczywa na władzach publicznych.
Uwzględniając ów propokoleniowy charakter zasady zrównoważonego rozwoju,
można postawić tezę, że w Konstytucji RP zasada ta wiąże się ściśle z solidarnością
międzyludzką. Solidarność wynika już z preambuły do Konstytucji RP – wdzięczni 33
naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiara
mi, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, [...] świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Ro
dziny Ludzkiej.
Analizując problematykę zasady zrównoważonego rozwoju, rozważyć należy jej
charakter. W doktrynie bowiem uznaje się zasadę zrównoważonego rozwoju bądź to
za zasadę ustrojową, bądź to za zasadę polityczną.
Wołpiuk wskazał, że zrównoważony rozwój jest pojęciem pozaprawnym, o charakterze ekonomicznym. Autor ten podkreśla trudności w ustaleniu treści pojęcia
zrównoważony rozwój, a w konsekwencji jego znaczenia normatywnego. W dalszej
zaś kolejności wskazuje na wątpliwość co do charakteru konstytucyjnego zrównoważonego rozwoju. Zdaniem tego autora norma wyrażona w art. 5 [Konstytucji RP –
przyp. B.R.] ma przede wszystkim wartość programową ukierunkowującą politykę pań
stwa, która jednak musi znaleźć odpowiednią konkretyzację w ustawach zwykłych.13
Podobne zdanie prezentuje J. Boć, który uważa, że wydaje się więc, że koncepcja zrów
noważonego rozwoju jest współcześnie bardziej ideą polityczną niż koncepcją pozwala
jącą na budowanie trwałej strategii gospodarczej.14
Wątpliwości co do charakteru normatywnego zasady zrównoważonego rozwoju zgłosił także R. Paczuszki, podkreślając, że aby zasada zrównoważonego rozwoju była
jednoznacznie rozumiana i powszechnie stosowana, wymaga odpowiedniej wykładni.
Chodzi tu o dylemat natury prawnej: czy zasadę zrównoważonego rozwoju można
uznać za podstawową zasadę prawną (ustrojową), z ustaleniem, co ona oznacza,
obowiązującą w całym systemie prawnym RP, czy może inaczej – jako podstawową
zasadę polityki państwa.15 Z kolei M. Bar i J. Jendrośka określają zasadę zrównoważonego rozwoju jako
zasadę ustrojową.16 Podobne stanowisko zajmuje także Z. Bukowski, który twierdzi,
że biorąc pod uwagę treść tego artykułu [art. 5 – przyp. B.R.], przyjąć trzeba, że zasada zrównoważonego rozwoju odnosi się do wszystkich wymienionych tam ogólnych funkcji państwa. Oznacza to, że mamy do czynienia z zasadą ustrojową.17
Przychylić się trzeba do zdania, że zasada zrównoważonego rozwoju jest zasadą
polityki państwa. Trudno zgodzić się z poglądem, że z racji tego zasada zrównoważonego rozwoju odnosi się do wszystkich wartości wskazanych w art. 5 Konstytucji RP.
Z samego zastosowania trudno wywnioskować, że jest to zasada ustrojowa. Brać
trzeba pod uwagę raczej jej charakter niż to, czy odnosi się do wszystkich wartości
z art. 5 Konstytucji RP, czy też nie.
Na polityczny charakter zasady zrównoważonego rozwoju wskazuje to, że wyznacza ona kierunek działania władz publicznych. Prawodawca nie wymienia jej
W. Wołpiuk, Zasada zrównoważonego rozwoju. Zasada konstytucyjna czy zasada polityki społecznoekonomicznej w zakresie ochrony środowiska?, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły
Informatyki, Zarządzania i Administracji, z.1, Warszawa 2003, s. 7-18.
14 Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997, red. J. Boć, Wyd.
Kolonia, Wrocław 1998, s. 23 i n.
15 R. Paczuski, Zrównoważony rozwój a stosunek polityki do prawa w świetle polskiej praktyki legislacyjnej, w: Zasada zrównoważonego rozwoju w prawie i praktyce ochrony środowiska, red.
K. Równy, Wyd. Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu i Administracji, Warszawa 2002, s. 39.
16 J. Jendrośka, M. Bar, Podręcznik prawa ochrony środowiska, Wyd. CPE, Wrocław 2005, s. 526 i n.
17 Z. Bukowski, Podstawy prawa ochrony środowiska dla administracji, Wyd. Włocławskie
Towarzystwo Naukowe, Włocławek 2005, s. 34.
13
34
w gronie wartości, które Rzeczpospolita powinna uwzględniać, ale wskazuje na to,
czym powinna się Rzeczpospolita kierować, dążąc do urzeczywistnienia tych wartości. Zatem zasada zrównoważonego rozwoju nie może być traktowana jak wartość
wymieniona w art. 5 Konstytucji RP, a jako wytyczna, czym należy kierować się, urzeczywistniając te wartości.
Istnieje ścisły związek pomiędzy zasadą zrównoważonego rozwoju a art. 74 ust.
l Konstytucji RP. Przepis ten nakłada na władze publiczne obowiązek prowadzenia
polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne, a nie obowiązek zapewnienia
bezpieczeństwa ekologicznego. Już TK, w przywoływanym wyżej wyroku, wskazał na
związek pomiędzy art. 5 a art. 74 ust. l Konstytucji RP.
Artykuł 74 ust. l nakłada obowiązek o charakterze politycznym, co pozwala wyciągnąć wniosek, że zasada zrównoważonego rozwoju, pozostająca w ścisłym związku z tym przepisem, też ma charakter polityczny.
Kolejnym argumentem przemawiającym za politycznym charakterem zasady
zrównoważonego rozwoju jest bardzo głęboka treść tej zasady, niekoniecznie
w aspekcie ekologicznym. Nie da się jej urzeczywistniać jako zasady ustrojowej, za to
jest możliwe jej urzeczywistnianie w wyznaczaniu kierunków politycznych. Ta specyficzna rola, jaką nadaje prawodawca polski zasadzie zrównoważonego rozwoju prowadzi do wniosku, że pełni ona przede wszystkim rolę dyrektywy wykładni. Odwołanie się przez polskiego ustawodawcę w art. 5 Konstytucji Polski do zrównoważonego
rozwoju wskazuje, że zasada ta pełni rolę przede wszystkim w kontekście wykładni.
Dopiero bowiem zasadę zrównoważonego rozwoju można urzeczywistnić w procesie
stosowania prawa w konkretnym przypadku. Opowiedzieć się więc trzeba za poglądem, że ta zasada pełni rolę dyrektywy wykładni.
***
Wątpliwości budzi to, czy zasada zrównoważonego rozwoju odnosi się do
wszystkich wartości, o których mowa w art. 5 Konstytucji RP, czy tylko do ochrony
środowiska. Przychylić się trzeba do stanowiska, że zasada zrównoważonego rozwoju odnosi się do wszystkich wartości wymienionych w art. 5 Konstytucji RP.
Zasada zrównoważonego rozwoju w aspekcie horyzontalnym służy rozwiązywaniu konfliktów pomiędzy różnymi wartościami, przy czym jedną z tych wartości
jest ochrona środowiska. W aspekcie wertykalnym zasada zrównoważonego rozwoju
dotyczy ochrony trudno odnawialnych lub nieodnawialnych zasobów środowiska
i zachowywania ich dla przyszłych pokoleń. Nie oznacza to jednak tego, że współczesne pokolenie nie może z tych zasobów korzystać. Powinno to jednak czynić racjonalnie oraz starać się zastępować nieodnawialne źródła energii odnawialnymi czy
zastępowalnymi.
Jednak urzeczywistnianie zasady zrównoważonego rozwoju możliwe jest
w konkretnym przypadku. Może ona być urzeczywistniona, gdy konieczne jest rozwiązanie konfliktu pomiędzy takimi wartościami, które ze sobą konkurują, tak jak to
miało miejsce w omawianym wyroku TK. Stąd też zasada zrównoważonego rozwoju
nie powinna być definiowana. Powinna ona pełnić rolę dyrektywy wykładni.
Istotnym, zgłaszanym w doktrynie problemem jest charakter tejże zasady.
Z jednej strony uznaje się ją za zasadę ustrojową, a z drugiej za zasadę polityki państwa. Treść zasady zrównoważonego rozwoju, a przede wszystkim jej związek z art.
74 ust. l Konstytucji RP przekonuje o jej politycznym, a nie ustrojowym charakterze.
35
JÓZEFA FAMIELEC prof. dr hab. Józefa Famielec – Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie WPŁYW IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 1•3
NA POLITYKĘ PAŃSTWA I FUNKCJONOWANIE PRZEDSIĘBIORSTW Abstract
IMPACT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT IDEA ON THE STATE POLICY AND ON THE FUNCTIONING OF COMPANIES This article attempts to relate the sustainable development concept with the theory of eco‐
nomics ands tries to point out major regulators in this matter, which include state and eco‐
nomic market. Due to unexpected events that have occurred on global markets, and which have been caused by banks’ crisis and fiscal institutions’ crisis, the author of this article at‐
tempted to respond to the following question: what is the role of state in shaping the condi‐
tions of implementing the sustainable development concept, and how this issue affects the functioning of enterprises that suffered from economic crisis. The main thesis of this article is recognition of state and economic market (described by insti‐
tutional economics) as the principle factors of further progress in implementing the sustaina‐
ble development concepts in Poland and worldwide. Najważniejszym problemem dla każdego demokratycznego państwa jest kształtowanie właściwych proporcji między sektorem publicznym i prywatnym, najlepsze sposoby zapewnienia komplementarności obu sektorów, a także metody
zwiększenia skuteczności państwa w jego dążeniu do osiągnięcia stawianych
sobie celów, jakiekolwiek one są.
Joseph E. Stiglitz W Konstytucji RP zapisano, że Rzeczpospolita Polska ... zapewnia ochronę środo
wiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Ten konstytucyjny obowiązek
państwa – kierowania się zasadą zrównoważonego rozwoju – łączy się zazwyczaj
z ochroną środowiska, co jest oczywiście zgodne z przytoczonym zapisem.
Zawężanie i adresowanie idei zrównoważonego rozwoju tylko do środowiska
i jego ochrony czyni tej zasadzie więcej szkód niż pożytków. Po pierwsze dlatego, że
ochrona środowiska – pomimo obowiązywania w niektórych krajach i systemach gospodarczych – surowych standardów i norm ekologicznych oraz pomimo że coraz
36
więcej społeczeństw zgadza się z polityką proekologiczną i popiera działania na rzecz
zachowania środowiska naturalnego dla następnych pokoleń, stoi często w konflikcie
z interesami gospodarki prywatnej, dominującej w gospodarkach rynkowych1. Po
drugie, rozpoznawanie kosztów społecznych oraz związanych z nimi tak zwanych
efektów zewnętrznych jest niezwykle trudne, a niekiedy wręcz niemożliwe, pomimo
rozwoju tak zwanej ekonomii środowiska.2 Po trzecie, środowisko, a przede wszystkich tworzące go zasoby naturalne nie są możliwe do wyodrębnienia spoza procesów
produkcji i postępu technicznego, lecz są dla tych procesów zintegrowanym czynnikiem sprawczym.
Celem opracowania jest próba odniesienia idei zrównoważonego rozwoju do
teorii ekonomii i wskazanie najważniejszych regulatorów w tym zakresie, do których
zaliczono państwo i rynek. Z uwagi na niespodziewane wydarzenia na światowych
rynkach, spowodowane kryzysem banków i instytucji finansowych, autorka próbuje
odpowiedzieć na pytanie, jaka jest rola państwa w kształtowaniu warunków do
wdrażania idei zrównoważonego rozwoju oraz jak to wpływa na funkcjonowanie
przedsiębiorstw dotkniętych kryzysem finansowym.
Tezą opracowania jest uznanie państwa i rynku, opisywanych przez ekonomię
instytucjonalną, za podstawowe czynniki dalszego postępu we wdrażaniu idei zrównoważonego rozwoju na świecie i w Polsce.
1. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU A EKONOMIA Ograniczoność zasobów naturalnych powoduje zwiększenie nakładu pracy i kapitału na jednostkę produkcji. W powszechnym prawie produkcji3 zwraca się uwagę
na istotę takich aspektów środowiska, jak walory rekreacyjne, psychologiczne, estetyczne, niezbędne nie tylko procesom produkcji, ale i każdemu człowiekowi dla prawidłowego funkcjonowania. W tym ujęciu środowisko i jego ochrona nie stanowią
samodzielnego adresata polityki gospodarczej państwa, lecz stanowią barierę lub/i
szansę rozwoju gospodarczego, w zależności od poziomu zanieczyszczeń i zagrożeń
z nimi związanych.
Takie pojmowanie środowiska i jego ochrony kieruje zainteresowania w tej
dziedzinie nie tylko do tak zwanych „ekologów” i polityki ekologicznej państwa, nieakceptowanych najczęściej przez polityków i przedsiębiorców, ale również do teorii
czynników produkcji, a środowisko każe traktować podobnie, jak pracę, kapitał
i ziemię, w ujęciu ekonomii keynesowskiej.
Ekonomia neoklasyczna, podobnie jak ekonomia keynesowska, oceniane są jako
niewystarczające w rozwiązywaniu problemów środowiskowych i związanych z nimi
barier wzrostu gospodarczego. Wynikają one ze specyfiki środowiska jako dobra
wspólnego (tak zwana tragedia dóbr wspólnych), a także ze specyfiki rynku w ogóle,
J.E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, WN PWN, Warszawa 2004, s. 254 i dalsze.
Por. m.in. T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004;
Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, red. B. Fiedor, Wyd. C.H. Beck, Warszawa
2002.
3 Powszechne prawo produkcji sformułowane przez Milla na podstawie prac D. Ricarda oraz
T. Malthusa, por. K. Prandecki, Ochrona środowiska w teorii ekonomii, „Ekonomia i Środowisko”
2007, nr 2.
1
2
37
w tym rynku dóbr i usług środowiskowych. Najważniejszym zjawiskiem rynkowym
zanieczyszczeń środowiska4 są efekty zewnętrzne, które powstają wówczas, gdy
określona osoba lub przedsiębiorstwo podejmuje działania, które wywierają wpływ
na sytuację innych osób lub przedsiębiorstw, a nie są rekompensowane odpowiednią
płatnością. Prowadzi to do:
•
nadmiernej wielkości produkcji dóbr wywołujących negatywne efektywne zewnętrzne;
•
niedostatecznej wielkości produkcji dóbr i usług wywołujących pozytywne efekty zewnętrzne. 5
W rezultacie społecznie efektywny poziom produkcji jest niższy od poziomu
odpowiadającego równowadze rynkowej wyznaczonej przez krzywą przecięcia się
krzywej podaży (prywatnego kosztu krańcowego) oraz krzywej popytu (korzyść
krańcowa). Można więc twierdzić, że zanieczyszczenia środowiska i inne zjawiska
społeczne powodujące tak zwane efekty zewnętrzne (koszty i korzyści zewnętrzne)
są przejawem zawodności rynku, a ich rozwiązanie jest możliwe przez wykorzystanie
instrumentów ekonomii instytucjonalnej.
Ekonomia jako nauka musi współgrać z rzeczywistością, a ta rzeczywistość jest
różna w czasie i przestrzeni. Ekonomię pojmuję jako naukę, która nie tylko objaśnia
działanie mechanizmów rządzących procesami gospodarczymi – produkcją i konsumpcją, oszczędzaniem i inwestowaniem, kupowaniem i sprzedawaniem, ruchem
strumieni i zasobów – oraz społeczne interakcje zachodzące podczas tych procesów,
ale też służy za podstawę formułowania i realizowania skutecznych strategii długofalowego rozwoju.6
Zwiększenie roli czynników środowiskowych wpisuje się w nurt postulatów tak
zwanej trzeciej drogi, charakterystycznej dla założeń ekonomii neoinstytucjonalnej.
Opiera się ona na założeniu istotnej roli instytucji w gospodarce (wynikającej z niemożności wypełnienia neoklasycznego założenia o pełnym dostępie jednostki do informacji), co powoduje, że jednostki podejmują decyzje jedynie potencjalnie racjonalne.
Jedną z instytucji jest doskonalenie się jednostek ludzkich. Powoduje ono
zmniejszenie kosztów, poprawę funkcjonowania instytucji oraz zwiększenie ich
wpływu na otoczenie. Neoklasyczne założenie o konieczności transformacji technicznej w celu zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów wymaga rozszerzenia
o postulat równoległego kształtowania jednostki ludzkiej, aby była ona bardziej
świadoma i odpowiedzialna. Wykształcenie nowego, świadomego człowieka pozwala
zmniejszać koszty, zwłaszcza w przypadku podejmowania decyzji niekorzystnych
w danym momencie dla określonych grup interesów (na przykład koszty redukcji
poziomu emisji zanieczyszczeń w danym sektorze). Zgodnie z teorią ekonomii instytucjonalnej transformacja jest długotrwałym procesem zmian instytucji formalnych,
Zanieczyszczenia środowiska nie są jedynym źródłem efektów zewnętrznych. Powoduje je
wiele innych zjawisk społecznych, na przykład alkoholizm, palenie tytoniu, wspólne osiedla
mieszkaniowe.
5 J.E. Stiglitz, Ekonomia..., op.cit., s. 256.
6 G.W. Kołodko, Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 17.
4
38
zwłaszcza praw własności i umów oraz instytucji nieformalnych, takich jak normy
moralne, zwyczaje, przekonania religijne i mentalność jednostek.7
2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W RÓŻNYCH UJĘCIACH Idea równoważenia, w tym zrównoważonego rozwoju, znajduje swoje odniesienia niemal we wszystkich dziedzinach nauki i życia społecznego. Potwierdzają to następujące przykłady ujęć zrównoważonego rozwoju8:
•
Stopa wzrostu zrównoważonego opracowana przez R.C. Higinsa, profesora finansów na uniwersytecie waszyngtońskim. Wykorzystał on tę kategorię do analizy finansowej. Przykładem jej zastosowania jest opracowanie strategii doboru
źródeł finansowania spółki giełdowej. Zakłada ona osiągnięcie określonego
wzrostu przychodów ze sprzedaży bez korzystania z kapitałów zewnętrznych.
Maksymalna stopa wzrostu przychodów ze sprzedaży, którą przedsiębiorstwo
może osiągnąć bez finansowania zewnętrznego (na przykład emisji własnych
lub/i obcych papierów wartościowych), przy stałym wskaźniku dług/kapitał
własny, nazywa się stopą wzrostu zrównoważonego.9 Zrównoważenie – w tym
przypadku – finansowania oznacza możliwość osiągnięcia niezbędnej dynamiki
sprzedaży bez uzależniania się od zewnętrznych źródeł kapitału, czyli przy zachowaniu stałej struktury finansowania, przy wzroście kapitałów własnych z zatrzymanych zysków. W doborze tej struktury rozpatruje się zwłaszcza politykę
dywidend, marżę zysku oraz rotację aktywów ogółem. Sięganie po zewnętrzne
źródła kapitału wymuszać może agresywną strategię finansowania, a to może
zakłócić zrównoważony wzrost sprzedaży przez wzrost ryzyka finansowego
spółki.
•
Zrównoważony rozwój energetyki, za który uważa się zastępowanie konwencjonalnych źródeł energii źródłami odnawialnymi, na przykład energią wiatrową, promowanymi przez priorytety programów i funduszy UE.10
•
Zrównoważony rozwój układów (w tym ekonomicznych) opisywany zrównoważoną precesją wirowania wektorów ekonomicznych. Trójwymiarowe trajektorie wirowo-spiralne są dostrzegalne na wykresach przedstawiających na
przykład wolumeny i wartość indeksów giełdowych, ilości i ceny sprzedawa-
J. Godłów-Legiędź, Transformacja ustrojowa z perspektywy nowej ekonomii instytucjonalnej,
„Ekonomista” 2005, nr 2.
8 Przykłady te wybrano z opracowań przedłożonych na poprzednią, VI Międzynarodową
Konferencję Naukową Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, BiałystokTallin, 2-5 lipca 2007, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok 2007.
9 J. Adamiak, B. Kłosowska, Stopa wzrostu zrównoważonego w planowaniu finansowym przedsiębiorstwa, w: Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, Materiały VI
Międzynarodowej Konferencji Naukowej, Białystok-Talin, Wyd. WSE, Białystok 2007, s. 7-16.
Autorzy niezbyt trafnie mówią o firmie, a nie o przedsiębiorstwie, co w rozważaniach finansowych nie jest poprawne.
10 M. Kociszewska-Panaszek, E. Brzuska, Trwały i zrównoważony rozwój w energetyce wiatrowej (na przykładzie regionu łódzkiego), w: ibidem, s. 31-43.
7
39
•
•
•
•
•
•
nych zbóż, ilości kupowanych mieszkań, a także – co szczególnie ważne w ekonomii – w relacjach między bezrobociem a inflacją.11
Polityka zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa ogranicza ryzyko pogodowe, a tym samym zmniejsza nakłady na działania ostrożnościowe (na przykład zapasy, instrumenty monitoringu pogody, inne zasoby obrotowe przedsiębiorstwa). Niezbędne są instrumenty oddziaływania na wszystkie podmioty
równomiernie, na przykład pogodowe instrumenty pochodne, obligacje pogodowe.12
Zrównoważony rozwój w modelowaniu zmian bilansu banku komercyjnego,
pozwalający uwzględnić wszystkie rodzaje ryzyka oraz warunków konkurencji
w sprawozdaniach finansowych banku.13 Chodzi tu w szczególności o jednakowe pojmowanie wzrostu, rozwoju zarówno w bankach, jak i u ich klientów,
w tym o sposoby uwzględniania dodatkowych czynników rozwoju, na przykład
ryzyka ekologicznego.
Zrównoważony rozwój poszczególnych branż przemysłu, na przykład hutnictwa
miedzi, realizowany poprzez wdrażanie zintegrowanych pozwoleń (czyli kompleksową ochronę wszystkich elementów środowiska), sprzyjające w szczególności zapobieganiem awariom przemysłowym.14
Zrównoważony rozwój w polityce zwalczania katastrof, w tym na poziomie lokalnym (gminy), uzależniony od polityki gospodarczej (ocena, finansowanie
i usuwanie szkód), administracyjnej (współpraca pomiędzy organami władzy
i administracji państwowej i samorządowej oraz między gminami, powiatami
a województwami) oraz społecznej.15
Zrównoważony rozwój na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, czyli obszarach różnic społecznych, ekonomicznych (obszarach ubóstwa)
infrastrukturalnych, o zaniedbanej gospodarce (w tym zwłaszcza w rolnictwie),
poprzez nową politykę regionalną (wypracowywanie strategii przeciwdziałania
marginalizacji obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania), poprzez nowe instrumenty, jak Europejski fundusz rolny na rzecz rozwoju obszarów wiejskich.16
Zrównoważony rozwój kapitału ludzkiego17 oraz rynku pracy18, w tym aktywność zawodowa i społeczna kobiet jako czynnik zrównoważonego rozwoju19.
11 J. Juzwiszyn, Precesja i nutacja jako mechanizmy zrównoważonego rozwoju, w: ibidem, s. 109-118.
12 G. Michalski, J. Kupczyk, Polityka zrównoważonego rozwoju jako czynnik obniżający ryzyko pogodowe wpływające na finansowe wyniki przedsiębiorstwa – wybrane zagadnienia, w: ibidem,
s. 277-290.
13 M. Niewiadoma, Aspekty zrównoważonego rozwoju w kontekście zmian modelu bilansu w bankach komercyjnych, w: ibidem, s. 291-300.
14 L. Paczkowski, Możliwości wdrażania zrównoważonego rozwoju w hutnictwie miedzi, w:
ibidem, s. 301-313.
15 Z. Przybyła, Z. Piepiora, Polityka zwalczania katastrof – aspekty aplikacyjne na przykładzie gminy Kowary, w: ibidem, s. 339-348.
16 B. Roszkowska-Mądra, Wdrażanie zrównoważonego rozwoju na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), w: ibidem, s. 349-362.
17 A. Rutkowska-Piontek, Uwarunkowania funkcjonowania rynku pracy w aspekcie wykorzysta
nia kapitału ludzkiego, w: ibidem, s. 363-377.
40
•
•
•
W szczególności przejawami zrównoważenia w tym zakresie są: zmniejszanie
bezrobocia, elastyczność form zatrudnienia, wykorzystanie zasobów ludzkich,
zrównanie szans rozwoju i awansów kobiet i mężczyzn.
Zrównoważony rozwój w inwestycjach20 i polityce innowacyjnej21, które stanowią ważny czynnik usuwania technicznych barier rozwoju, zapobiegania powstawaniu zanieczyszczeń, wzrostu konkurencyjności i wykorzystania środków
pomocy publicznej UE.
Zrównoważony rozwój miast poprzez przygotowanie dokumentów strategicznych, opracowanie projektów rozwojowych, pozyskanie środków UE oraz koordynację działań władz samorządowych i administracji centralnej na rzecz rozwoju miasta, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony środowiska.22
Zrównoważony rozwój w ujęciu wartości oczekiwanej23 – jako podstawa analizy
liczbowej niezbędnej w pomiarze i opisie danych liczbowych na potrzeby oceny
poziomu i stopnia zmian wskaźników zrównoważonego rozwoju, zgodnie z zaleceniami UE.
Przytoczone przykłady świadczą o tym, że idea zrównoważonego rozwoju jest
często wzorcem opisywania, oceny oraz wdrażania wielu różnych procesów, procedur oraz struktur społeczno-gospodarczych. Jednocześnie jest ona nadużywaną kategorią, stosowaną jako „moda” na pochwałę lub krytykę swoich i cudzych działań
w biznesie, w życiu społecznym oraz w polityce. Reguły z nią związane mają często
charakter sloganów lub też bliżej niezrozumiałych czynników i uzależnień (należy coś
czynić – ale nie wiadomo, co i jak). Wszystko wskazuje na to, że idea zrównoważonego rozwoju powinna być trafniej niż dotąd „osadzona” w ekonomii, w tym ekonomii
sektora publicznego oraz wspomagana przez inne nauki społeczne oraz techniczne.
Podstawowym kryterium pomiaru i oceny stopnia zrównoważenia danych procesów rozwojowych powinna być efektywność, ale rozumiana w ujęciu efektywności
paretowskiej. Oznacza ona takie rodzaje alokacji zasobów, w przypadku których niczyjej sytuacji nie da się polepszyć bez jednoczesnego pogorszenia sytuacji kogoś innego. Korzyść w sensie paretowskim może towarzyszyć całym pakietom zmian,
a jednocześnie każda z nich, traktowana oddzielnie, może nie mieć takiego charakteru.24
Kryterium efektywności (w tym równoważenia korzyści i kosztów zmian) ma
charakter indywidualistyczny w dwojakim rozumieniu. Po pierwsze, dotyczy jedynie
bezwzględnego poziomu dobrobytu każdej jednostki, a nie względnego poziomu dobrobytu różnych jednostek. Nie dotyczy ono wprost nierówności. Po drugie, w ocenie
własnego dobrobytu liczy się jedynie opinia każdej jednostki. Jest to zgodne z zasadą
A.B. Wądołowska, Rozwój rynku pracy w okresie transformacji w Polsce, w: ibidem, s. 465-472.
J. Szczepaniak, Znaczenie aktywności zawodowej i społecznej kobiet dla realizacji zrównoważonego rozwoju, w: ibidem, s. 445-454.
20 K. Strzała-Osuch, Miejsce inwestycji proekologicznych w koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwie, w: ibidem, s. 427-436.
21 P. Szamrowski, Polityka innowacyjna państwa w kontekście zrównoważonego rozwoju, w:
ibidem, s. 437-444.
22 J. Winiarski, Zrównoważony rozwój w mieście BielskoBiała, w: ibidem, s. 487-507.
23 A. Wilkowski, Wielośrednia w zagadnieniach związanych ze zrównoważonym rozwojem, w:
ibidem, s. 487-495.
24 J.E. Stiglitz, Ekonomia..., op.cit., s. 71 i n.
18
19
41
suwerenności konsumenta, w myśl której każda osoba potrafi najlepiej ocenić własne
potrzeby i preferencje, czyli to, co „służy” lub „nie służy” interesowi.
Podstawowe twierdzenia ekonomii dobrobytu obejmują dwa elementy:
•
każda gospodarka, w której istnieje konkurencja rynkowa, jest efektywna w rozumieniu Pareta;
•
za pośrednictwem mechanizmu konkurencji rynkowej można – dokonując odpowiedniej zmiany wyjściowego podziału dochodów – osiągnąć każdą efektywną, w rozumieniu Pareta, alokację zasobów.
Rynek i konkurencję, a tam, gdzie rynek nie działa lub jest zawodny – państwo,
można uznać za podstawowe regulatory rozwoju.
3. PAŃSTWO I RYNEK JAKO REGULATORY IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W WARUNKACH KRYZYSU FINANSOWEGO Idea zrównoważonego rozwoju wymaga w szczególności zapewnienia najważniejszego dobra publicznego, jakim jest efektywne państwo25. Może ono rozwiązywać
problemy efektów publicznych, warunkujących stosowanie zrównoważonego rozwoju, na kilka sposobów. Do ważniejszych można zaliczyć:
•
stosowanie kar i podatków korekcyjnych;
•
subsydiowanie redukcji zanieczyszczeń;
•
stosowanie zbywalnych zezwoleń na emisję zanieczyszczeń;
•
stosowanie regulacji;
•
stymulowanie innowacji, ujawnianie informacji;
•
ustanawianie rekompensat.
Rynek prywatny może sobie także radzić z problemem efektów zewnętrznych
takimi instrumentami, jak:
•
internalizacja efektów zewnętrznych;
•
przypisanie praw własności zasobów oraz zysków;
•
stosowanie prawa.
Wady rozwiązań prywatnych (rynku) wynikają z takich czynników, jak:
problemy dóbr publicznych (problem „gapowicza” czyli niechęć jednostki do
dobrowolnego finansowania dóbr publicznych – pasażer na gapę);
niepełna informacja;
koszty transakcyjne;
procesy sądowe.
•
•
•
•
Najważniejszą barierą rozwiązywania problemów gospodarki przez rynek jest
jego zawodność. Główne rodzaje zawodności rynku obejmują:
•
niedoskonałość konkurencji;
•
zawodność wynikającą z istnienia dóbr publicznych;
•
zawodność wynikającą z efektów zewnętrznych;
•
brak (niekompletność) pewnych rynków;
•
niedoskonałość informacji;
•
bezrobocie i inne zakłócenia makroekonomiczne.
25
Ibidem, s. 176 i n.
42
Jesienią 2008 roku nie sposób nie odnieść się do globalnego kryzysu finansowego, nazywanego nawet krachem na rynkach finansowych, którym „żyje” świat wielkiego biznesu, ekonomii, ale odczuwają go także wszystkie dziedziny życia społecznego (w tym dalsze szanse finansowania ochrony środowiska). Co więcej, idea zrównoważonego rozwoju, kojarzona najczęściej ze spełnianiem ekologicznych standardów rozwoju, zostaje przewartościowana na ideę zrównoważonego rozwoju finansów, bez których nie jest możliwy zrównoważony rozwój ekologiczny ani społeczny.
Zrównoważenia wymagają w pierwszej kolejności finanse globalne, w których
doszło do największych w rozwoju ekonomii rynkowej naruszeń dobra człowieka,
w jego warunkach życia, w tym jego bezpieczeństwa finansowego, oszczędności (odkładania kapitału), pracy i związanej z nią godziwych wynagrodzeń (w tym z tytułu
odkładania kapitału). Za głównego sprawcę tego kryzysu uznaje się instytucje finansowe. Porównuje się je z zanieczyszczeniami emitowanymi przez przemysł. Instytucje finansowe zanieczyszczały swoją działalnością cały świat, a za efekty tego będą musieli zapłacić podatnicy.26
Według noblisty z dziedziny ekonomii z 2001 roku, profesora J.E. Stiglitza,
obecny kryzys finansowy charakteryzuje się przede wszystkim:
•
brakiem płynności systemu bankowego;
•
kłopotami związanymi z udzielaniem złych pożyczek;
•
problemami makroekonomicznymi (w tym kryzysem produkcji i konsumpcji);
•
kryzysem zaufania.27
Źródłem tego kryzysu są – w uznaniu tego samego ekonomisty – szoki naftowe
sprzed 30 lat, kiedy gospodarka światowa znacznie osłabiła swoje tempo wzrostu,
a Ameryka Łacińska zadłużała się wówczas bez przerwy, w rezultacie czego na początku lat osiemdziesiątych XX wieku nie była w stanie regulować zobowiązań. Także
gospodarka USA oparta została na długu. Za importowane paliwa trzeba było płacić
w pewnym momencie nawet pięć razy więcej. Gospodarka osłabła, inflacja była niska,
w konsekwencji potaniały kredyty, co pozwoliło urosnąć bańce spekulacyjnej na rynku nieruchomości. Ta zaś podtrzymała boom konsumpcyjny. Pojawiały się tysiące,
a potem miliony domów, których właścicieli nie było stać na spłatę kredytu hipotecznego.
Rynek finansowy – tylko pozornie dla dobra konsumentów i poprawy sytuacji
społeczeństwa – oferował coraz to nowe instrumenty rzekomego ograniczania ryzyka: innowacyjną sekurytyzację, zbieranie funduszy (sektor private equity), instrumenty pochodne. Banki, zamiast dbać o dostęp do realnego (ekwiwalentnego) pieniądza,
produkowały dokumenty potwierdzające „papierowe zabezpieczenie” udzielanych
pożyczek.
Na polskim rynku finansowym również korzystano z tej „mody” i „namówiono”
wiele spółek, także giełdowych, na opcje zabezpieczania kursów walut, w tym euro.
W rezultacie dawno oczekiwane, zwłaszcza przez eksporterów, wzrosty kursu euro
prowadzą do wzrastających w postępie geometrycznym strat z tytułu premii za ryzyko dla banków zabezpieczających te kursy i zasilających – przy niskim kursie – finansowo spółki – nabywców opcji. W listopadzie 2008 roku zanotowano już upadłość
spółek z tego powodu.
26
27
A. Mielczarek, Intelektualna uczta, „Manger Magazyn” 2008, nr 11, s. 76-82.
Ibidem, s. 77.
43
Idea zrównoważonego rozwoju wymaga nie tylko czystego środowiska, ale
i utrzymania zadowalającego społeczeństwo dobrobytu ekonomicznego. Wiadomo, że
pochodzi on z oszczędzania kapitału inwestowanego w gospodarce. Systemowym
ogniwem gospodarki, odpowiedzialnym za doprowadzanie w gospodarce do zgodności oszczędzania i inwestowania, są banki i inne instytucje rynku finansowego. ... do
brze działający rynek kapitałowy, mózg nowoczesnej gospodarki, powinien robić trzy rzeczy: pomnażać oszczędności, zarządzać ryzykiem i lokować kapitał. W zamian za wypełnienie tych zadań otrzymuje zyski, a jednocześnie podnosi produktywność, co jest ważną funkcją w społeczeństwie. I owszem, system zwiększał efektywność gospodarki, lecz potęgował także ryzyko.28 Innowacje w sektorze finansowym stały się „bronią
masowego” rażenia gospodarki i społeczeństwa, podobnie jak emisja odpadów niebezpiecznych do środowiska.
Cudowna zdolność wolnego rynku do samoregulacji okazała się fikcją, bo w kla
sycznej definicji racjonalnych zachowań rynkowych Adama Smitha zmieściła się także chorobliwa zachłanność silniejsza od świadomości ryzyka. Dlatego dziś trudno znaleźć kogoś, kto zaprzeczyłby, że jedyną przeciwwagą dla niej w przyszłości może być pań
stwo. Aparat państwowy pilnuje przecież interesów większości na płaszczyźnie prawnej, obyczajowej, a nawet kulturowej, dlaczego więc nie miałby zadbać o nasze portfele?29 Pomoc publiczna dla sektora publicznego została nie tylko obiecana, ale już uregulowana w najważniejszych krajach świata i Polsce. Państwa interweniują, gwarantując pożyczki międzybankowe, ale też nacjonalizując banki czy skupując złe długi.
Część środków uda się odzyskać, ale większość zapłacą podatnicy. Tym samym, idea
zrównoważonego rozwoju, w tym poprawa dobrobytu społecznego, przesunie się na
świecie i w Polsce na dalsze lata i na dalszy plan. Państwa ratują bowiem instytucje
(zwłaszcza banki), a nie pracowników i obywateli. Oni jako inwestorzy poniosą też
najwięcej strat z powodu źle zainwestowanych oszczędności.
Ważniejsze kraje świata – USA i inne, w tym europejskie – przewidują blisko
2,6 bln euro pomocy finansowej dla banków i gospodarek w celu uratowania ich
przed najgorszymi skutkami kryzysu (przed upadłością lub/i likwidacją). Największe
kwoty na te cele ma wydać rząd USA (ponad 900 mld euro) oraz Niemcy i Wielka Brytania (tabela 1).
W Polsce rząd przyjął program gwarancji lokat bankowych na poziomie ponad
90 mld zł. Są to ogromne kwoty, zważywszy, że na przykład roczne nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska w Polsce sięgają 6 mld zł. Roczny budżet UE sięga 500
mld euro. Przewidywana pomoc publiczna UE dla Polski w latach 2007-2013 wynosi
około 67 mld euro. Wynika z tego, że przewidywana pomoc państw dla ratowania
rynków finansowych spowoduje ogromny ubytek dobrobytu zwłaszcza podatników,
którzy są jedynymi finansującymi wydatki państwa.
Nie wszyscy ekonomiści popierają pomoc publiczną kierowaną do banków i innych sektorów gospodarki. Wiele sektorów światowej gospodarki wymaga przekształ
cenia. Ale niekoniecznie jest to zadanie dla państw i rządów30, przypominając, że pomoc taka stanowi subsydia szkodliwe dla gospodarki, z którymi walczy ekonomia
(w tym także polityka UE). Zamiast w koncernach, pieniądze podatników Waszyngton Ibidem, s. 79.
P. Aleksandrowicz, M. Rabij, Wyciągnięta ręka rynku, „Newsweek Polska” 2008, nr 46, s. 55.
30 J.E. Garten, Skończcie z tą pomocą, „Newsweek Polska” 2008, nr 46, s. 58; Jeffrey E. Gareten
jest profesorem handlu międzynarodowego i finansów w Yale School of Management.
28
29
44
powinien zainwestować w siłę roboczą. Niech pracownicy firm motoryzacyjnych dostaną wydłużone zasiłki dla bezrobotnych i szkolenia pozwalające na zdobycie nowej pracy.31 Tabela 1. Przewidywana pomoc państwowa dla sektora finansowego Państwo USA Forma pomocy Fundusz na krótkoterminowe pożyczki dla instytucji finansowych Objęcie agencji gwarancjami rządowymi
Dokapitalizowanie 9 banków Przejęcie kontroli nad agencjami hipotetycznymi (Fannie Mae, Freddic Mac) Pożyczki za akcje i przejęcia kontroli nad ubezpieczycielem AIG
Zakup papierów korporacyjnych Razem Wielka Bryt. Gwarancje dla transakcji międzybankowych
Dokapitalizowanie banków Nacjonalizacja Northern Rock
Razem
Francja Gwarancje dla transakcji międzybankowych Dokapitalizowanie banków
Razem
Niemcy Gwarancje dla transakcji międzybankowych
Fundusz pomocy dla banków
Pożyczka dla Commerzbanku
Razem Holandia Dokapitalizowanie ABN Amro
Dokapitalizowanie ING
Dokapitalizowanie ubezpieczyciela AEGON
Razem Belgia Dokapitalizowanie Fortis Banku Włochy Gwarancje dla transakcji międzybankowych
Dania Przejęcie Roskilde Bank przez bank centralny Szwajcaria Przeniesienie toksycznych aktywów UBS do specjalnej spółki państwo‐
wej Dokapitalizowanie banku UBS
Razem
Portugalia Gwarancje dla transakcji międzybankowych
Grecja Rządowy plan ratunkowy Rosja Dokapitalizowanie banków
Korea Poł. Plan ratunkowy dla banków Ogółem Wartość pomocy w [mld euro] 392 a 231b 96 b 71 b 65 46 b 901 400 47 33,4 480,4 320 40 360 400 100 8,2 508,2 20 10 3 33 35,8c 30 0,6 60 3,9 63,9 20 28 38,5 100a 2599,4 a) pomoc w dolarach, przeliczona na euro po kursie 1,3 dolara za euro; b) składniki tzw. planu Paulsena; c)
wraz z Holandią i Luksemburgiem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Aleksandrowicz, M. Rabij, Wyciągnięta ręka rynku,
„Newsweek Polska” 2008, nr 46, s. 56-57.
31
Ibidem, s. 58.
45
Także eksperci The Boston Consulting Grup upatrują w kryzysie finansowym
szansy na tak zwaną zdrową selekcję, na przeanalizowanie przez banki i korporacje
swoich błędów i zbudowanie strategii dalszego rozwoju (lub upadłości), bez pomocy
państwa.32
4. CO DALEJ Z IDEĄ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU? To, co się podkreśla i co potęgowało skutki „pękających baniek” nieruchomości,
zysków, cen, było zachowanie się instytucji państwa, i to tak zaufanych, jak szef Rezerwy Federalnej – A. Greenspan (autor teorii instrumentów pochodnych33), czy też
sekretarz skarbu USA, którzy jeszcze w kwietniu 2008 roku na spotkaniu grupy G7
mówili o szansie rozwoju gospodarki i nie potwierdzali zagrożenia ryzykiem finansowym.
To wskazuje też na zasadność założeń ekonomii J.E Stiglitza, najważniejszych
dla każdego demokratycznego państwa: kształtowanie właściwych proporcji między sektorem publicznym i prywatnym, najlepsze sposoby zapewnienia komplementarności obu sektorów, a także metody zwiększenia skuteczności państwa w jego dążeniu do osiągnięcia stawianych sobie celów, jakiekolwiek one są.34
To stwierdzenie stanowi najlepszy opis roli państwa w realizacji idei zrównoważonego rozwoju. Podstawowy postulat z nim związany, adresowany do ekonomistów poszukujących uwarunkowań i zasad zrównoważonego rozwoju, polega na propozycji odwrócenia relacji między zrównoważonym rozwojem a ekonomią. W tej relacji najważniejszy jest człowiek i jego wiedza – nie tylko jego prawa, ale zwłaszcza
jego świadomość i jego odpowiedzialność. To człowiek tworzy warunki społeczne
i warunki do działania rynku (ekonomii), a także do zachowania i zanieczyszczania
środowiska. To, co w dotychczasowym paradygmacie rozwoju wydaje się błędne, to
uznawanie człowieka jako ofiary rozwoju, a nie jego twórcy. Idea zrównoważonego
rozwoju domaga się ekonomii przyjaznej człowiekowi i środowisku, państwa przyjaznego człowiekowi i środowisku. Tymczasem tę ekonomię i to państwo tworzy sam
człowiek, który także sam jest autorem i użytkownikiem technologii emitującej zanieczyszczenia, sam jest wyborcą polityków stanowiących prawo, rządzących w jego
gminie i jego państwie. Wreszcie ci politycy też są ludźmi, dla których ekonomia
i państwo mają być przyjaźni. Wszystkim zaś ludziom ekonomia, państwo, polityka
ma ją zapewnić zrównoważony rozwój. Czyli to człowiek, wybrane przez niego władze Europarlamentu, centralne, samorządowe, elity, grupy społeczne i biznesowe są
twórcami, wdrażającymi, beneficjentami oraz ofiarami formułowanych „samemu sobie” zasad zrównoważonego rozwoju.
Teza ta jest dyskusyjna, ale potrzebna do dalszej rozmowy w tym zakresie. Najwyższy czas rozpocząć dyskusję, nie nad bliżej niezrozumiałymi, opisywanymi sloganami, zasadami zrównoważonego rozwoju, lecz nad kształceniem i wychowaniem
człowieka, który byłby nie tylko beneficjentem zasad równoważenia swego rozwoju,
ale byłby świadomy oraz odpowiedzialny za to równoważenie. Nawet ekonomiści,
D. Rhodes i inni, Zdrowa selekcja, „Manger Magazyn” 2008, nr 11, s. 24 i dalsze.
Allan Greenspan, były szef Fed, przyznał się do zawodowej pomyłki życia. „Newsweek
Polska” 2008, nr 46, s. 54.
34 J.E. Stiglitz, Ekonomia..., op.cit.
32
33
46
publicyści, studenci, którzy podejmują największą krytykę winnych za brak warunków do zrównoważenia ich rozwoju, nie są rzetelni w swoich badaniach, publikacjach, nie stosują należytego (godziwego warsztatu naukowego), nie kształcą się należycie, nie zdobywają wiedzy (zdobywają dyplomy, odznaczenia, stanowiska, przynależność do elit).
Warto więc wrócić do rozwoju humanistycznych dziedzin wiedzy oraz kształcenia ekonomistów, inżynierów, biologów, lekarzy, prawników z poszanowaniem zasad
moralnych, etycznych. Równoważenie rozwoju musi rozpoczynać się w domu,
w szkole, na studiach. Obecny rozwój nauki – to w większości przypadków pogoń za
projektami dobrze opłacanymi i konkurencja między kategoriami, coraz inaczej nazywanymi, nie zaś identyfikacja problemów badawczych oraz staranny dobór metod
naukowych ich rozwiązywania. W większości publikacji dydaktycznych i naukowych
nie stosuje się żadnej metody badawczej, zamiennie używa się niesłusznie tych samych kategorii, które nie są synonimami, używa się tysięcy wskaźników, liczonych
w coraz doskonalszych programach, ale niemających wartości informacyjnych – diagnostycznych i zarządczych.
Największy brak zrównoważenia występuje w samym człowieku w różnych jego
rolach – jako mieszkańca domu, rodzica, pracownika, nauczyciela, naukowca, ucznia,
studenta, polityka, wyborcy, turysty, prowadzącego działalność gospodarczą, podatnika konsumenta, eksportera, importera, użytkownika środowiska, pracownika komunalnego, zarządzającego, właściciela środków pracy i przedmiotów pracy. Trafnym potwierdzeniem tej pętli konfliktów jest opis zamieszczony na okładce książki
Pętle rozwoju.35 Im więcej kopalń, im wyższe wydobycie, im większe straty, im większy dług – tym lepiej, tym bardziej bezpieczny i pewny zysk. Problem tylko w tym, aby chory organizm jak najdłużej utrzymać przy życiu, żeby interes nie upadł. Inteligentne paso
żytowanie polega na tym, żeby umiejętnie eksploatować żywiciela – nie pozwolić na jego uzdrowienie, ale też nie doprowadzać do zgonu. Mamy zatem do czynienia z sytu
acją, w której prywatne zyski warunkowane są publicznymi stratami. Straty są przerzu
cane na gminy, na PFRON, na fundusz ubezpieczeń społecznych, na kooperujące firmy. Kiedy tego już nie wystarcza, wtedy trzeba sięgnąć po kolejne oddłużenie z kasy pań
stwowej, trzeba wołać o pomoc publiczną. Dzięki temu gra może toczyć się dalej. To oznacza jednak konieczność utrzymania wysokiej dotacji do systemu ubezpieczeń społecznych, konieczność utrzymania wysokich podatków, niemożność finansowania nauki, edukacji, bezpieczeństwa i informatyzacji, ograniczanie możliwości wypełniania przez państwo podstawowych funkcji i zadań rozwojowych. Czy nie człowiek, w swoich
różnych rolach to sam stanowi i akceptuje, niszcząc wszelkie warunki do zrównoważonego rozwoju swojego, swoich dzieci i swoich interesów akceptuje?
***
Ten sam podatnik, który oczekuje zwiększenia świadczeń społecznych, nie powinien przeciwstawiać się podwyżce podatków. Ten sam nauczyciel, lekarz, robotnik,
który oczekuje emerytury w wieku 50 lat, nie powinien dziwić się, że jego dzieci
i uczniowie, więcej i wcześniej pracując, będą mniej zarabiać, a z jego podwórka nikt
nie wywiezie śmieci, które sam, podobnie jak i inni mieszkańcy bloku, domu jednorodzinnego, wyrzuca.
35 J. Hausner, Pętle rozwoju. O polityce gospodarczej lat 20012005, Wyd. Naukowe Scholar,
Warszawa 2007.
47
Oczywiste jest, że najlepszym antidotum na głupotę i arogancję jest mądrość i wiedza. Dlatego też wypada walczyć. Słowem. Czyli bardzo dużo czytać i słuchać in
nych, trochę pisać i mówić do tych, którzy chcą słuchać. Trzeba rozmawiać. Najwięcej zaś – myśleć... . ...Dobra ekonomia to nauka podpowiadająca – ma być przede wszystkim punktem wyjścia opracowywania i realizacji aktywnych programów rozwoju.36 W ekonomii podpowiadającej można upatrywać skuteczności wdrażania idei zrównoważonego rozwoju w gospodarce, przedsiębiorstwach i społeczeństwie. Należy to czynić
dla następnych pokoleń.
36
G.W. Kołodko, Wędrujący..., op.cit., s. 17.
48
FRANCISZEK PIONTEK, BARBARA PIONTEK prof. dr hab. Franciszek Piontek, doctor Honoris Causa Catholic University in Rożemberok (Słowacja) – Akademia Techniczno‐Humanistyczna w Bielsku‐Białej dr hab. Barbara Piontek – Akademia Techniczno‐Humanistyczna w Bielsku‐Białej PRZYCZYNEK DO DYSKUSJI NA TEMAT 1•4 ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W POLITYCE WŁADZY PUBLICZNEJ
Abstract
CONTRIBUTION TO THE DISCUSSION ON SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE POLICY OF PUBLIC AUTHORITY The paper includes explanation of basic categories related with sustainable development in the context of legal fixations and the dispute concerning them. Constitutional bequest does not enable ascertainment that this is a fiction, utopia and deception. Sustainable development may be defined as a principle having the function of a criterion and also as a concept of devel‐
opment. Both variants constitute a natural challenge for man and consent to its nature. In Poland the constitutional principle of sustainable development may constitute the basis and priority in a widely understood policy of public authority. In real and formal dimension the conditions ensuring compliance with this principle are not protected in a satisfactory way. Zrównoważony rozwój jest kategorią powszechnie używaną, przy różnych okazjach powoływaną, a równocześnie wzbudzającą wiele kontrowersji, antagonistycznych reakcji, a nawet – jawnych negacji. Z drugiej strony art. 5 Konstytucji RP wśród
zasad ustrojowych państwa1 wymienia zasadę zrównoważonego rozwoju, a wiele
ustaw i rozwiązań prawnych powołuje się na ten konstytucyjny zapis.2
Taki stan rzeczy zmusza do refleksji i próby udzielenia odpowiedzi na pytanie:
czy i w jakim zakresie kategoria rozwój zrównoważony stanowi dla uprawiania polityki przez władzę publiczną w Polsce realny fundament i priorytet? Czy wolno tę
ustrojową zasadę definiować jako fikcję, utopię, iluzję i oszustwo?3
Na ustrojowy charakter tej zasady zwrócił uwagę W. Radecki, Konstytucyjne podstawy ochrony środowiska w Polsce, „Problemy Ekologii” 1997, nr 5.
2 M. Klimek, Koncepcja zintegrowanego systemu urzeczywistniania zrównoważonego rozwoju lokalnego na przykładzie gmin Podbeskidzia, rozprawa doktorska, maszynopis, s. 27-29.
3 W. Sztumski, Refleksja na temat rozwoju zrównoważonego. Czy rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją, czy oszustwem?, „Problemy Ekorozwoju” 2008, nr 2.
1
49
W Polsce kategoria rozwój zrównoważony posiada dostateczne umocowania
prawne, aby stanowić fundament i priorytet w szeroko rozumianej polityce władzy
publicznej. Natomiast w wymiarze realnym dorobek teoretyczny dotyczący tej kategorii jest niedostateczny, a bywa, że jest ignorowany, trywializowany lub obciążony
błędami i zafałszowaniem. Odpowiedzialność za taki stan rzeczy ponoszą instytucje
naukowe i edukacyjne.
W rozważaniach przyjęto następujące kroki postępowania:
•
objaśnienie podstawowych kategorii związanych z podjętym zagadnieniem;
•
prezentacja i ocena współczesnych uwarunkowań dla urzeczywistniania kategorii rozwój;
•
przedstawienie sporu wokół zasady i koncepcji rozwoju zrównoważonego;
•
omówienia skutków realnych i prawnych wynikających z faktu, że zasada zrównoważonego rozwoju w Polsce jest zapisem konstytucyjnym.
1. REFLEKSJA NAD PODSTAWOWYMI KATEGORIAMI Do kontynuowania rozważań objaśnienia wymagają następujące kategorie:
rozwój i rozwój zrównoważony, godność człowieka, aksjologia i wartości, władza publiczna, polityka.
W każdych rozważaniach objaśnienie podstawowych kategorii z jednej strony
jest niezbędne, a z drugiej – bardzo utrudnione. W pierwszej połowie XX wieku P. Teilhard de Chardin SJ wskazał na drugi etap darwinowskiej ewolucji – totalizację noosfery (świadomości).4 Zasada ta – w odniesieniu do świadomości na obecnym etapie –
w całej rozciągłości wykorzystywana bywa nawet do definiowania pojęć, interpretowania prawa, faktów i zjawisk, tak że każdy ma własną definicję określonych kategorii (formułowaną w zależności od potrzeby i okoliczności). Nic dziwnego, że również
kategorie rozwój i rozwój zrównoważony stają się pojęciami wysoce spornymi i kontrowersyjnymi. Czy taki stan rzeczy jest logicznie i merytorycznie uzasadniony i czym
skutkuje dla nauki i praktyki?
Kategoria rozwój jest kategorią podstawową, a z tego wynikają określone konsekwencje:
•
Za poprawną definicję tej kategorii można uznać tylko taką, która może być
przyjęta przez wszystkie dziedziny nauki: filozofię, teologię, socjologię, psychologię, pedagogikę, prawo, ekonomię. Współczesne definicje (ekonomiczne) kategorii rozwój – zawężające rozwój do wzrostu ekonomicznego i dobrobytu materialnego (bardzo potrzebnego i tego nie kwestionujemy) – nie spełniają tego
warunku. Ekonomia, jako nauka szczegółowa, nie ma prawa definiować kategorii rozwój i podporządkowywać jej polityce gospodarczej. Są to błędy, które
w sposób uprawiony funkcjonowały w okresie realnego socjalizmu5, a obecnie –
w nauce i praktyce są również sankcjonowane.
•
Jeśli rozwój jest kategorią podstawową, jego definicja musi uwzględniać aksjologię i depozyt niezrelatywizowanych wartości. Współczesne definicje kategorii
P. Teilhard de Chardin SJ, Człowiek, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1967, s. 107.
B. Piontek, Współczesne uwarunkowania rozwoju społecznogospodarczego, ATH, Bielsko-Biała
2006, s. 37-49.
4
5
50
rozwój w większości są albo bardzo ogólnikowe6, albo wysoce sektorowe (umocowane w paradygmatach nauk szczegółowych, na przykład definicja ekonomiczna tego pojęcia).
•
Jeżeli kategoria rozwój nie jest poprawnie definiowana, to w nauce, praktyce
i polityce istnieją możliwości urzeczywistniania – pod hasłem rozwój – koncepcji rozwoju pozornego, a nawet antyrozwoju (fakty historyczne potwierdzają
taką tezę).
Taki stan rzecz sprawia, że W. Sztumski ma odwagę – niezależnie od konstytucyjnego zapisu – pytać, a równocześnie stwierdzić, że rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją i oszustwem.7
Rozwój jest to proces przeobrażeń, zmian, przechodzenia do stanów lub form
bardziej złożonych lub pod pewnym względem doskonalszych, podporządkowany
godności osoby ludzkiej i spełniający kryteria artykułowane przez aksjologię i depozyt niezrelatywizowanych wartości.8
Kategoria rozwój zrównoważony również nie jest definiowana jednoznacznie.
Rozwój zrównoważony może być definiowany dwojako:
•
jako zasada pełniąca funkcje kryterialne (art. 5 Konstytucji);
•
jako koncepcja rozwoju.9
Zapisana w konstytucji RP zasada zrównoważonego rozwoju jest aksjomatem
i w swej istocie oznacza, że jeden podmiot (lub jeden sektor, kapitał) nie może rozwijać się kosztem drugiego lub pozostałych. Można też wskazać na dodatkowe, aksjologiczne umocowania dla tej zasady, którymi są: Preambuła i art. 30 Konstytucji RP. Tak
rozumiana zasada zrównoważonego rozwoju jest zbieżna – a nie sprzeczna, jak niektórzy usiłują dowodzić – z art. 43 Traktatu Wspólnoty Europejskiej (TWE), w którym zapisano zasadę proporcjonalności.
Rozwój zrównoważony – rozumiany jako koncepcja – definiowany jest jako
trwała poprawa jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń poprzez kształtowanie właściwych proporcji między trzema kapitałami: ekonomicznym, ludzkim
i przyrodniczym.
Jeśli tę definicję uzupełnić o definicję dotyczącą kategorii poprawa jakości życia
jako spełnienie obiektywnych norm aksjologicznych przy jednoczesnym zaspokojeniu jednostki, w stopniu co najmniej zadawalającym10 – to należy stwierdzić, że cytowana
definicja rozwoju zrównoważonego posiada wystarczające umocowanie aksjologiczne, niezbędne dla kategorii podstawowej.
Z powyższych rozważań wynikają następujące wnioski:
•
kategoria rozwój i rozwój zrównoważony (rozumiana jako zasada i jako koncepcja) – poprawnie zdefiniowane – są względem siebie synonimiczne, ich
wspólnym mianownikiem jest aksjologia, a w szczególności aksjomat dotyczący
godności człowieka (por. art. 30 Konstytucji RP): człowiek najwyższą wartością
w świecie przyrody;
Por. Słownik języka polskiego, PWN, t. 3, Warszawa 1985, s. 131.
W. Sztumski, Refleksja na temat..., op.cit.
8 B. Piontek, Współczesne uwarunkowania..., op.cit., s. 20. Uczonym należy przypomnieć, że za
przyjęciem takiej definicji i pojęcia rozwój przemawia także art. 5 i 30 Konstytucji RP.
9 Por. F. Piontek, Spór wokół kategorii rozwój i rozwój zrównoważony – jego konsekwencje dla teorii i praktyki, „Problemy Ekologii” 2006, nr 6.
10 B. Piontek, Współczesne uwarunkowania..., op.cit., s. 125-126.
6
7
51
•
•
zasada (kryterium) zrównoważonego rozwoju powinna funkcjonować we
wszystkich dziedzinach nauki oraz w sektorach i branżach praktyki, powinna
weryfikować przyjmowane tam – często w sposób niefrasobliwy – paradygmaty,
a koncepcja zrównoważonego rozwoju powinna obejmować wszystkie dziedziny nauki i wszystkie branże praktyki, które powinny być jej składowymi;
kto głosi pogląd, że rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją i oszustwem,
ten godzi nie tylko w Konstytucję RP, ale też w realność kategorii rozwój, która
jest kategorią podstawową i zadana jest człowiekowi prawem naturalnym; jaki
mają status tak zwane koncepcje rozwoju, które w stosunku do rozwoju zrównoważonego są koncepcjami alternatywnymi (i których weryfikacja ma następować poprzez oglądanie szczęścia przyszłych pokoleń)?
Z kategorią rozwój i rozwój zrównoważony immanentnie związana jest kategoria godność człowieka. Godność człowieka wyraża się w prawach człowieka, których
zbiór – w oparciu o dorobek historyczny – zdefiniował Jan Paweł II: prawo do życia, którego integralną częścią jest prawo do wzrastania pod sercem matki od chwili poczę
cia; prawo do życia w zjednoczonej wewnętrznie rodzinie i w środowisku moralnym sprzyjającym rozwojowi osobowości; prawo do rozwijania własnej inteligencji i wolno
ści w poszukiwaniu i poznawaniu prawdy; prawo do uczestniczenia w pracy dla dosko
nalenia dóbr ziemi i zdobycia środków do utrzymania dla siebie i swych bliskich; prawo do swobodnego założenia rodziny oraz przyjęcia i wychowania dzieci dzięki odpowie
dzialnemu realizowaniu własnej płciowości. Źródłem i syntezą tych praw jest w pew
nym sensie wolność religijna, rozumiana jako prawo do życia w prawdzie własnej wiary i zgodnie z transcendentną godnością własnej osoby.11
Jeśli zasada ustrojowa rozwoju zrównoważonego jest – a przynajmniej powinna
być – narzędziem władzy publicznej (na co wskazuje ustrojowy charakter art. 5 Konstytucji RP) do obrony godności każdego człowieka (art. 30 Konstytucji), to należy
zapytać: czy wolno – z punktu widzenia prawa – tę zasadę i zbudowaną na jej fundamencie koncepcję rozwoju zaliczać do zbioru fikcji, utopii, iluzji i oszustwa?
Aksjomaty to twierdzenia podstawowe, ze swej natury oczywiste, których
prawdziwości nie potrzeba udowadniać. Można je przyjmować albo odrzucać. Czy
jednak wolno to czynić w sposób niefrasobliwy i bezkarny, nie ponosząc odpowiedzialności za skutki będące efektem takich, a nie innych wyborów?
Przez depozyt niezrelatywizowanych wartości należy rozumieć przede wszystkim wartości zadane prawem naturalnym. Zbiór tych wartości został przedstawiony
w innych opracowaniach.12 Aksjologia i depozyt niezrelatywizowanych wartości
kształtują intelektualny, moralny i duchowy rozwój człowieka – drogę do oświecenia
i mądrości.13
Na obecnym etapie nauce, opartej na aksjologii i depozycie niezrelatywizowanych wartości, przeciwstawia się wiedzę. Mówi się nawet o budowie społeczeństwa
Jan Paweł II, Centesimus annus, w: Dokumenty nauki społecznej Kościoła, cz. 2, red. M. Radwan
SCJ, L. Dyczewski OFM Conv., L. Kamiński, A. Stanowski, Rzym – Lublin 1996, s. 409-410, także
Kompendium nauki społecznej, red. Bp J. Kupny, Papieska Rada Iustitia et Pax, Jedność, Kielce
2005, s. 100-101.
12 Na przykład B. Piontek, Współczesne uwarunkowania..., op.cit., s. 34 (tabela 1).
13 F. Piontek, B. Piontek, Global education for the realization of development, in: Global Education Up to the Future (in press).
11
52
wiedzy, o tworzeniu wartości opartych na wiedzy.14 W XVIII wieku Encyklopedyści
francuscy (J. d’Alambert, D. Diderot i inni) zainicjowali ewolucję nauki od mądrości do
umiejętności (na pierwszym etapie tych rzemieślniczych, a później – do technologii).
Ewolucja ta – dzięki wykorzystaniu metody R. Kartezjusza do formułowania najogólniejszych praw i zasad – po latach zaowocowała sformułowaniem tak zwanych reguł
technologicznych15, rozumianych jako procedury postępowania.16 Na obecnym etapie
znajdują one dość powszechne zastosowanie.17
Wiedza jest konstrukcją intelektualną, a stopień jej prawdziwości z jej natury
legitymuje się tylko określonym prawdopodobieństwem. Aksjologia i depozyt niezrelatywizowanych wartości, a w tym konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju,
są zadane prawem naturalnym.
Czy twierdzenie, że rozwój zrównoważony – należący do zbioru aksjomatów –
z merytorycznego i logicznego punktu widzenia może być fikcją, utopią, iluzją i oszustwem?
Podmiotem polityki (ekonomicznej, społecznej i ekologicznej) jest władza publiczna. Władzę publiczną – zgodnie z art. 16 ust. 2; 94 i 163 Konstytucji RP – tworzą
dwa piony: państwowy i samorządowy. Regulatorem ładu między pionem państwowym a samorządowym jest między innymi zasada zrównoważonego rozwoju.
Polityka traktowana w sposób zintegrowany obejmuje gospodarowanie trzema
kapitałami: ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym. Zintegrowanie zobowiązuje do
przestrzegania proporcji między szybkością działania (wydajnością) a ładem. Wynika
to z zasady zrównoważonego rozwoju.
Politykę można zdefiniować:
•
w ujęciu tradycyjnym – jako naukę o celach (zadaniach), środkach, uwarunkowaniach i rozwiązaniach instytucjonalnych, które są lub powinny być stosowane
w procesie gospodarowania trzema – wymienionymi w tekście – kapitałami;
•
w ujęciu współczesnym – jako naukę o kierowaniu (zarządzaniu sensu largo)
publicznym i wtedy obejmuje: planowanie (wyznaczanie zadań, środków,
kształtowanie uwarunkowań), wykonanie planu (zarządzanie sensu stricto)
i organizowanie (kształtowanie rozwiązań instytucjonalnych, prawnych i dobór
narzędzi).
Współcześnie nie zwraca się uwagi na to, że w literaturze – autorzy J. Tinbergen18, P. Sulmicki19 – w zbiorze uwarunkowań wymieniają tak zwane. reguły powszechnego postępowania. Najogólniej reguły te wymienieni autorzy dzielą na:
•
niezmienialne i trudno zmienialne (czyli podstawowe: naturalne, psychologiczne, techniczne);
•
zmienialne (czyli instytucjonalno-prawne).
14 J. Ejdys, H. Iwaniuk, B. Poskrobko, Przyroda i społeczeństwo u progu następnego Tysiąclecia. Globalizacja i ekologicznoekonomiczne problemy regionalne, „Ekonomia i Środowisko” 2000, nr 2.
15 F. Piontek, B. Piontek, Global education..., op.cit.
16 G. Ritzer, Mcdonalizacja społeczeństwa, Muza S.A., Warszawa 1999, s. 177-178.
17 Omówione zostały między innych w: F. Piontek, B. Piontek, Podstawy ekonomii menedżers
kiej. Globalizacja a rozwój zrównoważony i trwały, Wyd. WSEiA, Bytom 2003, s. 126-158.
B. Piontek, Współczesne uwarunkowania..., op.cit., s. 34 i n.
18 J. Tinbergen, Wprowadzenie do ekonometrii, PWN, Warszawa 1957, s. 27-28.
19 P. Sulmicki, Planowanie i zarządzanie gospodarcze, PWE, Warszawa 1971, s. 58-64.
53
W warunkach polskich zasada zrównoważonego rozwoju występuje w obydwu
wyróżnionych w polityce gospodarczej podzbiorach uwarunkowań (reguły, normy).
Jednak na obecnym etapie: z jednej strony, negacja aksjologii i depozytu niezrelatywizowanych wartości, a z drugiej, postęp w szeroko rozumianych technologiach
(procedurach postępowania) – sprawiły, że praktycznie rzecz ujmując, nie ma reguł
niezmienialnych. Być może ten fakt – pozornie – usprawiedliwia W. Sztumskiego, który rozwój zrównoważony określił jako fikcję, utopię, iluzję i oszustwo. Jednak nikt nie
jest zwolniony z obowiązku poszukiwania prawdy.
2. WSPÓŁCZESNE UWARUNKOWANIA URZECZYWISTNIANIA ZASADY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Refleksją należy objąć dwie kwestie:
•
Jakie są współczesne istotne uwarunkowania urzeczywistniania zasady i koncepcji rozwoju zrównoważonego?
•
Czy historycznie ukształtowane uwarunkowania eliminują zasadę i koncepcję
zrównoważonego rozwoju; czy raczej – co należy podkreślić – w sposób jednoznaczny wskazują na potrzebę przestrzegania tej zasady i budowania na jej fundamencie poprawnej i realnej koncepcji rozwoju?
Teilhard de Chardin SJ. wskazał na totalizację noosfery (świadomości). Można
stwierdzić, że na obecnym etapie obserwuje się urzeczywistnianie się tego procesu
w wymiarze realnym, w postaci spłaszczenia się świata. Świat jest płaski (historycznie ujmując następuje Globalizacja 3,0), jak stwierdza T.L. Friedman.20 Ta globalna
płaska sieć – zdaniem autora – zapoczątkuje współpracę i innowacyjność21 oraz wyrównywanie warunków konkurencji.22 Czy przy tak rozumianej współpracy potrzebne czy zbędne będzie przestrzeganie zasady zrównoważonego rozwoju, która w swej
treści zabrania, aby jeden podmiot (czy grupa) mógł rozwijać się kosztem pozostałych. Informacja jest to powiadomienie o czymś, zakomunikowanie czegoś; wiadomość, wskazówka, pouczenie. Błędne jest utożsamianie komunikacji z informacją
oraz twierdzenie, że informacje służą temu, aby je komunikować. Natomiast komunikacja jest przekazywaniem informacji. Mikułowski-Pomorski zwraca uwagę na fakt,
że informacja zawsze należała do dóbr rzadkich, dla wielu pozostawała w głębokiej
i nieosiągalnej tajemnicy. Czy realne jest, aby ten najcenniejszy zasób był ogólnie dostępny? Przekazywana dziś – ogólnie dostępna – informacja nie przekazuje „prawdziwej” informacji, ale komunikaty utkane z selektywnie wybranych i celowo zinterpretowanych faktów.23 Komunikacja jest to proces łączenia ludzi, tworzenia wspólnych treści, budowania kultury, która daje poczucie kolektywnej siły, wzmacniającej
tożsamość. To czynnik społecznie konstruktywny.24 Informacja to dostrzeżone fakty,
T.L. Friedman, Świat jest płaski. Krótka historia XXI wieku, Rebis, Poznań 2006, s. 17.
Ibidem, s. 18 i 56.
22 Ibidem, s. 56.
23 J. Mikułowski-Pomorski, Społeczeństwo informacji czy społeczeństwo komunikujące się? Słowo wstępne, w: A. Mattelart, Społeczeństwo informacji, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac
Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2004, s. V.
24 Ibidem, s. VI.
20
21
54
których znajomość zmienia nasze przekonania, „rozsadza” posiadaną wiedzę i zaprzecza jej, skłania do rewizji, osłabia gotowość do działania, a w efekcie oddziela
ludzi od siebie. W tym znaczeniu jest to czynnik destrukcji25. Wątpliwa zatem wydaje
się teza, aby w spłaszczonym świecie zasada zrównoważonego rozwoju okazała się
zbędna.
Obecnie w naukach społecznych wskazuje się na kluczowe znaczenie i rolę społeczeństwa obywatelskiego. Pytaniem jest: czy jest możliwe urzeczywistnianie koncepcji społeczeństwa obywatelskiego z pominięciem zasady zrównoważonego rozwoju, która reguluje proporcje między indywidualizmem a wspólnotowością26.
Encyklopedyści francuscy zapoczątkowali ewolucję nauki od mądrości do umiejętności. Na obecnym etapie ewolucja ta między innymi zaowocowała regułami technologicznymi, a w tym powszechną standaryzacją (piąta reguła technologiczna) i rewolucją informatyczną (wysokiej jakości umiejętności), które w sposób zdecydowany
przyczyniły się spłaszczenia świata – bardziej wyrównanego pola do konkurencyjnej
gry27 oraz poprzez upowszechnianie informacji zachwiały systemem totalitarnym28,
który opierał się na sile i monopolu informacyjnym. Czy przestrzeganie zasady zrównoważonego rozwoju jest w tych warunkach potrzebne, aby pełna standaryzacja
i pełna kontrola świadomości (noosfery) nie umożliwiły w przyszłości budowania
nowych rozwiązań o charakterze totalitarnym (por. projekt TIA – Total Information Awareness).29
W drugiej połowie XIX wieku F. Nietzsche ogłosił filozofię nihilizmu, a w nim
dwa nurty:
•
całkowitej negacji aksjomatów i wartości;
•
urzeczywistniania woli mocy, do czego niezbędne są umiejętności, sprawności,
wiedza, a w tym technologie.
Tym samym F. Nietzsche otworzył drogę do niczym nieskrępowanego rozwijania i wykorzystywania umiejętności, zmaterializowanych w szeroko rozumianych
technologiach (to jest procedurach postępowania). Proces ten w dziewięćdziesiątych
latach XX wieku osiągnął swoje apogeum w trzech wydarzeniach. Były to:
•
powstanie Internetu jako narzędzia taniej łączności globalnej;
•
powstanie na bazie Internetu sieci World Wide Web jako pozornie magicznej
rzeczywistości wirtualnej, w której każdy (bez ograniczenia) może zamieszczać
swoje cyfrowe dzieła i udostępniać je innym30;
•
upowszechnienie się komercyjnych przeglądarek internetowych, pozwalających
przeglądać na dowolnym komputerze strony www i dokumenty tam zamieszczone w tak prosty sposób, że każdy może z niego korzystać i korzysta.31
Ibidem, s. VI.
T. Żukowski, Potęga tożsamości, w: System wartości i norm społecznych podstawą rozwoju Polski, Polskie Forum Wartości: Rozwój Gdański, Gdańsk 2005, s. 77.
27 T.L. Friedman, Świat jest płaski..., op.cit., s. 63. Co nie oznacza, że standardy ze swej natury są
czymś złym. Opowiadamy się przeciw równaniu standardów w dół.
28 Ibidem.
29 W. Sadowski, Byt i Bajt, „Polityka” 2003, nr 40. Projekt ten na obecnym etapie jako zagrażający wolności został zawieszony przez Senat USA.
30 Pierwszą stronę www stworzył – Berners-Lee (jeden ze stu najwybitniejszych ludzi XX
wieku). Miała ona adres http://info.cern.ch i została umieszczona w sieci 6 sierpnia 1991 roku.
31 T.L. Friedman, Świat jest płaski..., op.cit., s. 68 i n.
25
26
55
Mattelart na podstawie swoich analiz stwierdza, że każde nowe pokolenie tech
nologii odgrzewało dyskurs o zbawieniu, obietnicę uniwersalnej zgody, zdecentralizo
wanej demokracji, sprawiedliwości społecznej i ogólnej zamożności. Za każdym razem amnezja dotycząca wcześniejszych technologii miała się potwierdzić. Wszystkie te me
tody – od telegrafu optycznego do kabli podwodnych, telefonów, radia, telewizji i Inter
netu – przeznaczone do przekazywania przestrzennych i temporalnych wymiarów tkanki społecznej, przywracały mit odzyskania utraconej agory miast Attyki. Ani często radykalnie odmienne historyczne warunki ich instytucjonalizacji, ani jaskrawe niepo
wodzenia ich obietnic, dotyczących oczekiwanych korzyści nie zachwiały tym millenary
stycznym światem technologicznych wizji.32 Dziś ta wiara wydaje się jeszcze silniejsza.
Poprzez postęp w informatyce i innych technologiach człowiek wyposażony został w
niesamowitą moc działania, która potrzebna jest dla urzeczywistniania rozwoju. Jakie
zostały stworzone realne uwarunkowania dla urzeczywistniania kategorii rozwój?
Definicję rozwoju w ujęciu graficznym przedstawiono na rysunku 1.
Rysunek 1. Rola i znaczenie zasady zrównoważonego rozwoju w procesie urzeczywistniania rozwoju Źródło: opracowanie własne na podstawie rysunku 1 w artykule F. Piontek, B. Piontek, Global education for the realization of development, in: Global Education Up to the Future (in press).
Z takiego ujęcia rozwoju wynikają trzy podstawowe wnioski:
•
aksjologia i depozyt niezrelatywizowanych wartości chronią egzystencję (istnienie) człowieka;
•
umiejętności, wiedza i technologia umożliwiają działanie i zapewnienie materialnego dobrobytu, także rozwój kultury;
32 A. Mattelart, Społeczeństwo informacji, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych
UNIVERSITAS, Kraków 2004, s. 20.
56
•
zasada zrównoważonego rozwoju, która jest aksjomatem, reguluje relacje między egzystencją i działaniem, a jej stosowanie jest zawsze potrzebne i aktualne.
Współczesne uwarunkowania rozwoju (także te technologiczne) i uprawianie
polityki przez władzę publiczną w wymiarze ekonomicznym, społecznym i ekologicznym stwarzają konieczność stosowania i przestrzegania zasady zrównoważonego
rozwoju. Władza publiczna w Polsce jest wyposażona w takie kryterium.
3. SPÓR WOKÓŁ ZASADY I KONCEPCJI ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY Zasada i zbudowana na jej fundamencie koncepcja zrównoważonego rozwoju ze
swej natury posiadają atrybuty aksjologiczne. Z tego powodu stanowią przedmiot
sporu i kontrowersji. Autorzy artykułu nie mają zamiaru negować prawa kogokolwiek do formułowania stanowisk i poglądów alternatywnych (przeciwstawnych).
Należy jednak poszukiwać prawdy i pytać: czy formułowane stanowiska alternatywne są prawdziwe, czy leżąca u ich podstaw argumentacja jest merytorycznie prawdziwa, a logicznie – poprawna?
Przeciwstawne stanowiska, formułowane przez różnych autorów, z reguły opierają się na przesłankach, które można pogrupować w dwóch podzbiorach:
•
dotyczące genezy i sposobu funkcjonowania koncepcji (idei) zrównoważonego
rozwoju;
•
dotyczące założeń i warunków realizacji tej idei.
Omawiając genezę i sposób funkcjonowania idei rozwoju zrównoważonego, autorzy – negujący zrównoważony rozwój – zakładają, że koncepcja zrównoważonego
rozwoju powstała w wyniku przeciwstawiania się określonych grup ideologii konsumpcjonizmu. Owi autorzy nie podejmują jednak próby analizy cech zrównoważonego rozwoju i nie usiłują odpowiedzieć na kilka ważnych pytań:
•
która z przeciwstawnych sobie idei jest pierwotna i odpowiadająca naturze
ludzkiej?
•
czy w świecie przyrody (zwierząt) burzliwie rozwijający się konsumpcjonizm
jest zauważalnym zjawiskiem?
•
dlaczego konsumpcjonizm, któremu przeciwstawiany jest zrównoważony rozwój, potrzebuje tak silnego wsparcia marketingowego?
•
czy w interesie bogatych może leżeć propagowanie zrównoważonego rozwoju
(jako narzędzia ogłupiania), skoro ma to prowadzić do ograniczania konsumpcjonizmu?
Autorzy negujący zrównoważony rozwój zarzucają, że ciągle brakuje precyzyjnego zdefiniowania idei zrównoważonego rozwoju. Tymczasem w literaturze kategoria ta została precyzyjnie zdefiniowana i tych definicji nie można ani przemilczać, ani
ignorować. Owszem, w nauce i praktyce funkcjonuje wiele nieprecyzyjnych definicji
i częste jest zjawisko zawłaszczania ich na użytek sektorowy.
Na pytanie, kiedy zostanie opracowany harmonogram urzeczywistniania zrównoważonego rozwoju, można odpowiedzieć wariantowo:
•
jeśli podstawowym obszarem urzeczywistniania rozwoju zrównoważonego jest
gmina, to gminy od kilkunastu lat opracowują strategie rozwoju, a w tych strategiach zobowiązane są do przestrzegania konstytucyjnej zasady zrównoważo57
nego rozwoju (art. 5 Konstytucji RP); samorządy powinny stać na straży przestrzegania tego obowiązku;
jeśli autorzy – negujący rozwój zrównoważony – oczekują opracowania takiego
harmonogramu w skali globalnej, to wskazać należy na ratyfikowane dokumenty z konferencji międzynarodowych, a w tym Agendę 21, które łącznie składają
się na określony harmonogram działań.
•
Gdyby autorzy – negujący zrównoważony rozwój – wniknęli w istotę procesu
globalizacji, nie ubolewaliby nad tym, że nie ma oficjalnych i wiążących uchwał czy
ustaw wymuszających realizację zrównoważonego rozwoju w skali globalnej. Niezależnie od dokumentów z międzynarodowych konferencji – ratyfikowanych także
przez Polskę – wskazać należy na Grupę Lizbońską, która apeluje o globalizację
z ludzką twarzą i sformułowała cztery globalne kontrakty. Są to:
•
kontrakt usunięcia nierówności,
•
kontrakt kulturowy,
•
kontrakt demokratyczny,
•
kontrakt ziemi (rozsądny rozwój).
Grupa ta postawiła problemy praktyczne: kto ma przygotować kontrakt globalny, kto go ma podpisać – państwo czy globalne koncerny.33
Rozwój zrównoważony posiada atrybut globalności, ale czy bazą wyjściową do
jego urzeczywistnia jest wymiar globalny? Czy fundamentem istnienia i funkcjonowania Świata jest zasada jednorodności czy różnorodności?
Drogą do urzeczywistniania rozwoju zrównoważonego nie jest – jak oczekują
autorzy negujący tę koncepcję – powszechna zgoda, a wybory egzystencjalne ludzi, to
znaczy takie, które dokonywane są zgodnie z celem ludzkiego istnienia i działania.
Takie wybory będą możliwe, jeśli człowiek będzie funkcjonował jako podmiot, a nie
jako przedmiot (zasób siły roboczej, zasób pracy, czynnik produkcji, kapitał intelektualny). Jako podmiot człowiek – ze swej natury – może funkcjonować i funkcjonuje
przede wszystkim w obszarze niszowym. Autorom, którzy negują ważność i znaczenie gospodarki niszowej dla rozwoju, należy przypomnieć, że P. Krugman otrzymał
nagrodę Nobla w 2008 roku z ekonomii między innymi za wskazanie na kluczowe
znaczenie niszy dla urzeczywistniania rozwoju.
Pytaniem jest: kiedy świadomość człowieka będzie właściwie ukształtowana
i co jest kluczem do poprawnego ukształtowania świadomości człowieka?
Na uwagę zasługuje także formułowane przez przeciwników rozwoju zrównoważonego pytanie: czy w warunkach demokracji i gospodarki liberalnej (a raczej neoliberalnej) możliwe jest ustanowienie ogólnoświatowych standardów określających
potrzeby wszystkich ludzi i równowagę rozwoju?
W określonych przedziałach i sferach standardy spełniają rolę pozytywną i należy je postulować. Pamiętać jednak należy, że powszechną standaryzacją zainteresowany jest proces globalizacji, którego immanentną składową jest sieć, budowana
między innymi w oparciu o piątą regułę technologiczną: powszechnej standaryzacji,
a nie rozwój zrównoważony. Nadto przypomnieć należy, że również K. Marks i F. Engels w Manifeście komunistycznym przepowiadali: uniformizm produkcji przemysłowej i odpowiadających jej warunków życia34 i nikt nie podejrzewał ich o głoszenie
33
34
Granice konkurencji. Grupa Lizbońska, POLTEXT, Warszawa 1996, s. 174-196.
K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, KiW, Warszawa 1976, s. 100-101.
58
idei zrównoważonego rozwoju. Obca też dla zrównoważonego rozwoju jest standaryzacja myślenia.
W kwestii iluzorycznych założeń rozwoju zrównoważonego, na które wskazują
jego przeciwnicy, należy zauważyć:
•
faktem jest, że we współczesnej nauce funkcjonuje wiele błędnych założeń (na
przykład wiedza naukowa jest pewna) i wiele fałszywych paradygmatów (na
przykład niewidzialna ręka zapewnia ład);
•
na fundamencie takich założeń i paradygmatów budowane są różne teorie i modele, które zgodnie z prawami logiki nie mogą być prawdziwe (prawdziwość następstwa jest zagwarantowana prawdziwością racji35, a to prawo logiki nie jest
spełnione);
•
w układzie tych fałszywych założeń i paradygmatów autorzy – negujący zrównoważony rozwój – poszukują miejsca dla idei zrównoważonego rozwoju i wyprowadzają wniosek: skoro założenia są iluzoryczne, to i idea zrównoważonego
rozwoju musi być fikcją, utopią, iluzją i oszustwem;
•
formalnie rzecz oceniając, rozumowanie przeciwników koncepcji rozwoju
zrównoważonego jest poprawne; błąd polega jednak na tym, że krytykowane
przez nich założenia i paradygmaty stanowią fundamenty procesu globalizacji
(przejawiającego się właśnie w tym, że wszyscy uczestniczą w pogoni za zyskiem, która obecnie przybrała już postać obłędnego galopu – turbokapitalizm),
a nie są założeniami zrównoważonego rozwoju;
•
inteligencja reprezentująca świat nauki większą wagę przypisuje do pojedynczych paradygmatów niż do uczciwości intelektualnej36;
•
wielu przeciwników idei zrównoważonego rozwoju dostrzega przeciwstawność
między ideą rozwoju zrównoważonego a tak zwanym rozwojem niepohamowanym i żywiołowym oraz ideologią konsumpcjonizmu, nie poszukują oni jednak
przyczyn takiej przeciwstawności (sprzeczności), to znaczy pomijają założenia
aksjologiczne, które leżą u podstaw zrównoważonego rozwoju i które różnią się
od założeń procesu globalizacji; takim podstawowym założeniem jest aksjomat:
człowiek najwyższą wartością w świecie przyrody; przyjęcie tego aksjomatu leży u podstaw odpowiedzi na pytania: komu rozwój ma służyć, jakie kryteria
powinien spełniać?
•
w świetle przeprowadzonych rozważań stwierdzenie, że rozwój zrównoważony
jest fikcją, utopią, iluzją i oszustwem posiada wartość prywatnych poglądów autorów negujących tę koncepcję tyle że poglądów wypowiadanych przez uczonych – którzy w powszechnej opinii są ludźmi poszukującymi prawdy – i dlatego
zawłaszczających świadomość;
•
pytaniem również pozostaje: dlaczego autorzy negujący zrównoważony rozwój
nie fatygują się do podjęcia oceny stopnia realności i prawdziwości współczesnych ideologii i koncepcji „rozwoju” (w tym liberalizacji, prywatyzacji i deregulacji), o których mówi się, że nie ma innej alternatywy (TINA)?
M. Kowalewski Ks., Logika, Pallotinum, Poznań 1959, s. 266.
J.G. Barbour, Mity, modele, paradygmaty. Studium porównawcze nauk przyrodniczych i religii,
Instytut Wydawniczy ZNAK, Kraków 1984.
35
36
59
Do podniesienia tej ostatniej kwestii upoważniają dwa fakty:
•
wiek dwudziesty był sceną, na której pojawiały się różne – tak zwane jedynie
prawdziwe – koncepcje „rozwoju”, a po czasie stwierdzano, że były jedynie
zwykłą pomyłką (obiecującą szczęście przyszłych pokoleń);
•
współczesny kryzys finansowy stanowi również formę weryfikacji urzeczywistnianych – obiecujących sukcesy – ideologii i modeli gospodarowania z punktu
widzenia ich prawdziwości i realności; przecież F. Rohatyn w wykładzie wygłoszonym 8 listopada 1995 roku, podczas B. K. Forum, stwierdził: światowe rynki finansowe są dzisiaj większym zagrożeniem dla stabilności aniżeli broń atomo
wa.37
Warto zatem zastanowić się nad tym, jak i gdzie weryfikować fikcję i nie dopuszczać do zawłaszczenia przez nią świadomości.
4. SKUTKI REALNE I PRAWNE WYNIKAJĄCE Z FAKTU, ŻE ZASADA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W POLSCE JEST ZAPISEM KONSTYTUCYJNYM Przestrzeganie zasady zrównoważonego rozwoju i jej urzeczywistnianie należy
do narodu. Tym samym instytucje odpowiedzialne za naukę i edukację, osoby publiczne i opiniotwórcze są konstytucyjnie zobowiązane do takiego kształtowania
świadomości wszystkich obywateli. Pytaniem jest: czy Konstytucja RP zawiera odpowiednie sankcje za działania niezgodne, naruszające te zapisy i kształtujące świadomość obywateli w sposób sprzeczny z ustrojowymi zasadami Konstytucji RP?
Artykuł 188 w powiązaniu z art. 79 Konstytucji RP określają zakres przedmiotowy orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego i możliwości odwoływania się obywateli.
Zapisy te ograniczają możliwości odwoływania się prawie wyłącznie do ustaw, umów
międzynarodowych i innych aktów normatywnych, które mogłyby być sprzeczne
z Konstytucją RP. Jedynie art. 188 ust. 4 Konstytucji RP mówi o: zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych. Natomiast nie ma w Konstytucji RP
zapisu obligującego do kształtowania świadomości obywateli zgodnie z zasadami
ustrojowymi przyjętymi w Konstytucji i przygotowywania obywateli do przestrzegania tych zasad. Nie ma też w Konstytucji RP sankcji dla tych, którzy na różnych szczeblach edukacyjnych wygłaszają poglądy (świadomie lub nieświadomie, bezpośrednio
lub pośrednio) godzące w zasady ustrojowe zapisane w Konstytucji RP.
Osoby wygłaszające poglądy sprzeczne z ustrojowymi zasadami zapisanymi
w Konstytucji RP, a w tym negujące konstytucyjną zasadę zrównoważonego rozwoju,
zwykle usprawiedliwiają się i bywają usprawiedliwiane, że działają w ramach swobody intelektualnej. Nierzadko tak zwana swoboda intelektualna skutkuje dyskryminacją w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym (por. art. 32 ust. 1 i 2; art. 65
ust. 5 Konstytucji RP). W praktyce niewiele osób ma odwagę zdyskwalifikować takie
poglądy i zaliczyć je do zbiorów: iluzji, fikcji, utopii i oszustw. Warto zatem zwrócić
uwagę na następujące artykuły Konstytucji RP:
37 Cyt. za H.P. Martin, H. Schumann, Pułapka globalizacji. Atak na demokrację i dobrobyt, Wyd.
Dolnośląskie, Wrocław 1999, s. 110-111.
60
•
•
•
art. 8: Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczpospolitej Polskiej;
art. 82: Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczpospolitej Polskiej oraz troska o wspólne dobro;
art. 83: Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczpospolitej Polskiej.
W Polsce konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju może stanowić fundament i priorytet w szeroko rozumianej polityce władzy publicznej. W wymiarze
realnym i formalnym brak jest odpowiednich zabezpieczeń warunków zapewniających przestrzeganie tej zasady. Wszystkie zasady ustrojowe posiadają wymiar egzystencjalny. Oznacza to, że kształtują one ludzkie istnienie i ludzkie wybory. U podstaw
takich wyborów – jak już w tekście zaznaczono – znajduje się właściwie ukształtowana świadomość. W sytuacji kiedy, wszystkie instytucje zawodzą, stróżem świadomości pozostaje inteligencja. Czy polska inteligencja potrafi sprostać współczesnym wyzwaniom?
***
Prezentowane w niniejszym artykule rozważania bezpośrednio dotyczą zasady
i koncepcji zrównoważonego rozwoju. Wykazano, że są one naturalnym wyzwaniem
dla człowieka, zgodnym z jego naturą. Stopień przestrzegania tej zasady i urzeczywistniania koncepcji zrównoważonego rozwoju uwarunkowany jest świadomymi
(nieprzymuszonymi) wyborami człowieka. Za urzeczywistnianiem racji przeciwstawnych rozwojowi zrównoważonemu zawsze stoją technologie (rozumiane jako
procedury postępowania), które mogą być wykorzystywane dla zapewnienia skuteczności działania nawet sprzecznego z celem ludzkiego istnienia i działania. Wykorzystanie takich procedur nie może jednak stanowić dowodu na większy stopień realności koncepcji przeciwstawnych rozwojowi zrównoważonemu.
Pośrednio rozważania nasze obejmują także te treści nauki i edukacji, które
bezpośrednio nie dotyczą zasady i koncepcji zrównoważonego rozwoju, ale dla tej
zasady i koncepcji skutkują zawłaszczaniem świadomości i powodują, że zasada
zrównoważonego rozwoju jako narzędzie władzy publicznej ulega osłabieniu bądź
staje się nieskuteczna. Między innymi metody i koncepcje zarządzania, stosowane na
szeroką skalę i podporządkowane bezwzględnej maksymalizacji zysku, skutkują dynamicznie wzrastającym bezrobociem (przykładowo powodowanym przez stosowanie outsourcingu w skali wewnętrznej i międzynarodowej). Nauczyciel akademicki
przekonujący słuchaczy do takich rozwiązań powinien zadać sobie pytanie: w czyim
interesie naucza? Czy na stanowisko nauczyciela akademickiego został powołany dla
badania i nauczania, jak ustrojowe zasady konstytucyjne urzeczywistniać w wymiarze ekonomicznym, społecznym, ekologicznym, politycznym? Czy po to – jak zabezpieczać interes globalnych podmiotów – dysponujących kapitałem i postępem technologicznym – które obiecują szczęście przyszłych pokoleń, a które z determinacją
poszukują „towaru deficytowego” – lokalnego popytu? Jeśli wymienione kwestie doczekają się odpowiedzi i zostaną uporządkowane, nie będzie powodu do twierdzenia,
że idea zrównoważonego rozwoju służy bogaceniu się najbogatszych, a władza publiczna dysponować będzie skutecznym narzędziem dla urzeczywistniania rozwoju.
61
ROZDZIAŁ II IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W WYBRANYCH DZIEDZINACH POLITYKI PAŃSTWA SUSTAINABLE DEVELOPMENT IDEA IN SELECTED DOMAINS OF STATE POLICY WOJCIECH KOSIEDOWSKI prof. dr hab. Wojciech Kosiedowski – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu DYSPROPORCJE ROZWOJOWE 2•1 NA WSCHODNIM POGRANICZU UNII EUROPEJSKIEJ
Abstract
DEVELOPMENT DISPROPORTIONS IN THE EASTERN BORDER OF THE EUROPEAN UNION The text includes an introductory analysis and evaluation of the level and dynamics of devel‐
opment of post‐communist countries and regions in Eastern borderland of the EU. This analy‐
sis was based on Eurostat indices of GDP, GVA, unemployment and employment, geographical location was also considered. It proves that all the units of research are low and even very low developed and they are very different taking into account economic growth and labour market situation. In this area 2 diversified processes are taking place: external convergence (in the whole economic system of the EU) and internal divergence (inside the borderland area and particular countries). A specific dichotomy North‐South is noticeable. With the biggest success can boast Baltic states/regions, the least successful were Romanian and Bulgarian regions. 1. UWAGI WSTĘPNE Transformacja ustrojowa oraz poszerzenie Unii Europejskiej zasadniczo zmieniły sytuację geopolityczną oraz makroekonomiczną Europy Środkowo-Wschodniej
(EŚW). Likwidacja ZSRR i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej spowodowała zerwanie większości działających na tym obszarze powiązań kooperacyjnych i porozumień handlowych. Unia Europejska znacznie się przesunęła w kierunku wschodnim,
obejmując rozległy obszar od Morza Bałtyckiego po Czarne. Bałtyk stał się nieomal
wewnętrznym akwenem Wspólnoty1, która podeszła aż na przedpola byłej stolicy
carskiej – Sankt Petersburga. Położony w tym regionie Obwód Kaliningradzki stał się
rosyjską enklawą – znakiem zwycięstwa nad Niemcami i najdalej na zachód wysuniętą placówką cywilizacji prawosławnej.2 Akcesja Bułgarii i Rumunii spowodowała, że
Z wyjątkiem dwóch odcinków wybrzeża należących do Rosji: w Obwodzie Kaliningradzkim
i Obwodzie Leningradzkim wraz z miastem Sankt Petersburgiem.
2 Dla Rosji posiadanie Obwodu Kaliningradzkiego, podobnie jak Wysp Kurylskich, ma doniosłe
znaczenie symboliczne. Zob.: A. Dugin, Osnovy geopolitiki. Geopolitičeskoje buduščeje Rossii,
Arktogeja, Moskva 1997, s. 424-430.
1
64
Unia stała się również organizacją czarnomorską, sąsiadującą poprzez to morze z południowymi regionami Ukrainy i Rosji, a także z Gruzją. W wyniku tych zmian Unia
sąsiaduje obecnie na lądzie z czterema państwami Europy Wschodniej – członkami
Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP). Wymieniając je od północy w kierunku południkowym, są to: Federacja Rosyjska, Białoruś, Ukraina i Mołdowa. Po stronie UE
państwami bezpośrednio graniczącymi z WNP są (w tym samym kierunku południkowym): Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Słowacja, Węgry i Rumunia. Z wyjątkiem Finlandii, wszystkie te państwa należą do bloku militarnego NATO (North Atlantic Treaty Organization), przez wielu Rosjan uważanego za potencjalnego wroga.
Granica wschodnia poszerzonej UE stwarza nowe, trudne wyzwania w dziedzinie współpracy ekonomicznej i społecznej oraz w zakresie bezpieczeństwa na szczeblu całej Wspólnoty, poszczególnych państw i regionów3. Duże zróżnicowania poziomu gospodarczego, jakie występują po obu jej stronach, mogą nie tylko powodować
straty gospodarcze (głównie w sensie alternatywnym), lecz także grożą polityczną
destabilizacją kontynentu. Działania kohezyjne, podejmowane przez UE w Europie
Środkowo-Wschodniej, mogą je jeszcze pogłębić. Istnieje zatem niebezpodstawna
obawa ukształtowania się nowego podziału Europy – swoistej „żelaznej kurtyny” na
wschodniej granicy poszerzonej Unii. Niebezpieczeństwo to stało się jeszcze bardziej
realne po wejściu państw EŚW w końcu 2007 roku do strefy Schengen. Problem ten
został już wcześniej dostrzeżony przez Wspólnotę Europejską, która w związku z tym
zainicjowała tak zwaną politykę nowego sąsiedztwa (New Neighbourhood Policy),
zwaną też polityką dobrosąsiedztwa albo Europejską Polityką Sąsiedztwa (EPS). Rozszerzeniu i pogłębieniu współpracy z państwami i regionami zza granicy wschodniej
sprzyjać też będzie nowa, szwedzko-polska inicjatywa, tak zwana partnerstwa
wschodniego, ciesząca się dużym zainteresowaniem i poparciem ze strony nie tylko
UE, lecz także Stanów Zjednoczonych.
Jednym z podstawowych celów UE jest spójność społeczno-gospodarcza integrujących się państw i regionów, której najważniejszym wyznacznikiem jest zbliżanie
się poziomu rozwoju (konwergencja). Wspólnota jest zatem bardzo zainteresowana
wzrostem gospodarek krajowych i regionalnych na całym swoim obszarze, jednak
wschodnie pogranicze jest dla niej szczególnie istotne.
Celem niniejszego opracowania jest wstępna ocena poziomu i dynamiki rozwoju
postkomunistycznych państw i regionów wschodniego pogranicza UE na podstawie
analizy porównawczej głównych wskaźników ekonomicznych. Za państwa pogranicza przyjęto te, które bezpośrednio graniczą z WNP oraz Bułgarię, która sąsiaduje
z WNP poprzez Morze Czarne i jest z nią związana wieloma więzami historycznymi,
kulturowymi i gospodarczymi. Natomiast za regiony wschodniego pogranicza przyjęto te jednostki NUTS 2, które bezpośrednio przylegają do WNP bądź do Morza Czarnego (ostatni przypadek dotyczy Bułgarii). Regionów tych jest łącznie 14, a mianowicie: 3 państwa bałtyckie (Estonia, Łotwa i Litwa), 4 województwa Polski Wschodniej
(warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie i podkarpackie), 1 region słowacki (Východné Slovensko), 1 węgierski (Eszak-Alföld), 3 rumuńskie (Nord-Vest, Nord-Est
i Sud-Est) oraz 2 bułgarskie (Severoiztochen i Yugoiztochen).
3 Zob.: A. Ignasiak-Szulc, W. Kosiedowski, Between Europe and Russia. Problems of Development and Transborder Co-operation in North-Eastern Borderland of the European Union,
Scientific Publishing House of Nicolaus Copernicus University, Toruń 2009.
65
Prezentowana analiza ma charakter przestrzenno-ekonomiczny, a zatem
uwzględnia położenie geograficzne wymienionych państw i regionów (rysunek). Będą one rozpatrywane w układzie północ–południe (od Estonii po Bułgarię).
Rysunek 1. Regiony NUTS 2 wschodniego pogranicza Unii Europejskiej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
2. EKONOMICZNO‐PRZESTRZENNA STRUKTURA WSCHODNIEGO POGRANICZA UNII EUROPEJSKIEJ Nowe państwa członkowskie UE, położone we wschodniej części Wspólnoty,
reprezentują nieduży i zróżnicowany potencjał terytorialny, demograficzny i gospodarczy (tabela 1). Wyróżnia się wśród nich Polska, która zajmuje 6 miejsce w UE zarówno pod względem zajmowanej powierzchni, jak i liczby ludności. Stosunkowo
większym państwem jest Rumunia, za którą lokują się Bułgaria i Węgry, natomiast
pozostałe państwa należą do małych (najmniejszym jest Estonia). Bardzo zróżnicowana jest też gęstość zaludnienia, która w północnej części omawianego obszaru jest
66
najniższa, następnie zwiększa się w kierunku południkowym (najwyższa jest w Polsce), po czym ponownie spada.
Tabela 1. Powierzchnia, ludność i PKB państw wschodniego pogranicza UE, 2006 rok Ludność Państwo UE 27 Estonia Łotwa Litwa Polska Słowacja Węgry Rumunia Bułgaria Razem państwa pogranicza Powierz chnia [tys. km²] PKB według parytetu siły nabywczej [mln osób] [na 1 km²] [mld Euro] 4323,3
45,3
64,6
65,3
312,7
49,0
93,0
238,4
111,0
493,0
1,3
2,3
3,4
38,1
5,4
10,1
21,6
7,7
113
29
37
53
122
110
109
91
70
11676,8
13,1
16,0
24,0
272,1
44,6
90,0
97,8
25,2
979,3 89,9 92 582,8 [mld PPS] na 1 mieszkańca [tys. PPS] UE 27 = 100 11676,8
20,7
28,4
44,5
471,5
80,9
151,3
195,6
66,4
23,6
15,4
12,4
13,1
12,4
15,0
15,0
9,1
8,6
100,0 65,3 52,5 55,5 52,6 63,6 63,6 38,6 36,4 1059,3 11,8 50,0 Źródło: ibidem.
Łącznie 8 omawianych państw zajmuje prawie 1 mln km² (około 23% obszaru
całej UE 27), a zamieszkała tutaj ludność w 2006 roku liczyła prawie 90 mln osób
(około 18% ludności Wspólnoty). Tymczasem ich udział w wytworzonym w UE PKB
wynosił tylko 5% według kursów walut i 9% według parytetu (standardu) siły nabywczej. Pod względem wskaźników PKB państwa wschodniego pogranicza należą
do najsłabszych we Wspólnocie. Na 1 mieszkańca tego obszaru w 2006 roku przypadało zaledwie 50% średniej UE 27. Charakterystyczne, że stosunkowo najwyższym
wskaźnikiem tego rodzaju wyróżnia się położona na północy Estonia, najniższym zaś
Bułgaria – państwo wysunięte najdalej na południe. Polska pod tym względem wyprzedzała tylko Łotwę, Bułgarię i Rumunię.4
Zróżnicowana wielkość powierzchni oraz specyficzne cechy podziału administracyjno-terytorialnego powodują, że poszczególne państwa posiadają różną strukturę regionalną, co znajduje odzwierciedlenie w podziale na regiony NUTS (Nomenc
lature of Territorial Units for Statistics) i LAU (Local Administrative Units). Państwa
większe: Polska, Rumunia, Węgry i Bułgaria dzielą się na jednostki NUTS wszystkich
poziomów (NUTS 1, 2 i 3), Słowacja dzieli się na poziomie NUTS 2, a Estonia, Łotwa
i Litwa – dopiero na poziomie NUTS 3. Lokalne jednostki administracyjne występują
we wszystkich omawianych państwach, jednak z jednym wyjątkiem – Rumunia nie
posiada tych jednostek na poziomie LAU 1 (tabela 2).
4
W 2007 roku Łotwa wyprzedziła Polskę, która znalazła się na 25 miejscu w UE 27.
67
Tabela 2. Podział państw wschodniego pogranicza UE na regiony NUTS oraz jednostki lokalne LAU, 2007 rok Państwo Estonia Łotwa Litwa Polska Słowacja Węgry Rumunia Bułgaria Razem NUTS 1 NUTS 2 NUTS 3 LAU 1 LAU 2 1
1
1
6
1
3
4
2
19
1
1
1
16
4
7
8
6
63
5
6
10
45a
8
20
42
28
164
15
33
60
379
79
168
‐
264
998
227 527 518 2478 2928 3152 3174 5329 18333 a) Z początkiem 2008 roku podział Polski na poziomie NUTS 3 uległ zmianie. Liczba tych jednostek wynosi
obecnie 66.
Źródło: Eurostat [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://ec.europa.eu/comm/eurostat/ramon/
nuts/introannex_regions_en.html [Data wejścia: 15-06-2008].
Tabela 3. Powierzchnia, ludność i produkt krajowy brutto regionów NUTS 2 wschodniego pogranicza UE, 2006 rok Ludność Region Estonia (EE) Łotwa (LV) Litwa (LT) Warmińsko‐ ‐mazurskie (PL) Podlaskie (PL) Lubelskie (PL) Podkarpackie (PL) Východné Slovensko (SK) Eszak‐Alföld (HU) Nord‐Vest (RO) Nord‐Est (RO) Sud‐Est (RO) Severoiztochen (BG) Yugoiztochen (BG) Razem PKB Powierz chnia [tys. km²] [tys. osób] [na 1 km²] [mld Euro] 45,3
64,6
65,3
1343,5
2287,9
3394,1
29
37
53
24,2 1427,7 20,2
25,1
17,8
według parytetu siły nabywczej [mld PPS] na 1 mieszk. [tys. PPS] 13,1
16,0
24,0
20,7
28,4
44,5
15,4 12,4 13,1 59 7,7 13,3 9,3 1197,9
2176,2
2097,9
59
87
118
6,3
10,5
10,2
10,9
18,2
17,7
9,1 8,4 8,5 15,7 1572,1 100 9,0 16,3 10,4 17,7
34,2
36,9
35,8
14,5
19,8
437,1
1529,2
2729,2
3731,4
2839,0
995,2
1132,3
28453,6
86
80
101
79
69
57
65
8,6
11,6
10,9
10,9
2,8
3,2
144,8
14,5
23,2
21,8
21,8
7,5
8,4
267,2
9,5 8,5 5,8 7,7 7,5 7,4 9,4 Źródło: Eurostat [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://epp.eurostat.ec.europa.eu [Data wejścia:
15-06-2008].
Jeśli za pogranicze przyjąć zbiór wymienionych 14 regionów NUTS 2, to obszar
ten zajmuje 437,1 tys. km² i w 2006 roku był zamieszkały przez prawie 28,5 mln
osób. Poszczególne regiony są znacznie zróżnicowane pod względem powierzchni,
68
liczby ludności i wytwarzanego PKB (tabela 3). Największym jest Litwa (65,3 tys. km2
i 3394,1 tys. mieszk.), najmniejszym bułgarski Severoiztochen (14,5 tys. km2 i 995,2
tys. mieszk.). Regionem najgęściej zaludnionym jest Podkarpackie (118 osób/km2),
a najmniej Estonia (29 osób/km2). Gęstość zaludnienia jest najwyższa w środkowej
części omawianego obszaru i maleje przy przechodzeniu zarówno w kierunku północnym, jak i południowym.
Obszar wschodniego pogranicza stanowi peryferie nie tylko w sensie geograficznym, lecz także gospodarczym. Obejmuje on 10,1% powierzchni UE 27 i 5,8% jej
ludności, lecz wytworzony tutaj PKB w stosunku do całej Wspólnoty stanowił tylko
1,2% według kursów walut i 2,3% parytetu siły nabywczej. Duża różnica między
wskaźnikami obliczonymi według kursów walut i według parytetu siły nabywczej
świadczy o tym, że poziom cen rynkowych jest w tych regionach znacznie niższy niż
we Wspólnocie. W wielkości bezwzględnej najwyższym PKB wyróżniają się państwa/regiony bałtyckie, najniższym zaś regiony bułgarskie i rumuńskie. Podobne
zróżnicowania dotyczą wskaźników przeliczonych w stosunku do liczby ludności.
Przeciętnie na 1 mieszkańca pogranicza przypadało 9,4 tys. PPS, jednak w przodującej pod tym względem Estonii wskaźnik ten był 2,9 raza wyższy niż w regionie najsłabszym (rumuński Nord-Est).
Duże dysproporcje w wytwarzanym PKB pozwalają podzielić cały omawiany
obszar na 3 części o różnym poziomie rozwoju gospodarczego. Najwyżej rozwinięta
jest część północna, obejmująca 3 państwa/regiony bałtyckie. PKB na 1 mieszk. wynosił tutaj od 12,4 tys. PPS (Łotwa) do 15,4 tys. PPS (Estonia). Część centralna, rozciągająca się od województwa warmińsko-mazurskiego po rumuński Nord-Vest, reprezentuje znacznie niższy poziom rozwoju. Położone tutaj regiony osiągały od 8,4
tys. PPS (województwo lubelskie) do 10,4 tys. PPS (słowackie Východné Slovensko).
Natomiast część południowa (od rumuńskiego Nord-Est po bułgarski Yugoiztochen)
jest rozwinięta najsłabiej, o czym świadczą wskaźniki w granicach od 5,8 tys. PPS
(Nord-Est) do 7,7 tys. PPS (Sud-Est).
3. ZMIANY W POZIOMIE I DYNAMICE PKB Podstawowe informacje o zmianach w PKB wytworzonym w analizowanych
regionach zawiera tabela 4. Obejmuje ona okres 12 lat (1995-2006), a więc wystarczająco długi, aby można było zidentyfikować pewne tendencje. Jak z niej wynika,
regiony te charakteryzują się zróżnicowaną dynamiką rozwojową.
Na początku analizowanego okresu najwyższym wskaźnikiem PKB PPS per capi
ta cieszyła się Litwa (35,7% średniej UE 27), najniższym zaś rumuński Nord-Est
(22,0%). Stosunek między tymi regionami wynosił 1,6:1. Następne lata przyniosły
w tej zbiorowości istotne przesunięcia: państwa/regiony bałtyckie okazały się wysoce konkurencyjne, bardzo znacznie zwiększając swoją przewagę nad pozostałymi regionami. Na pierwsze miejsce wysunęła się Estonia, osiągając w 2006 roku 65,3%
średniej UE 27, a ostatnią pozycję nadal zajmował Nord-Est ze wskaźnikiem 24,4%.
Tym samym stosunek między regionem najwyżej i najniżej rozwiniętym zwiększył się
do 2,7:1.
69
Tabela 4. Zmiany w PKB państw i regionów wschodniego pogranicza UE PKB PPS per capita Region UE 27 Estonia (EE) Łotwa (LV) Litwa (LT) Polska (PL) Warmińsko‐mazurskie (PL)
Podlaskie (PL) Lubelskie (PL) Podkarpackie (PL) Słowacja (SK) Východné Slovensko (SK)
Węgry (HU) Eszak‐Alföld (HU) Rumunia (RO) Nord‐Vest (RO) Nord‐Est (RO) Sud‐Est (RO) Bułgaria (BG) Severoiztochen (BG) Yugoiztochen (BG) UE 27=100 1995 2006 zmiana w punktach procentowych 19952006 100,0
35,1
31,2
35,7
40,5
34,1
32,8
33,2
32,4
44,3
38,3
49,3
36,5
25,3a)
26,5a)
22,0a)
27,5a)
25,6c)
26,5
30,1
100,0
65,3
52,5
55,5
52,6
39,5
38,4
35,3
35,8
63,6
44,0
63,6
40,1
38,6
35,9
24,7
32,5
36,4
31,8
31,5
x
30,2
21,3
19,8
12,1
5,4
5,6
2,1
3,4
19,3
5,7
14,3
3,6
13,3b)
9,4b)
2,7b)
5,0b)
10,8d)
5,6
1,4
Pozycja w rankingu*) wg PKB PPS per capita 2006 x 222 240 237 x 257 258 262 261 x 250 x 255 x 260 271 263 x 265 266 *) Wśród wszystkich 271 NUTS 2; a) 1998, b)1998-2006, c) 1997, d) 1997-2006
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu [Data wejścia: 15-06-2008].
O stopniu opóźnienia rozwojowego świadczą także miejsca poszczególnych regionów w rankingu całej zbiorowości NUTS 2 pod względem PKB PPS per capita.
Wśród istniejących obecnie 271 tego rodzaju jednostek najwyższe 222 miejsce
w 2006 r. zajęła Estonia. Ostatnia 271 pozycja przypadła rumuńskiemu Nord-Est.
Województwa polskiej „ściany wschodniej” zajęły miejsca bliskie końca rankingu
i bardzo do siebie zbliżone – od 257 (warmińsko-mazurskie) do 262 (lubelskie).
Szczególnego podkreślenia wymaga fakt, że wskutek wspomnianych przesunięć
wszystkie analizowane regiony zmniejszyły swój dystans do średniej unijnej, jednak
w stopniu bardzo zróżnicowanym. Najbliżej do tej średniej przesunęła się Estonia
(o 30,2 punkta proc.), a następnie Łotwa (o 21,3 pkt. p.) i Litwa (o 19,8 pkt. p.).5 Najmniejszy postęp w tym zakresie wykazał bułgarski Yugoiztochen (przesunięcie o 1,4
pkt. p.), województwo lubelskie (o 2,1 pkt. p.), wspomniany już Nord-Est (o 2,7 pkt. p.),
a także węgierski Eszak-Alföld i pozostałe polskie województwa. Wyrównywanie poNiestety, państwa te w 2008 roku „wpadły w pułapkę” światowego kryzysu finansowego,
w związku z czym PKB Estonii obniżył się o 2,3%, Łotwy o 4,6%, a Litwy wzrósł, lecz znacznie
wolniej niż w latach poprzednich (tylko o 3,0%). Prognozy na 2009 roku przewidują dalszy
spadek.
5
70
ziomu rozwoju pośredniej unijnej dowodzi działania procesu tak zwanej konwergencji zewnętrznej. Jednocześnie z tą pozytywną tendencją działa też inna – negatywna,
polegająca na tym, że zróżnicowania międzyregionalne w obrębie obszaru pogranicza
nie tylko nie maleją, lecz rosną, i to w szybkim tempie. A zatem procesowi konwergencji zewnętrznej (w granicach całej Unii) towarzyszy dywergencja wewnętrzna
(w obrębie obszaru pogranicza)6.
Porównanie wskaźników regionalnych ze wskaźnikami odpowiednich państw
wykazuje, że analizowane regiony należą do najsłabiej rozwiniętych w UE i jednocześnie są opóźnione gospodarczo w stosunku do innych regionów państw, do których
należą. Każdy z nich charakteryzował się wskaźnikami PKB PPS per capita niższymi
od przeciętnej dla swojego kraju.
4. ZMIANY W STRUKTURZE SEKTOROWEJ GOSPODAREK REGIONALNYCH Przedstawione powyżej duże różnice w dynamice PKB nasuwają pytanie o przyczyny zaistniałych dysproporcji rozwojowych. Należą do nich niewątpliwie różnice
w sektorowej strukturze gospodarek regionalnych. Dane statystyczne potrzebne do
analizy zmian w tej strukturze są trudniejsze do zdobycia, dlatego w niniejszym artykule zostały zaprezentowane tylko wskaźniki struktury sektorowej wartości dodanej
brutto (WDB) badanych regionów, jednak z wyłączeniem bułgarskich i rumuńskich
(tabela 5).
Tabela 5. Struktura sektorowa gospodarki wschodniego pogranicza UE według regionów NUTS 2 Region Wartość dodana brutto wg sektorów [%] sektor 1a 1996 Estonia Łotwa Litwa Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Warmińsko‐mazurskie
Východné Slovensko Eszak‐Alföld 7,6
7,4
12,5
15,4
8,6
14,2
14,4
6,1
13,4
2004 3,8
4,4
5,9
8,4
3,3
12,1
9,3
5,4
7,5
sektor 2b 1996 28,0
28,6
30,9
26,3
35,1
24,4
27,4
36,7
27,0
2004 28,1
22,3
33,1
33,3
33,6
23,3
27,3
32,7
31,0
sektor 3c 1996 64,4
64,0
56,6
58,3
56,3
61,4
58,2
57,2
59,6
2004 68,1 73,0 61,0 67,0 63,1 64,6 63,4 61,9 61,5 a) rolnictwo, leśnictwo, myślistwo, rybołówstwo i rybactwo; b) przemysł i budownictwo; c) usługi.
Źródło: ibidem.
Porównanie wskaźników PKB i struktury sektorowej WDB pokazuje, że równolegle ze wzrostem gospodarczym regionów zachodzi proces restrukturyzacji ich gospodarek. We wszystkich badanych regionach zmniejszył się udział sektora 1 (rolnic6 Zob.: W. Kosiedowski, Regiony Europy Środkowo-Wschodniej w procesie integracji ze szczególnym uwzględnieniem wschodniego pogranicza Unii Europejskiej, WN UMK, Toruń 2008,
s. 130-148.
71
two, leśnictwo, myślistwo, rybołówstwo i rybactwo) i zwiększył się udział sektora 3
(usługi), natomiast udział sektora 2 (przemysł i budownictwo) wykazywał zmiany
nieregularne: w niektórych regionach pozostał prawie bez zmiany (Estonia, podlaskie
i warmińsko-mazurskie), w innych wyraźnie się zwiększył (Litwa, lubelskie), w jeszcze innych spadł (Łotwa, podkarpackie). Zwraca uwagę charakterystyczna korelacja
negatywna między udziałem sektora 1 w WDB i dynamiką PKB. Te regiony, w których
rolnictwo zachowało znaczący udział w WDB, z reguły wykazywały niską dynamikę
wzrostu gospodarczego i odwrotnie. Dotyczy to województw Polski Wschodniej, które wyróżniają się swym rolniczym charakterem. Jednocześnie zachodzi korelacja pozytywna miedzy udziałem sektora 3 i dynamiką PKB. To ostatnie zjawisko jest widoczne szczególnie na Łotwie.
5. ZMIANY NA RYNKU PRACY Z tempem wzrostu PKB wiążą się zmiany sytuacji na rynku pracy. Odzwierciedlają one wskaźniki stopy bezrobocia (tabela 6) i zatrudnienia (tabela 7) dotyczące
lat 1999-2007.
Tabela 6. a
Stopa bezrobocia państw i regionów wschodniego pogranicza UE [%] Rok Państwo/region UE 27 Estonia (EE) Łotwa (LV) Litwa (LT) Polska (PL) Warmińsko‐mazurskie (PL)
Węgry (HU) Eszak‐Alföld (HU) Rumunia (RO) Nord‐Vest (RO) Nord‐Est (RO) Sud‐Est (RO) Bułgaria (BG) Severoiztochen (BG) Yugoiztochen (BG) 1999 2001 2003 2005 2007 .
11,6
13,8
13,4
13,4
19,4
11,6
11,0
12,6
16,4
21,3
6,9
10,2
6,6
7,1
7,5
7,7
16,4¹
.
.
8,5
12,6
13,1
16,8
18,2
23,5
16,0
14,7
18,0
19,3
23,9
5,7
7,8
6,6
6,6
5,9
7,9
19,5
.
.
9,0
10,0
10,5
12,4
19,6
23,9
17,8
16,0
17,7
17,6
21,8
5,9
6,8
7,0
6,0
6,3
8,3
13,7
20,1
14,6
8,7
7,9
8,9
8,3
17,7
20,4
14,4
14,3
16,7
16,3
23,1
7,2
9,0
7,2
5,9
5,7
7,9
10,1
12,1
8,3
7,2 4,7 6,0 4,3 9,6 10,5 8,9 9,5 9,6 11,1 14,9 7,4 10,8 6,4 4,3 5,0 8,5 6,9 10,8 6,5 a) Stosunek procentowy liczby bezrobotnych do ogólnej liczby osób aktywnych zawodowo; 1) 2000.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&_dad=portal&_schema=PORT
[Data wejścia: 15-06-2008].
72
Bezrobocie było i pozostaje poważnym problemem społeczno-gospodarczym
w całej Unii, jednak sytuacja w większości państw i regionów wschodniego pogranicza jest pod tym względem gorsza niż przeciętnie w UE. Wysokimi wskaźnikami bezrobocia wyróżniają się szczególnie Východné Slovensko i cała Słowacja oraz województwa polskie, a zwłaszcza warmińsko-mazurskie.
Zwraca uwagę fakt, że stopa bezrobocia na analizowanym obszarze charakteryzuje się wysoką zmiennością zarówno w czasie, jak i przestrzeni. W wielu regionach
bezrobocie było zjawiskiem niezwykle dotkliwym w latach wcześniejszych, natomiast
pod koniec badanego okresu znacznie spadło. Dobrymi przykładami tej tendencji są:
województwo warmińsko-mazurskie, gdzie jeszcze w 2005 roku stopa bezrobocia
wynosiła 20,4%, a w 2007 roku już tylko 10,5% oraz Východné Slovensko, gdzie
w tych samych latach odnotowano spadek z 23,1% do 14,9%. Wyjątkami były: węgierski Eszak-Alföld (wzrost z 9,0% do 10,8%) i rumuński Sud-Est (wzrost z 7,9% do
8,5%). Jednocześnie w każdym momencie stopa bezrobocia wykazywała duże rozpiętości międzyregionalne: w 1999 roku wahała się od 7,1% (Nord-Vest) do 21,3%
(Východné Slovensko), w 2001 roku od 5,9% (Nord-Est) do 23,9% (Východné
Slovensko), w 2003 roku od 6,0% (Nord-Vest) do 23,9% (warmińsko-mazurskie),
w 2005 roku od 5,7% (Nord-Est) do 23,1% (Východné Slovensko) i w 2007 roku od
4,3% (Nord-Vest) do 14,9% (również Východné Slovensko).
Tabela 7. a
Stopa zatrudnienia państw i regionów wschodniego pogranicza UE [%] Rok Państwo/region UE 27 Estonia (EE) Łotwa (LV) Litwa (LT) Polska (PL) Warmińsko‐mazurskie (PL)
Węgry (HU) Eszak‐Alföld (HU) Rumunia (RO) Nord‐Vest (RO) Nord‐Est (RO) Sud‐Est (RO) Bułgaria (BG) Severoiztochen (BG) Yugoiztochen (BG) 1999 2001 2003 2005 2007 61,8
61,8
58,8
62,6
57,6
51,7
58,8
58,9
56,8
58,1
53,9
55,6
48,8
63,2
63,2
65,5
59,9
50,4¹
.
.
62,5
61,0
58,9
58,1
53,4
48,5
57,6
57,4
54,0
56,8
52,3
56,2
49,5
62,4
63,6
65,2
59,2
49,7
.
.
62,5
62,9
61,8
61,1
51,2
47,3
53,9
55,6
52,1
57,7
53,7
57,0
51,6
57,6
57,0
59,7
55,6
52,5
49,7
55,2
63,4
64,4
63,3
62,6
52,8
48,7
56,9
56,0
52,3
57,7
51,5
56,9
50,2
57,6
55,9
61,4
54,6
55,8
55,6
55,3
65,3 69,4 68,3 64,9 57,0 54,4 59,2 59,8 56,6 60,7 55,5 57,3 50,5 58,8 57,0 61,3 54,7 61,7 59,8 59,7 a) Stosunek procentowy liczby pracujących w wieku 15-64 lat do ogólnej liczby ludności w tym przedziale
wieku; 1) 2000.
Źródło: ibidem.
73
Ze wskaźnikami bezrobocia odwrotnie jest skorelowana stopa zatrudnienia,
która w większości państw i regionów pogranicza kształtuje się na poziomie niższym
niż przeciętnie w Unii. W pierwszych latach analizowanego okresu stopa zatrudnienia
wykazywała tendencję spadkową, a następnie pewien nieduży wzrost. Również i pod
tym względem można zaobserwować wysoką zmienność w czasie i przestrzeni. Najwyższą stopą zatrudnienia odznaczają się państwa/regiony bałtyckie, z których 2 (Estonia i Łotwa) jako jedyne w całym badanym zbiorze mogą poszczycić się udziałem
zatrudnionych wyższym od średniej unijnej. Województwa polskie w latach wcześniejszych notowały bardzo niskie wskaźniki; w 2003 roku rekordowo niską stopą
zatrudnienia (47,3%), najniższą w całym badanym zbiorze regionów i we wszystkich
latach, wyróżniało się województwo warmińsko-mazurskie. Później jednak zatrudnienie na naszej „ścianie wschodniej” wzrosło, dzięki czemu w 2007 roku najniższa
stopę zatrudnienia odnotowano nie w Polsce, lecz w węgierskim Eszak-Alföld
(50,5%). W ostatnim, nieobjętym prezentowaną analizą, okresie bezrobocie znów
wykazuje tendencję rosnącą, spowodowaną kryzysem światowym.
Zróżnicowania na rynku pracy były i pozostają znacznie większe niż pod względem wytwarzanego PKB. Wynika stąd, że spójność społeczna jest celem trudniejszym
do osiągnięcia niż spójność gospodarcza.
*** Regiony wschodniego pogranicza znajdują się w specyficznej, złożonej sytuacji
geopolitycznej. Funkcjonując na skrzyżowaniu wpływów Europy Zachodniej oraz Rosji, nabrały cech charakterystycznych dla obszarów peryferyjnych i przejściowych.
Po wejściu do UE pełnią funkcję obszaru stykowego miedzy Wspólnotą Europejską
i Wspólnotą Niepodległych Państw.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że omawiane regiony odznaczają się niskim
poziomem rozwoju i słabą konkurencyjnością, co jest charakterystyczne dla obszarów peryferyjnych. Jednocześnie ich siła konkurencyjna w długim okresie (19952006) wykazuje pewien wzrost. Odzwierciedleniem tej tendencji jest wzrost PKB per capita. Występował on we wszystkich analizowanych regionach, co spowodowało, że
każdy z nich zmniejszył swoje opóźnienie w stosunku do rozwiniętych regionów „starej” UE, lecz w różnym stopniu. W poprawie siły konkurencyjnej szczególnie wysokie
rezultaty osiągnęły państwa/regiony bałtyckie, najmniejsze osiągnięcia odnotowały
regiony rumuńskie i bułgarskie.
Poziom i dynamika rozwoju gospodarczego regionów wschodniego pogranicza
wykazuje charakterystyczne ukształtowanie przestrzenne w kierunku południkowym. Najwyższe rezultaty osiągają regiony północne, za nimi plasują się regiony centralne, w najgorszej sytuacji znajdują się regiony południowe.
Analiza statystyczna dowodzi, że na wschodnim pograniczu występują równolegle
dwa sprzeczne procesy: konwergencji i dywergencji. Pierwszy zachodzi w granicach
całej Unii i powoduje, że opóźnienie gospodarcze państw i regionów pogranicza powoli się zmniejsza, chociaż w bardzo zróżnicowanym tempie. Jednocześnie pogłębiają
się wewnętrzne dysproporcje międzyregionalne, występujące w granicach poszczególnych państw. Szybko rośnie dystans dzielący regiony północne i południowe, na
korzyść pierwszych. Ponadto regiony pogranicza są z reguły wyraźnie słabiej rozwinięte niż pozostałe regiony tych państw, do których należą.
Do najważniejszych czynników wzrostu gospodarki regionalnej należy restrukturyzacja sektorowa, polegająca na zmniejszeniu udziału sektora 1 (rolnictwo, leśnic74
two) i zwiększeniu udziału sektora 3 (usługi). W tych regionach, w których takiej restrukturyzacji nie dokonano (między innymi w województwach Polski Wschodniej),
siła konkurencyjna i dynamika rozwojowa są niskie.
Sytuacja na regionalnych rynkach pracy pogranicza wykazuje wysoką zmienność zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Ogólnie rzecz biorąc, regiony o wyższej
konkurencyjności gospodarczej notują niższe wskaźniki bezrobocia i odpowiednio
wyższe wskaźniki zatrudnienia.
Osłabienie koniunktury, jakie na omawianym pograniczu wystąpiło w połowie
2008 roku i trwa do chwili obecnej, dowodzi, że regiony te odczuwają skutki światowego kryzysu finansowego. Proces globalizacji objął więc także obszary peryferyjne,
które jeszcze niedawno nie miały związku z sytuacją na rynku światowym. Szczególnie wrażliwe na kryzys okazały się państwa/regiony bałtyckie.
75
AGNIESZKA SAŁEK‐IMIŃSKA dr Agnieszka Sałek‐Imińska – Politechnika Koszalińska ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ 2•2 JAKO ELEMENT WSPÓLNEJ POLITYKI MORSKIEJ UNII EUROPEJSKIEJ
Abstract
SUSTAINABLE DEVELOPMENT AS AN ELEMENT OF COMMON SEA POLICY OF THE EUROPEAN UNION Various activities and political measures related with the sea so far have been undertaken mainly within the frameworks of particular sectors of national economy. A new concept of integrated sea policy aims at changing the way of shaping policy and at decision‐making in sea‐
related sectors while respecting sustainable development principles. One of the most impor‐
tant advancements appears to be the need for integrated non‐sector approach to issues re‐
lated with sea. The article aims to define the role of sustainable development concept in the integrated sea policy of the European Union. Zasady koncepcji zrównoważonego rozwoju są realizowane przez wszystkie
struktury państwa, w tym także w ramach polityki morskiej. Różnorodne działania
i środki polityczne związane z morzem były podejmowane dotąd przeważnie w ramach poszczególnych sektorów gospodarki narodowej. Nowa koncepcja zintegrowanej polityki morskiej ma za zadanie zmianę sposobu kształtowania polityki i podejmowania decyzji w sektorach morskich, przy pełnym poszanowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. To niewątpliwie doprowadzi do konieczności korzystania z doświadczeń europejskich w zakresie badań naukowych w dziedzinie problematyki
morskiej oraz technologii i innowacyjności. Wspólna polityka morska wypływa z postanowień Strategii Lizbońskiej na rzecz szybszego wzrostu gospodarczego, a przede
wszystkim z zobowiązań Unii Europejskiej (UE) w kwestii gwarancji, że wzrost gospodarczy nie odbywa się kosztem środowiska naturalnego.
76
1. ZAŁOŻENIA WSPÓLNEJ POLITYKI MORSKIEJ UNII EUROPEJSKIEJ Oceany i morza mają z ekonomicznego i ekologicznego punktu widzenia istotne
znaczenie dla funkcjonowania UE. Przemysł morski i usługi morskie na obszarach
nadbrzeżnych są źródłem 40% jej PKB. Długość wybrzeża wynosi 320 000 km. Jest to
miejsce zamieszkania 1/3 ludności UE. Odkrycia naukowe, ogromne postępy w rozwoju technologii, globalizacja, zmiany klimatyczne oraz zanieczyszczenie mórz gwałtownie zmieniają relacje Europy z morzami i oceanami. Opracowany przez Komisję
Europejską projekt zintegrowanej polityki morskiej zakłada zrównoważone wykorzystanie potencjału morza. Do tej pory różnorodne działania i środki polityczne
związane z gospodarką morską były podejmowane w głównej mierze w ramach poszczególnych sektorów. Zintegrowana polityka morska ma na celu zmianę sposobu
kształtowania polityki i podejmowania decyzji w sektorach morskich, przy pełnym
poszanowaniu zasady pomocniczości.1 Jest przedsięwzięciem wielosektorowym, a nie
tylko ekonomicznym. Jej integralną częścią jest rozwój przemysłów morskich, nauki,
edukacji, badań i rozwoju. W sferze ekonomicznej największe znaczenie ma zrównoważony rozwój transportu morskiego, rybołówstwa, energetyki i turystyki.
Zintegrowana polityka morska UE dotyczy następujących obszarów badań:
•
europejskiego transportu morskiego bez barier;
•
europejskiej strategii na rzecz badań naukowych w dziedzinie morza;
•
krajowych zintegrowanych polityk morskich, opracowywanych przez państwa
członkowskie;
•
europejskiej sieci nadzoru morskiego;
•
mapy drogowej na rzecz morskiego planowania przestrzennego w państwach
członkowskich;
•
zwalczania nielegalnych połowów i niszczących połowów włokami na pełnym
morzu;
•
wspierania europejskiej sieci klastrów morskich;
•
przeglądu zwolnień z unijnych przepisów prawa pracy dla sektora transportu
morskiego i rybołówstwa;
•
europejskiej sieci informacji i obserwacji środowiska morskiego;
•
strategii na rzecz łagodzenia skutków zmian klimatycznych w regionach nadbrzeżnych.2
Nowa zintegrowana polityka morska Unii Europejskiej opiera się na założeniu,
że wszystkie zagadnienia związane z oceanami i morzami Europy są wzajemnie powiązane, a działania polityczne dotyczące morza należy prowadzić w sposób skoordynowany, tak aby uzyskać pożądane wyniki. Wymaga ona także nowej struktury
zarządzania, zintegrowanego podejścia na każdym szczeblu, jak również instrumenZasada pomocniczości nazywana jest w literaturze przedmiotu także zasadą subsydiarności
lub decentralizacji (subsidiarity principle). Związana jest z przekazywaniem uprawnień administracji rządowej na niższe szczeble zarządzania państwem i społecznościami lokalnymi. Stanowi ona podstawową regułę organizacyjną funkcjonowania samorządów terytorialnych na
obszarze Unii Europejskiej, która podejmuje działania tylko wtedy, gdy cele ochrony środowiska nie mogą być realizowane przez organy państw członkowskich, a powinny być rozwiązywane na szczeblu ich powstawania. Por. Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych,
red. B. Fiedor, Wyd. C.H.Beck, Warszawa 2002, s. 267.
2 Ibidem.
1
77
tów prowadzenia polityki horyzontalnej i międzysektorowej. Polityka morska musi
posiadać solidne podstawy finansowe.
Najważniejsze działania, jakie będą podejmowane w ramach zintegrowanej polityki morskiej, obejmują:
•
maksymalizację zrównoważonego wykorzystania mórz i oceanów;
•
tworzenie bazy wiedzy i innowacji dla zintegrowanej polityki morskiej;
•
zapewnienie jakości życia w regionach nadmorskich;
•
promowanie Europy jako lidera międzynarodowej polityki morskiej.
Z punktu widzenia Polski działania te dotyczą europejskiego zarządzania morskiego, europejskiej wspólnej przestrzeni transportu morskiego, sieci nadzoru i monitoringu morskiego oraz zmniejszenia emisji CO2 i innych zanieczyszczeń powodowanych przez statki morskie.3
Nauka o morzu, technologia i badania naukowe są niezwykle istotne dla zrównoważonego rozwoju działań związanych z morzem. Wzmocnienie międzydyscyplinarnego podejścia do nauki o morzu może pomóc w lepszym zrozumieniu interakcji
pomiędzy działaniami dotyczącymi morza i z tego względu będzie nieodzownym
elementem zintegrowanej polityki morskiej. Ma to również zasadnicze znaczenie dla
przewidywania i optymalnego łagodzenia skutków zmian klimatycznych. Unia Europejska powinna również ustalić, w jaki sposób badania naukowe mogą się lepiej
przyczyniać do innowacji i jak wydajniej przekształcać wiedzę i umiejętności wytwarzania produktów i usług. Istotnym instrumentem służącym realizacji tej strategii
będzie rozwój sieci informacji i obserwacji środowiska morskiego.4
Realizacja w Polsce nowej zintegrowanej europejskiej polityki morskiej UE stanowi duże wyzwanie. Konieczne jest przede wszystkim zintegrowane podejście do
funkcjonowania różnych sektorów, które są obecnie objęte działaniami w ramach
oddzielnych polityk. Podmioty gospodarcze oczekują integracji systemów i standardów w obszarze monitorowania i nadzoru morskiego. Badacze podkreślają ekonomiczne korzyści wspólnego wykorzystania kosztownych obiektów. Wiele podmiotów
gospodarczych w UE może poszczycić się doskonałymi osiągnięciami w zakresie warunków rekrutacji i pracy. Wciąż można udoskonalać umiejętności i szkolenia. Istnieją także możliwości łączenia tradycyjnych kwalifikacji morskich z nowoczesnymi
umiejętnościami. Konkurencyjność europejskich sektorów morskich zależy w znacznej mierze od międzysektorowej mobilności, opartej na szkoleniach i dopasowanych
do potrzeb przemysłu kwalifikacjach oraz na możliwości rozwoju atrakcyjnej kariery
zawodowej w wielu różnych sektorach.5
Władze regionalne opisują istniejącą współpracę. Z zadowoleniem przyjmują
możliwości większej ilości kontaktów i współpracy między poziomami regionalnym,
krajowym i wspólnotowym. Domagają się zwracania większej uwagi na interesy regionów.
Por. Zarządzanie obszarami morskimi [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.orka2.
sejm.gov.pl [Data wejścia: 23-03-2009].
4 Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego: Strategia na rzecz ograniczenia
niepożądanych przyłowów i eliminacji odrzutów w rybołówstwie europejskim, COM(2007)
136. Por. pkt. 3.2.3.
5 Por. Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga – w kierunku przyszłej unijnej polityki morskiej [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://eur-lex.europa.eu [Data wejścia:
3-03-2009].
3
78
2. ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W ŚWIETLE ZAŁOŻEŃ POLITYKI MORSKIEJ UNII EUROPEJSKIEJ Komisja Europejska stwierdziła, że zrównoważony rozwój jest głównym elementem programu działań UE w kontekście wzajemnego umacniania się wzrostu gospodarczego, dobrobytu społecznego i ochrony środowiska. Nowa polityka morska
UE umożliwia zastosowanie zasad zrównoważonego rozwoju morza w obszarze wiedzy, doświadczeń i umiejętności podejmowania nowych wyzwań z uwzględnieniem
dobra środowiska morskiego.6 Dotychczasowa polityka morska cechowała się niespójnością. Dotyczyła ona podejmowania sprzecznych działań, bez rozpoznania
współoddziaływań między rożnymi sektorami gospodarki morskiej. Koncepcja zrównoważonego rozwoju sprzyja budowaniu wzajemnego zrozumienia i wspólnej wizji
wśród wszystkich zainteresowanych podmiotów gospodarczych. Dotyczy to następujących sektorów i polityk:
•
rybołówstwa;
•
portów morskich;
•
transportu morskiego;
•
zintegrowanego zarządzania strefą przybrzeżną;
•
polityki regionalnej;
•
polityki energetycznej;
•
badań naukowych;
•
rozwoju technologii;
•
polityki bezpieczeństwa morskiego.
Stan środowiska morskiego ma znaczący wpływ na rybołówstwo, ponieważ zachowanie dobrego jego stanu determinuje utrzymanie liczebności i zróżnicowania
organizmów morskich. Ważne jest, aby źródło utrzymania dla stabilnego sektora rybołówstwa można było zapewnić poprzez osiągnięcie takiej wielkości zasobów ryb,
która gwarantuje ich trwałą eksploatację. Na świecie nastąpił spadek połowu ryb
morskich o 26,6% w 2006 roku w porównaniu z 2004 rokiem. Na Bałtyku i zalewach
odnotowano ich spadek o 31,8% w analogicznym okresie (tabela 1 i 2).
Tabela 1. Połowy ryb morskich według obszarów morskich w latach 2004‐2006 [t] Lata Wyszczególnienie Bałtyk i zalewy Atlantyk Północno‐Wschodni
Atlantyk Północno‐Zachodni
Atlantyk Południowo‐Wschodni
RAZEM 2004 2005 2006 150109
4431
900
4122
159562
121307
5317
929
805
128358
102249 14202 634 ‐ 117085 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny gospodarki morskiej 2007, GUS, Warszawa
2007, s. 198-199.
6 Por. Kształtowanie polityki morskiej w ramach UE [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://eur-lex.europa.eu [Data wejścia: 13-03-2009].
79
Tabela 2. Bałtyk i zalewy – połowy ryb morskich według typów statków i sektorów w latach 2004‐2006 [t] Lata Wyszczególnienie Kutry Łodzie Sektor publiczny – kutry
Sektor prywatny – kutry
Sektor prywatny – łodzie
RAZEM 2004 2005 2006 135538
18267
12416
123122
18267
307610
108833
15508
10036
98797
15508
248682
89375 15507 12334 77042 15507 209765 Źródło: Ibidem, s. 200.
Ideę zrównoważonego rozwoju i politykę rybołówstwa należy traktować łącznie
przy dążeniu do wspólnych celów przy wykorzystaniu najważniejszych osiągnięć nauk biologicznych. Powinno to wpłynąć na zahamowanie tendencji spadkowych w zakresie połowu ryb w przyszłości.
Sektor rybołówstwa odgrywa znaczącą rolę w gospodarce i życiu społecznym
terenów nadmorskich. Wraz ze stopniowym przechodzeniem na planowaną, bardziej
zrównoważoną gospodarkę oraz przy towarzyszącym wzroście popytu na ryby rosną
szanse na zwiększenie stabilności gospodarczej, rentowności i rozwoju w wybranych
branżach gospodarki rybackiej.7
W ochronie europejskiego środowiska morskiego istotną rolę odgrywa także
polityka bezpieczeństwa morskiego. Wspólnotowe prawodawstwo oraz środki zapobiegawcze w tym zakresie przyniosły pożądane wyniki. Zwiększyła się liczba kontroli
na wodach terytorialnych UE i inspekcji w portach, następuje częściowa harmonizacja sankcji karnych za zanieczyszczenie środowiska, a także stworzono Europejską
Agencję Bezpieczeństwa Morskiego.8 Działania te powinny przyczynić się do ograniczenia odpływu substancji szkodliwych do Morza Bałtyckiego. W latach 2004-2005
tylko w nielicznych przypadkach zmniejszono odpływ tych substancji (tabela 3).
Porty morskie mają zasadnicze znaczenie dla międzynarodowej wymiany handlowej. Stanowią żywotne punkty w logistycznym łańcuchu transportowym. Są również centrami innowacji i regionalną siłą napędową wzrostu zatrudnienia. Zdecydowana większość (90%) towarów w handlu z partnerami spoza UE jest transportowanych drogą morską (40% w przypadku handlu wewnętrznego). Przez europejskie
porty morskie każdego roku przechodzi ponad 4 mld ton towarów i więcej niż 600
mln pasażerów (rysunek 1 i 2). Wielkości te obrazują rangę portów morskich w gospodarce morskiej. Pomimo istniejącego kryzysu gospodarczego na świecie, wspólna
polityka morska UE przewiduje dalszy rozwój tego sektora, wynikający ze wzrastają-
Por. Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga – w kierunku przyszłej unijnej polityki morskiej [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://eur-lex.europa.eu [Data wejścia: 303-2009].
8 Por. Dyrektywa 2005/35/WE i decyzja ramowa 2005/667/JHA [Dokument elektroniczny].
Tryb dostępu: http://www.emsa.europa.eu [Data wejścia: 12-02-2009].
7
80
cej wymiany handlowej na świecie i rozwijającej się inicjatywy dotyczącej żeglugi
przybrzeżnej i autostrad morskich w Europie.9
Tabela 3. Odpływ substancji szkodliwych do Morza Bałtyckiego w latach 2004‐2006 [t/rok] Lata Wyszczególnienie BZTB ChZTCR Azot azotanowy Azot organiczny Azot ogólny Fosfor fosforanowy Fosfor ogólny Cynk Miedź Ołów Kadm Chrom Nikiel Rtęć 2004 2005 2006 160,6
1248,1
81,6
44,2
102,6
2,9
9,1
287,6
190,3
22,7
0,6
17,7
62,0
0,6
174,3
1086,9
78,8
48,6
133,6
3,2
8,2
305,7
142,0
35,0
8,0
22,2
155,1
11,3
180,8 1338,6 89,0 47,1 145,0 3,2 9,6 243,0 137,5 31,6 9,3 18,5 161,6 9,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie: ibidem, s. 241-245.
Rysunek 1. Obroty ładunkowe ogółem w latach 1985‐2006 [tys. t] OBROTY ŁADUNKOWE
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
LATA
Źródło: opracowanie własne na podstawie: ibidem, s. XXII-XXIII.
Por. Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga – w kierunku przyszłej unijnej polityki morskiej [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://eur-lex.europa.eu [Data wejścia:
1-02-2009].
9
81
Rysunek 2. Przewozy pasażerów w komunikacji międzynarodowej w latach 1985‐2006 [tys.] 800
LICZBA PASAŻERÓW
700
600
500
400
300
200
100
0
1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
LATA
Źródło: opracowanie własne na podstawie: ibidem, s. XXIV-XXV.
***
Głównym celem wspólnej polityki morskiej UE stało się zrównoważone wykorzystanie zasobów mórz i oceanów jako jednego z zasadniczych uwarunkowań rozwoju Państw Członkowskich. Jednym z najważniejszych założeń tej polityki jest
wskazanie zintegrowanego, a nie sektorowego podejścia do spraw morskich. Dzięki
temu UE może uzyskać efekt synergii i przyczynić się do wypracowania wartości dodanej. W polityce morskiej UE akcentuje się potrzebę zachowania zasad zrównoważonego rozwoju oraz poszanowania specyfik narodowych. Brak zdrowego i zrównoważonego wykorzystania środowiska morskiego może przynieść tylko krótkotrwałe
korzyści gospodarcze, zrównoważone – długotrwałe. Stąd polityka wskazuje potrzebę harmonizowania różnych działań, kierując się nie tylko krótkotrwałym zyskiem z
korzystania z zasobów morza, ale także uwzględnia wszystkie zagrożenia z morza,
lądu i powietrza.
82
JAN POLSKI dr Jan Polski – Uniwersytet Marii Curie‐Skłodowskiej w Lublinie PROBLEMY KSZTAŁTOWANIA ŁADU PRZESTRZENNEGO 2•3
W ŚWIETLE IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Abstract
THE PROBLEMS OF SHAPING SPATIAL ORDER IN THE LIGHT OF THE IDEA OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Among various paths leading to improvement of the state of natural environment, including its amenities and resources there can be isolated constant improvement of spatial order. Its leading instrument is spatial planning. Its efficiency in Poland encounters several disadvantag‐
es. The idea of order is still insufficiently developed, especially in the scale of regions and in the entire country. Further improvement is required in planning system, its organization and methodology. These and other weak points of the analyzed instrument are an obstacle to efficient protection and reinforcement of the condition of environment in accordance with the principles of sustainable development. Obecnie jednym z najważniejszych celów w polityce gospodarczej i przestrzennej jest osiąganie rozwoju zrównoważonego. Z jednej strony narasta konieczność odtwarzania zdegradowanych zasobów i walorów środowiska przyrodniczego, a z drugiej, mechanizmy wolnego rynku i rozwój społeczno-gospodarczy wywierają niepohamowaną presję na środowisko. Jednym z kierunków równoważenia racji przyrodniczych i społeczno-gospodarczych jest stała i skuteczna poprawa ładu przestrzennego. Jego wiodącym instrumentem jest planowanie przestrzenne wymagające wielostronnego doskonalenia pod względem merytorycznym, organizacyjno-instytucjonalnym i warsztatowym.
1. ISTOTA, ASPEKTY I PRZESŁANKI KSZTAŁTOWANIA ŁADU PRZESTRZENNEGO Ład przestrzenny nie jest pojęciem ściśle określonym, chociaż używanym
w środowisku urbanistów już od kilku dziesięcioleci. Jego definicję sformułowano
w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku, w której
83
zapisano, że: należy przez to rozumieć takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarun
kowania i wymagania funkcjonalne, społecznogospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjnoestetyczne.1 Kształtowanie przestrzeni urzeczywistnia wypadkowa dwu sił, to jest: gospodarowania przestrzenią i procesów gospodarczych w przestrzeni, istotnych dla zagospodarowania określonych terenów, a także dla ich bliższego i dalszego otoczenia. Gospodarowanie przestrzenią i jej zasobami należy do rządowej i samorządowej administracji publicznej mającej w swoich kompetencjach
prowadzenie polityki i planowania przestrzennego, a także nadzór nad wdrażaniem
planów przez różnych użytkowników terenów. W planowaniu przestrzennym najważniejsza staje się więc jego funkcja koordynująca działania i zachowania użytkowników terenu z punktu widzenia ładu i oszczędności zasobów przestrzeni. Użytkownicy przestrzeni dążą do osiągania korzyści dla siebie z jej zasobów. Jednocześnie
tworzą różnorodne efekty zewnętrzne (dla otoczenia), będące zarówno korzyściami,
jak i niekorzyściami. Obiektywne narastanie niekorzyści jest zasadniczym powodem
stałej poprawy ładu przestrzennego i rozwoju zrównoważonego z punktu widzenia
kurczących się zasobów, narastających ograniczeń, barier i konfliktów w środowisku,
w tym głównie w jego sferze przyrodniczej. Jest to właśnie funkcja merytorycznie
poprawnego i skutecznego planowania przestrzennego. Polska rzeczywistość w tym
zakresie jest jednak daleka od oczekiwanej sprawności poprawy ładu. Można to łatwo
uzasadnić na dwóch skrajnych, teoretycznych wariantach roli zinstytucjonalizowanego planowania w kształtowaniu ładu przestrzennego.
W pierwszym wariancie można przyjąć założenie, że planowanie przestrzenne
jest absolutnie skuteczne. Oznacza to, że wszystkie zachowania inwestorów prywatnych i publicznych dostosowują się w całości do ustaleń planistycznych określających
funkcje i sposób zagospodarowania terenów. Jako drugie założenie w tym wariancie
trzeba przyjąć, że plany zagospodarowania przestrzennego osiągają bez wyjątku
kunszt zapewniający zapisaną w definicji „harmonijną całość”, czyli doskonałą koegzystencję wszystkich przewidzianych funkcji. Oczywiście, obydwa są dalekie od realizmu.
W drugim wariancie przyjmuje się założenie, że inwestorzy – użytkownicy terenu zagospodarowują wybrane przez siebie tereny bez planów zagospodarowania
przestrzennego. Ich zachowania kształtują przestrzeń społeczną i gospodarczą. Można też przyjąć, że wypadkowa racji inwestorskich w sposób obiektywny spełni reguły
ładu przestrzennego bez potrzeby jego planowania. Te założenia także są nierealne.
Żywiołowa natura wolnego rynku może jedynie pogarszać ład przestrzenny,
doprowadzając bardzo szybko do ograniczeń, a nawet barier sprawnego funkcjonowania i poprawy stanu środowiska oraz rozwoju społeczno-gospodarczego. Natomiast wolny rynek korzysta z pozytywnych cech uporządkowanego układu zagospodarowania miast, terenów zurbanizowanych i regionów. Jest to więc argument przesądzający o potrzebie energicznego interwencjonizmu państwa w zakresie aktywnego kształtowania przestrzeni. Drugim argumentem jest konieczność kształtowania
świadomości w zakresie wpływu ładu przestrzennego na poziom życia. Wreszcie
trzecim jest dynamika rozwoju społeczno-gospodarczego, zmiany jakościowe i strukturalne, determinujące dobór kryteriów oceny ładu przestrzennego. Każda epoka narzuca przestrzeni sobie właściwe racje cywilizacyjne, w tym głównie wynikające
1 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t.j., Dz.U.
z 2006, nr 45, poz. 319).
84
z osiągnięć techniki i technologii, form organizacji życia społecznego, intensywności
współpracy ponad granicami państwowymi, zmian ustrojowych, instytucjonalnoprawnych, a także kurczącej się dostępności do zasobów przyrodniczych. Zmieniają
się więc cele omawianego ładu.
Pojęcie ładu jest w istocie wielce złożone i intencjonalne, a nie obiektywne. Stan
ładu ocenia człowiek z punktu widzenia różnych oczekiwań. Najogólniej można tu
wyróżnić dwa zasadnicze jego podziały. Pierwszy jest powszechnie znany i zapisany
w ustawowej jego definicji. Wyróżniono w nim sześć aspektów uwzględniających racje:
•
kompleksowej poprawy stanu środowiska przyrodniczego, w tym: wzrostu
zdolności do odnawiania zasobów, wzrostu bioróżnorodności, oszczędności terenów przed ich wyłączaniem z aktywności biologicznej, redukcji źródeł zanieczyszczeń atmosfery wywołujących zmiany klimatyczne, poprawy czystości wód
i powierzchni ziemi, utylizacji odpadów stałych i inne;
•
wzrostu efektywności gospodarczej, w tym tworzenia warunków przestrzennych rozwoju przedsiębiorczości i gospodarki rynkowej, kompleksowo rozwiniętej i efektywnej gospodarki publicznej, możliwości pomnażania korzyści zewnętrznych i minimalizacji niekorzyści, a ogólniej, kształtowania sprzyjającej
rozwojowi przestrzeni ekonomicznej;
•
poprawy społecznych warunków życia, w tym dostępu do: miejsc zamieszkania
i rozwoju gospodarstw domowych, usług, swobody wyboru zawodu i miejsc satysfakcjonującej pracy, kontaktów społecznych, warunków realizacji zainteresowań, inicjatyw społecznych, rozrywki i wypoczynku, bezpieczeństwa cywilnego i sanitarnego;
•
przestrzennej kompozycji funkcji przyrodniczych, uzdrowiskowych, turystyczno-rekreacyjnych, mieszkaniowych, usługowych, komunikacyjnych, produkcyjnych, naukowych, kulturalnych, terenów otwartych i innych; ład funkcjonalny
polega na zgodności sąsiedztwa, komplementarności, minimalizacji konfliktów
i wzajemnej uciążliwości;
•
zachowania dóbr dziedzictwa kulturowego, w tym głównie materialnych dóbr
kultury, miejsc pamięci historycznej, sanktuariów, zabytkowych układów urbanistycznych, krajobrazów i innych; motywem ładu przestrzennego w tej dziedzinie jest nie tylko zachowanie i właściwe przeznaczenie obiektów oraz miejsc
chronionych, ale także odpowiednie zagospodarowanie przestrzenne ich otoczenia;
•
kształtowania estetyki krajobrazu na terenach przeznaczonych do wszystkich
możliwych funkcji (krajobraz miast i bezpośrednie ich otoczenie, kompozycja
urbanistyczno-architektoniczna, estetyka elewacji i wszystkich elementów zabudowy miejskiej łącznie z infrastrukturą komunikacyjną, elewacjami budynków, zielenią i urządzeniami technicznymi); kształtowanie estetyki krajobrazu
obejmuje także zabudowę wiejską, w tym tereny publiczne i siedliska, tereny
rolnicze i leśne, rzeźbę terenu, doliny rzek, obszary zamkniętych, naturalnych
i sztucznych zbiorników wodnych.
Wymienione racje muszą być wzajemnie skoordynowane w fazie planowania
i nadzoru nad zachowaniami użytkowników terenu, głównie prywatnych, mających
często interesy pozostające w sprzeczności z interesem społecznym.
85
2. DYLEMATY W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM I PRÓBA HIERARCHIZACJI CELÓW Planowe kształtowanie ładu przestrzennego z jednoczesnym uwzględnieniem
i pogodzeniem racji wynikających z sześciu jego aspektów jest bardzo skomplikowane. Projektant–urbanista, a następnie podmioty administracji publicznej stają przed
dylematami wyboru racji jako nadrzędnych, a innych jako im podporządkowanych.
Często są to dylematy wyboru w relacjach:
•
grup interesu: przedsiębiorcy versus konsumenci;
•
systemu wartości: ekolodzy versus producenci;
•
egoizmu: interes własny versus interes społeczny;
•
światopoglądu: wierzący versus obojętni religijnie;
•
czasu osiągania efektów: doraźne versus perspektywiczne;
•
postaw: zachowawcze versus inicjatywne;
•
podatności na zmiany: konserwatywne versus innowacyjne;
•
skali terytorialnej: lokalne versus ponadlokalne.
Tego rodzaju relacji tworzących dylematy w wyborze nadrzędnych i podporządkowanych racji w kształtowaniu ładu przestrzennego można wymienić znacznie
więcej. Ich identyfikacja uświadamia stopień złożoności problemów w określaniu
kryteriów oceny racjonalności gospodarki przestrzennej. Tworzenie hierarchicznego
układu kryteriów ładu przestrzennego powinno uwzględniać rozległość wpływu realizowanej grupy motywów (aspektów ładu) na tworzenie dogodnych warunków
wdrażania pozostałych. Ponadto liczy się tu drugie kryterium wyboru lub ustawiania
hierarchicznej kolejności. Jest nim możliwość odzyskiwania utraconych wartości, walorów, zasobów lub szans na poprawę sytuacji.
Drugie kryterium doboru kolejności racji w kształtowaniu ładu przestrzennego
wydaje się być ważniejsze. Są bowiem dziedziny, w których odzyskiwanie utraconych
wartości i walorów jest znacznie trudniejsze niż w innych. Taką dziedziną jest gospodarka walorami oraz zasobami środowiska przyrodniczego i kulturowego. Te dwie
dziedziny są szczególnie wrażliwe na zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym.
Stąd też wymagają rozległych przedsięwzięć zabezpieczających zasoby, polegających
nie tylko na biernej ich ochronie, ale także często na forsownych przedsięwzięciach
inwestycyjnych rewaloryzujących przestrzeń. Można zaryzykować stwierdzenie, że
poprzez realizację forsownych programów inwestycyjnych, odtwarzających zasoby
środowiska przyrodniczego, można osiągać większą swobodę zmian w zagospodarowaniu przestrzennym, zwłaszcza w elastycznym kształtowaniu sieci drogowej, osiedli
mieszkaniowych i stref przedsiębiorczości. W ochronie materialnych zasobów dziedzictwa kulturowego poprawa ładu wiąże się nie tylko z ich konserwacją. Obecnie
jest to głównie problem doboru właściwych funkcji w zagospodarowaniu tych obiektów, głównie: muzealnej i imprez kulturalnych, a także konferencyjno-kongresowych.
Rozwój różnych form ruchu kulturalnego może być oparty znacznie szerzej niż obecnie właśnie na obiektach zabytkowych.
Walory i zasoby środowiska przyrodniczego oraz kulturowego są uwarunkowaniem kształtowania ładu przestrzennego w jego pozostałych aspektach. Reguła ta
powinna być traktowana jako obowiązująca wszystkie skale planowania przestrzennego, od miejscowego do krajowego.
86
Tych dwóch funkcji nie należy jednak traktować jako determinanty zagospodarowania określonych terenów, jeżeli to nie stanowi absolutnie obiektywnej konieczności, w tym możliwości zastosowania innych rozwiązań planistycznych.
Uszeregowanie pozostałych czterech aspektów ładu przestrzennego jest zróżnicowane w zależności od skali terytorialnej planowania i polityki przestrzennej.
W planowaniu miejscowym trzecią pozycję zajmuje kompozycja przestrzenna fizycznych elementów funkcji terenów, w tym układu obiektów, urządzonych terenów zamkniętych i otwartych oraz ciągów infrastrukturalnych.
Pozostałe trzy aspekty ładu są w skali lokalnej ideowym tłem urządzania przestrzeni fizycznej, chociaż z pewnością nadrzędnie powinny być traktowane racje
ludzkiego środowiska życia, w tym racje estetyczne. Nieobojętne są także racje ekonomiczne. Obecnie wprawdzie tworzy się prognozę ekonomicznych skutków planu
miejscowego zagospodarowania przestrzennego, jednakże obejmuje ona tylko skutki
finansowe dla samorządu gminnego i nie uwzględnia skutków dla prywatnych użytkowników terenu ani wielu możliwych do określenia lokalnych efektów zewnętrznych o charakterze ekonomicznym. Podejmowane próby określania skutków planu są
dopiero początkiem drogi do pełniejszej identyfikacji korzyści i niekorzyści lokalnych
uzasadniających racje ekonomiczne w kształtowaniu ładu przestrzennego.
Pojęcie ładu przestrzennego w sześciu wymienionych aspektach jest już powszechnie znane w środowisku zawodowym urbanistów i administracji samorządowej. Nadal potrzebne są wysiłki tego środowiska na rzecz upowszechniania omawianej tu idei, wchodzącej w życie jako ważny element kultury gospodarczej, od pojedynczego siedliska, poprzez osiedla miejskie i wiejskie, aglomeracje i regiony, do skali
całego terytorium kraju. Dotychczas jest ono kojarzone wyłącznie z lokalną skalą terenu, i to na użytek miejscowego planowania przestrzennego. Nie jest to jednak idea
wystarczająca dla regionalnego i krajowego planowania przestrzennego.
3. IDEA ŁADU PRZESTRZENNEGO W WYMIARZE REGIONALNYM I KRAJOWYM Próba podejścia do definicji ładu przestrzennego w skali większej niż obszar
miasta lub gminy wymaga wyprzedzającej odpowiedzi na kilka podstawowych pytań.
Po pierwsze, czy to pojęcie jest użyteczne poza wymiarem jednego, choćby dużego
miasta? Czy w każdej skali terytorialnej można stosować jedną wykładnię ładu przestrzennego? Czy hierarchia racji oceniających lub formułujących ład jest identyczna
w każdej skali terytorialnej? Dotychczas w polskiej praktyce planowania przestrzennego najostrzej dostrzega się potrzebę poprawy ładu w skali lokalnej, zwłaszcza tam,
gdzie zachodzą istotne dla codzienności relacje między różnymi funkcjami gospodarczymi we wzajemnym sąsiedztwie. Innymi słowy, życie społeczne i gospodarcze narzuca konieczność kształtowania porządku w lokalnej przestrzeni fizycznej. Naturalnym zjawiskiem jest także, że wielkie przestrzenie są traktowane abstrakcyjnie.
W tym wymiarze przeważnie nie dostrzega się kwestii ładu, a tym bardziej potrzeb
jego kształtowania2.
Próba odpowiedzi na trzy postawione pytania wymaga rozstrzygnięcia jeszcze
jednej kwestii. Trzeba zwrócić uwagę na charakter pojęcia ładu przestrzennego
2 A. Jędraszko, Zagospodarowanie przestrzenne w Polsce – drogi i bezdroża regulacji ustawo
wych, Unia Metropolii Polskich, Wyd. PLATAN, Warszawa 2005, s. 77-79.
87
i określenia, czy jest to pojęcie obiektywne, czy intencjonalne. Odpowiedź jest prosta
i wynika z ustawowej jego definicji, choćby z następujących słów: ...ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość.... Jest to więc dzieło człowieka, które nigdy nie osiąga absolutnej doskonałości, a w warunkach coraz wyższej dynamiki zmian
cywilizacyjnych musi zmieniać reguły owej harmonizacji. Dalej w definicji pojawia się
pojęcie uporządkowanych relacji, dotyczących różnych funkcji, dla których przeznaczany jest teren. Harmonizacja czy też porządkowanie jest pojęciem intencjonalnym,
zmierzającym do osiągania wielostronnie coraz korzystniejszego stanu zagospodarowania przestrzeni z punktu widzenia wartości, jakie człowiek uznaje w danym czasie. W definicji ładu przyjęto sześć grup najważniejszych wartości, w tym jako nadrzędną – ład w środowisku przyrodniczym.
Skoro przyjęto, że ład przestrzenny jest pojęciem intencjonalnym i nadającym
się do powszechnego uznania, bo pozwala osiągnąć powszechnie oczekiwane wartości poprzez racjonalny sposób zagospodarowania terenu, to można podjąć próbę odpowiedzi na trzy postawione w tym punkcie pytania.
Odpowiadając na pierwsze pytanie, trzeba podkreślić, że nawet najwyższy poziom ładu osiągnięty w układach lokalnych, to jest w miastach i gminach, nie zapewnia oczekiwanego porządku w większej skali terytorialnej. Innymi słowy, suma optimów cząstkowych nie zapewnia optimum określonej całości, co jest nie tylko twierdzeniem ekonometrycznym, ale także prawdziwym na gruncie kompozycji funkcji
w przestrzeni. Z tego względu rozwój regionalny jest czymś więcej niż prostą sumą
rozwoju lokalnego miast i gmin położonych w jego obrębie. Podobnie można formułować logikę ładu przestrzennego w skali regionalnej, i to we wszystkich jego aspektach. Przykładem może być gospodarka walorami i zasobami środowiska przyrodniczego. Obszary o szczególnych walorach przyrodniczych, w tym parki narodowe, krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu, międzynarodowe rezerwaty biosfery,
doliny rzeczne i inne, mają z reguły wymiar ponadlokalny. Logikę ich ochrony, tworzenie otulin widać dopiero w skali regionalnej, a czasem ponadregionalnej. Stąd też
mogą być przedmiotem określania ładu ekologicznego w gospodarce przestrzennej
regionów i kraju. Rozmieszczenie tych obszarów ma zasadnicze znaczenie dla krajowej i europejskiej sieci ekologicznej.
Drugim ważnym aspektem ładu przestrzennego w skali regionów i kraju jest
ochrona i powiększanie dziedzictwa kulturowego, w tym głównie materialnych dóbr
kultury. Wprawdzie ich wymiar fizyczny zawiera się w skali lokalnego planowania
przestrzennego, ale ranga wielu obiektów ma znaczenie odpowiednio w skali regionalnej, krajowej, a nawet międzynarodowej. Z tego względu ich zabezpieczenie jest
przedmiotem planowania w tych skalach. Dla każdej niższej skali powinny być wytyczną stanowiącą uwarunkowanie wyższego rzędu w stosownym dokumencie planowania przestrzennego.
Trzeci aspekt funkcjonalny niesie nieco mniejszy ładunek problemów i zadań
planistycznych w skali regionalnej i krajowej niż w skali lokalnej. Nie ma tu zagadnień
fizycznego układania obiektów w przestrzeni. Są natomiast różnorodne strefy funkcjonalne i problemowe, które powinny być poddane koordynacji w tych skalach. Są to
jednak kwestie przestrzennie wysoce uogólnione i zagregowane. Podobnie znaczenie
w tych skalach traci estetyczny aspekt ładu przestrzennego. Jest to zadanie dla planowania lokalnego. W regionalnym i krajowym planowaniu przestrzennym estetyka
krajobrazu przyrodniczego, kulturowego, zabudowy o charakterze miejskim i wiejskim może być tylko przedmiotem orientacyjnych normatywów i wytycznych dla
88
planowania miejscowego, oczywiście przy uwzględnieniu intraregionalnych i interregionalnych różnic (specyfiki) w krajobrazie przyrodniczym i środowisku kulturowym.
W skali planowania wielkoprzestrzennego znacznie wyższą rangę niż w układach lokalnych zyskuje kwestia urbanizacji. Implikuje ona jednocześnie dwa ważne
aspekty planowania przestrzennego. Pierwszym jest aspekt ekonomiczny, a drugim
społeczny. Obydwa mają za zadanie kształtowanie sprawnego funkcjonowania i rozwoju przestrzeni ekonomicznej i społecznej. Obydwa są ze sobą bardzo silnie zintegrowane funkcjonalnie i przestrzennie. Można, uogólniając, stwierdzić, że są to przestrzenie jednokładne. Przestrzeń społeczna jest w istocie przestrzenią życia człowieka, działań w sferze społecznej i materialnej (gospodarczej). Przestrzeń ekonomiczna
z kolei jest zbiorem miejsc tworzenia, pomnażania i transferu kapitału. Stąd też
kształtowanie tych przestrzeni sprowadza się do miejsc zamieszkania i pracy, a więc
konsumpcji i produkcji dóbr materialnych i usług. Obydwie te przestrzenie powinny
osiągać nie tylko efektywność wykorzystania zasobów przyrodniczych społecznych
i materialnych, ale możliwie najwyższą efektywność alokacji środków finansowych
prywatnych i publicznych. Oznacza to, że „gospodarowanie przestrzenią” i jej zasobami oraz „gospodarowanie w przestrzeni” przez jej użytkowników powinno być
efektywne zarówno pod względem pomnażania kapitału, jak też pod względem wykorzystania zasobów terenu i zainstalowanych w nim wszelkich urządzeń obsługi
(infrastruktury). Miejsca koncentracji przestrzennej osadnictwa ludności i jednocześnie pozarolniczej działalności gospodarczej są połączone pasmami infrastruktury
technicznej, co jest elementem zasadniczego rusztu przestrzeni. Sieć komunikacyjna
i energetyczna stanowi ruszt przestrzeni zarówno społecznej, jak też ekonomicznej.
Znacznie większe tereny zagospodarowane są historycznie przez rolnictwo i związane z nim osadnictwo wiejskie. One także mają znaczenie ekonomiczne, chociaż w zasadzie są o wiele mniej efektywne społecznie (pod względem sprawności obsługi), jak
też ekonomicznie (pod względem opartej na ważnych kryteriach efektywności). Są to
więc w polskiej przestrzeni obszary problemowe nie tylko ekonomicznie i społecznie,
ale także z punktu widzenia pozostałych aspektów ładu przestrzennego.
Komplementarność wszystkich aspektów ładu zbiega się w polityce osadniczej.
Nabrzmiałe problemy urbanizacji i jej kształtu, jak też ruralizacji (kształtowania
osadnictwa wiejskiego związanego z rolnictwem) mają jednokierunkowy wpływ zarówno na efektywność ekonomiczną, jak też ekologiczną terytorium kraju i jego regionów. Jest to obecnie główny problem zrównoważonego rozwoju.
4. PLANOWANIE PRZESTRZENNE JAKO INSTRUMENT ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Idea zrównoważonego rozwoju opiera się na oficjalnej definicji, przyjętej przez
ONZ, a określającej to pojęcie jako formę rozwoju, który zaspokaja obecne potrzeby bez zagrażania uprawnieniom przyszłych pokoleń do zaspokajania ich własnych po
trze.3 Definicja zawiera treść nakazującą możliwie daleko zaawansowane oszczędnoL. Gaido, Urban marketing methodology: the competitive positioning of the city, in: Urban mar
keting in Europe, eds. Gaston Ave., Franco Corsico, International Conference in Turin, Ed. Torino Incontra, Turin 1994.
3
89
ści wszelkich zasobów i walorów środowiska bez dalszego, przyszłego obciążania
jego kondycji ekologicznej. W polskim prawie ochrony środowiska zapisano, że
...rozumie się przez to taki rozwój społecznogospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem rów
nowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.4
Tu wyraźnie adresatem zachowania zasobów i walorów środowiska jest wszelka materialna działalność człowieka w środowisku, czyli działalność gospodarcza w szerokim znaczeniu tego pojęcia. Obecny i przyszły rozwój gospodarczy ma być maksymalnie oszczędny wobec zasobów środowiska, zarówno pod względem pozyskiwania
jego zasobów i walorów, jak też wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń powietrza, wód
i ziemi.
Pomijając szczegółową analizę obydwu przytoczonych definicji rozwoju zrównoważonego, warto położyć akcent na ich zasadniczej intencji, to znaczy na kierunkach działań wszechstronnie oszczędzających środowisko przyrodnicze i wzmacniających jego kondycję ekologiczną. Jest ich kilka. Zasadnicze znaczenie ma niewątpliwie szeroko rozumiana poprawa ładu przestrzennego we wszystkich skalach przestrzeni i aspektach. Równorzędnym kierunkiem jest rozwój proekologicznego ruchu
innowacyjnego w sferze produkcji, gospodarki komunalnej, utylizacji odpadów, a także komunikacji. Niewątpliwe znaczenie ma tu organizacja życia gospodarczego, a także krzewienie kultury gospodarczej, zwłaszcza w zakresie utrzymania porządku i estetyki w zabudowie. Są to działania o charakterze zapobiegawczym. Obecny stopień
obciążenia środowiska wymaga także działań odtwarzających zasoby i walory przyrody. Niewątpliwie potrzebne są tu duże nakłady inwestycyjne na zwiększanie powierzchni lasów, poprawę czystości wód i powietrza, a także zbieranie, segregację
i utylizację odpadów stałych. Są to działania istotnie poprawiające ład przestrzenny
w aspektach: przyrodniczym, estetycznym, funkcjonalnym. Tworzą korzystniejsze
środowisko zamieszkania i pracy, a także poprawiają atrakcyjność terenu dla rozwoju
gospodarczego.
Wstępnym warunkiem urzeczywistniania możliwych kierunków działań na
rzecz powszechnej poprawy stanu środowiska przyrodniczego jest wybór dziedzin
działań i ułożenie ich rangi. Zasadniczym kierunkiem w tym zakresie może być skuteczna poprawa szeroko rozumianego ładu przestrzennego. Jej wiodącym narzędziem jest polityka i planowanie przestrzenne uwzględniające osobliwości logiki ładu
we wszystkich jego aspektach i skalach: lokalnej, regionalnej i krajowej, a także
transgranicznej. W takiej roli idea ładu i jego kształtowania wymaga istotnych zmian.
Poprawą ładu przestrzennego jest nie tylko planistyczne wyznaczanie funkcji ekologicznych, społeczno-gospodarczych, kulturowych, innych i ich lokalizacja w terenie,
zresztą często odbiegająca od pierwotnych ustaleń. Polityka i planowanie przestrzenne w Polsce może być skutecznym narzędziem poprawy ładu przestrzennego, jeżeli:
•
jego idea będzie upowszechniana jako ważny element kultury gospodarczej,
urbanistycznej i ruralistycznej, a szerzej – etyki życia społecznego i gospodarczego;
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t.j., Dz.U. z 2008 r., nr 25,
poz.150).
4
90
•
•
•
•
•
racje przestrzenne będą traktowane jako ważne uwarunkowanie polityki
wspomagania rozwoju społeczno-gospodarczego, zwłaszcza w jej ujęciu strategicznym i konsekwentnie wynikającym z niego programowaniu operacyjnym;
będą wprowadzone w życie kompleksowe normatywy urbanistyczne jako merytoryczne podstawy projektowania układów urbanistycznych w miastach o różnej wielkości i specyfice ich funkcji oraz w zabudowie wiejskiej;
będzie opracowana wykładnia projektowa Nowej Karty Ateńskiej 20035 w zakresie spójności przyrodniczej, społecznej i ekonomicznej;
racje proekologiczne będą uwzględniane jako ważne uwarunkowanie nie tylko
gospodarki publicznej, ale także przedsiębiorczości ze względu na intensywność
jej obsługi transportowej, specyfikę branżową i technologiczną, skalę produkcji
w pojedynczych zakładach, rozmieszczenie względem innych funkcji w terenie;
zostanie pokonana przewaga racji indywidualnego inwestora nad racjami społecznymi w wyborze lokalizacji inwestycji kształtujących: krajobraz zabudowy,
układy urbanistyczno-architektoniczne, przestrzenny rozkład czynników urbanizacji i sieci osadniczej.
Warunków skutecznego ładu przestrzennego, a zatem i poprawy zrównoważenia rozwoju jest znacznie więcej. Jest to ważne wyzwanie dla środowisk konstruujących i usprawniających warsztat planowania w tym zakresie. Takie wyzwanie stoi
obecnie przed polską polityką przestrzenną, która jest daleka od doskonałości. Nie
tworzy bowiem systemu między poszczególnymi szczeblami jej podmiotów, nie jest
wystarczająco spójna merytorycznie ani warsztatowo, nie opiera się przewadze na
rynku inwestorów i użytkowników przestrzeni, niewystarczająco poprawia stan
przestrzeni przyrodniczej, społecznej i ekonomicznej i nie ulepsza czytelności układów zabudowy ani estetyki krajobrazu. Ogólnie, nie zmienia na lepsze kultury gospodarowania w przestrzeni, a zatem i gospodarowania przestrzenią. Nie są nawet wyraźnie operacyjnie opracowane wykładnie ładu ani też rozwoju zrównoważonego.
Nie ma warsztatu kwantytatywnej analizy i syntezy tego stanu na miarę współczesnych potrzeb. Cały warsztat planowania i prognoz oddziaływania na różne sfery szeroko rozumianego środowiska geograficznego wymaga intensywnych i żmudnych
dalszych prac.
5. PROBLEMY KSZTAŁTOWANIA ŁADU PRZESTRZENNEGO Usprawnianie omawianego warsztatu planowania przestrzennego napotyka na
szereg różnych, poważnych problemów. Mają one różne źródła, w tym takie, jak: niedoskonałość i niespójność prawa, niekiedy źle pojmowane zasady ustrojowe – zakres
wolności, demokracja, dysponowanie własnością nieruchomości, gospodarka wolnorynkowa – sprzeczności interesów różnych użytkowników i dysponentów terenu
i jego zasobów, niski poziom kultury gospodarczej w zakresie środowiska życia, uwarunkowania zabudowy historycznej i wreszcie powszechny brak kapitału na kompleksowe przekształcenia zabudowy, a także na likwidację opuszczonych, przeważnie
starych siedlisk i zagród na terenach wiejskich.
5 Nowa Karta Ateńska. Wizja rozwoju miast XXI wieku, Europejska Rada Urbanistów, Lizbona
2003, s. 1-7.
91
Niebagatelny wpływ na pogarszanie ładu przestrzennego w nowych warunkach
ustrojowych wywarły wielostronne zmiany strukturalne w gospodarce. Jako przykłady można wymienić choćby: restrukturyzację własnościową i technologiczną przedsiębiorstw funkcjonujących w poprzednim ustroju, która doprowadziła do masowego
opuszczania części nieefektywnego majątku, w tym nieruchomości lub całych upadających zakładów. Popyt na ten majątek był i jest dotychczas zbyt niski, aby można go
było dokapitalizować i efektywnie zagospodarować w warunkach wolnorynkowych.
Wraz z tymi zmianami strukturalnymi zostało zredukowane zatrudnienie. Wysoki poziom bezrobocia ma pośredni, lecz istotny wpływ na pogarszanie się ładu
przestrzennego. Pierwszą przyczyną jest ubożejąca część społeczeństwa wykorzystująca zdekapitalizowane obiekty jako mieszkania bez szans finansowych na ich odnawianie techniczne. Druga przyczyna tkwi w zbyt słabo rozwijającej się przedsiębiorczości i niskiej zdolności gospodarki do zaktywizowania rynku pracy. Stąd na finansach państwa opiera się zbyt duże obciążenie socjalne, niepozwalające na ekonomiczne usamodzielnianie się bezrobotnych, a jednocześnie uniemożliwiające zwiększenie wydatków na gospodarkę publiczną bezpośrednio poprawiającą ład przestrzenny poprzez inwestycje w infrastrukturze technicznej lub pośrednio tworzącą
warunki jego poprawy. Ekonomiczne i społeczne rozwarstwienie społeczeństwa jest
obecnie także czynnikiem istotnie ograniczającym możliwości poprawy ładu przestrzennego i zmniejszania presji na środowisko. Jest to niski poziom dbałości o stan
techniczny i estetyczny obiektów mieszkalnych i im towarzyszących, a także niedbałe
utrzymanie zabudowanych terenów. Są to także wszelkiego rodzaju zaniedbania
i zachowania dewastujące tereny użytkowane przez ulegające różnym formom patologii lokalne środowiska społeczne.
Kolejna grupa czynników ograniczających poprawę ładu przestrzennego i poprawę stanu środowiska przyrodniczego tkwi w samym warsztacie planowania przestrzennego. Przegląd tych czynników wypada rozpocząć od planowania miejscowego.
W obecnych warunkach prawnych miejscowe plany przestrzenne obejmują w zdecydowanej większości wybrane fragmenty gmin, a nie całe gminy. Ich wybór jest oparty
głównie na wnioskach prywatnych inwestorów. Taka sytuacja nie sprzyja kompleksowemu podejściu do przestrzeni. Odbiera planowaniu miejscowemu funkcję koordynującą strukturę funkcjonalną terenów objętych planami. W niekorzystnej sytuacji
stawia zwłaszcza pasywne inwestycyjnie tereny o szczególnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego. Wprawdzie kwestie te są uwzględniane w lokalnych dokumentach polityki przestrzennej na całych obszarach gmin (studium uwarunkowań
i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin), ale niejednokrotnie studium
jest rewidowane ze względu na racje inwestorów prywatnych wnoszone jako wnioski
do opracowania planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego (m.p.z.p.).
Owe plany są w wielu przypadkach, głównie na terenach wiejskich i w małych miastach, bardziej opierane właśnie na wnioskach inwestorskich niż na logice ładu przestrzennego, uwzględniającego standardy urbanistyczne na miarę XXI wieku.
Miejscowe planowanie przestrzenne zarówno na poziomie studium uwarunkowań, jak też m.p.z.p. niewystarczająco uwzględnia potrzebę zwiększania elastyczności
zabudowy, głównie w miastach i ich bliskim otoczeniu. Z jednej strony, plany przestrzennego zagospodarowania województw wyraźnie pokazują preferowane miejsca
koncentracji osadnictwa miejskiego, z drugiej zaś brakuje widocznego związku z tymi
ustaleniami i planowaniem przestrzennym na poziomie gmin. W pełni zasadne akcentowanie potrzeby rozwoju małych i średnich miast, a także porządkowania aglome92
racji miejskich nie ma wystarczającego odzwierciedlenia w zróżnicowaniu przestrzennym podaży nowych terenów przeznaczonych do zabudowy. W dużych i średnich miastach w nadmiernym stopniu intensyfikuje się zabudowę w osiedlach mieszkaniowych, na dalszy plan odsuwając kwestie poprawy ich klimatu i stanu terenów
zielonych.
Zróżnicowanie przestrzenne terenów przeznaczonych pod zabudowę jest
w gruncie rzeczy wiodącym kierunkiem słusznie obecnie akcentowanej potrzeby
kształtowania umiarkowanej, policentrycznej sieci miast, a przez to poprawy poziomu urbanizacji. Kształtowanie sieci miast powiązanych między sobą siecią komunikacyjną, w tym drogami dwupasmowymi, powinno być traktowane jako zasadnicza
kwestia poprawy ładu przestrzennego w skali kraju i regionów, koncentrującego
osadnictwo w miastach, a przez to aktywizującego rynki lokalne i sukcesywnie uwalniającego tereny wiejskie od względnego przeludnienia agrarnego. Przerzedzenie
sieci osiedli wiejskich, zwłaszcza we wschodniej i południowo-wschodniej Polsce,
jednocześnie może być szansą na skuteczniejsze opanowanie presji gospodarki
i osadnictwa na środowisko. Innymi słowy, ten kierunek poprawy ładu przestrzennego ma pryncypialne znaczenie dla rozwoju zrównoważonego.
***
Kształtowanie ładu przestrzennego w skali kraju, regionów, miast i gmin wiejskich jest obecnie jednym z najważniejszych uwarunkowań rozwoju zrównoważonego, aktywności społeczno-gospodarczej i jakości życia. Jego wiodącym instrumentem
jest planowanie przestrzenne, ciągle dalekie od doskonałości pod względem integracji między szczeblami władzy rządowej i samorządowej, pokonywania negatywnych
następstw żywiołowej natury wolnego rynku, reakcji na zmiany innych uwarunkowań społecznych, a ogólniej cywilizacyjnych.
Planowanie przestrzenne wymaga ciągłego doskonalenia metodycznego i metodologicznego umożliwiającego transmisję treści i skuteczność jego funkcji decyzyjnej.
Wymaga także prac nad konkretyzowaniem treści samego ładu przestrzennego w
skali lokalnej, regionalnej i krajowej. Niewątpliwie na wszystkich wymienionych
szczeblach planowania potrzebna jest organizacja monitorowania zmian w zagospodarowaniu przestrzennym wraz z analizą i oceną skuteczności planów.
Ważną funkcją tego instrumentu jest informowanie faktycznych i potencjalnych
użytkowników przestrzeni o uwarunkowaniach ich zachowań wynikających z racji
ładu przestrzennego. Informacyjna funkcja planowania powinna służyć także celom
edukacyjnym, krzewiącym kulturę gospodarczą we wszystkich aspektach oszczędzających przestrzeń i jej zasoby, w tym głównie nieodnawialne.
Sama idea ładu przestrzennego wymaga dalszego rozwijania treści, głównie
w dwóch przekrojach, w tym w wymiarze terytorialnym i racji przyrodniczych, społecznych oraz ekonomicznych. Powinna być uwypuklana zwłaszcza w krajowym
i regionalnym planowaniu przestrzennym.
93
MARTIN BECHMANN, GOTTHARD BECHMANN mgr Martin Bechmann, prof. Gotthard Bechmann – Instytut Oceny Technologii i Analiz Systemowych w Karlsruhe 2•4
Abstract
KSZTAŁTOWANIE SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
SHAPING OF KNOWLEDGE SOCIETY
Theoreticians of social science in their attempts to understand special characteristics of mod‐
ern society emphasize the role of knowledge in its transformation. This is noticeable in the works of A. Smith and K. Marx. However, conceptualization of knowledge is not detailed to satisfactory degree. There was collapse of the society of mass production. The author intro‐
duces the following concepts: knowledge work, knowledge employee and knowledge policy. Knowledge is an active process and is related with the ability to interpret data. Knowledge society is the society in which internal power creates knowledge, which in turn determines demand for even greater resource of knowledge. Cechy współczesnych społeczeństw powinny być zbadane dokładniej. Dzięki
temu można będzie zrozumieć ich transformację i poznać reakcję na konsekwencje
zmian klimatycznych. Paradoksalnie, jedną z takich cech jest „wyzwolenie” społeczeństwa od egzystencjalnych ograniczeń natury, czego przejawem jest między innymi upadek determinizmu środowiskowego, który jeszcze kilka dekad wcześniej był
tematem ożywionych dyskusji dotyczących klimatu i społeczeństwa.1 Drugą istotną
przemianą jest formowanie się społeczeństwa wiedzy.2
Wielu wpływowych teoretyków socjologii, próbując zrozumieć wyjątkowe cechy współczesnego społeczeństwa, podkreślało rolę wiedzy w jego przemianie.
Transformacyjna siła wiedzy jest widoczna między innymi w pracach A. Smitha,
i K. Marksa.
Pomimo oczywistych różnic pomiędzy teoriami a propozycjami polityk, zdeterminowanych czasem motywami ich powstania, istnieją wspólne cechy dotyczące społecznej roli wiedzy.
Teorie przeważnie zbyt wąsko ukazują pojęcia dotyczące zarówno wiedzy
współczesnych społeczeństw, jak i grup jednostek, którym udało się uzyskać kontrolę
N. Stehr, Die Zerbrechlichkeit der Gesellschaft., Vehlbrück Wissenschaft, Weilerwist 2001.
Idem, Arbeit, Eigentum und Wissen: Zur Theorie von Wissensgesellschaften, Suhrkamp, Frankfurt 1994; Ibidem.
1
2
94
nad wiedzą i mieć wpływ na nią. Paradoksalnie być może, obecnie istnieje tendencja
przeceniania skuteczności celu wiedzy techniczno-naukowej lub formalnej.
W większości teorii przedstawiających współczesne społeczeństwo konceptualizacja wiedzy nie jest wystarczająco szczegółowa: brak jest dostatecznych informacji odnośnie do następujących faktów: przyczyn zapotrzebowania na większy jej zasób,
sposobów udostępniania, gwałtownie rosnącej grupy ludzi, którzy dzięki niej żyją.
Trudno opisać społeczeństwo przyszłości, ale można zidentyfikować zachodzącą obecnie zmianą strukturalną. Można nie umieć umiejscowić wydarzenia w stosunku do tego, co było przed bądź będzie później, ale można rozpoznać, w jaki sposób
zmieniają się fundamentalne granice istniejących struktur społecznych. Taki jest właśnie cel teorii społeczeństwa informacyjnego. Wspólnym problemem staje się konfrontacja ze społeczną zmianą ze względu na inne możliwości komunikowania i porozumiewania.
Dyskusja na temat teorii społeczeństwa wiedzy odbywa się z uwzględnieniem
aspektów społecznego rozwoju z perspektywy społeczeństwa informacyjnego. Każda
komunikacja w aspekcie teoretycznym jest zarazem częścią społecznej rzeczywistości.
1. SPOŁECZEŃSTWO WIEDZY Różnego rodzaju technologie informacyjne doprowadziły do powstania gospodarki opartej na informacji. Ten kierunek dominował przede wszystkim w Japonii
oraz Stanach Zjednoczonych. Gospodarka oparta na informacji obejmuje: podejście
przemysłowe i podejście zawodowe.
Podejście przemysłowe opiera się na trzysektorowym modelu, który został wykorzystany przez Fourastie. W ostatnim stuleciu nastąpiła zmiana funkcji oraz kierunku rozwoju społeczeństwa: od rolnictwa do przemysłu oraz od przemysłu do sektora informacyjnego.
Przełożenie tego rozwoju na życie codzienne opisują dwa czynniki: współczynnik informacyjny oraz indeks informacyjny. Współczynnik informacyjny odzwierciedla relację pomiędzy całkowitą sumą wydatków poniesionych w gospodarstwie domowym a wydatkami na informację. Indeks informacyjny mierzy zużycie informacji.
Przykładami wskaźników są: liczba połączeń telefonicznych w przeliczeniu na jedną
osobę i jednostkę czasu, ilość kabli w przeliczeniu na 100 osób, liczba telewizorów,
telefonów, odbiorników radiowych oraz komputerów w przeliczeniu na gospodarstwo domowe, wielkość sektora usługowego, liczba studentów w populacji. Na podstawie tych obliczeń można określić, z mniejszą bądź większą dokładnością, informacyjne społeczeństwo postindustrialne.
Podejście przemysłowe rozwinęło się przede wszystkim w Japonii.
Podejście zawodowe w gospodarce informacyjnej opiera się w głównej mierze
na analizie struktury zawodowej społeczeństwa. Zostało opracowane przede wszystkim przez F. Machlupa3, a następnie udoskonalone przez Porata4.
Machlup zakładał, że sektor informacyjny pojawił się jako dodatek do trzech
sektorów gospodarki: rolnictwa, przemysłu oraz usług. Składa się z różnych części,
3 F. Machlup, The production and distribution of knowledge in the United States, Princeton University Press, Princeton 1962.
4 M.U. Porat, The Information Economy. Vol. 1 and 2, Stanford University Press, Stanford 1976.
95
takich jak: edukacja, badania, media, usługi informacyjne. Jego podstawą są zawody
oraz grupy zawodów związanych z informacją. Jako pracę informacyjną Machluj traktował tworzenie, przetwarzanie oraz rozpowszechnianie informacji. Pracowników
podzielił na twórców oraz użytkowników informacji. Porat dokonał kolejnych zmian
w tej klasyfikacji, doprowadzając do umieszczenia wszystkich zawodów w sektorze
informacyjnym.
Za pomocą tej klasyfikacji możliwy wydawał się pomiar pracowników informacyjnych oraz stopnia zinformatyzowania różnych społeczeństw poprzez porównanie
struktur zawodów. Gospodarka oparta na informacji w obu jej podejściach ma dwie
niedoskonałości. Podstawowe pojęcie informacji jest niejasne, a podział na pracę informacyjną i inne rodzaje pracy okazuje się niewystarczający.
Definicja informacji podana przez P. Druckera zakłada, że są to dane przetwarzane przez komputer. W badaniach japońskich przedstawiono informację jako szereg symboli, które zyskują znaczenie dzięki działaniom społeczeństwa. Natomiast
Porat traktuje informację jako dane, które są zorganizowane i przekazywane poprzez
komunikowanie. Kategoria praca informacyjna jest kontrowersyjna. Liczne próby
zdefiniowania tego pojęcia ograniczały się do ukazania informacji jako przemiany
nakładu w wydajność danych. Decydujące kryterium ostatecznie rozróżniające społeczeństwo informacyjne nie zostało przedstawione w tej teorii.
2. SPOŁECZEŃSTWO WIEDZY A SEKTOR POSTINDUSTRIALNY W przeciwieństwie do podejścia gospodarczego i deterministycznego, jakim było podejście gospodarki opartej na informacji, socjolog Daniel Bell stworzył analityczne pojęcie społeczeństwa postindustrialnego, w którym rozwój społeczny przejawia się jako proces wielowymiarowy. Różne osie organizacji w społeczeństwie industrialnym (sektory przemysłu, grupy zawodów, przewodnie zasady społeczne) są
w nim zmieniane w tak znaczącym stopniu, że można mówić o społeczeństwie postindustrialnym. Oparte jest ono na rosnącym znaczeniu sektora informacyjnego w porównaniu z wytwarzaniem towarów, produkcji zależnej głównie od informacji (a nie
od surowców i energii) oraz od zasady osi (główne nastawienie społeczeństwa).
W społeczeństwach przemysłowych towary wytwarzane są głównie przez maszyny. W społeczeństwach postindustrialnych liczy się przede wszystkim wytwarzanie oraz wykorzystanie informacji i wiedzy. Jest to możliwe dzięki zastąpieniu intuicyjnych osądów algorytmami w formie technologii intelektualnej opartej na przetwarzaniu informacji z użyciem komputerów oraz dzięki temu, że wszystkie sfery
życia zostały przedstawione naukowo w zrozumiały sposób.5 Wiedza staje się naczelną zasadą organizacji społecznych, a społeczeństwo postindustrialne przemienia się
w społeczeństwo wiedzy i społeczeństwo informacyjne.6
Według Bella, motorami przemiany społeczeństwa informacyjnego są głównie
innowacje technologiczne (przede wszystkim w mikroelektronice) oraz wykładniczy
wzrost i rozróżnienie wiedzy. Wzrost pod względem jakości i ilości wiedzy oraz
5 P. Weingart, Verwissenschaftlichung der Gesellschaft. Politisierung der Wissenschaft, „Zeitschrift
für Soziologie” 1983, Nr 12, s. 225-241.
6 D. Bell, Die nachindustrielle Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt 1989, s. 112, 353; N. Stehr, Ar
beit, Eigentum..., op.cit.
96
wzrost technologiczno-gospodarczy sektora informacyjnego są ze sobą ściśle powiązane w tym procesie, a jednocześnie sprowadzone do innych wymiarów zmiany społecznej, na przykład do rosnącego znaczenia systemu nauki.7
Gdy spojrzy się wstecz na wprowadzanie i rozpowszechnienie telekomunikacji
i nauk komputerowych, można zauważyć, że informacja, traktowana powszechnie
jako podstawowy trend w społeczeństwie, jest kompatybilna z trwałymi zasadami
systemów organizowanych w gospodarce rynkowej. Dynamika oraz modalność społeczeństwa informacyjnego jest uzależniona nie tyle od teoretycznej wiedzy, o ile od
maksymalizacji dochodów, rywalizacji, technologicznego nacisku na adaptację oraz
stanu nagromadzenia indywidualnych korzyści gospodarczych.8
Społeczeństwo informacyjne można skonceptualizować nie jako społeczeństwo
postindustrialne, lecz jako zinformatyzowane społeczeństwo industrialne uzależnione od gospodarki rynkowej.
3. POJĘCIE SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY Pomimo licznych ciekawych podejść, nie istnieje jeszcze jedna integralna teoria
społeczeństwa wiedzy, która podsumowałaby wszystkie niezbędne aspekty zanalizowane w literaturze. Stworzenie jednej teorii może okazać się nawet niemożliwe.
Tym niemniej warto próbować stworzyć teorię społeczeństwa wiedzy. Stehr9, a następnie Weingart10 podjęli się próby stworzenia szkicu koncepcji teoretycznych celem lepszego zrozumienia społeczeństwa wiedzy. Inni, na przykład Hack11 i Heidenreich12, poddali pod dyskusję ogólne zarysy społeczeństwa wiedzy.
Stehr stwierdza, że: Fakt, że istnieje wiele powodów, dla których można określić nasze obecne rozwinięte i industrialne społeczeństwa jako społeczeństwa wiedzy, opie
ra się na jednoznacznym przenikaniu nauki we wszystkie sfery życia społeczeństwa.13
Przenikanie nauki do współczesnego społeczeństwa można opisać jako: •
opanowanie wszystkich sfer życia i działania przez naukę (naukowe działanie); •
przemieszczenie innych form wiedzy przez naukę (profesjonalizm w zawodach); •
rozwój nauki w kierunku bezpośredniej siły wytwórczej; •
pojawienie się specjalnego sektora politycznego (strategia badań naukowych i edukacji); •
wytworzenie nowego sektora produkcji (tworzenie wiedzy); Ibidem, s. 179.
R. Werle, Telekommunikation in der Bundesrepublik. Expansion, Differenzierung, Transforma
tion, Campus, Frankfurt 1990; H. Kubicek, P. Berger, Was bringt uns die Telekommunikation?
ISDN – 66 kritische Antworten, Campus, Frankfurt am Main - New York 1990, s. 45.
9 N. Stehr, Arbeit, Eigentum..., op.cit.
10 P. Weingart, Die Stunde der Wahrheit? Zum Verhältnis der Wissenschaft zu Politik, Wirtschaft
und Medien in der Wissensgesellschaft, Velbrück Wissenschaft, Weilerwist 2001.
11 L. Hack, Wissensformen zum Anfassen und Abgreifen – konstruktive Formationen der „Wissens
gesellschaft” respektive des „transnationalen Wissenssystems”, in: Die „Wissensgesellschaft” – Mythos, Ideologie oder Realität?, Hrsg: U.H. Bittlingmayer, U. Bauer, Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2006.
12 M. Heidenreich, Merkmale der Wissensgesellschaft, in: BundLänderKommission für Bildungs
planung und Forschungsförderung, Studienverlag, Innsbruck 2002, s. 334-363.
13 N.Stehr, Arbeit, Eigentum..., op.cit., s. 33.
7
8
97
•
•
zmianę struktury władzy (debata technokratyczna); transformację na podstawie legitymizacji władzy w kierunku wiedzy specjali
stycznej (ekspertokracja – jednak niekoniecznie jako podejście intelektualistów do władzy klasowej); rozwój wiedzy na podstawie społecznej nierówności i solidarności społecznej; transformację dominujących źródeł konfliktów społecznych.14 •
•
Weingart prowadził podobne rozważania. W pojęciu społeczeństwa wiedzy
szczególnie zwracał uwagę na to, że:
•
tworzenie wiedzy koncentruje się na spełnieniu oczekiwań dotyczących użyteczności oraz zastosowania w praktyce;
•
procesy uczenia, które wynikają ze zmiany społecznej, mogą mieć miejsce, gdy
oparte są na wiedzy;
•
podstawowe badania są coraz częściej przenoszone z uniwersytetów do przemysłu i kieruje nimi zasada korzyści;
•
nauka nie jest już tylko skoncentrowana na wiedzy o naturze i odkryciu praw
natury, lecz przede wszystkim na aspektach aplikacyjnych;
•
badania są organizowane i przeprowadzane w sposób będący przedmiotem
sporu o to, czy powinny być to badania specjalistyczne czy transdyscyplinarne.15
4. EWOLUCJA WYDAJNOŚCI MOCY Jeżeli przyjąć, w zrozumieniu klasycznego podejścia socjologicznego, że najbardziej konstytucyjnym elementem społeczeństwa jest jego system gospodarczy, otwierają się możliwości rozróżnienia społeczeństwa industrialnego od społeczeństwa
wiedzy na poziomie podstawowym.
Sposób postrzegania gospodarki jako zasadniczego podsystemu można zauważyć już w dziełach twórców socjologii: Comte’a i Saint-Simona. Marks wyraził to
w najbardziej przekonujący sposób: W tworzeniu życia społeczeństwa ludzie wchodzą w określone relacje niezależnie od swojej woli, relacje tworzenia, które odnoszą się do określonego etapu rozwoju materialnej siły wytwórczej ich pracy. Suma tych relacji produkcji tworzy gospodarczą strukturę społeczeństwa, prawdziwe podstawy, na któ
rych zbudowana jest prawna i polityczna superstruktura i do których odnoszą się okre
ślone formy społecznej świadomości. Sposób tworzenia życia materialnego decyduje o społecznych, politycznych oraz intelektualnych procesach życiowych.
W centrum społecznej analizy jest tworzenie towarów w określony dla nich
sposób poprzez rozwój sił wytwórczych. Ta perspektywa podkreśla fakt, że technologia oraz progres odgrywają decydującą rolę w rozwoju społecznym. W efekcie społeczeństwo wiedzy może być odróżnione od społeczeństwa industrialnego na podstawie wzoru (najlepszego możliwego) produkcji. Klasyczny przemysłowy rodzaj produkcji opisywany jest w socjologii industrialnej jako fordystyczny reżim produkcji.
Produkcja towarów rozumiana jest jako przekształcenie zasobów (naturalnych)
w towary. Charakteryzuje się ona:
•
lokalnym skoncentrowaniem produkcji (najlepszym możliwym w fabryce);
14
15
Ibidem, S. 36.
P. Weingart, Die Stunde der Wahrheit..., op.cit.
98
•
•
zmechanizowaniem;
tayloryzmem – dostosowaniem pracowników do rytmu maszyn.
Już na początku lat pięćdziesiątych XX wieku po głębszej analizie uznano, że ten
model produkcji nie jest już właściwy dla kluczowych dziedzin gospodarki. Doprowadziło to w pierwszej kolejności do opracowania teorii tertiaryzacji, to jest do pojawienia się społeczeństwa usług. Fourastie rozwinął pogląd, zgodnie z którym postęp technologiczny jest siłą napędową rozwoju w takim stopniu, że wytworzenie
konkretnych towarów może być zmechanizowane i zautomatyzowane, a istota tworzenia wartości przenosi się do usług, handlu i administracji.
Pierwszy punkt kulminacyjny tej teorii stanowi model stworzony przez D. Bella,
dotyczący społeczeństwa postindustrialnego.16 Interesujące uzupełnienie tej argumentacji stanowi model cykli Kondratieffa, początkowo rzadko używany, w ramach
tworzenia teorii o społeczeństwie wiedzy.
Kondratieff opracował model długoterminowych gospodarczych cykli (dobrej
i złej koniunktury) w latach dwudziestych XX stulecia. Korzystał wówczas z dostępnych materiałów empirycznych.17 Założenie Kondratieffa było następujące: okresy
wielkiego gospodarczego ożywienia nastąpiły dzięki wcześniejszym podstawowym
innowacjom. Jednocześnie procesy wzrostu wywołane w ten sposób w pewnym momencie dobiegają końca, co powoduje zatrzymanie wywołanego procesu rozwoju gospodarczego. Należy pozwolić, by ustał on stopniowo.
Cykle Kondratieffa to długie fale działalności gospodarczej pojawiające się okresowo jako długie fazy koniunktury i recesji. Te gospodarcze fale zostały nazwane
imieniem N. Kondratieffa.18
Cykle Kondratieffa zawsze były obserwowane w wiarygodny sposób od powstania gospodarki rynkowej w XVIII wieku. Przyczynami tych długich cykli są określone inno
wacje naukowe i technologiczne, które mają stanowić podstawowe innowacje, dzięki czemu można je odróżnić od innych innowacji.19
Podstawowymi innowacjami są:
•
silnik parowy oraz powstanie krosna (pierwszy cykl Kondratieffa);
•
produkcja wyrobów ze stali i żelaza (drugi cykl Kondratieffa); •
elektryczność oraz przemysł chemiczny (trzeci cykl Kondratieffa); •
petrochemia oraz przemysł samochodowy (czwarty cykl Kondratieffa); •
technologia informatyczna oraz – przypuszczalnie – biotechnologia (piąty cykl
Kondratieffa).20
Zgodnie z tym poglądem można uznać, że każda technologia: informatyczna,
komunikacyjna, biologiczna czy nanotechnologia ma bazę materialną, lecz funkcjonuje na podstawie informatycznych procesów kontroli opartych na wiedzy. W ten sposób można zauważyć zmniejszanie wagi energii i masy na korzyść wzrostu znaczenia
informacji i wiedzy, co prowadzi do powstania społeczeństwa wiedzy. Tendencja ta
D. Bell, Die nachindustrielle..., op.cit.
L. A. Nefiodow, Der sechste Kondratieff. Wege zur Produktivität und Vollbeschäftigung im Zeit
alter der Information, Rhein-Sieg Verlag, Sankt Augustin 2001.
18 Ibidem, s. 2.
19 Ibidem, s. 3.
20 Ibidem.
16
17
99
widoczna jest w długich falach podstawowych innowacji przedstawiających rozwój
siły produkcji.
Trendowi temu towarzyszą procesy globalizacji, które wymagają wysokich
osiągnięć informatycznych i organizacyjnych typu regulacyjnego w zarządzaniu rozwojem technologicznym, produkcją i dystrybucją.
5. POJĘCIE WIEDZY Pojęcie wiedzy, które stanowi i kształtuje społeczeństwo wiedzy, ma różne odcienie. Można zauważyć trzy charakterystyczne aspekty:
•
definicja wiedzy jako poprawne pojęcie świata, które zasadniczo zakłada prawdziwość wiedzy;
•
ukierunkowanie wiedzy na działanie;
•
niewidoczne połączenie wiedzy i niewiedzy, kluczowe dla rozróżnienia pomiędzy nimi i istotne dla samego pojęcia wiedzy.
Prawdziwość konkretnej wiedzy może z trudnościami zostać zbadana; wiedza
jest zawsze związana z wcześniejszymi metodami epistemologicznymi. Pełna rezygnacja z tego aspektu pojęcia wiedzy może między innymi zmniejszyć już wcześniej
uznane i skutecznie wdrożone strategie nauk przyrodniczych, rozwoju technologicznego oraz użycia technologii w absurdalny sposób, bez możliwości zaoferowania innego odpowiedniego pojęcia.
Wiedza jest postrzegana również jako siła wytwórcza, wyrób, zdolność jednostki do działania, zasób, surowiec, własność.21
6. STRUKTURA SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY Teoria społeczeństwa wiedzy łączy się z teorią postindustrialnego społeczeństwa stworzoną przez Bella, jednocześnie stawia zarzut podnoszenia wiedzy do rangi
nowej, osiowej zasady współczesnego społeczeństwa, a jednocześnie sama nie zajmuje odpowiedniego stanowiska odnośnie do znaczenia wiedzy społecznej. Powstające
pytania dotyczą jedynie wpływu wzrostu znaczenia wiedzy teoretycznej we współczesnym społeczeństwie, nie zaś społecznie określonych procesów podziału i odtworzenia wiedzy i jej przyjęcia przez społeczeństwo. 22
Społeczeństwo może być określone mianem społeczeństwa informatycznego,
pod warunkiem, że wiedza będzie zależna od wiedzy stworzonej w sposób naukowy.
W coraz większym stopniu wiedza naukowa staje się głównym źródłem ogólnie
uznawanej wiedzy. Nie oznacza to, że jest ona dla społeczeństwa jedyna. Poza nauką
istnieją również: mądrość powszechna, wiedza religijna, intuicja poetycka i inne.
Do powstania społeczeństwa wiedzy niezbędne jest, by zakładała ona uczestnictwo w zasobach kultury społeczeństwa oraz jednocześnie poprzez wiedzę naukową
rzeczywiste opanowanie natury przekształciło się w społecznie kontrolowany proces.
21
22
L. Hack, Wissensformen zum..., op.cit.
N. Stehr, Arbeit, Eigentum..., op.cit., s. 249.
100
W tym procesie przejścia do społeczeństwa wiedzy ważne systemy składowe stają się
zależne od wiedzy naukowej.
Wiedza jest dobrem specyficznym, publicznego użytku, w zasadzie dostępnym
każdej jednostce w społeczeństwie. Jednocześnie wiedza stwarza nowe możliwości
działania i tym samym stanowi podstawę i motor ciągłej zmiany. Zauważono, że nauka nie tylko tworzy wiedzę, ale również w tym samym czasie przyczynia się do braku wiedzy.23 Debata prowadzona na temat społeczeństwa ryzyka oraz nieustanna
dyskusja w zaawansowanych przemysłowo państwach w przeciągu ostatnich 30 lat
sprawiły, że brak wiedzy jest źródłem społecznej polemiki. 24
Obiektem zainteresowania nauki we współczesnych społeczeństwach jest tworzenie wiedzy interpretacyjnej, wiedzy o produkcji oraz wiedzy o działaniu.
Dodanie społeczeństwu wymiaru naukowego łączy się z rosnącą automatycznością. Wiąże się to z faktem, że struktury i procesy społeczne w społeczeństwach wiedzy są wyjaśnione niemal tylko i wyłącznie z wykorzystaniem decyzji o tym, że wiedza jest nieustannie przemieniana w działania.25 Wszystkie powiązania metaspołeczne są przerwane; nawet religia ukazana jest jako działanie społeczne, to znaczy symbolicznie uspołeczniona. W ten sposób społeczeństwu informatycznemu brakuje jakiegokolwiek rodzaju niespołecznej transcedentalnej ramy odniesienia.
Z jednej strony, naturalna wiedza naukowa jest wykorzystywana w technologiach i racjonalizuje związek społeczeństwa z naturą, z drugiej natomiast, społeczna
wiedza naukowa w kontekście działania i podejmowania decyzji racjonalizuje znaczenie oraz kulturę społeczeństwa. Społeczne systemy są coraz częściej organizowane zgodnie z zasadami wiedzy (unaukowienia) i służą rozwiązywaniu problemów.
Pojawiają się jednak nowe zagrożenia, niepewności oraz brak przejrzystości, wywołując zapotrzebowanie na jeszcze większy zakres wiedzy.
Społeczeństwo wiedzy to społeczeństwo, w którym siła wewnętrzna kreuje
wiedzę, a także determinuje zapotrzebowanie na jeszcze większy zasób wiedzy. Na
podstawie tego strukturalnego opisu społeczeństwa wiedzy Stehr rozróżnia wiedzę i
informację. Wiedza jest powszechnie uważana za zdolność do działania, zaś informacja to wiedza przetwarzana na konkretny cel.26
Wiedza oznacza aspekty strukturalne, a informacja – komunikacyjne. Komunikacja nie może mieć miejsca w żadnym społeczeństwie, jeżeli brakuje równolegle
wiedzy, a społeczeństwa różnią się od siebie tylko pod jednym względem – sposobów
i środków organizacji tych dwóch aspektów.
7. KONIEC SPOŁECZEŃSTWA PRODUKCJI MASOWEJ Dynamiczny rozwój nowych technologii informatycznych i komunikacyjnych
oraz ich powszechne zastosowanie wiąże się ściśle z tradycją wyrastającą z socjologii
industrialnej, ze zmianą pracy społecznej, jej form organizacji oraz związaną z tym
K.P. Japp, Die Beobachtung von Nichtwissen, „Soziale Systeme” 1997, Nr 3, s. 289-314.
K.-H. Ladeur, Das Umweltrecht der Wissensgesellschaft: Von der Gefahrenabwehr zum Risiko
management, Duncker & Humblot, Berlin 1995; N. Luhmann, Die Wissenschaft der Gesellschaft,
Suhrkamp, Frankfurt 1992.
25 A. Giddens, The Consequences of Modernity, Stanford University Press, Stanford 1990.
26 N. Stehr, Arbeit, Eigentum..., op.cit., s. 241.
23
24
101
restrukturyzacją gospodarki w ciągu ostatnich 25 lat. W takim zestawieniu można
mówić o przejściu ery fordyzmu i keynesizmu do ery postfordyzmu i postkeynesizmu.
W przybliżeniu era fordyzmu i keynesizmu odnosi się do lat 1940-1980, kiedy
miała miejsce ekspansja/rozwój masowej produkcji i konsumpcji.
Masowa produkcja zakłada standardową produkcję towarów w olbrzymich halach produkcyjnych, jak na przykład fabryki Forda, zakłady chemiczne czy inne wielkie instalacje przemysłowe. Cechą charakterystyczną i symbolem tego rodzaju produkcji jest linia produkcyjna. Znaczna część zawodów to pracownicy przemysłowi,
którzy wykonują pracę fizyczną w każdej możliwej formie.
Charakterystycznym elementem gospodarki informatycznej jest proces tworzenia i przetwarzania informacji. Organizacja przedsięwzięć gospodarczych ulega zmianie i odzwierciedla zmianę pracy.
Z jednej strony odbywa się przedsięwzięcie ponadnarodowe. Zlecanie produkcji
innym pracownikom w częściach świata wskazuje na częściowy rozpad klasycznych
struktur. Pod presją zapotrzebowania ze strony konsumentów i międzynarodowej
konkurencji „wyłania się zindywidualizowana produkcja masowa”. Redukcja zatrudnienia i „odmaterializowania” przedsiębiorstwa, wyrównanie hierarchii, praca grupowa, stały personel, kompetencje oraz zlecenie prac podwykonawcom to charakterystyczne jej cechy. W wyniku tego procesu, powstanie przedsiębiorstwo określone
przez gospodarkę informatyczną i stwarzające ramy przedsiębiorstwu wirtualnemu.
Formy pracy stają się bardziej elastyczne przy pomocy, ale nie z powodu technologii informacyjnych. Obok klasycznego sposobu pracy pojawiają się nowe formy
zatrudnienia: telepraca, nowe samodzielne zatrudnienie oraz pracownicy zatrudnieni
na część etatu.
Nowe technologie informatyczne i komunikacyjne są środkami i sposobami tych
procesów zmian:
•
środki są stosowane do wykorzystania istniejących możliwości racjonalizacji
celem uczynienia pracy bardziej wydajną;
•
sposoby tworzą nowe potrzeby oraz nowe formy i części pracy.
Omawianie pracy informacyjnej wyraża się w tym ambiwalentnym związku.
W przeszłości praca była zawsze związana z wiedzą i informacją, z tą różnicą jednak,
że obecnie aspekt zbierania, przetwarzania i rozpowszechniania informacji stał się
ważnym elementem procesu produkcji na wszystkich poziomach organizacji pracy,
wytwarzania dóbr oraz ich rozpowszechniania.
8. PRACA WIEDZY ORAZ PRACOWNIK WIEDZY W społeczeństwie wiedzy jest ona tworzona, stosowana, sprawdzana i organizowana poprzez pracę wiedzy. Nie każda praca związana z wiedzą jest pracą wiedzy.
Praca wiedzy różni się od ogólnych działań związanych z wiedzą w społecznym kontekście, w którym jest zorganizowana.27
Specyficzne funkcje, jakie spełnia wiedza w społeczeństwie wiedzy, oparte są,
według Hacka, na nowych formach organizacji oraz na ukierunkowaniu wiedzy skupionej na działaniu na wiedzę nastawioną na procesy gospodarcze. W tym znaczeniu
27
L. Hack, Wissensformen zum..., op.cit.
102
między innymi Wilke28 odróżnia pracę wiedzy od historycznych form postępowania
z wiedzą, w których istotna wiedza jest:
•
nieustannie poprawiana;
•
ciągle uważana za wiedzę, którą można polepszyć;
•
ogólnie uważana za zasób i nieprawdę;
•
nierozerwalnie związana z brakiem wiedzy/ignorancją.29
W tym sposobie postrzegania praca wiedzy oznacza jej związek z procesami gospodarczymi i administracyjnymi. W efekcie jest ona zawsze celowa i organizowana
głównie w sieciach wiedzy. Staje się czynnikiem produkcji, który zaczyna mieć większe znaczenie niż czynniki konwencjonalne (ziemia, praca, kapitał).30
Czynniki pracy wiedzy nazywane są pracownikami wiedzy. Termin pracownik
wiedzy zastąpił w latach dziewięćdziesiątych inne nazwy, takie jak pracownik umysłowy, pracownik akademicki, inżynier wiedzy, makler wiedzy, ekspert do spraw zaawansowanych technik. Obecnie różne są kategorie zawodów oraz profile pracy pracowników wiedzy. Mogą być to klasyczni specjaliści komputerowi, projektanci wiedzy tego typu, jak makler wiedzy.31
Robert Reich próbuje scharakteryzować pojęcie pracownika wiedzy na wysoce
abstrakcyjnym poziomie, poprzez ogłoszenie, że pracownicy wiedzy to analitycy
symboliczni, których wkład polega na rozpoznaniu i rozwiązywaniu problemów oraz tworzeniu związków.32 Przykładami takiej grupy zawodowej są według Reicha naukowcy, projektanci, twórcy oprogramowania, inżynierowie, między innymi do
spraw budownictwa i dźwięku, bioinżynierowie, specjaliści od reklamy, bankierzy
inwestycyjni, prawnicy, menedżerowie projektów, eksperci kontroli, konsultanci zarządzania, finansów oraz innych dziedzin, eksperci do spraw organizacji, naukowcy
komputerowi, headhunterzy, planiści, analitycy systemów, specjaliści marketingu,
architekci, projektanci przemysłowi, wydawcy, pisarze, dziennikarze, muzycy, a także
producenci telewizyjni i filmowi. Ich dochód nie opiera się na wykształceniu w danej
dziedzinie, lecz na inteligencji abstrakcyjnej, na sposobie myślenia, skłonności do
pracy w grupach, czyli na pracy z wiedzą w zorganizowanych kontekstach.33
Pracownicy wiedzy mogą być podzieleni na cztery duże, uporządkowane pod
względem hierarchii, podgrupy:
•
producenci wiedzy, którzy tworzą nową wiedzę;
•
użytkownicy wiedzy;
•
„nawigatorzy” oraz kontrolerzy pracy wiedzy;
•
organizatorzy oraz projektanci pracy wiedzy.
Obecnie wiele działań w społeczeństwie wiedzy jest opartych na martwej wiedzy. Wiedza powiązana z pracą i kapitałem staje się czynnikiem produkcji. Kapitał
wiedzy w tym znaczeniu jest nagromadzoną wiedzą, która jest stosowana w procesie
produkcji oraz dystrybucji, a pod względem struktury związana jest z przedsięwzięH. Willke, Organisierte Wissensarbeit, „Zeitschrift für Soziologie” 1998, Nr 27, s. 161-177.
Ibidem, s. 21.
30 Mehr: L. Hack, Wissensformen zum..., op.cit.
31 Ibidem, s. 111, 113.
32 R. Reich, The Work of Nations. Preparing Ourselves for the 21stCentury Capitalism, Vintage /
Random House, New York 1992.
33 M. Heidenreich, Merkmale der Wissensgesellschaft..., op.cit., s. 12.
28
29
103
ciem gospodarczym. Skala tego kapitału wiedzy, czasem nazywanego kapitałem
strukturalnym, obejmuje znaczną część wartości wielu firm w społeczeństwie wiedzy.
Nagromadzenie kapitału wiedzy zakłada, że kompetencja pracy wiedzy jest
i pozostaje dostępna nie tylko dla pojedynczego pracownika wiedzy, ale również dla
firmy, w której pracuje. Kapitał wiedzy jest zatem kompetencją i własnością firmy;
jednocześnie jest niezależny od indywidualnego producenta.
Przetworzenie jednostkowej kompetencji wiedzy pracowników wiedzy w kapitał wiedzy firmowy jest postrzegane przez Stewarta jako jedno z najważniejszych zadań zarządzania wiedzą.34
9. POLITYKA WIEDZY Wraz ze wzrostem znaczenia wiedzy, pracy wiedzy oraz kapitału wiedzy korzystnego dla rozwoju społeczeństwa, powstaje pytanie, jak można zorganizować
i nadzorować pracę wiedzy w odniesieniu do społeczeństwa wiedzy. Stehr postrzega
wypracowanie polityki wiedzy jako nieodwołalną konsekwencję pojawienia się społeczeństwa wiedzy. Przedstawia pojęcie polityki wiedzy w następujący sposób:
W polityce wiedzy można zauważyć strategiczne próby osadzenia nowych odkryć i wy
nalazków technicznych, a wraz z nimi czasu, przyszłości, w centrum kulturalnej, gospo
darczej i politycznej macierzy społeczeństwa.35
Chociaż Stehr zasadniczo przyznaje, że polityka wiedzy może i powinna z pewnością zajmować się opracowaniem i wdrożeniem nowych opcji praktycznego wdrożenia wiedzy, jako pierwszy koncentruje się na pytaniu dotyczącym możliwości nadzorowania sposobu, w jaki społeczeństwo postępuje z wiedzą poprzez politykę wiedzy. Mówiąc bardziej ogólnie, zadaniem jej (polityki wiedzy) jest regulowanie oraz nad
zorowanie uważne nowych odkryć oraz technicznych wytworów ludzkich poprzez sfor
mułowanie zasad oraz sankcji, które zdecydują o tym, jak radzić z określoną wiedzą w odniesieniu do właściwych jednostek i organizacji.36 Rozwój polityki wiedzy jest fak
tycznie opóźnioną reakcją na niewiarygodną prędkość, z jaką nowa wiedza i techniczne możliwości rozwijają się we współczesnych społeczeństwach, oraz reakcją na coraz większe zagrożenia możliwości we współczesnych społeczeństwach.37 Jest to również
odpowiedź na zagrożenia oraz społeczne konflikty spowodowane postępowaniem
z wiedzą we współczesnych społeczeństwach. Zgodnie z tym poglądem, żyjemy
w kruchym świecie, w którym nauka tworzy niepewność i ryzyka. Polityka wiedzy
służy do ich regulowania i minimalizowania. Regulacyjna polityka wiedzy może być
skuteczna wtedy, gdy będzie się skupiać na łańcuchu produkcji wiedzy, a głównie na
procesie tworzenia samej wiedzy.
T.A. Stewart, Intellectual capital – The New Wealth of Organizations, Doubleday, New York
1997.
35 N. Stehr, Wissenspolitik – Die Überwachung des Wissens, Suhrkamp Verlag, Frankfurt – Main
2003, s. 10.
36 Ibidem.
37 Ibidem, s. 9.
34
104
10. DANE, WIEDZA, INFORMACJA Dane są tym, co pochodzi bezpośrednio z czujników pokazujących mierzony po
ziom różnych zmiennych.38 Są to wydarzenia lub jednostki przedstawiane w formie symbolicznej i dające się przetworzyć.39
Tylko w zorganizowanej formie dane stają się informacją, którą można zdefiniować jako dane, które zostały zorganizowane, lub określona struktura, która, gdy jest w kontekście umieszczona, zyskuje również znaczenie.40 Celem rozwijania informacji
jest zmniejszenie niepewności lub niewiedzy, zapewnienie zaskoczenia czy wglądu
oraz pozwolenie na podejmowanie decyzji.41
Informacja oraz wiedza są oddzielnymi pojęciami w tym sensie, że wiedza potrzebna jest do interpretacji informacji.42 Natomiast informacja mówi o obecnym oraz
dawnym statusie niektórych części systemu produkcji, wiedza umożliwia przewidy
wanie, przyczynowe skojarzenia bądź narzucone decyzje o tym, co robić.43 Ważne jest
zrozumienie wiedzy jako procesu aktywnego; łączy się to z umiejętnością interpretowania danych. Nie jest to zawartość bazy danych.44 Ukryty aspekt wiedzy jest zwią
zany z faktem, że technologia produkcji odnosi się do działania, a nie tylko do działania w formie zasady abstrakcyjnej (naukowej). Knowhow dotyczące działania jest czymś bardzo różnym i znacznie mniej przenośnym.45
Przyjmując, że wiedza istnieje w różnych formach, Earl proponuje rozróżnienie
trzech aspektów wiedzy: wiedzy (która może obejmować prawo akceptowane, teorię
oraz procedurę), sądzenia (może obejmować zasady polityki, parametry prawdopodobieństwa oraz heurystykę) oraz doświadczenia (historyczne oraz obserwacyjne
dane będące przedmiotem badań naukowych czy osądu, a także podstawą do tworzenia nowej nauki czy formułowania sądów). Doświadczenie można scharakteryzować jako potencjalną wiedzę, osąd jako wiedzę realną, a naukę jako wiedzę akceptowaną. Oznacza to, że coraz wyższy poziom przedstawia wzrost struktury, pewności
oraz ważności.
Earl wiąże trzy różne poziomy wiedzy z różnymi kategoriami uczenia. Doświad
czenie wymaga działania i pamięci, osąd wymaga analizy i zrozumienia, podczas gdy nauka wymaga sformułowania i jednomyślności.46 Postuluje również, by hierarchia
wiedzy była równoznaczna z odróżnieniem od siebie danych, informacji i wiedzy.
R.E. Bohn, Measuring and managing technological knowledge, “Sloan Management Review”
1994, Vol. 36, No. 1, p. 61.
39 M. Earl, Knowledge Strategies: Propositions From Two Contrasting Industries, in: Information Management. The Organizational Dimension, ed. M. Earl, Oxford University Press, Oxford 1996,
p. 38.
40 Deutscher Soziologentag 1990. Die Modernisierung moderner Gesellschaften – Sektionen, Ar
beits und Ad hocGruppen, Ausschuß für Lehre, Hg. W. Glazer., Westdeutscher Verlag, Opladen 1991.
41 M. Earl, Knowledge Strategies..., op.cit., p. 13.
42 I. Miles, et al., KnowledgeIntensive Business Services: Users, Carriers and Sources of Innovation, European Innovation Monitoring System (EIMS), EIMS Publication N° 15, Brussels 1995, p. 16.
43 Ibidem, p. 62.
44 Ibidem, p. 16.
45 P. Cohendet, P. Llerena, Learning, Technical Change and Public Policy: How to Create and Ex
ploit Diversity, in: Systems of Innovation, Technologies, Institutions and Organization, ed. Ch.,
Charles, Pinter, London 1997.
46 M. Earl, Knowledge Strategies..., op.cit., p. 41.
38
105
Najniższy poziom jest odpowiednikiem danych operacyjnych (oraz operacyjnych syste
mów przetwórczych). Środkowy poziom odpowiada informacji w klasycznym znaczeniu minimalizowania niepewności celem podejmowania decyzji (a tym samym też odpo
wiada decyzyjnym systemom wsparcia). Najwyższy poziom to wiedza, w której użyt
kownik przychyla się również do decyzyjnych systemów wsparcia. Najwyższy poziom zajmuje wiedza, w której użytkownik jest ograniczany tylko przez dostęp do niej bądź przez intelekt (tym samym sytuacja ta przypomina klasyczny system ekspercki bądź systemy nazywane czasem inteligentnymi systemami opartymi na wiedzy).
Informacja może być odróżniona od materiału i energii, jednakże zazwyczaj
traktowana jest podobnie jak one. Można ją zmierzyć, przenieść, oszczędzać, przechowywać, sprzedawać i kupować. Jednocześnie widać również, że niesie ze sobą
element zaskoczenia oraz zmienia systemy w sobie, tym samym wywiera wpływ na
poznawczą strukturę przetwarzania informacji.
Pojęcie informacji i wiedzy nie są tożsame; mogą być nawet sprzeczne. Juergen
Mittelstrass rozróżnia wiedzę i informację: Informację postrzega się jako całość wie
dzy, jednak nie zauważa się wówczas, że informacja jest tylko specjalnym rodzajem wiedzy, a mianowicie sposobem i środkiem przenoszenia wiedzy. [...] W miejscu własnej umiejętności tworzenia wiedzy pojawia się zdolność przetwarzania oraz wiara w to, że informacja jest „właściwa”. Należy uwierzyć informacji, jeżeli nie można sprawdzić wiedzy, wiedza staje się widoczna dzięki informacji.47
Należy odróżnić informację od wiedzy popularnej. Zainteresowanie informacją
jest zwiększane przez możliwość zaskoczenia. Jest to różnica między tym, co mogłoby
być, a tym, co miało miejsce bądź zostało przekazane. Jest to działanie w ramach procesu komunikacji. Informacja istnieje w systemie i jednocześnie powoduje w nim
zmiany. Bateson stwierdził: Informacja to różnica, która robi różnicę.48
Korzyści, jakie można osiągnąć dzięki informacji, są zatem związane z niespodziankami oraz pewnością, która jest w równym stopniu przypadkowa, jak różnica.
Ponadto informacja może zaskakiwać tylko raz. Jeżeli jest znana, zachowuje ona swoje znaczenie, jednak już nie informuje, lecz jedynie staje się zbyteczna. Jej znaczenie
może być powtarzalne, traci jednak element niespodzianki.
Informacja jest kwestią bardzo dwuznaczną, jest zarazem zjawiskiem i różnicą.
Jest to pojęcie o dwóch końcach: pomaga i przeszkadza zarazem. W pewnym sensie
sama sobie zaprzecza. Z biegiem czasu na nowo tworzy wiedzę i niewiedzę. Jako informacja tworzy możliwość kontynuacji, a z drugiej strony odtwarza wiedzę o tym, że
istnieją inne możliwości. Informacja nie musi być prawidłowa, a jedynie wiarygodna.
Musi umożliwić odnalezienie znaczenia, a jednocześnie kontynuowanie działań oraz
przeniesienie dwuznaczności wiedzy i niewiedzy na następną sytuację. W tym stopniu społeczeństwo informacyjne jest nieustannie niedoinformowane.
11. WIEDZA O WIEDZY Jednym z powodów braku wiedzy o wiedzy jest fakt, że dyskusja naukowa przyczyniła się do powstania swoistego naturalistycznego podejścia do niej. Aplikuje ona
47 J. Mittelstrass, LeonardoWelt. Über Wissenschaft, Forschung und Verantwortung, Suhrkamp,
Frankfurt 1993, S. 24.
48 G. Bateson, Ökologie des Geistes. Anthropologische, psychologische, biologische und epistemo
logische Perspektiven, Suhrkamp, Frankfurt 1981, s. 583.
106
autorytatywne jej zrozumienie i przecenia obiektywność własnych stwierdzeń, a także bezpośrednio i pośrednio społeczny odbiór siły oddziaływania wiedzy.
Celem lepszego zrozumienia społecznej (oraz gospodarczej) roli wiedzy należy
zacząć od socjologicznego pojęcia wiedzy. Wymaga to odróżnienia tego, co jest znane,
wiedzy i poznania. Posiadanie wiedzy to relacja między przedmiotami, osobami a faktami, ale również zasady, prawa i programy. Pewien rodzaj uczestnictwa jest zatem
istotny dla poznania; poznanie rzeczy, zasad, programów oraz faktów to w pewnym
sensie ich przywłaszczenie poprzez włączenie do sfery orientacji i umiejętności. Wiedza jest czymś, co ludzie posiadają bądź są w stanie osiągnąć. Poznanie jest bardziej
postrzegane jako czynność. Poznanie jest więc w znacznej mierze uczestniczeniem
w kulturowych zasobach społeczeństwa.
Wiedza, pomysły oraz informacja różnią się od dóbr trwałego użytku, tajemnic
czy pieniędzy. W trakcie wymiany wiedza, pomysły czy informacja dołączają do innych dziedzin, a jednocześnie zachowują swój indywidualny charakter. Wiedza nie
ulega zniszczeniu w procesie konsumpcji, nie ma wartości zerowych, jest powszechnie dostępna. W przeciwieństwie do tajemnic, nie traci znaczenia, gdy zostaje ujawniona. Nieograniczony potencjał dostępności nie pomniejsza jej znaczenia i nie daje
możliwości absolutnego zawłaszczenia.
Od pewnego czasu wiadomo, że tworzenie czy wytwarzanie wiedzy jest narażone na trudności, które niełatwo jest przewidywać czy planować. Jednocześnie uważa
się, że stosowanie wiedzy odbywa się bez większego ryzyka, a przyswojenie wiedzy
zmniejsza niepewność. Niedawno zauważono, że wiedza nie jest tylko, jak powszechnie sądzono niegdyś, kluczem do rozwiązania wszystkich tajemnic oraz tragedii na
świecie. W nauce jej podważalność jest postrzegana jako jedna z głównych cech.
W praktycznych warunkach kontrowersyjny charakter wiedzy jest często tłumiony
wobec potrzeb społecznego działania. Wprowadzenie wiedzy do konkretnej sytuacji
(przez konkretnych uczestników) nie musi oznaczać, że będzie to miało określone
konsekwencje. Wiele dziedzin oraz zasobów ma ograniczone możliwości wzrostu,
podczas gdy w przypadku wiedzy tak nie jest. Ma ona nieograniczone możliwości
rozwoju. Wiedza w działaniu społecznym jest zjawiskiem uniwersalnym bądź stałą
antropologiczną. Przedstawione tu terminy zostały wybrane ze słynnych spostrzeżeń
F. Bacona – scientia est potentia. Autor wskazuje, że wiedza jest użyteczna dzięki
zdolności wprawiania w ruch. Terminy potentia czy zdolność używane są do opisywania siły poznania. Wiedza, jako ogólna zdolność działania, przyjmuje „aktywną”
rolę w trakcie społecznego działania tylko w sytuacji interesującego imperatywu,
a nie stereotypowych bodźców. Niezależnie od szczególnej roli wiedzy naukowej we
współczesnym społeczeństwie oraz w systemie gospodarczym w szczególności49 jej
znaczenie nie wynika z tego, że stanowi ona zdolność działania. W tym znaczeniu
wiedza naukowa nie różni się zbytnio od wiedzy codziennej czy wiedzy „religijnej”.
Właściwie wiedza naukowa nie powinna być postrzegana jako zasób, któremu brakuje konkurencyjności, tak jak jest w przypadku codziennej wiedzy, oraz jako wiedza
podatna na interpretację.
49 A. Burton-Jones, Knowledge Capitalism: Business, Work and Learning in the New Economy,
Oxford University Press, Oxford 1999; N. Stehr, Die Zerbrechlichkeit der..., op.cit.
107
AGNIESZKA LOREK dr Agnieszka Lorek – Akademia Ekonomiczna w Katowicach PROBLEM WYKLUCZENIA CYFROWEGO 2•5 I TECHNOLOGICZNEGO W POLITYCE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Abstract
THE PROBLEM OF DIGITAL AND TECHNOLOGICAL EXCLUSION IN SUSTAINABLE DEVELOPMENT POLICY In the recent years, the demand for knowledge has been observed in all countries in the entire world. Development of innovative technologies accompanied by progressing competitiveness of products and services on the market requires constant improvement of one’s qualifications and also creation and absorption of knowledge. As the reason of digital exclusion is perceived division of society into those with and those without access to digital technologies. The real cause of exclusion from society is lagging behind as regards development. This problem con‐
cerns both individual people, smaller communities – for example certain occupational groups, and the entire countries. The issue regarding overcoming of digital exclusion is very important for effective implementation of sustainable development policy. Therefore, it is necessary to make investments in education, trainings, researches and development as well as making access to new knowledge easier. Zrównoważony rozwój oznacza koncepcję rozwoju globalnego, regionalnego
i lokalnego, która nie jest tożsama z wąsko rozumianym wzrostem gospodarczym.
Idea ta powstała jako odpowiedź na globalny charakter zagrożeń środowiska, a obecnie stanęła przed nowymi wyzwaniami o charakterze ogólnoświatowym. Daleko idącym i nieodwracalnym przemianom uległy role czynników produkcji w procesie generowania bogactwa: ziemi, surowców, kapitału ludzkiego i technologii. To właśnie
dostęp lub brak dostępu do nowoczesnych technologii jest coraz częściej czynnikiem
decydującym o rozwoju całych państw, a także o pozycji społecznej i zamożności poszczególnych członków społeczności.
108
1. INFORMACJA W POLITYCE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Polityka zrównoważonego rozwoju stanowi istotny element ogólnej polityki
w skali międzynarodowej oraz krajowej. Podstawowym celem polityki zrównoważonego rozwoju jest wprowadzenie zmian o charakterze cywilizacyjnym, których podstawowym zadaniem jest zapewnienie efektywnego funkcjonowania makrosystemu
społeczeństwo-gospodarka-środowisko. Jednym z podstawowych zadań, jakie są
stawiane przed tą polityką, jest walka z wykluczeniem społecznym i ubóstwem. Skuteczna realizacja polityki zrównoważonego rozwoju wymaga osiągnięcia pewnego
stanu zaspokojenia potrzeb, istnienia odpowiednich instytucji i odpowiedniego poziomu edukacji oraz dostępu do informacji i technologii wspierających postęp.
Kluczową rolę informacji i technologii dostrzeżono już w jednym z najważniejszych dla rozwoju zrównoważonego dokumentów – Agendzie 21. W dokumencie tym
zapisano, że zgodnie z zasadami trwałego i zrównoważonego rozwoju wszyscy są
użytkownikami i dostarczycielami szeroko pojętej informacji. Terminem tym objęto
dane, informacje i odpowiednio ujęte doświadczenie oraz wiedzę. Zapotrzebowanie
na informację istnieje na wszystkich płaszczyznach i dotyczy zarówno głównych decydentów na szczeblu krajowym i międzynarodowym, jak i władz lokalnych oraz
osób prywatnych. Aby decyzje mogły być podejmowane na podstawie rzetelnych informacji, konieczne jest skupienie się na następujących problemach:
•
wypełnieniu luk informacyjnych;
•
zwiększeniu dostępności informacji.1
Rolę technologii informacyjnych w przyspieszaniu rozwoju gospodarczego, eliminacji ubóstwa i wdrażaniu zrównoważonego rozwoju dostrzeżono także przy formułowaniu milenijnych celów rozwojowych. Do ósmego celu milenijnego dotyczącego stworzenia globalnego partnerskiego porozumienia na rzecz rozwoju włączono
zadania dotyczące upowszechnienia dostępu do nowych technologii, zwłaszcza technologii informacyjnych i komunikacyjnych.
Kwestia dostępu do nowych technologii w skali globalnej jest przedmiotem licznych dyskusji na forach międzynarodowych. Generalną konkluzją tych rozważań jest
dostrzeżenie pozytywnych skutków społecznych i gospodarczych postępu technologicznego, ale także podkreślane są zagrożenia związane z tym procesem, takie jak:
rosnące nierówności między krajami i wewnątrz nich oraz wykluczenie społeczne
i cyfrowe dużej części ludności świata. Zjawiska te stanowią istotną barierę we wdrażaniu zrównoważonego rozwoju. Za warunek skutecznej realizacji polityki równoważonego rozwoju uznaje się więc poszerzenie dostępu do zastosowania nowych technologii; w przeciwnym przypadku kraje mniej rozwinięte nie będą w stanie czerpać
korzyści płynących z wdrażania gospodarki opartej na wiedzy, a możliwości przyspieszenia rozwoju związane z nowymi technologiami pozostaną niewykorzystane.
Problemy dotyczące wykorzystania nowych technologii dotyczą także społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych, w których można zaobserwować znaczne różnice w dostępie do takich technologii, wynikające z różnic społecznych i marginalizacji części społeczeństwa. Jednym z priorytetowych celów polityki w tych krajach jest
więc walka z wykluczeniem cyfrowym.
1 Dokumenty końcowe konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, Instytut
Ochrony Środowiska, Warszawa 1998, s. 547.
109
2. WYKLUCZENIE CYFROWE Coraz szybszy rozwój technologii i związane z nim wykluczenie cyfrowe stanowi
wyzwanie zarówno dla krajów wysoko rozwiniętych, jak i rozwijających się. W literaturze przedmiotu można odnaleźć różne definicje tego pojęcia:
•
wykluczenie cyfrowe dotyczy luki między tymi osobami i społecznościami, które
potrafią używać informacji elektronicznych i narzędzi komunikacji, takich jak na
przykład Internet, do poprawy jakości ich życia a tymi, którzy tego nie potrafią;2
•
wykluczenie cyfrowe to luka, która istnieje w większości krajów między tymi,
którzy mają dostęp do odpowiednich technologii i narzędzi informacyjnych,
a także posiadają odpowiednią wiedzę, aby je wykorzystać, a tymi, którzy takiego dostępu lub wiedzy nie posiadają;3
•
wykluczenie cyfrowe to rosnąca luka między tymi częściami świata, które posiadają łatwy dostęp do wiedzy, informacji, idei i opracowanych rozwiązań poprzez technologię, a tymi, którzy takiego dostępu nie mają. 4
Wykorzystując powyższe, wykluczenie cyfrowe można zdefiniować jako lukę,
która istnieje między tymi, którzy posiadają dostęp do technologii cyfrowych, informacji i narzędzi komunikacji, a tymi, którzy takiego dostępu nie posiadają. Termin
wykluczenia cyfrowego nie sprowadza się tylko do możliwości dostępu do Internetu.
Ważne są również czynniki takie, jak:
•
umiejętności posługiwania się Internetem;
•
jakość połączenia;
•
znajomość języków.
Wykluczenie cyfrowe jest ważnym komponentem zjawiska znacznie szerszego,
a przez to groźniejszego – luki technologicznej. Blokuje ono wydostanie się krajów
biednych z kręgu ubóstwa i zacofania, a tylko nieliczne kraje mogą skorzystać ze swoistej „renty zacofania”: przeskakiwać etapy i sięgać od razu po najnowsze, a wcale
niekoniecznie najdroższe, technologie. Przykładem takiego kraju mogą być Indie,
a działania mogą dotyczyć przykładowo: rozwijania telefonii komórkowej zamiast
sieci stacjonarnej lub wprowadzania telewizji cyfrowej zamiast sieci opartej na przekaźnikach analogowych.5
Wykluczenie cyfrowe może dotyczyć dwóch podstawowych wymiarów: wewnętrznego i międzynarodowego. W wymiarze wewnętrznym cyfrowe wykluczenie
oznacza drastyczne nierówności w dostępie do technologicznych osiągnięć rewolucji
informacyjnej pomiędzy członkami tego samego społeczeństwa. Międzynarodowy
aspekt wykluczenia cyfrowego sprowadza się do różnic w nasyceniu nowoczesnymi
technologiami pomiędzy poszczególnymi państwami, grupami państw czy kontynen-
2 R. Salinas., Addressing the digital divide through collection development, “Collection Building”
2003, No. 22(3), p. 131-136.
3 R. Cullen, Addressing the digital divide, “Online Information Review” 2001, No. 25 (5), p. 311-320.
4 C. Deschamps, Can libraries help bridge the digital divide? [Electronic document]. Access
mode: http://www.nordinfo.helsink.fi/publications/nordnytt/nnytt4_01/deschamps.htm [Accessed: 05-03-2008].
5 J. Woroniecki, Luka rozwojowa i jej nowy wymiar – luka cyfrowa globalnym wyzwaniem XXI w.,
w: Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, PWE, Warszawa 2007, s. 265.
110
tami.6 Dostępność technologii, informacji i komunikacji (ICT) staje się więc kolejną
płaszczyzną nierówności rozwojowych w skali globalnej, a dostęp do nowoczesnych
technologii jest jednym z kluczowych czynników rozwoju w krajach rozwijających się.
3. SKALA WYKLUCZENIA Najbardziej wymiernym wskaźnikiem pozwalającym ocenić, na ile problem cyfrowego wykluczenia ma charakter realny, są podstawowe parametry dostępności
nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, w tym zwłaszcza Internetu.
Według danych zaprezentowanych poniżej najniższy odsetek społeczeństwa korzystającego z Internetu jest w Afryce – 5,6% populacji, a najwyższy w Ameryce Północnej – 73,1% (tabela 1). Zróżnicowana jest także szybkość dyfuzji rożnych technologii,
na przykład ilość wykorzystywanych telefonów komórkowych rośnie szybko, jednak
niektóre technologie napotykają na poważne bariery rozwojowe. Trzy czwarte krajów rozwijających się ma 15 lub mniej komputerów osobistych na 1000 mieszkańców, a jedna czwarta ma nawet mniej niż 5. Jedną z najpoważniejszych barier w tym
przypadku jest zły stan infrastruktury (na przykład w Afryce Subsaharyjskiej jedynie
8% populacji żyjącej na terenach wiejskich ma dostęp do elektryczności).7
Tabela 1. Użytkownicy Internetu Region Afryka Azja Europa Środkowy Wschód Ameryka Płn. Ameryka Łacińska i Karaiby Australia i Oceania Łącznie Wzrost liczby Populacja użytkowników z dostępem w latach do Internetu 20002008 [%] [%] Populacja (2008 szacunkowo) Użytkownicy Użytkownicy Internetu Internetu 31 grudnia 31 grudnia 2000 roku 2000 roku 975,330,899
3,780,819,792
803,903,540
196,767,614
337,572,949
4,514,400
114,304,000
105,096,093
3,284,800
108,096,800
54,171,500
650,361,843
390,141,073
45,861,346
246,822,936
5.6
17.2
48.5
23.3
73.1
1,100.0 469.0 271.2 1,296.2 128.3 581,249,892 18,068,919 173,619,140 29.9 860.9 34,384,384
6,710,029,070
7,620,480
360,985,492
20,593,751
1,581,571,589
59.9
23.6
170.2 338.1% Źródło: [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.internetworldstats.com/stats.htm [Data
wejścia: 24-03-2009].
Porębski L., Społeczeństwo informacyjne jako realizacja idei zrównoważonego rozwoju [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0096/185-193.pdf
7 Global Economic Prospects 2008: Technology Diffusion in the Developing World [Electronic
document]. Access mode: http://econ.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/EXTDEC/EXTDECPROSPECTS/GEPEXT/EXTGEP2008/0,contentMDK:21603882~menuPK:4503397~pagePK:64
167689~piPK:64167673~theSitePK:4503324,00.html [Accessed: 31-03-2009].
6
111
W raporcie J. Sachsa (ukazał się 17 stycznia 2005 roku) Inwestowanie w rozwój: praktyczny plan osiągnięcia celów milenijnych zwraca się uwagę na fakt, że technologie, jako rezultat społecznych inwestycji w edukację, odkrycia naukowe i docelowe
badania zmierzające do umocnienia potencjału innowacyjnego, nie są powszechnie
dostępne, a kraje rozwijające się są tylko widzem albo w najlepszym razie użytkownikiem niektórych osiągnięć krajów rozwiniętych.8 Jednak w większości raportów
dotyczących sytuacji w krajach rozwijających się można zauważyć pewne optymistyczne akcenty. W opublikowanym przez Word Economic Forum raporcie9 widać
wprawdzie ogromną lukę cyfrową między krajami wysoko rozwiniętymi i rozwijającymi się, jednak uległa ona zmniejszeniu w ostatnim okresie. Podobną tendencję zauważono w raporcie monitorującym stopień realizacji Milenijnych Celów Rozwoju10,
który stwierdza, że taka tendencja utrzymuje się od początku lat dziewięćdziesiątych
XX wieku. Według Banku Światowego11 skala ubóstwa na świecie zmalała z 29%
w 1990 roku do 18% w roku 2004, co instytucja ta przypisała postępowi technologicznemu. W państwach rozwijających się postęp technologiczny od początku lat
dziewięćdziesiątych był dwa razy szybszy niż w państwach wysoko rozwiniętych.
Jednak mimo takich pozytywnych tendencji luka technologiczna pozostaje jednym
z głównych problemów w tej grupie państw. Za podstawowe czynniki mające wpływ
na wprowadzanie nowoczesnych technologii w krajach rozwijających się raport Banku Światowego uznaje: handel międzynarodowy, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, emigrację (kontakty z osobami wyjeżdżającymi za granicę) oraz globalizację. Jednak rozpowszechnienie tych technologii w społeczeństwie będzie zależało od:
•
polityki władz publicznych;
•
klimatu dla rozwoju przedsiębiorczości;
•
edukacji społeczeństwa;
systemu finansowania innowacyjnych przedsiębiorstw i technologii.
•
Brak właściwej edukacji i dostępu do nowych technologii w tych krajach prowadzi do niekorzystnego podziału społeczeństwa na część aktywną, rozwijającą się
oraz grupy wykluczone. Dystans ten szybko powiększa się, a – co gorsza – takie wykluczenie może być dziedziczone, odbierając dzieciom już na starcie szanse na rozwój, a tym samym życie na odpowiednio wysokim poziomie.
Wprawdzie wdrażanie nowych technologii jest istotne dla rozwoju gospodarczego, lecz niezbędne wydają się także inne działania mające na celu rozwój podstawowej infrastruktury (na przykład sieci dróg, infrastruktury komunalnej i ochrony
środowiska) oraz upowszechnienie edukacji i ochrony zdrowia. Trudno bowiem wyobrazić sobie na przykład program pomocowy mający na celu upowszechnienie Internetu, podczas gdy nierozwiązane pozostają problemy niedożywienia czy dostępności do wody pitnej.
Zjawisko wykluczenia cyfrowego dotyczy także krajów wysoko rozwiniętych,
w tym krajów członkowskich UE, chociaż w tych państwach skala i charakterystyka
tego zjawiska jest odmienna niż w państwach rozwijających się. Technologie inforJ. Woroniecki, Luka rozwojowa..., op.cit., s. 264.
The Global Information Technology Report 20082009 [Electronic document]. Access mode:
http://www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Global%20Information%20Technology%20Rep
ort/index.htm, [Accessed: 30-03-2009].
10 The Millennium Development Goals Report 2005, United Nations, New York, 2005, s. 41.
11 Global Economic Prospects..., op.cit.
8
9
112
macyjne w tych państwach są daleko lepiej dostępne, podstawowa infrastruktura
społeczno-gospodarcza jest rozwinięta w zadowalającym stopniu, wyższy jest poziom
edukacji społeczeństwa niż w państwach rozwijających się, a jednak wciąż, jak wskazują dane, od 30 do 40% Europejczyków nie korzysta z dostępu do sieci.
Wyniki badań gospodarstw domowych i osób indywidualnych w krajach UE
wskazują na stopniowy wzrost liczby gospodarstw domowych mających dostęp do
Internetu, w tym dostęp za pośrednictwem łączy szerokopasmowych. Najwyższy odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu w 2007 roku miała Holandia
– 83%, przy średniej dla UE 54%, a najmniejszy w Bułgaria – 19% (rysunek 1).
Rysunek 1. Gospodarstwa domowe z dostępem do Internetu w domu w wybranych krajach europejskich w 2006 i 2007 roku 83%
80%
78%
79%
Holandia
Dania
71%
67%
69%
65%
67%
63%
58%
54%
54%
49%
46%
Niemcy
Finlandia
W. Brytania
Słowenia
UE 27
Słowacja
27%
Francja
41%
41%
36%
38%
32%
Polska
Węgry
49%
19%
17%
22%
14%
Bułgaria
Rumunia
0%
10%
20%
30%
2007
40%
50%
60%
70%
80%
90%
2006
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS-u.
Obserwacja statystyk korzystania z Internetu w przekrojach według wieku
ujawnia wyraźną dysproporcję. Osoby z najniższego przedziału wiekowego, od 16 do
24 roku życia, korzystają z Internetu zdecydowanie najczęściej. Korzystanie z Internetu co najmniej raz w tygodniu deklarowało 77% kobiet i 79% mężczyzn. W grupie
wiekowej 25-54 lata wartości te wyniosły odpowiednio 55% dla kobiet i 61% dla
mężczyzn. W najstarszej grupie jedynie 19% kobiet i 31% mężczyzn korzystało z Internetu przynajmniej raz w tygodniu. Istotne różnice w dostępie do Internetu można
113
zaobserwować w zależności od gęstości zaludnienia. W 2007 roku tylko 45% gospodarstw domowych ze słabo zaludnionych obszarów dysponowało dostępem do Internetu, w porównaniu z 58% gospodarstw z gęsto zaludnionych obszarów.12
Taki stan determinują między innymi: bariery finansowe, ograniczony zasięg
sieci, niewystarczające umiejętności oraz niski poziom motywacji, by z Internetu korzystać. Zjawisko wykluczenia cyfrowego w państwach UE dotyczy głównie osób bezrobotnych i niepełnosprawnych, które mogłyby wykorzystywać dostęp do Internetu
do poszukiwania pracy lub jej zdalnego wykonywania oraz osób starszych, które mogłyby korzystać dzięki nowoczesnym technologiom z telemedycyny. Choć państwa
europejskie starają się walczyć z wykluczeniem cyfrowym, to jednak wciąż można
zauważyć znaczne różnice pomiędzy państwami członkowskimi; szczególnie będzie
to dotyczyło państw nowo przyjętych. Istnieje zatem niebezpieczeństwo pogłębiania
się różnic pomiędzy krajami, które są na wysokim poziomie, jeśli chodzi o dostęp społeczeństwa do nowoczesnych technologii, oraz tymi, w których wykluczenie cyfrowe
nadal jest wysokie, co może mieć wpływ na ich standard życia i pozycję ekonomiczną.
E-integracja w państwach europejskich odnosi się do efektywnego uczestnictwa
jednostek i społeczności we wszystkich wymiarach społeczeństwa opartego na wiedzy i gospodarki poprzez dostęp do ICT, możliwy dzięki usunięciu barier oraz chęci
i gotowości do czerpania korzyści społecznych z takiego dostępu. Oprócz tego, e-integracja dotyczy stopnia, w jakim ICT przyczyniają się do wyrównania szans i promocji
uczestnictwa w społeczeństwie na wszystkich szczeblach (na przykład relacji społecznych, pracy, kultury, uczestnictwa politycznego).13
W Polsce w 2006 roku co trzecie gospodarstwo domowe posiadało dostęp do
Internetu w domu, podczas gdy dwa lata wcześniej – co czwarte. Podobnie jak w
przypadku wyposażenia w telefony komórkowe i komputery, dostęp do Internetu jest
znacznie zróżnicowany. Ponad czterokrotnie więcej gospodarstw miało w 2006 roku
dostęp do Internetu w domu w grupie o najwyższych dochodach (73%) niż w grupie
o najniższych dochodach (17%). Co więcej, różnica ta w latach 2004-2006 wzrosła.
Taka sytuacja może prowadzić do wykluczenia z tworzącego się w Polsce społeczeństwa informacyjnego znacznej liczby osób z gospodarstw o najniższych dochodach.
Istotnie wyższy był także udział gospodarstw posiadających dostęp do Internetu
wśród gospodarstw domowych w dużych miastach (46% w 2006 roku) w porównaniu z obszarami wiejskimi – 25% (tabela 2) oraz gospodarstw z dziećmi do 16 roku
życia (47%) w stosunku do gospodarstw bez dzieci (31%). Jednakże tempo wzrostu
w latach 2004-2006 było znacznie wyższe (wzrost o ponad 60% od 2004 roku)
w gospodarstwach domowych na obszarach wiejskich oraz bez dzieci niż w pozostałych grupach gospodarstw.
Wskaźnik dostępu do Internetu wśród gospodarstw domowych w Polsce (36%)
w 2006 roku sięgał dwóch trzecich poziomu średniej dla 25 krajów UE (52%) i w ciągu dwóch lat zarówno w naszym kraju, jak i w UE odsetek ten wzrósł o dziesięć punktów procentowych, co oznacza, że dystans dzielący nasz kraj od średniej dla UE nie
zmniejszył się.
12 Społeczeństwo informacyjne w Unii Europejskiej, Notatka informacyjna, kwiecień 2008 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.stat.gov.pl [Data wejścia: 31-03-2009].
13 eInclusion: New Challenges and Policy Recommendations (2005) [Electronic document].
Access mode: http://ec.europa.eu/information_society/eeurope/2005/doc/all_about/kaplan_
report_einclusion_final_version.pdf [Accessed: 29-03-2009].
114
Tabe
ela 2. Odseetek gospodarstw d
domowych posiadajjących dostęp do In
nternetu w domu [%
%] Miiejsce zamieszkania
a Dużee miasta Mnieejsze miasta Obszary wiejskie 2004
4 2005 2006 34
28
15
40
31
19
46 36 25 Źródłło: Społeczeństwo infformacyjne w Polsce. Wyniki z badań staty
tystycznych z lat 2004
42006, GUS, Warszaawa 20
008, s. 118.
Według badania wskaźników społeczeństwa
s
in
nformacyjnego wykonanego
w
przez
yną nieposiadan
nia dostępu do IInternetu w polskich domach był
b
GUSS główną przyczy
brak
k potrzeby, deklaarowany przez 43%
4
gospodarstw
w domowych beez dostępu do sieeci
(rysunek 2).14
Rysu
unek 2. Powo
ody braku dostępu do Internetu w domu (dane dla 2006 roku) 43%
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
36%
35%
19%
8%
8%
3%
2%
Źródłło: opracowanie właasne na podstawie daanych GUS-u.
Polska, aby sku
utecznie walczy
yć z problemem wykluczenia cyffrowego, powinn
na
winąć infrastruk
kturę adekwatnie wspierającą programy IT, uśw
wiadomić ludzio
om
rozw
zalety technologii, aby przezwycięży
yć ich opór i wsp
półpracować z lo
okalnymi grupam
mi,
piej zrozumieć potrzeby
p
populaacji i odpowiednio zmodyfikow
wać proponowan
ne
i lep
rozw
wiązania. Poza zapewnieniem do
ostępu do technologii spełniająccej potrzeby dan
nej
grup
py, istotne jest ró
ównież oferowan
nie szkoleń i wsp
parcia.
Sp
połeczeństwo inforrmacyjne w Polscee. Wyniki z badań statystycznych z lat l 20042006, GU
US,
Warsszawa 2008, s. 118
8-120.
14
11
15
4. WALKA Z WYKLUCZENIEM CYFROWYM JAKO CEL POLITYKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Walka z wykluczeniem cyfrowym, a przez to poprawa poziomu życia społeczeństwa, jest bardzo ważnym celem polityki zrównoważonego rozwoju. Jak wskazuje
Human Development Report 2001 (Making new technologies work for human deve
lopment), rozwiązanie problemu wykluczenia będzie zależało od zapewnienia ludziom możliwości kształcenia się w ciągu całego życia. W tym celu: •
każdy człowiek powinien mieć dostęp do komputerów, telefonów, telewizji cyfrowej i innych urządzeń elektronicznych dołączonych do sieci jako podstawowych narzędzi dostępu do informacji;
•
w sieci będą musiały istnieć zasoby informacyjne opracowane w taki sposób
(język, komunikatywność, aktualność), aby dawały człowiekowi możliwość
rozwoju;
•
koszty dostępu zarówno do infrastruktury komunikacyjnej, jak i samej informacji muszą być na tyle niskie, aby nie stanowiły bariery rozwoju człowieka; dotyczy to w szczególności osób zagrożonych wykluczeniem;
•
konieczne będzie pokonanie barier mentalnościowych u ludzi, w szczególności
niewiary we własne możliwości rozwoju i niechęci do podejmowania wysiłku
intelektualnego.
Osiągnięcie tych celów wymaga przemyślanej polityki społecznej. Biznes nie
rozwiąże samodzielnie tych problemów, choć jest tym zainteresowany, ponieważ
zawsze będzie koncentrował się na ludziach dobrze wykształconych i dynamicznych,
a tym samym wydajnych. Ludzie wykluczeni nie są przydatni ani jako pracownicy, ani
jako konsumenci. Biznes jest jednak bardzo zainteresowany, aby tych wykluczonych
nie było, czyli aby wszyscy byli wykształceni i dynamiczni, gdyż to daje możliwość
jego rozwoju i ekspansji. Problem ten dobrze ilustruje obecna walka o informatyków
na międzynarodowym rynku pracy. Biznes będzie zatem z dużym prawdopodobieństwem wspomagać walkę z wykluczeniem, ale jej główny ciężar spadnie przede
wszystkim na samych obywateli przy współudziale i pomocy państwa, działającego
zarówno bezpośrednio, jak i przez organizacje społeczne.15
Kwestie walki z wykluczeniem cyfrowym, lepszego dostępu do informacji
i technologii oraz polepszania stanu edukacji społeczeństw są przedmiotem wielu
strategii i polityk, zarówno w skali międzynarodowej, jak i krajowej. Problemy te pojawiają się również w inicjatywach dotyczących wdrażania idei zrównoważonego
rozwoju. Międzynarodową inicjatywą jest Dekada Edukacji dla Zrównoważonego
Rozwoju. Od 1985 roku ONZ ogłasza Międzynarodowe Dekady w celu zwrócenia
uwagi społeczności świata na najważniejsze kwestie i konieczność wspierania międzynarodowych działań o znaczeniu światowym. Idea Dekady Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju zrodziła się na Światowym Szczycie na rzecz Zrównoważonego
Rozwoju w Johannesburgu, który odbył się we wrześniu 2002 roku. Uczestnicy szczytu potwierdzili znaczenie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. W 2002
15 Streszczenie raportu o Rozwoju Społecznym Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju,
red. W. Cellary, [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.kti.ue.poznan.pl/
specials/nhdr2002/streszczenie.htm [Data wejścia 31-03-2009].
116
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych ustanowiło lata 2005-2014 Dekadą
Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju, nazywane później także Dekadą Zmiany.
UNESCO powierzono rolę koordynatora działań. Inicjatywa ta ma kluczowe znaczenie
dla koordynacji działań na szczeblu globalnym. Ma ona stwarzać bodźce do łączenia
poszczególnych inicjatyw, szerokiego transferu pozytywnych praktyk edukacyjnych
oraz powinna wzmacniać współpracę międzynarodową. UNESCO zobowiązane jest
do koordynowania wielu programów edukacyjnych, w tym: Education for All i United Nations Literacy Decade. Pomiędzy działaniami realizowanymi w zakresie tych dwóch
inicjatyw a Dekadą Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju istnieją bardzo ścisłe relacje, nawiązujące do milenijnych celów rozwojowych ONZ. Inicjatywy te uzupełniają
się i wspierają w dążeniu do zrównoważonego rozwoju, stawiając na kluczową rolę
edukacji w kształtowaniu społeczeństwa inteligentnego, wrażliwego i „ludzkiego”.
UNESCO określiło 10 zakresów działań priorytetowych dla Dekady Edukacji dla
Zrównoważonego Rozwoju, a w tym polepszenie dostępu i poszerzanie potencjału
technologii informacyjnych i komunikacyjnych16. W marcu 2005 roku została przyjęta w Unii Europejskiej Strategia edukacji dla zrównoważonego rozwoju Europejskiej
Komisji Gospodarczej jako najważniejszy dokument strategiczny wdrażania w krajach Unii założeń Dekady. Zwracano w niej uwagę na potrzebę prowadzenia badań
w zakresie edukacji dla zrównoważonego rozwoju, takich jak skuteczne metody
uczenia, narzędzia oceny, formowanie postaw i wartości, szkolny/instytucjonalny
rozwój, wdrożenie technologii informacji i komunikacji. Ważną inicjatywą wpisującą
się w ten nurt jest deklaracja ministerialna podpisana w Rydze w 2006 roku przez
ministrów państw Unii Europejskiej, państw kandydujących oraz krajów EFTA, dotyczącą działań w zakresie walki z tak zwanym wykluczeniem cyfrowym.17 Deklaracja
zakłada, że do 2010 roku zmniejszy się o połowę liczba osób bez dostępu do Internetu, zwiększy się zasięg szerokopasmowego Internetu na terenach wiejskich oraz poprawi się dostępność stron internetowych administracji publicznej.
***
Dynamicznie rozwijające się procesy globalizacji prowadzą do rozrastania się
gospodarki, a nowa wiedza jest traktowana jako klucz do sukcesu, który odnoszą gospodarki umiejętnie wykorzystujące nową wiedzę, podnoszące konkurencyjność wyrobów i usług, inwestujące w podnoszenie kwalifikacji oraz w badania i rozwój.
Za fundamentalny kapitał we współczesnych gospodarkach uznaje się wiedzę, która
jest najważniejszym czynnikiem decydującym o rozwoju poszczególnych państw
świata. Posiadanie wiedzy umożliwia dostęp do pozostałych zasobów i ułatwia działania tworzące bogactwo. Tradycyjne czynniki produkcji, jak: praca, ziemia, kapitał
materialny, schodzą na drugi plan i już nie tylko one decydują o sukcesie bądź porażce danej gospodarki. Polityka zrównoważonego rozwoju nie może pozostać obojętna
wobec tych wyzwań. Dokumenty strategiczne dotyczące realizacji polityki zrównoważonego rozwoju powinny uwzględniać problematykę dostępu do nowoczesnych
technologii i walki z wykluczeniem cyfrowym.
16A.
Knap, Dekada Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.edukacja.warszawa.pl/plik.php?id=1552 [Data wejścia 31-03-2008].
17 Ministerial Declaration Approved Unanimously on 11 June 2006, Riga, Latvia.
117
WOJCIECH STYPUŁKOWSKI mgr Wojciech Stypułkowski – Urząd Statystyczny w Białymstoku STATYSTYKA PUBLICZNA 2•6 ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY Abstract
PUBLIC STATISTICS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN KNOWLEDGE‐BASED ECONOMY The Paper presents the role of public statistics in knowledge‐based economy. Firstly, statistics was shown as an important element of information infrastructure. The second part of the article concentrates on using statistics for measurement of knowledge‐based economy and in more general way presents statistics of science and technology as introduction to research of KBE. Współcześnie uważa się, że wiedza jest jednym z głównych czynników zmian
oraz istotnym źródłem bogactwa ludzi i państw obok tradycyjnie ujmowanych kategorii rozwoju, jakimi są: środowisko, praca i kapitał. Rozpoznanie jej roli we wzroście
gospodarczym, łącznie z dostrzeżeniem znaczenia technologii informatycznych, dało
asumpt do stworzenia terminu gospodarka oparta na wiedzy1. W ostatnich latach
znaczenie wiedzy mocno wzrastało, powodując, że gospodarki w coraz większym
stopniu zależą od produkcji, dystrybucji i użycia wiedzy. W literaturze podejmuje się
próby zdefiniowania tego pojęcia. Można przyjąć, że gospodarka oparta na wiedzy
(GOW) to taki poziom zmian cywilizacyjnych i rozwoju społeczno-gospodarczego,
przy którym głównym czynnikiem bogactwa narodów, społeczności i rodzin będzie
kapitał intelektualny, pomocniczym zaś kapitał naturalny i finansowy.2
Statystyka publiczna jest jednym z elementów systemu informacyjnego i systemem
narzędzi służącym do pomiaru GOW i określenia jej poziomu.
The KnowledgeBased Economy, OECD, Paris 1996.
B. Poskrobko, Wiedza i rozwój gospodarki opartej na wiedzy, w: Rynek pracy a edukacja, red.
E. Sulima, Wyd. UwB, Białystok 2008, s. 46.
1
2
118
1. SYSTEM STATYSTYKI PUBLICZNEJ Obowiązująca ustawa z 1995 roku o statystyce publicznej określa ją jako system
zbierania danych statystycznych, gromadzenia, przechowywania i opracowywania
zebranych danych oraz ogłaszania, udostępniania i rozpowszechniania wyników badań statystycznych jako oficjalnych danych statystycznych.3 Przy czym przymiotnik
publiczna stosowany jest dla podkreślenia społecznego charakteru statystyki jako
usługi publicznej, do której równoprawny, równorzędny i równoczesny dostęp mają
wszyscy jej użytkownicy.4
Genezę statystyki można powiązać z państwoznawstwem, bądź też tak zwaną
arytmetyką polityczną.5 Powstanie tego pojęcia było wynikiem wzrostu znaczenia
i zainteresowania danymi liczbowymi. Przyjmuje się, że w Polsce ma ona pięciowiekową tradycję.6 Historycznie rzecz ujmując, organizowanie specjalnych biur i urzędów zajmujących się gromadzeniem, systematyzowaniem i przechowywaniem danych rozpoczęto wtedy, gdy doceniono znaczenie danych statystycznych. Uważa się,
że statystyka to „uszy i oczy rządu”, ponieważ nie można efektywnie rządzić państwem, jeśli nie widzi się i nie słyszy, co się w nim dzieje7. W każdym kraju istnieje
centralny urząd statystycznym, któremu podlegają urzędy lokalne. Dane zbierane
przez taki wyspecjalizowany system stanowią własność całego narodu i są dobrem
publicznym. W Polsce na system statystyki publicznej składa się Główny Urząd Statystyczny z podległymi mu jednostkami (między innymi Centralny Ośrodek Informatyki
Statystycznej, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Centrum Edukacji Statystycznej)
oraz 16 urzędów statystycznych umiejscowionych w każdym z województw.
Statystyka państwowa (publiczna) ma dostarczać wiarygodnej informacji zgodnej z ogólnie przyjętymi standardami metodologicznymi w dziedzinie jednolitej interpretacji pojęć, stosowania uzgodnionych definicji, klasyfikacji, podstawowych
wskaźników, a także przestrzegania podstawowych zasad etycznych obowiązujących
pracowników służb statystycznych. Do najważniejszych zadań stojących przed statystyką publiczną można zaliczyć zapewnienie obiektywnego i rzetelnego informowania wszystkich zainteresowanych użytkowników o sytuacji gospodarczej i społecznej
oraz stanie i zagrożeniach środowiska naturalnego, jak również tworzenie bazy dla
statystyki wielodziedzinowej, której rola wyraźnie umocniła się. Statystyka wielodziedzinowa, związana ściśle ze statystyką gospodarczą to w szczególności:
•
statystyka regionalna;
•
statystyka środowiska;
•
wskaźniki zrównoważonego rozwoju;
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz.U. nr 88, poz. 439 z późn. zm.).
T. Walczak, Podstawowe zasady prawne funkcjonowania statystyki publicznej, „Biblioteka
Wiadomości Statystycznych” 2008, t. 59, s. 79.
5 Cz. Domański, Zasłużeni statystycy dla nauki, referat na konferencji naukowej „Statystyka
społeczna. Dokonania – szanse – perspektywy”, Kraków 28-30 stycznia 2008 [Dokument
elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_Zasluzeni_statystycy
_dla_nauki.pdf [Data wejścia: 15-02-2009].
6 J. Łukasiewicz, Rodowód historyczny statystyki polskiej, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” 2008, t. 59, s. 50.
7 W. Ostasiewicz, Refleksje o statystyce wczoraj, dziś i jutro, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” 2008, t. 56, s. 5-24.
3
4
119
•
•
statystyka tak zwanej nowej gospodarki (badań i rozwoju, innowacji, wykorzystania ICT, społeczeństwa informacyjnego);
porównania międzynarodowe. 8
Rozwój technik informatycznych wpłynął pozytywnie na wiele aspektów działalności służb statystyki publicznej. Zwiększyła się szczegółowość danych, dostępność do informacji statystycznych, a także nastąpiło usprawnienie pracy instytucjonalnej. Współcześnie do zadań stojących przed statystyką zalicza się:
•
współtworzenie społeczeństwa obywatelskiego;
•
przyczynianie się do rozwoju metod badawczych i metodyk statystycznych;
•
zawiązywanie ściślejszej współpracy ze środowiskami naukowymi;
•
podniesienie poziomu edukacji statystycznej społeczeństwa. 9
Zadaniem statystyki jest również prowadzenie badań, które pozwolą identyfikować zjawiska ilustrujące tworzenie się i rozwój społeczeństwa informacyjnego
oraz dadzą podstawy do analizowania ekonomicznych, społecznych i kulturowych
skutków tego procesu w poszczególnych jego fazach10.
2. STATYSTYKA PUBLICZNA JAKO SEGMENT INFRASTRUKTURY INFORMACYJNEJ We współczesnej globalnej gospodarce informacja jest warunkiem i podstawą
rozwoju oraz podstawowym czynnikiem wytwórczym, produktem, towarem i dobrem konsumpcyjnym. Zauważa się wręcz przemysłową produkcję informacji, a sektor informacyjny jest jednym z podstawowych sektorów gospodarki. Można podzielić
go na publiczny i komercyjny. Istnieje konflikt między publicznym i komercyjnym
sektorem informacyjnym dotyczący jakości informacji. Spowodowane jest to dążeniem do uzyskania informacji statystycznej w sposób wręcz natychmiastowy. Liczy
się przede wszystkim szybkość w dotarciu do danych, a nie ich wiarygodność i dokładność.11 Należy zdawać sobie sprawę, że poziom infrastruktury informacyjnej decyduje o rozwoju społecznym i gospodarczym.
W gospodarce opartej na wiedzy informacja to:
•
zasób ekonomiczny gospodarki narodowej i światowej;
•
czynnik wytwórczy;
•
środek produkcji traktowany zarówno jako surowiec i jako technologia;
•
produkt pod postacią i wyrobu, i usługi;
•
towar;
•
dobro konsumpcyjne;
•
dobro publiczne;
8 H. Dmochowska, Statystyka gospodarcza. Wyzwania – problemy – kierunki rozwoju, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” 2008, t. 59, s. 103.
9 A.S. Barczak, Statystyka publiczna w dobie transformacji, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” 2008, t. 59, s. 67.
10 T. Walczak, Społeczeństwo informacyjne a zadania statystyki, „Wiadomości Statystyczne”
2001, nr 6(481), s. 1.
11 M. Szreder, Wyzwania statystyki XXI wieku, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” 2008,
t. 59, s. 74.
120
•
infrastruktura społeczna i ekonomiczna.12
Przytaczając fundamentalne prawo informacji: „informacja gorsza wypiera informację lepszą”, należy stwierdzić, że wraz z rozwojem społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy udział „informacji dobrej” jest coraz mniejszy,
a „informacji złej” coraz większy. Urynkowienie procesów informacyjnych powoduje
przyspieszenie wypierania dobrej informacji przez informację gorszą. Rosną luki informacyjne, także te nie identyfikowane, pogarsza się jakość produkowanej informacji, a także jakość jej użytkowania. Ogromną rolę do spełnienia ma infrastruktura informacyjna, na którą składają się: normy, zasoby, systemy i procesy informacyjne.
Warunkuje ona sprawne funkcjonowanie społeczeństwa, gospodarki, państwa w skali
lokalnej, regionalnej, kraju, globalnej. Zadaniem infrastruktury informacyjnej państwa jest przeciwdziałanie negatywnym skutkom fundamentalnego prawa informacji
w społeczeństwie informacyjnym i gospodarce opartej na wiedzy.
Do podstawowych składników infrastruktury informacyjnej można zaliczyć:
•
normy informacyjne ogólnokrajowe;
•
systemy identyfikacji i rejestry (osób, podmiotów, terytorium);
•
ogólnokrajowe systemy generujące „lokalne” normy informacyjne, w tym:
–
informacje prawno-organizacyjne, rejestry specjalizowane,
–
systemy informacyjne celne i podatkowe,
–
systemy informacyjne ubezpieczenia społecznego, zdrowotnego, pomocy
społecznej,
–
statystykę publiczną, informacją naukową, techniczną, ekonomiczną;
•
wyspecjalizowane systemy informacyjne podmiotów realizujących zadania publiczne.13
Statystyka publiczna jako segment infrastruktury informacyjnej stanowi jeden
z filarów infrastruktury informacyjnej państwa, gospodarki i społeczeństwa. Jest ona
odpowiedzialna za opracowywanie, upowszechnianie i stosowanie podstawowych
norm informacyjnych państwa i gospodarki. Ponadto tworzy narzędzia integracji
i koordynacji systemów informacyjnych, zapewniając bezpieczeństwo informacyjne
poprzez upowszechnianie jakościowo weryfikowalnej informacji i metainformacji
jako dobra publicznego. Nadążanie za zmianami zachodzącymi w społeczeństwie,
gospodarce i otaczającym świecie jest wyzwaniem, z którym statystyka ma do czynienia od początku. Współcześnie rosnące potrzeby informacyjne i rozwój technologii
informacyjnych potęgują ten problem. Kluczowe znaczenie dla statystyki ma zachowanie odrębności jako źródła informacji szczególnego rodzaju, które spełnia wysokie
kryteria informacji publicznej, profesjonalnej i obiektywnej.
W gospodarce opartej na wiedzy istnieje stałe zapotrzebowanie na informację
na różnych poziomach. Na szczeblu międzynarodowym ważny jest pomiar postępu
J. Oleński, Informacyjne determinanty i implikacje procesów globalizacji we współczesnej gospodarce, [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.pwi.edu.pl/upload/files/olen.doc
13 J. Oleński, System statystyki publicznej w społeczeństwie informacyjnym i gospodarce opartej na wiedzy, referat na III Otwartym Seminarium Naukowym, „Pomiar i informacja w gospodarce”, UE, Poznań, Wydział Informatyki i Gospodarki Elektronicznej, 23 stycznia 2009 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.pracownicy.ue.poznan.pl/elzbieta.golata/OLENSKIpoznań2009.pdf [Data wejścia: 15-02-2009].
12
121
społecznego, zróżnicowania dochodów i bogactwa, zmian klimatu i problemów energii. Obszary te nie powinny pozostawać poza obszarem zainteresowania statystyki
krajowej. Z perspektywy krajowej ważny jest poziom regionalny i lokalny. Wzmocnienie instytucjonalne urzędów statystycznych i współdziałanie z głównymi partnerami w zakresie ustalania priorytetów oraz stopniowe modyfikacje metodologii badań powinny być priorytetami działania w zakresie statystyki regionalnej.14 Postulowany jest rozwój prac metodologicznych oraz badań warunkujących istotny postęp
w opisie stanu i tendencji rozwoju gospodarki oraz położenia społeczeństwa. Konieczne staje się wyjście poza PKB w zakresie pomiaru poziomu rozwoju i uwzględnianie aspektów społecznych, ekologicznych, ujmujących również oceny subiektywne. Wskaźniki dobrobytu, zrównoważonego rozwoju, czy też rozwoju społecznego
mogą być uzupełnieniem tych analiz, które w koncepcji miernika produkcji, jakim jest
PKB, nie mogły być uwzględnione.15
3. POMIAR GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY Z WYKORZYSTANIEM DANYCH STATYSTYCZNYCH Koncepcje gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego (społeczeństwa wiedzy) doceniają znaczenie wiedzy w rozwoju gospodarczym. Dostrzeżone zostało to również w programach unijnych, szczególnie w Strategii Lizbońskiej.
W roku 2005 dokonano jej modyfikacji, kładąc większy nacisk na innowacje, słusznie
dostrzegając, że dzięki samej wiedzy, bez jej odpowiedniego zastosowania, nie jest
możliwe osiągnięcie dynamicznego wzrostu. W literaturze można spotkać pogląd, iż
nie ma czegoś takiego, jak teoria gospodarki opartej na wiedzy i konieczne jest doprecyzowane kwestii jej definicji czy też pomiaru, gdyż ekonomia opiera się na faktach, które można empirycznie zweryfikować16. Z drugiej strony wskazuje się, że
oprócz potrzeby opracowania i wdrożenia nowych wskaźników statystycznych niezbędne jest uwzględnianie czynników jakościowych, które w GOW odgrywają decydującą rolę. Podkreśla się przy tym fakt, że istnieją pewne elementy, które można
wydedukować jedynie z teorii17.
Wypracowanie spójnej metodologii pomiaru wiedzy jest zadaniem niezwykle
trudnym. W literaturze podkreśla się, że nieznane ilości wiedzy są ukryte, nieskodyfikowane oraz przechowywane w umysłach jednostek, a obszarem praktycznie niezbadanym jest ciągle obszar jej magazynowania i przepływu, dystrybucji i relacji pomiędzy tworzeniem wiedzy a stanem gospodarki18. Z kolei według innego poglądu:
wiedza nie jest łatwa do wyjaśnienia czy opisania, a gospodarkę opartą na wiedzy jesz
cze trudniej opisać czy wyjaśnić. Wiedza jest efemeryczna, nie jest pojedynczą rzeczą.19
H. Dmochowska, Statystyka..., op.cit.
Ibidem.
16 K. Piech, Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2009.
17 A. Herman, Kapitał intelektualny i jego liczenie, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie” 2008,
nr 3.
18 The Knowledge..., op.cit.
19 D. Rooney, G. Hearn G., T. Mandeville, R. Joseph, Public Policy in KnowledgeBased Economies,
Edward Elgar Publishing, Cheltenham-Northampton 2003.
14
15
122
Pomiar gospodarki opartej na wiedzy jest wręcz wyzwaniem dla ekonomistów.
Uzależniony jest również od definicji GOW, a także możliwości uzyskania odpowiednich danych, w tym danych statystycznych. Podejścia metodologiczne koncentrują się
albo na prezentacji szerokiego spektrum wskaźników, albo na wyborze jednego
wskaźnika bądź też jednego wybranego sektora.
Mimo braku jednej powszechnie obowiązującej metodologii mierzenia wiedzy
najczęściej stosuje się metody opierające się na identyfikacji przemysłów o różnej
zawartości technologii albo opierające się na szeregu wskaźników, na przykład Metodologia Szacowania Wiedzy (KAM) Instytutu Banku Światowego. W zależności od podejścia uwypuklane są inne akcenty gospodarki opartej na wiedzy. Czynione jest to
albo poprzez wybór kluczowych wskaźników, albo poprzez ich odpowiednie grupowanie. Wskaźniki te z reguły opisują tak zwane filary gospodarki opartej na wiedzy
i bazują z reguły na danych zebranych w toku badań statystycznych. Można na tej
podstawie określić przedziały wielkości wskaźników, szeregując poszczególne kraje
w zależności od poziomu zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy20. Wybrane
zestawienia wskaźników GOW zostały przedstawione w tabeli 1.
Tabela 1. Wskaźniki gospodarki opartej na wiedzy w wybranych opracowaniach Źródło i rok opracowania Tytuł opracowania OECD (1996) The Knowledge‐based Economy Asia‐Pacific Economic Cooperation (2000) Australian Bureau of Statistics (2002) Towards Knowledge‐based Economies in APEC World Bank Institute (2006) Knowledge Assessment
Matrix Measuring a Knowledge‐based Economy and Society: An Australian Framework Grupy i liczby wskaźników Knowledge inputs – 4
Knowledge stocks and flows – 4 Knowledge outputs – 2 Knowledge networks – 4 Knowledge and learning – 3
Business Environment – 8
Information and Communication Technology – 6 Innovation System – 6 Human Resource Development – 5
The context dimension – 13
Innovation and entrepreneurship dimension – 4 Human capital dimension – 4 Information and communication technology dimension – 6 Economic and social impacts dimension – 2
Overall Performance of the Economy
The Economic Incentive and Institutional Regime Education and Human Resource The Innovation System Information and Communication Technology (ICT) (12 zmiennych w uproszczonej wersji, 69 – w rozszerzo‐
nej)
Źródło: K. Piech, Wiedza..., op.cit.
Punktem wyjścia do badań statystycznych GOW jest statystyka nauki i techniki.
Obejmuje ona następujące zagadnienia:
•
działalność badawczą i rozwojową;
•
działalność innowacyjną;
20
zob. B. Poskrobko, Wiedza..., op.cit.
123
•
•
•
•
•
ochronę własności intelektualnej (przemysłowej), w tym w szczególności statystykę patentów;
bilans płatniczy w dziedzinie techniki;
wysoką technikę i usługi oparte na wiedzy;
zasoby ludzkie dla nauki i techniki;
bibliometrię (naukometrię). 21
Wśród nowych zagadnień, którymi zajmuje się statystyka nauki i techniki, są:
technologie informacyjne i komunikacyjne, biotechnologia oraz nanotechnologia.
W ostatnich latach w ramach prac nad rozwojem statystyki gospodarki opartej
na wiedzy opracowano, głównie pod auspicjami OECD, szereg przewodników metodologicznych oraz opracowań o charakterze teoretycznym, między innymi: przewodnik dotyczący tworzenia i zastosowania technologii informacyjnych i komunikacyjnych, przewodnik dotyczący statystyki biotechnologii, opracowanie zawierające propozycję zaleceń metodycznych dotyczących badań statystycznych zarządzania wiedzą. Problematyka wiedzy zawarta jest również w opracowaniach dotyczących szerszego spojrzenia na gospodarkę, między innymi w podręczniku globalizacji, gdzie jeden z rozdziałów poświęcony jest problematyce globalizacji technologii. Polska statystyka publiczna w ramach dostosowania do struktur europejskich przejęła terminologię i zalecenia metodologiczne Eurostatu i OECD. Wdrożono badania innowacji,
działalności badawczo-rozwojowej, obejmując całość innowacji oraz działalność B+R
finansowaną ze środków zarówno budżetowych, jak i pozabudżetowych. Prowadzono
również analizy bilansu płatniczego kraju w dziedzinie techniki.
Dane z zakresu statystyki, nauki i techniki prezentowane są corocznie w publikacji „Nauka i Technika”. Ofertę publikacyjną Głównego Urzędu Statystycznego
w omawianym zakresie uzupełniają publikacje cykliczne dotyczące działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w przemyśle i usługach.22 Jednakże należy zauważyć, że
szybkość zmian w zakresie statystyki nauki i techniki oraz wzrastające jej znaczenie
powoduje ciągłe doskonalenie charakteru i metodologii badań. Ponadto Główny
Urząd Statystyczny w szerokim zakresie prezentuje dane dotyczące społeczeństwa
informacyjnego i wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych zarówno w przedsiębiorstwach, jak i gospodarstwach domowych.23
W związku z szybkim rozwojem nauki i techniki statystyka poświęcona tym zagadnieniom jest znacznie bardziej niestabilna i dynamiczna. Powoduje to pewien
dyskomfort dla producentów i użytkowników danych, gdyż są oni zmuszani do śledzenia zmian w metodologii, aby w pełni korzystać i odpowiednio je interpretować.
W związku z tym istnieje konieczność opracowania i wdrożenia modelu wskaźników
nowej generacji, charakteryzującego się systemowym podejściem do problematyki
szeroko rozumianej innowacyjności24. Powinien on uwzględniać w większym stopniu
wzajemne związki, współpracę i powiązania.
G. Niedbalska, Statystyka nauki i techniki w Polsce oraz w organizacjach międzynarodowych,
„Wiadomości Statystyczne” 2008, nr 4, s. 1-16.
22 Zob. m.in., Nauka i technika w 2007 r., GUS, Warszawa 2009; Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 20042006, GUS, Warszawa 2008.
23 Zob. Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań z lat 20042007, GUS, Warszawa
2008.
24 G. Niedbalska, Statystyka..., op.cit.
21
124
*** We współczesnym świecie coraz częściej źródłem bogactwa jest dostęp do informacji, nowoczesnych technologii, wykorzystanie własnej wiedzy i kreatywności. W
odróżnieniu od tradycyjnych czynników produkcji są to zasoby praktycznie niewyczerpalne, dlatego też istotna jest odpowiednia polityki państwa w celu jak najlepszego ich wykorzystania. Statystyka publiczna pełni szczególną rolę w systemie informacyjnym państwa, ponieważ jest jednym z podstawowych filarów systemu informacyjnego, zapewniając obywatelom i podmiotom społeczno-gospodarczym bezpieczeństwo informacyjne. Odpowiednia realizacja polityki informacyjnej państwa ograniczy
negatywne konsekwencje prawa rynku informacyjnego, zapewni właściwą jakość
informacji, a także zagwarantuje realizację obywatelskiego prawa do informacji oraz
zapewni ład informacyjny w gospodarce.
Statystyka publiczna jako segment infrastruktury informacyjnej jest również
odpowiedzialna za opisanie stanu gospodarki opartej na wiedzy. Pomimo że GOW
w dalszym ciągu oczekuje na opracowanie spójnej metodologii pomiaru, czynione są
próby określenia jej poziomu z wykorzystaniem danych statystycznych, a punktem
wyjścia do badań jest statystyka nauki i techniki.
Polska statystyka publiczna odpowiedzialna jest za dostarczanie jakościowo
zweryfikowanych danych statystycznych jako dobra publicznego dla wszystkich
podmiotów. Obejmuje to również dostarczanie „surowca informacyjnego” do badań
naukowych. Należy podkreślić fakt, że ścisła współpraca nauki i statystyki publicznej
jest warunkiem kształtowania i rozwoju społecznego ładu informacyjnego w gospodarce opartej na wiedzy.
125
ROZDZIAŁ III TEORETYCZNE I PRAKTYCZE ASPEKTY POLITYKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU REPUBLIKI BIAŁORUŚ THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT POLICY OF THE REPUBLIC OF BELARUS OKSANA V. MOROZOVA dr Oksana V. Morozova – Białoruski Uniwersytet Gospodarczo‐Handlowy w Homlu, Republika Białoruś 3•1
Abstract
KONCEPCJA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W TEORII EKONOMII
THE CONCEPT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THEORY OF ECONOMICS
Based on a retrospective analysis of the evolution of the concept of sustainable development, the author justified the methodological approach of the formation of the theory of sustainable development, and disclosed the nature of its core categories. Pojęcie trwały i zrównoważony rozwój jest wykorzystywane w światowej literaturze naukowej przy analizie problemów społecznych, ekonomicznych i ekologicznych na różnych poziomach ich funkcjonowania. Model trwałego i zrównoważonego
rozwoju staje się podstawą nowej ideologii kształtowania wzajemnych relacji gospodarka-środowisko-społeczeństwo. Jest on również wykorzystywany przy tworzeniu
podstaw kształtowania społecznej gospodarki rynkowej Republiki Białoruś.
Do stworzenia metodologicznej podstawy trwałego i zrównoważonego rozwoju
w okresie transformacyjnych przemian gospodarki Białorusi niezbędna jest analiza
kształtowania się tej koncepcji.
Istnieje wiele poglądów na temat dalszej drogi rozwoju cywilizacji. Analitycy
w zasadzie wyodrębniają trzy podejścia metodologiczne, w ramach których formułują
teorie, doktryny, koncepcje i scenariusze. Różnią się one rozłożeniem akcentów
w zależności od przyjętego w analizie punktu widzenia – filozoficznego, ekologicznego lub gospodarczego. Podstawą rozważań w tym artykule jest podejście ekonomiczne, proponowane przez G.S. Rozenberga, S.A. Chernikovą, G.P. Krasnoshchekova, U.M.
Krylova i D.B. Gelashvilyego.1 Rozpatrują oni jedną z możliwych dróg rozwoju cywilizacji, nazwaną zrównoważonym rozwojem, poprzez pryzmat antropocentryzmu
i biocentryzmu.
Antropocentryzm jest to droga rozwoju, po której porusza się ludzkość. Na
określonym etapie powstaje iluzja dobrobytu. Dominująca filozofia konsumpcji, przy
zaspokajaniu rosnących potrzeb ludzkości, nie uwzględnia możliwości otaczającego
środowiska przyrodniczego, potrzeb następnych pokoleń.
Г.С. Розенберг, С.А.Черникова, Г.П.Краснощеков, Ю.М.Крылов, Д.Б. Гелашвили, Мифы и реальность «устойчивого развития», „ Проблемы прогнозирования”, 2000, нo. 2, c. 130-154.
1
128
Biocentryzm kieruje się podstawową zasadą „człowiek dla biosfery”, co zakłada
podporządkowanie całej działalności człowieka nawet nie potrzebom ochrony środowiska, ale interesom samej przyrody. Ta droga rozwoju w swoich skrajnych przejawach jest również utopią.
Zrównoważony rozwój (rozwój postindustrialny) jest kierunkiem myślenia coraz większej grupy uczonych. Jego podstawową zasadą jest harmonia wzajemnych
relacji człowieka i biosfery. Można go więc scharakteryzować jako humanistyczny
antropocentryzm. W jego centrum znajduje się człowiek z humanistycznymi poglądami na otaczający świat, co niejednokrotnie było odnotowane przez uczonych (V.N. Shinova, G.V. Ridevskiego, V.I. Danilov-Daniliana, O.S. Pchelinceva, S.V. Dieviatkina
i innych).
Na współczesnym etapie koncepcja zrównoważonego rozwoju jest obszerna
i bardzo często zawiera przeciwstawne poglądy. Z punktu widzenia możliwości wzajemnej zamiany różnych rodzajów kapitału – społecznego, ekonomicznego i przyrodniczego – wyróżnia się silny, słaby i kompromisowy wariant rozwoju. Wariant ten
jest najbardziej realistyczny, ponieważ zastąpienie kapitału przyrodniczego produkcyjnym możliwe jest tylko w określonym stopniu. Problem wzajemnej relacji między
ograniczonością zasobów przyrodniczych i bezgranicznością wzrostu gospodarczego
jest jednym z ważnych paradygmatów współczesnej teorii ekonomii.
Retrospektywna analiza powstania i kształtowania się koncepcji zrównoważonego rozwoju pozwala bardziej szczegółowo określić podstawowe składowe tego
procesu. Kształtowanie i ewolucję koncepcji stabilnego rozwoju przedstawiono w
tabeli 1.
Tabela 1. Kształtowanie i ewolucja koncepcji stabilnego rozwoju Rok 1937 1949 9.07. 1955 Wydarzenie Opis i znaczenie Wykład V.I. Vernadskiego O znacze‐
niu radiogeologii dla współczesnej geologii (17 sesja Międzynarodowego Kongresu Geologicznego)
Pierwsza międzynarodowa konferen‐
cja naukowo‐techniczna w dziedzinie ochrony przyrody pod egidą ONZ (Lake Success, USA)
Manifest Russella‐Einsteina (Londyn) Pierwsze publiczne wykorzystanie terminu „noosfera”. Autor stworzył naukę o noosferze, w której pokazał ewolucję planety jako jednolitego kosmicznego, biologicznego i antropogenicznego procesu Pierwsza akcja ekologiczna ONZ sprzyjała kształtowa‐
niu się i rozwojowi procesu globalnej ekologizacji 7‐10.07. Pierwsza Konferencja Pugwash 1957 w dziedzinie nauki i problemów globalnych (Pugwash, Kanada)
1962 Rezolucja Rozwój ekonomiczny i ochrona przyrody
Opublikowanie książki R. Karson Milcząca wiosna (USA)
1968 A. Peccei założył międzynarodową pozarządową organizację Klub Rzymski (Club of Rome) Środowisko naukowe wyraziło zaniepokojenie z powodu pojawiającej się po raz pierwszy w historii realnej możliwości samozagłady ludzkości (stworzenie broni jądrowej)
Powstał międzynarodowy ruch uczonych, działaczy politycznych i społecznych na rzecz rozbrojenia i współpracy naukowej
Przyjęto ją przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Po raz pierwszy wprowadzono termin ekosystem, omówiono zagrożenie wpływu antropogenicznego. Wykłady, przygotowane na zamówienie Klubu, stały się podstawowym naukowym fundamentem dyskusji na temat problemów rozwoju globalnego w ramach ONZ 129
Rok Wydarzenie 1970 Koncepcja „zerowego wzrostu”
(J.W. Forrester) 1971 Seminarium międzynarodowe o problemach rozwoju i otaczającego środowiska, Fuhne (Szwajcaria)
Pierwszy raport Granice wzrostu dla Klubu Rzymskiego.
Uniwersalny ewolucjonizm (pod kier. N.N. Moisejeva) 1972 1974 1975 1976 1977 1980 28.10. 1982 1983 130
Opis i znaczenie Po raz pierwszy zastosowano modelowanie kompute‐
rowe do badań globalnych tendencji światowego roz‐
woju (pierwsze modele globalne „Mir‐1” i „Mir‐2”) Po raz pierwszy poinformowano o istnieniu ogólnego zagrożenia ekologicznego i aktualności tego problemu dla krajów „trzeciego świata”. Na podstawie modeli J.W. Forrestera został stworzony model „Mir‐3”
Paradygmat został opracowywany na bazie danych Akademii Nauk ZSRR i Państwowego Komitetu Rady Ministrów do spraw Nauki i Techniki
Konferencja przyjęła plan działań złożony ze 109 punk‐
tów‐rekomendacji, adresowanych do rządów narodo‐
wych i organizacji międzynarodowych
Jego celem była realizacja postanowień Pierwszej Światowej konferencji w dziedzinie środowiska otaczającego człowieka Pierwsza Światowa konferencja w dziedzinie środowiska otaczającego człowieka pod egidą ONZ, Sztokholm
Stworzono międzyrządową organiza‐
cję systemu ONZ – Program Środowi‐
skowy Organizacji Narodów Zjedno‐
czonych (UNEP).
Drugi raport Ludzkość w punkcie Model M. Mesarovicha i E. Pastela oparty został na zwrotnym dla Klubu Rzymskiego podstawie teorii wielopoziomowych systemów hierarchicznych – doktryna zróżnicowanego wzrostu organicznego
Założenie WorldWatch Institute (Wa‐ Pod kierownictwem L.R. Browna przez badaczy Insty‐
szyngton) tutu została opracowana wstępna koncepcja zrówno‐
ważonego rozwoju. Publikacja roczników Stan świata Jego celem był rozwój i doskonalenie metodologii Utworzenie Wszechzwiązkowego i instrumentów badań systemowych, rozszerzenie Instytutu Naukowo‐Badawczego możliwości ich praktycznego zastosowania do analizy, Analizy Systemowej pod egidą Pań‐
stwowego Komitetu Rady Ministrów opracowanie i przeprowadzenie na wielką skalę do spraw Nauki i Techniki i Akademii programów socjalnych (modelowanie globalne) Nauk ZSRR (dziś Instytut Analizy Sys‐
temowej Rosyjskiej Akademii Nauk)
Jego celem było stworzenie komputerowego systemu W ZSRR wdrożono realizację modelowania alternatyw rozwoju globalnego, opra‐
programu naukowo‐badawczego cowanie wyobrażeń o alternatywnych wariantach Modelowanie rozwoju globalnego długoterminowego, powiązanego wzajemnie rozwoju (pod kierukiem D.M. Gwishianina krajów i regionów świata i wypracowanie rekomenda‐
i V.A. Gelovani). cji wyboru optymalnych strategii zarządzania Światowa strategia ochrony przyrody Po raz pierwszy zaproponowano pojęcie zrównoważony rozwój
Światowa karta przyrody (Rezolucja Rezolucja zatwierdziła 24 zasady ochrony przyrody, 37/7 Zgromadzenia Ogólnego ONZ) zgodnie z którymi powinna być kształtowana i ocenia‐
na dowolna działalność człowieka, dotyczącą przyrody. Karta nakłada na wszystkie państwa odpowiedzialność za ochronę planety i jej bogactw przyrodniczych W Centrum obliczeniowym Akademii „Gaja”, imitujący funkcjonowanie biosfery jako jedno‐
Nauk ZSRR zakończono opracowywa‐ litego organizmu, z sukcesem został zaaprobowany nie wersji systemu modeli matema‐ przy modelowaniu skutków wojny jądrowej („noc jądrowa” i „zima jądrowa”) tycznych „Gaja” (pod kierunkiem N.N. Moisejeva).
Rok Wydarzenie Utworzenie Specjalnej Komisji Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska i Rozwoju (pod kierow‐
nictwem G.H. Brundtland) Połowa lat 80. Teoria biotycznej regulacji otaczają‐
cego środowiska (V.G. Gorshkov) 1987 Publikacja raportu Specjalnej Komisji NZ do spraw Środowiska i Rozwoju pod tytułem Nasza wspólna przy‐
szłość. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ Perspektywa ekologiczna do 2000 roku i dalej.
Oficjalnie został powołany Międzynarodowy Związek Społeczno‐
‐Ekologiczny (MZSE).
Rezolucja 44/428 Zgromadzenia Ogólnego ONZ 1988 1989 1991 Opis i znaczenie Zadania: przygotowanie propozycji długoterminowej strategii rozwoju i ochrony środowiska przyrodnicze‐
go; określenie celów działań jako punktu odniesienia dla opracowania strategii rozwoju poszczególnych państw świata (opracowano Globalny program zmian) Zbadanie negatywnych sprzężeń zwrotnych, które istnieją wśród organizmów, określających proces sa‐
moregulacji biosfery
Po raz pierwszy zdefiniowano pojęcie zrównoważony rozwój. Koncepcja zrównoważonego rozwoju otrzyma‐
ła oficjalny status ONZ jako strategia rozwoju świato‐
wego Zgodnie z Rezolucją zrównoważony rozwój powinien stać się przewodnią zasadą działalności ONZ, rządów i instytucji prywatnych, organizacji i przedsiębiorstw Jedyna międzynarodowa organizacja ekologiczna utworzona w ZSRR. Ogólna misja – zachowanie różno‐
rodności przyrodniczej i kultury Ziemi
Decyzja o zwołaniu Konferencji Narodów Zjednoczonych poświęconej opracowaniu strategii zrównoważonego rozwoju świata
Jest to instrument pozwalający wykorzystać metody modelowania do badań stabilności rozwoju, systemo‐
wa analiza możliwych dróg i środków do osiągnięcia społeczno‐ekologiczno‐gospodarczej stabilności na poziomie regionalnym i światowym
Ogłoszono w niej wielki kryzys ekologiczny. Realizacja międzysektorowego pro‐
jektu Modele, metody i programowe środki analizy globalnej i regionalnej niestabilności rozwoju (wsparte przez Generalną Konferencję – UNESCO)
Wydanie przez UNESCO książki Ekologicznie zbilansowany rozwój ekonomiczny: uzupełnienie do Rapor‐
tu Brundtland (pod redakcją R. Go‐
odlanda, G. Dailego, S. el Serafiego)
Druga Światowa konferencja na rzecz Przyjęto Deklarację przedsiębiorców w sprawie zrów‐
zrównoważonego rozwoju noważonego rozwoju, która zakładała przyjęcie przez przedsiębiorców zobowiązania do zmniejszenia zanie‐
czyszczenia środowiska przyrodniczego
Raport Troska o planetę Ziemię –
Druga redakcja Światowej strategii ochrony przyrody. Koncepcję zrównoważonego rozwoju uzupełniono strategia zrównoważonego życia o wymóg zachowania systemu podtrzymywania życia i bioróżnorodności, zapewnienia zrównoważonego wykorzystania zasobów odnawialnych
3‐14.06. Konferencja Narodów Zjednoczonych Koncepcja zrównoważonego rozwoju otrzymała 1992 „Środowisko i Rozwój” w Rio de Jane‐ umocnienie prawne. Konferencja przyjęła szereg waż‐
iro, „Szczyt Ziemi” nych dokumentów: Deklarację „Środowisko i Rozwój”, Program działań na XXI wiek „Agenda 21”, Ramową konwencję ONZ o zmianie klimatu i Konwencję o róż‐
norodności biologicznej. Większość uczestników pod‐
pisała także deklarację w sprawie zrównoważonej gospodarki leśnej
1992 Utworzenie Komisji ONZ do spraw Jej zadaniem było zagwarantowanie efektywnej kon‐
zrównoważonego rozwoju (Funkcjo‐ tynuacji Konferencji ONZ w Rio de Janeiro i zapewnie‐
nalna komisja Rady Gospodarczej nie realizacji jej porozumień na poziomie lokalnym, i Społecznej ONZ – ECOSOC)
narodowym, regionalnym i międzynarodowym 131
Rok 1994 Wydarzenie Konferencja europejskich zrównowa‐
żonych miast I miasteczek (Aalborg, Dania) 6‐12.03. Konferencja Narodów Zjednoczonych 1995 w sprawie rozwoju społecznego (Kopenhaga) Opis i znaczenie Przyjęto Kartę europejskich miast na rzecz zrównowa‐
żonego rozwoju Przyjęcie programu działań na rzecz zrównoważonego rozwoju społecznego na poziomie narodowym i międzynarodowym, walka z ubóstwem, rozszerzenie zatrudnienia, obniżenia poziomu bezrobocia, sprzyja‐
nie integracji społecznej
1996 Deklaracja Genewska (przyjęta na Postulowano w niej stworzenie stale działającej orga‐
pierwszym Form gospodarczym nizacji (Fundusz wspierania gospodarki i stabilnego regionów) rozwoju regionów Europy), zapewniającej regionom dostęp do sieci promocji, wymiany informacji i part‐
nerstwa w dziedzinie gospodarki, ochrony otaczające‐
go środowiska i rozwoju socjalnego
marzec Rozpatrzona i zaakceptowana przez Republika Białoruś jako pierwszy z krajów WNP 1997 rząd Narodowa strategia zrównowa‐ opracowała NSUR. Główny cel strategii: przejście do żonego rozwoju Republiki Białoruś zrównoważonego rozwoju, zapewniającego zbilanso‐
(NSUR) wane rozwiązanie zadań społeczno‐gospodarczych zachowania dobrego stanu środowiska przyrodniczego i potencjału zasobów naturalnych celem zaspokojenia potrzeb dzisiejszego i przyszłych pokoleń
czerwiec Specjalna sesja Zgromadzenia Poświęcona zagadnieniom realizacji koncepcji 1997 Ogólnego ONZ
zrównoważonego rozwoju
1998 Włączenie NSUR‐u Republiki Białoruś Programy są opracowywane na okres piętnastu lat do systemu państwowych progra‐
i aktualizowane co pięć lat. Nowy program powinny mów społeczno‐gospodarczego być sporządzony w terminie dwa i pół roku przed rozwoju kraju
zakończeniem obowiązującego
Międzynarodowa konferencja do Przyjęcie strategii zrównoważonego rozwoju krajów spraw zrównoważonego rozwoju WNP i Europy krajów z gospodarka przejściową (Mińsk) 18.10. Deklaracja tysiąclecia (przyjęta przez Potwierdzająca koncepcję zrównoważonego rozwoju 2000 Zgromadzenie Ogólne ONZ).
26.08– Konferencja Narodów Zjednoczonych Przyjęcie Deklaracji politycznej i Planu działań, 04.09 w Johannesburgu (10 lat po Rio) w których podtrzymano zasady z Rio i aktualność 2002 Agendy 21. Wprowadzono nowe pojęcia: ekologiczne dawstwo, kompensacja globalnych usług ekologicz‐
nych, transakcja światowa
2004 Narodowa strategia Główną uwagę zwrócono na osobliwości zrównoważonego rozwoju społeczno‐ prognozowanego okresu, dalszą realizację „Agendy ‐gospodarczego Republiki Białoruś 21”, harmonizację społecznego, gospodarczego do 2020 roku (NSUR‐2020) i ekologicznego rozwoju jako równoprawnych, uzupełniających się wzajemnie składowych w jednoli‐
tym zbilansowanym makrosystemie społeczeństwo– –gospodarka–środowisko
2006 XIV spotkanie na szczycie APEC Podstawowy temat – w stronę dynamicznego (18‐19 listopad, Hanoi (Wietnam)Z społeczeństwa w interesie trwałego zrównoważonego rozwoju i dobrobytu
2007 XV spotkanie na szczycie APEC Podstawowa dewiza – na spotkanie dynamicznie (Australia) rozwijającego się związku ze zrównoważonym rozwojem
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury.
132
Pewne elementy współczesnego kryzysu globalnego były dostrzegane i sygnalizowane w pracach autorów, takich jak: N. Bierdiajew, O. Spengler, E. Fromm, J.S. Mill,
T. Maltus. Nieuniknioność przejścia ludzkości do zasadniczo nowego, określanego
przez wiedzę, rozum i moralność paradygmatu rozwoju zapowiadali już D.I. Mendelejew, W. Dokuczajew, V.I. Vernadskij. Próby postrzegania biosfery jako jednolitego systemu ze wszystkimi jego prawidłowościami są obecne u A. Humboldta, K. Darvina,
S.N. Vinogradskiego.
Istotne znaczenie dla powstania koncepcji zrównoważonego rozwoju mają prace V.I. Vernadskiego o rozwoju biosfery. Udowodnił on potrzebę globalnego postrzegania działalności ludzkiej. Ludzkość jako jednolita całość jest jedną z podstawowych
cech jego koncepcji. Wskazywał na konieczność zmiany sposobu istnienia ludzkości.
Kontynuatorami jego prac dotyczących uznania biosfery za jednolity system są
N.V. Timofeejev-Resovskij, J. Lovelock, V.N. Sykachev.
Poszukiwanie przez nauki ekonomiczne rozwiązań problemów rozwoju społecznego, źródeł ich powstania, skutków istnienia i wzajemnej zależności sprzyjało
analizowaniu idei zrównoważonego rozwoju w innych naukach: filozofii, ekologii,
prawie, socjologii, biologii. Interdyscyplinarnemu podejściu sprzyjał rozwój teorii
wielopoziomowych systemów hierarchicznych i analizy systemowej prognozowania
globalnego modeli matematycznych dynamiki biosfery. Zaczyna rozwijać się nauka
o zarządzaniu zrównoważonym rozwojem.
Wydaje się, że obecnie miejsce koncepcji zrównoważonego rozwoju w teorii
ekonomii określane jest głównie przez poznanie fragmentów procesów charakteryzujących wpływ działalności człowieka na otaczające środowisko, i odwrotnie. Przeprowadzana jest analiza wzajemnego oddziaływania gospodarki, społeczeństwa
i przyrody oraz istniejących pomiędzy nimi relacji ekonomicznych. Człowiek za pomocą swojej wiedzy i pracy kształtuje system gospodarczy, który funkcjonuje dzięki
przetwarzaniu przez ludzi zasobów przyrody, przez co wywiera wpływ na przebieg
procesów samoreprodukcji.
Historyczne kształtowanie się koncepcji zrównoważonego rozwoju doprowadziło do pojawienia się w naukach ekonomicznych teorii zrównoważonego rozwoju.
Koncepcja ta przeszła wszystkie etapy kształtowania się teorii: fakty doświadczalne,
modele, hipotezy, opracowanie, skutki, eksperymentalne sprawdzenie skutków. Teoria
zrównoważonego rozwoju pozwala opisywać procesy kształtowania się nowego paradygmatu rozwoju ludzkości. Termin koncepcja stał się niewystarczający dla nagromadzonej wiedzy naukowej w tym obszarze i został zastąpiony terminem koncepcja naukowa.
Kształtowanie się podstawowych kategorii teorii zrównoważonego rozwoju dotyczy interdyscyplinarnego problemu i wieloaspektowej strategii. Spory wokół adekwatnego rozumienia terminu sustainable development wciąż nie ustają. Ich istota
tkwi nie w lingwistycznej percepcji tego terminu (zauważa to N.N. Moisejev, O.S.
Pchelincev, V.I. Danilov-Danilian, M.M. Maksimova, V.K. Levashov), a przede wszystkim w jego naukowym objaśnieniu. Każdy autor próbuje przedstawić swoją wizję
nowego paradygmatu rozwoju. To odzwierciedla zarówno złożoność samego pojęcia,
jak i rozbieżność poglądów przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, przedsiębiorców lub polityków. Różnie są akcentowane takie problemy, jak: zmiana charakteru rozwoju gospodarczego, jakość życia, ochrona środowiska, wzajemne stosunki krajów rozwiniętych i nierozwiniętych, konieczność zarządzania procesami światowymi,
racjonalne wykorzystanie zasobów, zbilansowanie sfery rozwoju społecznego. Można
133
konstatować, że większość określeń jest przeniesieniem, synonimami określeń
przedstawionych w Raporcie Nasza wspólna przyszłość2, i w najbardziej ogólnej formie, przy istniejącej różnorodności akcentów, podstawowa istota omawianej kategorii sprowadza się do progresywnego rozwoju, niepowodującego nieodwracalnych
zmian biosfery.
Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako przedmiot badań określała cały globalny system ludzkości, a jako podmiot – pojedynczego człowieka. Wydaje się więc
uzasadnione funkcjonowanie wielu podejść w rozumieniu tej kategorii.
System globalny, obejmujący procesy zachodzące na planecie, posiada wielostopniową strukturę hierarchiczną. Analizowanie zrównoważonego rozwoju z różnych punktów widzenia i na różnych poziomach organizacji determinuje wieloaspektowość widzenia i niewyczerpalność obiektu badawczego.
W większości prac teoretycznych i wdrożeniowych strategii narodowych
(NSUR) i lokalnych agend (LPD) wyodrębniono zrównoważony rozwój społeczny,
gospodarczy i przyrodniczy (V.I. Danilov-Danilian, A.U. Davankov, E.A. Postnikov).
Są też inne poglądy, na przykład N.S. Davydov, O.I. Timofejeva wybierają podejście
społeczne i ekologiczne z punktu widzenia gospodarki. W programie NSUR Republiki
Białoruś eksponuje się relacje człowiek-środowisko-gospodarka (społeczny, gospodarczy i ekologiczny komponent). Bank Światowy, S.A. Bokarek, A.I. Belous preferują
pojęcie sfera gospodarcza, społeczna i przyrodnicza. Niektórzy analitycy (na przykład: Ch. Chultem, E.V. Girusov, G.V. Platonov) wyodrębniają, obok tradycyjnych
trzech elementów zrównoważonego rozwoju, także aspekt kulturowy, prognostyczny, prawno-polityczny, międzynarodowy, informacyjny; równolegle wydzielany jest
system społeczny i system kształcenia (na przykład, K.H. Kalandarova 3). Konieczne
więc jest sprecyzowanie takich pojęć, jak: sfera, element i system społeczny.
Praktycznie wszystkie określenia zrównoważonego rozwoju sprowadzają się do
tego, że jest to „triada sfer” stabilnego rozwoju – gospodarcza, ekologiczna i społeczna. Podstawowa różnica zawiera się w tym, że nie określono, którą z tych sfer należy
uważać za priorytetową, zasadniczą. Większość opinii sprowadza się do tego, że
pierwszeństwo daje się sferze ekologicznej. Problemów ekologicznych i społecznych
nie można jednak rozwiązać bez rozwoju gospodarczego, ponieważ do rozwiązania
problemu zawsze są niezbędne środki finansowe.
W krajach o gospodarce przejściowej w triadzie społeczeństwo–gospodarka–
–środowisko szczególnie aktualny jest aspekt ekonomiczny, z uwagi na konieczność
nadrobienia opóźnień rozwojowych, modernizacji gospodarki i podniesienia poziomu
życia ludności. Ten aspekt był podnoszony na konferencji dotyczącej zrównoważonego rozwoju krajów z gospodarką przejściową.4 Istotne jest, że, pomimo orientacji eko
logicznej, problem stabilnego rozwoju pozostaje bardziej społecznym i gospodarczym. Dlatego rozwiązywanie problemów ekologicznych bez rozwiązania społecznoekono
Наше общее будущее. Доклад международной комиссии по окружающей среде и разви
тию, Москва 1989.
3 К.Х. Каландаров, Коммуникативные основания устойчивого развития (философский анализ), Автореф. дис. доктора наук; 09.00.08 – философия науки и техники 09.00.11 –
социальная философия, Рос. акад. гос. службы при Президенте РФ,Москва, 2000, c. 35.
4 Материалы Международной конференции по устойчивому развитию стран с переход
ной экономикой, 16-18 апреля 1997 г., Республика Беларусь / Министерство природных
ресурсов и охраны окружающей среды Республики Беларусь, Минск 1998, c. 380.
2
134
micznych jest niemożliwe. Jak zauważano na światowym forum ekonomicznym: „ekolo
gia bez gospodarki – to powszechna bieda.5 Ridevskij, podkreślający społeczną orientację koncepcji zrównoważonego rozwoju, przyznaje, że to główny czynnik, określają
cy potencjał społeczny terytorium, trwałość jego rozwoju gospodarczego.6 Chociaż każdy podział jest umowny, to jednak priorytetem dla państwa z gospodarką na drodze
transformacji wciąż jest trwały rozwój gospodarczy.
Z punktu widzenia podmiotu wyróżnia się poziom lokalny, narodowy, regionalny i globalny zrównoważonego rozwoju. Taki podział przyjęto w NSUR-2020 Republiki Białoruś. Wydaje się jednak, że istnieje potrzeba bardziej szczegółowego opracowania zagadnień zrównoważonego rozwoju, zgodnie ze specyficznymi cechami
każdej organizacji terytorialnej i każdej jednostki gospodarczej. W praktyce odnosi
się to do koncepcji systemów wskaźników. W zależności od podmiotu system tych
wskaźników będzie inny. Konieczne jest opracowanie oddzielnych zestawów wskaźników zrównoważonego rozwoju na poziomie globalnym, narodowym, regionalnym
(obwód), lokalnym (miasto, dzielnica), gałęziowym i na poziomie jednostek gospodarujących.
Następna nieścisłość wykorzystania aparatu kategoryzacyjnego koncepcji
zrównoważonego rozwoju przejawia się w badaniach pojęcia zrównoważoność. Zajmuje ono ważne miejsce w poznaniu naukowym. Analizowanie jego znaczenia w oderwaniu od rozwoju nie ma sensu. Większe znaczenie należy przywiązywać do pojęcia
rozwój.
Już J. Schumpeter wprowadził do nauk ekonomicznych rozgraniczenie pomiędzy wzrostem ekonomicznym i rozwojem ekonomicznym, wyjaśniał różnicę pomiędzy tymi dwoma pojęciami w następujący sposób: Postawcie w rząd tyle pocztowych karet, ile zechcecie – kolei żelaznej i tak nie otrzymacie.7 Pojęcie rozwoju można rozpatrywać z różnych punktów widzenia. W ogólnym zarysie pod pojęciem tym rozumie
się efekt powstały przez dodanie do koniecznego wzrostu gospodarczego, to jest
wzrostu dochodu, określonego zwiększenia złożoności, przy czym temu procesowi
powinny towarzyszyć zmiany strukturalne pozwalające zapewnić jego ciągłość.8
Charakterystyka istoty rozwoju jako kategorii teorii zrównoważonego rozwoju
znajduje swój przejaw w koncepcjach zerowego wzrostu, rozwoju organicznego na
bazie dynamicznego rozwoju, które są ważnymi etapami w stworzeniu tej koncepcji
stabilnego rozwoju. Wspólne dla tych podejść jest zestawienie globalnego systemu
gospodarczego z żywym organizmem, które szczególnie wyraźnie przejawiło się
5 С. Пилиев, Э. Цховребов, Возможности устойчивого развития, „Экономист” 2001, нo. 4,
c. 23-28.
6 Региональные проблемы социальноэкономического и геоэкологического развития Бела
руси и сопредельных территорий, Материалы Международной научно-практической
конференции 8-10 октября, 2002 г., Могилев: МГУ им. А.А. Кулешова, 2002, c. 208.
7 Отрывок из книги, Понимание регионального экономического развития, подготовленной авторами из Центра исследований урбанистики (подразделение школы планирования и публичной политики Эдварда Дж. Блоуштейна) при Университете Роджерса,
шт. Нью-Джерси; E. E. Malizia, E. J. Feser, Understanding Local Economic Development, New
Brunswick, Center for Urban Policy Research, Rutgers University, New York, 1999, перевод
выполнил А.В. Веретенов [Electronic document]. Accees mode: http://www.warandpeace.
ru/ru/analysis/view/15588/ [Accessed: 15-01-2009].
8 Ф.Солее Парельяда, М.В. Мишкевич, Промышленная политика: Практ. Пособие, Под ред.
М.В. Мишкевича; Пер. с исп. Х. – К.Л. Попка, БГЭУ, Минск 2000, c. 73.
135
w koncepcji organicznego wzrostu. Wzrost ilościowy nie gra roli w ewolucji żywych
organizmów czy systemów biologicznych. Główne miejsce należy tu do siły życiowej
i zdolności do przetrwania, to jest do jakościowego udoskonalenia i przystosowania
do otaczającego środowiska. Z drugiej strony, wzrost gospodarczy – to proces,
wskaźniki i rezultaty, które są i dziś jednym z podstawowych mierników oceny sytuacji kraju. Jednak aktualnie ta kategoria nie jest traktowana jako cel sam w sobie,
a jako czynnik rozwoju człowieka.
Z punktu widzenia celów rozwoju społecznego (systemu wartości) różnica pomiędzy „wzrostem” i „rozwojem” przejawia się w przeciwstawieniu teorii gospodarczego i zrównoważonego rozwoju. Różnica zawiera się w historycznie zdeterminowanych warunkach rozwoju współczesnej gospodarki światowej, przy których industrialny typ rozwoju, aktywnie propagujący wzrost gospodarczy w formie zwiększających się wielkości produkcji przemysłowej bez uwzględnienia skutków, uznawany jest przez wspólnotę światową za niezdolny do istnienia, nieodpowiadający
wymogom rozwoju społecznego. Celem wspólnoty światowej staje się rozwój gospodarczy, określany przez imperatyw teorii zrównoważonego rozwoju. W zasadzie różnica pomiędzy kategoriami jest udowodniona przez samo istnienie koncepcji stabilnego rozwoju i potwierdza się obecnością tendencji do wyraźnego rozgraniczenia
kategorii w pracach naukowo-badawczych przez stwierdzenie, że wzrost to zwiększenie ilościowe, rozwój – jakościowe (V.I. Danilov-Danilian, H. Mattias, V.N. Shimov,
E.I. Lavrov, E.A. Kapoguzov, E.A. Erochina, A.I. Belous, N. Kosolapov).
Obecnie istnieje wiele teorii rozwoju gospodarczego, które różnią się sposobem
metodologicznego podejścia, wykorzystują różne pojęcia i kategorie, a zatem w różny
sposób wyjaśniają proces rozwoju. Poszukiwania naukowe zmierzają do stworzenia
matematycznych modeli rozwoju na poziomie globalnym i regionalnym, a także badania takich aspektów rozwoju gospodarczego, jak zmiany strukturalne, zmiany
układów technologicznych, cykliczność rozwoju, rola państwa w gospodarce, rola
czynników finansowych. Nie przeszkadza to, a odwrotnie – sprzyja wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, koncentrując się na aspektach jakościowych skutków istniejących i wywoływanych dalszym rozwojem.
W Republice Białoruś istotną uwagę przywiązuje się do pojęcia trwały rozwój
gospodarczy. Traktuje się go jako samodzielną kategorię nauk ekonomicznych i teorii
zrównoważonego rozwoju.
Popkov trwały rozwój gospodarczy traktuje jako nieubywające tempo wzrostu możliwości zaspokojenia potrzeb społeczeństwa w najbliższej i długoterminowej per
spektywie.9
W samym terminie trwały rozwój gospodarczy zawiera się nie tylko podejście
trójjedności, ale i przesłanie do progresywnego, efektywnego, pozytywnego rozwoju.
***
Unikalność kształtowania się koncepcji zrównoważonego rozwoju przejawia się
w międzynarodowym (globalnym), a także interdyscyplinarnym charakterze, co jest
uwarunkowane wieloaspektowością i globalną zależnością rozpatrywanych aspektów.
В.В. Попков, Устойчивое экономическое развитие в условиях глобализации и экономики знаний: концептуальные основы теории и практики управления, Монография. – М.: Экономика. Управление, 2007, c. 295.
9
136
Retrospektywna analiza kształtowania się i ewolucji zrównoważonego rozwoju
pozwala usystematyzować wiedzę (wielość zgromadzonych faktów naukowych mających udowodnione podstawy) na temat wzajemnych relacji sfer rozwoju społecznego,
gospodarczego i ekologicznego. Udowadnia również, że jej sedno stanowi trwały
rozwój gospodarczy, który może być utrzymany pod warunkiem efektywności ekonomicznej, ochrony socjalnej i bezpieczeństwa ekologicznego.
137
TCHON LI Prof. dr Tchon Li – Uniwersytet Państwowy im. Janki Kupały w Grodnie 3•2
Abstract
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W REPUBLICE BIAŁORUŚ
SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE REPUBLIC OF BELARUS
Comparative analysis concerning realization of stable development process in Belarus enables one to determine the tendencies that became noticeable, to conduct monitoring of a number of projects in the sphere of stable development as well as to disclose problems and suggest alternative scenarios of stable development. Realizacja idei zrównoważonego rozwoju to zmiana strategii rozwoju cywilizacji, przejście do zbudowania industrialnego społeczeństwa, w którym miarą bogactwa
stają się nie rzeczy, a duchowe wartości i znajomość człowieka żyjącego w harmonii
z otaczającą przyrodą. Zrównoważony rozwój kraju jest rozpatrywany jako element
zrównoważonego rozwoju społeczności światowej, a narodowe cele – jak odbicie
ogólnych celów i zadań, zasad i kierunków przedstawionych w Agendzie 21, w millenijnych tezach rozwoju Deklaracji Johannesburskiej.
Przyjęte i podpisane dokumenty wzywają rządy i narody, międzynarodowe organizacje, instytucje państwowe, partie polityczne i ruchy społeczne do wdrożenia
w maksymalnie krótkim okresie międzynarodowych, ponadkrajowych i regionalnych
programów bezpieczeństwa ekologicznego. Każdy kraj świata powinien opracować
swoją Agendę 21 i stworzyć Narodową Radę Zrównoważonego Rozwoju.
Jedną z podstawowych metod osiągnięcia zrównoważonego rozwoju jest stworzenie organizacyjnych, prawnych i finansowych mechanizmów stymulujących promocję regionalnych i miejscowych inicjatyw, kierowanych na formowanie ekonomicznych i społecznych podstaw zrównoważonego rozwoju regionalnych i lokalnych
społeczności.
W Republice Białorusi została opracowana Narodowa strategia zrównoważone
go rozwoju Republiki Białoruś do 2020 roku (NSUR-2020). Na jej podstawie zostały
opracowane dokumenty o charakterze wdrożeniowym, między innymi:
•
Podstawowe kierunki rozwoju społecznoekonomicznego Republiki Białoruś do 2010 roku; 138
•
•
•
•
Kompleksowa prognoza postępu naukowotechnicznego Republiki Białoruś na lata 20012020; Program rozwoju kompleksu przemysłowego Republiki Białoruś na lata 19982015; Program przebudowy strukturalnej i zwiększenia konkurencyjności gospodarki Republiki Białoruś; Koncepcja bezpieczeństwa narodowego Republiki Białoruś. W pracy nad stworzeniem NSUR-2020 i innych programów aktywnie uczestniczyły organizacje społeczne mające doświadczenie w prowadzeniu kompanii informacyjno-edukacyjnych, na przykład stowarzyszenia: Ekodom, Ekoprojekt, Ekoprawo,
Białoruski Oddział Stowarzyszenia Społecznego Międzynarodowa Akademia Ekologii.
Opracowanie NSUR-2020 uwarunkowało konieczność stworzenia organizacyjnych, prawnych, finansowych i innych mechanizmów stymulujących promocję regionalnych i lokalnych inicjatyw oraz wyznaczanie celów zrównoważonego rozwoju regionalnych i lokalnych społeczności w Białorusi, aktywne poszukiwanie własnych
sposobów i możliwości realizacji przyjętych zadań, a także efektywnego poparcia
tych inicjatyw na poziomie krajowym i międzynarodowym.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
W Narodowej strategii... przyjęto następujące założenia:
podniesienie poziomu dobrobytu mieszkańców Białorusi, zmiany struktury
konsumpcji;
rozwój: służby zdrowia, edukacji, nauki i kultury;
poprawa sytuacji demograficznej, wsparcie zrównoważonego rozwoju lokalnych miejscowości;
przejście na przyrodniczo-ochronny, energooszczędny, innowacyjny typ rozwoju gospodarki;
wzmocnienie wzajemnego powiązania gospodarki i środowiska, formowanie
proekologicznego systemu gospodarczego;
oszczędne wykorzystanie odnawialnych i maksymalnie możliwe zmniejszenie
wykorzystania nieodnawialnych zasobów, rozszerzenie wykorzystania surowców wtórnych, bezpieczna utylizacja odpadów;
rozwój współpracy międzynarodowej i społecznego partnerstwa celem zachowania, ochrony i rekonstrukcji ekosystemów;
ekologizacja światopoglądu człowieka, systemów kształcenia, wychowania stosownie do nowych wartości cywilizacyjnych;
wiodąca rola państwa w realizacji celów i zadań zrównoważonego rozwoju, doskonalenie systemów zarządzania;
lepsza koordynacja i efektywność relacji między państwem, prywatnym biznesem i społeczeństwem.
Zrównoważony rozwój jest możliwy tylko wtedy, gdy w realizacji polityki ekologicznej uczestniczy społeczeństwo. Wymaga to ścisłej współpracy organów zarządzania ze wszystkimi zainteresowanymi stronami i organizacjami.
Model zrównoważonego rozwoju Republiki Białoruś jest sposobem organizacji
i funkcjonowania społeczeństwa, państwa, gospodarki na zasadach stabilności zabezpieczającej zapobieganie i neutralizację zewnętrznych i wewnętrznych zagrożeń.
Stworzenie ekonomicznych, społecznych i ekologicznych podstaw zrównoważonego
rozwoju kraju jest niemożliwe bez udziału w tym procesie społeczności lokalnych
powołanych do poszukiwania sposobów i środków zabezpieczenia zrównoważonego
139
rozwoju w konkretnych regionach, miejskich i wiejskich miejscowościach. Celem regionalnych i lokalnych inicjatyw jest zabezpieczenie społecznych i ekonomicznych
potrzeb mieszkańców poszczególnych regonów przy zachowaniu i poprawie środowiska przyrodniczego i innych warunków życia.
Każda strategia narodowa jest długoterminowym programem stopniowego
przejścia do zrównoważonego rozwoju. Osiągnięcie strategicznych celów rozwojowych wymaga zaangażowania niezbędnych środków na stworzenie mechanizmów
i systemów zarządzania, a także koordynację działań na poziomie lokalnym, regionalnym, państwowym i międzynarodowym. Szczególną uwagę przywiązuje się do
strategicznego zarządzania jako realnego instrumentu podwyższenia efektywności
zarządzania terytorialnego. Określenie docelowej wizji i strategicznych celów rozwojowych pozwala włączyć do procesu zarządzania szerokie rzesze ludności.
Ogólne ramy strategii i taktyki reform gospodarczych, długoterminowe i średnioterminowe priorytety społeczno-ekonomicznego rozwoju Republiki Białoruś
określa Ustawa o państwowym prognozowaniu i programach społeczno-ekonomicznego rozwoju Republiki Białoruś z dnia 20 marca 2001 r. (nr 2/689), w której prognozy zrównoważonego rozwoju opracowywano dla republiki, narodowo-gospodarczych kompleksów i branż, jednostek administracyjno-terytorialnych z obliczeniem
wiarygodności oddziaływania wewnętrznych i zewnętrznych czynników politycznych, ekonomicznych i innych. Dana prognoza roczna społeczno-ekonomicznego
rozwoju jest wyjściową bazą do opracowania projektów republikańskiego i miejscowych budżetów oraz podstawowych kierunków finansowo-kredytowej i walutowej
polityki państwa.
Planowanie zrównoważonego rozwoju regionów jest regulowane ustawą
o miejscowym zarządzaniu i samorządzie w Republice Białoruś z dnia 20 lutego 1991 r.
(nr 617-XII z późn. zm.). Określono w niej system i podstawę zarządzania miejscowego i samorządowego, a także podstawy prawnego funkcjonowania tych organów,
wskazano i skonkretyzowano kompetencje miejscowych organów władzy i organów
samorządu w planowaniu rozwoju przestrzennego, planach urbanizacji, zagospodarowania terenów. Dokument ten pozwala miejscowym organom określać priorytetowe
kierunki rozwoju miast i wsi, co jest dobrym wsparciem przy wdrażaniu Agendy 21.
W Republice Białoruś pracę nad zrównoważonym rozwojem koordynuje Narodowa Komisja Zrównoważonego Rozwoju przy Radzie Ministrów.
Globalne trendy rozwojowe i narodowy imperatyw wyznaczają strategiczny cel
zrównoważonego rozwoju Republiki Białoruś. Jest to dynamiczny wzrost poziomu
dobrobytu, wzbogacenie kultury, moralności narodu na bazie intelektualno-innowacyjnego rozwoju sfer gospodarczej, społecznej i duchowej, zachowania środowiska
przyrodniczego dla obecnych i przyszłych pokoleń.
Podstawowymi źródłami zrównoważonego rozwoju powinny być: potencjał
ludzki, naukowo-produkcyjny i innowacyjny, zasoby naturalne i korzystne geograficzne położenie kraju, a głównymi priorytetami – wysoki intelekt – innowacja – dobrobyt.
Najważniejszym zadaniem zrównoważonego rozwoju Białorusi jest przejście na
innowacyjną drogę rozwoju, realizacja ogólnosystemowych przekształceń gospodarki
i społeczeństwa w następujących dziedzinach:
•
doskonalenie administracji państwa – formowanie silnego, efektywnego państwa prawa, zabezpieczającego niezbędne warunki rozwoju, aktywne poparcie
140
•
•
•
•
wielowymiarowych inicjatyw do osiągnięcia długoterminowych wskaźników
rozwoju społeczno-gospodarczego;
rozwój społeczny – stopniowe przejście do nowego, postindustrialnego, obywatelskiego, demokratycznego społeczeństwa, rozwijanie społecznego partnerstwa pomiędzy państwem, związkami zawodowymi, stowarzyszeniami przedsiębiorców i organizacjami społecznymi, formowanie wszechstronnie rozwiniętego człowieka – zdrowego fizycznie, bogatego duchowo, dążącego do naukowotechnicznych innowacji;
rozwój gospodarki – zbudowanie wysoko efektywnej, społecznie orientowanej
ekonomiki rynkowej z rozwiniętymi instytutami przedsiębiorczości i infrastrukturą rynkową, ze skutecznymi mechanizmami państwowego i rynkowego regulowania;
ekologia – obniżenie negatywnego oddziaływania na środowisko, rozwój ekologicznie czystej produkcji, poprawa stanu środowiska, renaturalizacja zdegradowanych ekosystemów;
rozwój kultury i moralności – wychowanie dobrze wykształconego, twórczego
człowieka i stworzenie zdrowego, moralnego klimatu w społeczeństwie.
Do osiągnięcia celów końcowych NSUR-u jest niezbędny długi okres, obejmujący
kilka etapów rozwoju społeczno-gospodarczego.
•
Etap pierwszy (do 2010 roku). Podstawowym celem jest dalsze podniesienie
jakości i poziomu życia poprzez rozwój i racjonalne wykorzystanie potencjału
ludzkiego, podwyższenie efektywności gospodarki i wzrost jej konkurencyjności. Na tym etapie należy zakończyć stworzenie niezbędnej bazy ustawodawczoprawnej zrównoważonego rozwoju, stworzyć podstawy do formowania nowego
modelu białoruskiej gospodarki, zdolnej do długoterminowego dynamicznego
wzrostu, zapewnienia dobrobytu narodu i bezpieczeństwa kraju. Priorytetowymi kierunkami w tym okresie powinny być:
–
rozwój potencjału ludzkiego na bazie doskonalenia systemów kształcenia,
służby zdrowia, budownictwa mieszkaniowego i innych branż sfery usług;
–
innowacyjny rozwój gospodarki narodowej;
–
wzrost konkurencyjności gospodarki poprzez wdrożenie nowoczesnych,
energooszczędnych, ekologicznie czystych procesów produkcyjnych i gospodarki opartej na wiedzy;
–
rozwój kompleksu rolniczo-przemysłowego i socjalne odrodzenie wsi.
•
Etap drugi (2011-2020). Celem jest harmonizacja współzależności społeczeństwa i przyrody na bazie rozwoju działalności gospodarczej w granicach reprodukcyjnych możliwości biosfery. Na tym etapie będą kształtować się podstawy
nowego postindustrialnego społeczeństwa informacyjnego z nową bazą technologiczną, zabezpieczającą przejście do zasobooszczędnego typu produkcji. Rozwój gospodarczy powinien odbywać się dzięki sprawnie funkcjonującym instytucjom gospodarki rynkowej, rozwojowi prywatnego biznesu, powszechnego
wdrażania osiągnięć nauki i techniki, zespolonego rozwoju terytoriów i miejscowości. Doskonalenie społecznych procesów powinno opierać się na zasadach
dojrzałej demokracji i społeczeństwa obywatelskiego.
Niepewność wpływu zewnętrznych i wewnętrznych czynników na zrównoważony rozwój w dłuższej perspektywie określa konieczność rozpatrzenia kilku wariantów, ich oceny i wyboru dla NSUR-2020 lepszego (docelowego) wariantu, którego
141
parametry odpowiadają strategicznym celom i zadaniom, podstawowym zasadom
i kryteriom zrównoważonego rozwoju kraju, uwzględniają uwarunkowania i ograniczenia w sferze społecznej, gospodarczej i ekologicznej.
Pomimo światowego kryzysu finansowo-ekonomicznego zrównoważony rozwój
Białorusi jest realizowany praktycznie we wszystkich podstawowych obszarach. Potwierdza to efektywność białoruskiego modelu zrównoważonego rozwoju społecznogospodarczego i świadczy o skuteczności podjętych działań.
W trzecim kwartale 2008 roku PKB zwiększył się o 10,7%. Zgodnie z danymi
Międzypaństwowego Komitetu Statystycznego WNP za styczeń-sierpień 2008 roku,
Białoruś pod względem tempa rozwoju ustępuje tylko Azerbejdżanowi (wzrost
o 13,2%). Średni wskaźnik w krajach WNP wynosi 7%. Wzrost produkcji przemysłowej wyniósł 13,1%, w tym elektroenergetyki 10%, przemysłu paliwowego 11,7%,
czarnej metalurgii 7%, przemysłu chemicznego i petrochemicznego 8,8%, budowy
maszyn i obróbki metali 13,6%, przemysł leśny, obróbki drewna i celulozowopapierowy o 12,8%, produkcja materiałów budowlanych o 12,9%. Wzrost produkcji
przemysłu spożywczego wyniósł 10%, oddano do użytku mieszkań 10,7%, więcej niż
w tym samym okresie 2007 roku.
Według Konferencji ONZ do spraw handlu i rozwoju (UNCTAD) Białoruś zalicza
się do kategorii krajów o wysokim potencjale atrakcyjności dla inwestycji zagranicznych i zajmuje w odpowiednim rankingu czterdzieste ósme miejsce.
Poziom handlu zagranicznego od stycznia do sierpnia 2008 roku wzrósł
o 56,7% i wynosił w cenach bieżących 51 mld USD, w tym eksport – 23,7 mld USD
(wzrost o 57,7%). Zarejestrowano eksportowo-importowe operacje ze 175 krajami
świata. Z ogólnej masy białoruskiego eksportu na kraje UE przypada 44,2% (10,4 mld
USD); na Rosję – 32,1% (7,6 mld USD); na inne kraje WNP – 11,8% (2,8 mld USD).
Realne dochody ludności od stycznia do sierpnia 2008 roku wzrosły o 11,8%. Średnia miesięczna płaca wynosiła 290 USD/osobę i zwiększyła się w realnym wymiarze o 12,1%. Poziom bezrobocia wyniósł 0,9% ekonomicznie aktywnej ludności;
wzrost cen konsumpcyjnych w styczniu-sierpniu 2008 roku wyniósł o 14,8% i był
jednym z najniższych wśród krajów WNP.
Według danych Światowego Banku Prowadzenie biznesu 2009, w rankingu
prowadzenia biznesu Białoruś poprawiła swoje notowania o 30 punktów i zajmuje 85
pozycję wśród 181 krajów. Obliczenia rankingu bazują na dziesięciu wskaźnikach
państwowego regulowania działalności gospodarczej, w tym czasu i wartości nakładów na założenie i prowadzenie biznesu, handel transgraniczny, wysokości podatków oraz zamknięcia biznesu.
Od czerwca 2007 roku do czerwca 2008 roku na Białorusi zostały przeprowadzone reformy w sześciu z dziesięciu sfer badanych przez Bank Światowy. Białoruś
znalazła się na 4 miejscu wśród krajów najaktywniej reformujących warunki prowadzenia działalności gospodarczej metodą upraszczania państwowego biznesu.
Ze sprawozdania Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ Rozwój Internetu i za
rządzanie 2008 wynika, że Republika Białoruś zajmuje czołową pozycję w zakresie
wykorzystania Internetu wśród krajów WNP. Użytkownikami globalnej sieci było
34,8% mieszkańców Białorusi, użytkownikami telefonii komórkowej było 82% ludności (poziom rozwiniętych krajów Europy).
Jak zaznacza się w przygotowywanym przez rzeczoznawców ONZ sprawozdaniu
Analiza i prognoza światowej ekonomiki w 2008 roku, Białoruś tradycyjnie ma dobre
wskaźniki poziomu bezrobocia, które są znacznie niższe od analogicznych wskaźni142
ków w Rosyjskiej Federacji (6,1%), na Ukrainie (7%) i w krajach UE (średni poziom
bezrobocia równy 5,4%, maksymalny w Słowacji – 11,4%). Według tych danych, indeks cen konsumpcyjnych w Białorusi (nawet z obliczeniem zaznaczającej się tendencji jego wzrostu wskutek podwyższenia cen na energię) pozostawał w 2007 roku
poniżej średniej krajów WNP, był lepszy niż w krajach-eksporterach ropy naftowej
(Rosja, Azerbejdżan i Uzbekistan) i równy indeksowi bezrobocia w Kazachstanie. Pod
względem zmniejszenia emisji gazów w latach 1990-2008 Białoruś zajmuje 5 miejsce
na świecie (po krajach nadbałtyckich i Ukrainie).
Według danych UNCTAD-u Rozwijające się kraje w handlu międzynarodowym 2007 – indeks handlu i rozwoju, Republika Białoruś zajmuje 57 miejsce w świecie i jest
zaliczana do najbardziej dynamiczne rozwijających się krajów WNP. Wśród najsilniejszych stron Białorusi rzeczoznawcy UNCTAD-u odnotowali wysokie wskaźniki
gospodarcze dobrobytu ludności i wzrostu poziomu handlu zewnętrznego. Według
nich, Białoruś zajmuje 34 miejsce w świecie, wyprzedzając wszystkie kraje WNP.
Według danych PROON o rozwoju społecznym w 2007 roku, Białoruś poprawiła
swoją pozycję w tym względzie, zajmując 64 pozycję na świecie (w 2006 roku – 67),
co jest najlepszą pozycją wśród krajów WNP.
Według danych Światowego Banku, Białoruś na podtrzymanie poziomu życia
ludności wydaje z budżetu państwa 3,9 tys. USD/osobę, najwięcej spośród wszystkich
krajów byłego ZSRR. Na szczególną uwagę zasługują wydatki na ochronę zdrowia
dzieci i zapewnienie bezpłatnego szkolnictwa.
143
VALENTINA V. RABTSEVICH prof. dr hab. Valentina V. Rabtsevich – Uniwersytet Państwowy im. J. Kupały w Grodnie PROBLEMY ZRÓWNOWAŻONEGO 3•3 ROZWOJU MAŁYCH I ŚREDNICH MIAST W REPUBLICE BIAŁORUŚ
Abstract
SUSTAINABLE DEVELOPMENT PROBLEMS ENCOUNTERED BY SMALL AND MEDIUM TOWNS IN THE REPUBLIC OF BELARUS The article presents the value of inclusion in the number of economic growth priorities of national economy and also the social policy of the state as regards development of regions as well as small and medium towns. Gospodarki narodowe krajów na terenie byłego ZSRR tworzone są na podstawie
różnych modeli. Białoruski model społecznie zorientowanej gospodarki rynkowej
zawiera, obok innych elementów, imperatyw efektywnej polityki społecznej państwa.
W tej dziedzinie w ostatnich latach zostały podjęte dwa ważne działania. W 2005 roku został przyjęty Państwowy program odrodzenia i rozwoju wsi, który zakłada radykalne polepszenie sytuacji 30% ludności kraju, żyjącej w wiejskich regionach rolniczych. W 2007 roku przyjęto Kompleksowy państwowy program rozwoju regionów, małych i średnich miast na lata 20072010 1, który objął jeszcze około 17% ludności.
Programy dotyczą około połowy ludności kraju i około 90% jego terytorium. W dokumencie przedstawiono nowy etap wzrostu gospodarki narodowej i nowy aspekt
polityki społecznej państwa, zgodnie z którym rozwój wsi, małych i średnich miast
traktowano priorytetowo.
Współczesne tendencje rozwoju na świecie polegają na koncentracji ludności
i potencjału ekonomicznego w wielkich i największych miastach, wokół których tworzy się „zubożała prowincja”, a społeczno-gospodarcze zróżnicowanie terytorialne
pogłębia się. Obok obszarów względnego dobrobytu znajdują się rozległe obszary
ubóstwa. Tendencja ta pogłębia się w związku z ogromną koncentracją potencjału
О государственной комплексной программе развития регионов, малых и средних городс
ких поселений на 20072010 годы, Указ Президента Республики Беларусь от 7 июня 2007 г.
нo. 265., Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь 11 июняя 2007 г.
нo. 1/8650.
1
144
ekonomicznego w miastach-metropoliach. Autorzy materiałów analitycznych dotyczących małych miast Rosji taki stan rzeczy uważają za logiczny w ewolucji postsowieckiej przestrzeni, ale nie konstruktywny.2 Badacze zauważyli także, że w Republice Białoruś wąski zakres centralizacji władzy i stopniowy charakter reform rynkowych w znaczącym stopniu powstrzymywał asymetrię w rozwoju regionów; ujawniła
się tylko asymetria na osi centrum-przedmieścia. 3
Obok znaczącej dynamiki PKB w ostatnich latach na Białorusi wzrosła liczba
inwestycji, a to pozwalało rozwiązywać kolejne ważne problemy rozwoju gospodarki
kraju, w tym też problemy terytoriów peryferyjnych. Realizacja programów rozwoju
wsi oraz małych i średnich miast ma zniwelować nierówności w jakości życia ludności.
Znaczące pozytywne rezultaty w rozwoju gospodarki narodowej zostały jednak
osiągnięte metodami tradycyjnymi, co zdeterminowało konserwatywną strukturę
gospodarczą. Na tle wyczerpywania się ekstensywnych czynników wzrostu gospodarczego zaczęły wyraźnie przejawiać się dysproporcje o charakterze strukturalnym.
Dalszy rozwój będzie więc celowy pod warunkiem istotnej zmiany gałęziowej i technologicznej struktury inwestycji kapitałowych. 4
W treści programów ten warunek został uwzględniony, również w stosunku do
miejscowości peryferyjnych. Strategicznym celem programów jest kompleksowy
rozwój infrastruktury produkcyjnej, zwiększenie stabilności finansowej, rozwój
przedsiębiorstw przetwórczych, przyciągnięcie prywatnego kapitału i inwestycji zagranicznych, realizacja innowacyjnych projektów na tym obszarze.
Jak dowodzi doświadczenie międzynarodowe, zainteresowanie inwestorów na
danym obszarze czy w danej miejscowości zależy od wielu czynników. Ważnym atutem może okazać się obecność gęstej sieci małych i średnich przedsiębiorstw. Na początku wiodące znaczenie mają inwestycje państwowe jako instrument łagodzenia
dysproporcji rozwoju regionalnego. Według danych Ministerstwa Gospodarki, na
rozwój małych i średnich miast na Białorusi w latach 2007-2010 skierowanych będzie 5,55 tryliona rubli białoruskich, w tym 2 tryliony w ramach Państwowego kom
pleksowego programu rozwoju regionów, małych i średnich osiedli miejskich. Minimum
37% tej sumy będą stanowić środki budżetowe.
Dzięki realizacji programu w małych i średnich miastach do 2011 roku będzie
stworzonych ponad 100 tysięcy nowych miejsc pracy, poziom bezrobocia obniży się
do 1% ludności aktywnej zawodowo, pensja wzrośnie o 90%, produkcja przemysłowa w małych i średnich miastach zwiększy się w 2010 roku o 40% do 50% w porównaniu z 2005 rokiem, a produkcja towarów konsumpcyjnych także wzrośnie średnio
o 40%.
Na Białorusi już istotnie zmieniają się warunki funkcjonowania przedsiębiorstw
w małych i średnich miastach. Od chwili przyjęcia programów realizowana jest nowa
polityka podziału zasobów pracy i przemysłowych oraz zagospodarowania przeВ. Лексин, В. Карачаровский, Причины и последствия сверхконцентрации экономичес
кого и социального потенциалов России в ее крупнейших городах, Российский экономичес
кий журнал. – 2007. – нo. 1-2. – c. 26-46; См. также: Яловецкий, Б. Процессы метрополи
зации, „Белорусский экономический журнал” 2000, нo. 1, c. 37-51.
3 В.Я. Асанович, В.В. Валетко, Основные тенденции регионального развития Республики Беларусь, Регион, „Экономика и социология” 2002, нo. 2, c. 126.
4 В.Н. Шимов, Структурная трансформация экономики Беларуси: предпосылки и приори
теты, „Белорусский экономический журнал” 2008, нo. 2, c. 6.
2
145
strzeni gospodarczej. Jest to jeden ze sposobów przejścia gospodarki narodowej na
nowy jakościowo poziom strukturalny.
Warunkiem koniecznym wdrażania zrównoważonego rozwoju miast i miasteczek jest rozbudowa infrastruktury produkcyjnej i socjalnej, systemów inżynieryjnotechnicznych, wykorzystania zasobów i ochrony środowiska, troskliwego stosunku
do spuścizny historyczno-kulturowej.
W czasach sowieckich standardowe normatywy planowania terytorialnego zakładały obecność w każdym centrum regionu i innych miastach przedsiębiorstwa
przemysłowego, które zapewniało ludności miejsca pracy, a lokalnemu budżetowi –
wpływy podatkowe. Takie rozmieszczenie na terytorium sił produkcyjnych miało
sens ekonomiczny i dawało pozytywny efekt w rozwoju struktury produkcyjnej. Właśnie istnienie takich niedużych przedsiębiorstw, których sieć w Republice, w odróżnieniu od innych krajów WNP, zasadniczo zachowała się także dziś, umożliwia rozmieszczenie na peryferiach małych i średnich, ale dostatecznie silnych współczesnych jednostek produkcyjnych.
Ogólne tendencje zrywów strukturalnych w gospodarce postsowieckiej wyraźnie odbiły się na społecznej i ekonomicznej sytuacji w miastach w zależności od ich
wielkości. Państwo ze środków budżetowych wspierało przede wszystkim przedsiębiorstwa mające strategiczne znaczenie dla gospodarki, z reguły rozmieszczone
w wielkich miastach, oraz wieś, zapewniającą bezpieczeństwo żywnościowe kraju.
Małe przedsiębiorstwa w małych miastach powinny utrzymywać się w zasadzie samodzielnie. Praktykę tę ma zmienić Kompleksowy państwowy program rozwoju regio
nów, małych miast na lata 20072010. Jego głównym celem jest zapewnienie wzrostu
dobrobytu ludności na podstawie racjonalnego podziału sił produkcyjnych, podniesienia poziomu rozwoju, efektywności i konkurencyjności gospodarki regionów
i włączenie małych miast do systemu modernizacji kraju.
Podatek dochodowy został obniżony o 50% dla 372 jednostek gospodarczych,
zarejestrowanych i realizujących działalność w małych i średnich miastach. Zostały
one zwolnione z podatku od użytkowników dróg i opłaty do republikańskiego funduszu wsparcia producentów produkcji rolnej i nauk rolnych. Lokalne Rady Deputatów
mogą wprowadzić ulgi w podatku od nieruchomości, w podatku ziemskim i podatku
za wykorzystanie zasobów przyrodniczych tym przedsiębiorstwom, które realizują
projekty inwestycyjne w zakresie modernizacji produkcji, podniesienia konkurencyjności, produktów lub stworzenia nowych miejsc pracy. Obwodowe komitety wykonawcze mogą także udzielać lokalnym przedsiębiorstwom gwarancji kredytów bankowych z budżetów lokalnych.
Program państwowy jest skierowany, przede wszystkim, na realizację projektów inwestycyjnych. Takich projektów zaproponowano ponad tysiąc, spośród nich
195 zostało określonych jako najważniejsze i przyjętych do realizacji, w tym 84 projekty inwestycyjne w przemyśle (2,7 tryliona rubli białoruskich) i 111 projektów w
gospodarce mieszkaniowo-komunalnej (nakłady 1 tryliona rubli). Jednocześnie 138
programów uznano jako problemowe.
Program jest realizowany w 187 miejscowościach, w tym 95 osadach typu miejskiego, 73 małych miastach, 15 średnich miastach z ludnością do 50 tys. osób, w mieście Słonim (51,5 tys. osób), a także jednej osadzie wiejskiej – Ilicz, dwóch wsiach –
Bigosowo w Obwodzie Witebskim i Godyliewo na Mohylewszczyźnie.5
5
Д. Крят, Большая жизнь малых городков, „Советская Белоруссия” 2007, нo. 33, c. 2.
146
Dekret z 28 stycznia 2008 roku wprowadził ulgi podatkowe także dla organizacji handlowych, tworzonych w miejscowościach z liczbą ludności do 50 tys. osób.6
Rozwiązanie problemów regionalnych ma ważne znaczenie społeczne tam,
gdzie ma miejsce społeczna niejednorodność warunków życia. Stopień realizacji zadań omawianych programów w pierwszym roku realizacji (2007 rok) nie przyniósł
wielkich efektów. Produkcja przedsiębiorstwa wzrosła o 5,7%, produkcja produktów
konsumpcyjnych o 3,3%, poziom bezrobocia utrzymał się na poziomie 1,4%. Płaca
minimalna wyniosła 679100 rubli. Warto nadmienić, że w gospodarce małych miast
i osiedli miejskich było zatrudnionych 150085 osób. W 2007 roku stworzono 6206
nowych miejsc pracy, jednak wzrost zatrudnienia wyniósł tylko 1121 osób ze względu na likwidację części miejsc pracy. Realizacja Kompleksowego państwowego programu rozwoju regionów, małych i średnich osiedli miejskich na lata 20072010 powinna doprowadzić do odrodzenia
ich potencjału produkcyjnego i osiągnięcia stabilności osiedli Republiki Białoruś.
А.Гранберг, Основы региональной экономики, Учебник для вузов, ГУ ВШЭ, Москва 2000,
c. 25.
6
147
PYOTR G. NIKITENKO, SERGEI J. SOLODOVNIKOV prof. dr hab. Pyotr G. Nikitenko, dr hab. Sergei J. Solodovnikov – Instytut Ekonomii Białoruskiej Akademii Nauk w Mińsku KONCEPCJA INNOWACYJNEGO ROZWOJU 3•4 SPOŁECZNO‐GOSPODARCZEGO REPUBLIKI BIAŁORUŚ
Abstract
THE CONCEPT OF INNOVATIVE SOCIO‐ECONOMIC DEVELOPMENT
OF THE REPUBLIC OF BELARUS Gradual and stable development of economy in the Republic of Belarus is socially oriented, innovative and chiefly of market type and it is viable solely in the conditions of post‐industrial technological system. Knowledge‐based economy should constitute the basis for economic growth of Belarusian society. Knowledge and development of modern technologies are deci‐
sive factors in the process of socio‐economic transformations, economic stability and also gradual and stable increase in the living level and standard of population’s life. Tempo i kierunki przemian w rozwoju technologicznym i związane z tym zmiany sposobu pracy w Republice Białoruskiej w znacznym stopniu uwarunkowane są
zakończeniem pierwszego etapu rozwoju społecznie ukierunkowanej gospodarki
rynkowej. W drugim etapie założono dążenie do najbardziej efektywnej produkcji
materialnej i bezpośrednich korzyści „według pracy”. Do jego realizacji niezbędne jest
wykorzystanie najnowszych osiągnięć postępu naukowo-technicznego w rozwoju
innowacyjnym.
Na obecnym etapie rozwoju gospodarki światowej miejsce i rola państw w systemie stosunków międzypaństwowych, konkurencyjność ich ekonomiki i bezpieczeństwo narodowe zależą wprost od istniejącego systemu technologicznego. Sytuacja
nauki i jej infrastruktury, osiągnięty przez społeczeństwo jakościowy poziom potencjału naukowo-technicznego i efektywność jego wykorzystania określane są przez
czynniki rozwoju współczesnej postindustrialnej gospodarki, gdzie nie mniej niż 90%
przyrostu PKB powstaje z wykorzystaniem nowoczesnych, społeczniefunkcjonalnych
i naukowo-technicznych technologii, czyli zależy bezpośrednio od efektywności rodzimej nauki podstawowej i stosowanej.
Stopniowy, ciągły rozwój społecznie ukierunkowanej, innowacyjnej i przeważnie rynkowej gospodarki w Republice Białoruskiej jest możliwy tylko w warunkach
postindustrialnego systemu technologicznego. Gospodarka oparta na wiedzy powin148
na być podstawą rozwoju ekonomicznego społeczeństwa białoruskiego. Konieczne
jest przy tym odejście od starych poglądów naukowych, zgodnie z którymi formowanie liberalnego rynkowego modelu systemu ekonomicznego powinno prowadzić automatycznie do społeczeństwa powszechnego dobrobytu. Nie transformacja stosunków własności, mająca na względzie powiększenie prywatnej własności, lecz kształtowanie współczesnych stosunków pracy, opartych na ostatnich osiągnięciach nauki,
stanowi realną podstawę społecznie ukierunkowanej drogi rozwoju Białorusi. Doświadczenia wielu krajów świata dowodzą, że wiedza i rozwój nowoczesnych technologii są decydującymi czynnikami w procesie przeobrażeń społeczno-ekonomicznych,
stabilizacji gospodarki, stopniowego, ciągłego wzrostu poziomu i jakości życia ludności.
W Republice Białoruskiej, która nie dysponuje znacznymi zasobami surowców,
wprowadzenie reform społeczno-ekonomicznych nastawionych na budowę i rozwój
społecznie ukierunkowanej gospodarki rynkowej powinno odbywać się poprzez jej
włączenie do systemu światowych powiązań gospodarczych i wzrost roli nauki
w gospodarce i społeczeństwie.
Obecny etap rozwoju gospodarki opartej na wiedzy stawia przed państwem szereg wyzwań, na które adekwatną odpowiedzią może być znaczny wzrost jakości poziomu życia społeczeństwa oraz podniesienie efektywności gospodarki białoruskiej.
Wymaga to przyspieszenia przygotowania kapitału ludzkiego w postaci wysoko kwalifikowanej kadry i zwiększenia konkurencyjności rodzimych produktów i usług. Jednocześnie konieczne jest wyeliminowanie wielu negatywnych czynników, takich jak:
niedocenianie nakładów na naukę w budżecie państwa, niedostateczna ilość pracowników naukowych i obsługujących naukę, obniżenie średniego poziomu kwalifikacji
w szkolnictwie wyższym, niedobór przemysłowych robotników wysoko kwalifikowanych.
Przejściu gospodarki do postprzemysłowego technologicznego etapu towarzyszy stanowienie nowej formy organizacji społeczeństwa, a mianowicie społeczeństwa
wiedzy. Innowacyjna wrażliwość ludności, ilościowa współzależność zwolenników
i przeciwników nowej gospodarki, proporcje ludzi z wyższym i średnim wykształceniem, struktura zatrudnienia w znacznym stopniu określają możliwość i tempo rozwoju gospodarki opartej na wiedzy.
W ostatnich latach wśród intensywnych czynników przyrostu PKB w Republice
Białoruś wkład nauk przyrodniczych i technicznych wynosił zaledwie 20%.1
Tempo i kierunki zmiany technologicznego porządku i sposobu pracy w Republice Białoruś obecnie implikują problemy, które w znacznym stopniu uwarunkowane są zakończeniem pierwszego etapu rozwoju społecznej gospodarki rynkowej. Państwo zdołało zapewnić obywatelom pewne bazowe gwarancje społeczne i ekonomiczne, co zrodziło w niektórych kręgach ludności pasożytniczy tryb życia. Przejście
do drugiego etapu oznacza ukierunkowanie stosunków ekonomicznych na pracę
i indywidualne zainteresowania najbardziej efektywną produkcją materialnych dóbr
oraz wzrost spożycia według pracy.
1 П.Г. Никитенко, С. Ю. Солодовников, Инновационное социальноэкономическое развитие Республики Беларусь и перспективы белорусскомолдавского сотрудничества, Беларусь,
Молдова: 15 лет дипломатических отношений. Международная научно-практическая
конференция (Кишинев, 16 ноября, 2007 г.). Институт истории, государства и права
Академии наук Молдовы, Посольство Республики Беларусь в Молдове, Кишинев,
Институт истории, государства и права Академии наук Молдовы 2007, c. 119-120.
149
Do zwiększenia pozytywnych efektów i zmniejszenia negatywnych następstw
oddziaływania naukowo-technicznego progresu na społeczeństwo konieczny jest intensywny rozwój nauki o przyrodzie, człowieku i społeczeństwie. Rośnie poziom zastosowania nauki przy świadomym społecznym (w tym państwowym) regulowaniu
procesów społecznych i gospodarczych.
Pod względem poziomu wykształcenia i intelektualnego potencjału Białoruś
zajmuje ważne miejsce w nowoczesnym świecie. Wielkości indeksu rozwoju ludzkiego przybliżają się do grupy krajów najbardziej rozwiniętych. Należyte wykorzystanie
tego potencjału w nowoczesnych warunkach staje się główną przesłanką osiągnięcia
celów sformułowanych na I zjeździe naukowców Białorusi (1-2 listopada 2007 roku)
i w Programie rozwoju społecznoekonomicznego Republiki Białoruś na lata 2006
2010. Czołową rolę powinna odegrać nauka, produktywność pracy na bazie jakościowo nowej wiedzy. Nauka stanowi główną produktywną siłę współczesnego społeczeństwa. Jej twórcy są najbardziej cenną częścią kapitału ludzkiego. W okresie od
2000 do 2006 roku wewnętrzne nakłady na badania i opracowania w Białorusi wzrosły z 66 do 523,7 mld rubli, czyli prawie ośmiokrotnie, w tym finansowane z budżetu
– dwunastokrotnie, a ze środków przedsiębiorstw – ponad pięciokrotnie. Liczba organizacji, które wykonywały badania i opracowania, zwiększyła się tylko o 1,1 raza,
a liczebność personelu, zajętego tą działalnością zmniejszyła się o 8%.
Nauka w Białorusi w najbliższych dwudziestu latach powinna być oparta na
niedużym liczebnie, ale dobrze materialnie i finansowo wyposażonym sektorze badań
fundamentalnych, pracującym na wysokim światowym poziomie. Drugim sektorem
naukowego potencjału powinny być uniwersytety świadczące wysokiej jakości usługi
oświatowe, w tym dla studentów zagranicznych. Dzisiaj nauka uniwersytecka ogranicza się przeważnie do włączania osiągnięć krajowej i światowej nauki w proces nauczania, ponieważ ze względu na wysokie obciążenie dydaktyką pracownikom naukowo-dydaktycznym nie zawsze udaje się efektywnie i w pełnej mierze prowadzić
badania naukowe. Trzecim, największym sektorem jest sektor stosowanych badań
i opracowań naukowych, którego głównym zadaniem jest adaptacja wiodących zagranicznych opracowań do warunków białoruskich z ich dalszym własnym doskonaleniem, podobnie jak w Japonii i Chinach. Realia XXI wieku są takie, że każdy kraj ma
to miejsce w systemie międzynarodowego podziału pracy, jakie jest w stanie zająć
i utrzymać. Białoruś jest w stanie stawiać przed sobą najwyższe zadania. Posiadając
dobrze wykształcone, kulturalne społeczeństwo, doświadczony personel menedżerski
przy dobrze funkcjonującym kompleksie naukowo-technicznym, Białoruś w bliższej
perspektywie może wejść do czołówki krajów-eksporterów wysokich technologii.
Zadaniem białoruskiej nauki jest wskazanie gospodarce techniczno-technologicznych możliwości innowacyjnego rozwoju. W warunkach szybko drożejących zasobów energetycznych i materialnych nauka powinna wskazać możliwości uzyskania
przewag konkurencyjnych, przy wykorzystaniu położenia ekonomiczno-geograficznego i geopolitycznego, rozwiniętych systemów komunikacji transportowych i infrastruktury produkcyjnej, znacznych zasobów ziemnych, wodnych, leśnych, obecności
innych ważnych naturalnych surowców, rozwiniętego potencjału naukowo-technicznego szeregu branż przemysłu. Nadchodzi czas zmian strukturalnych, polegających
na przeniesieniu środka ciężkości z gospodarczej działalności na sferę wysoko cennych usług intelektualnych, budując tym samym podstawy przejścia do gospodarki
opartej na wiedzy.
150
W Republice Białoruś dużo robi się dla innowacyjnego rozwoju gospodarki.
Obecnie są wdrażane kompleksowe programy naukowo-techniczne w dziedzinie budowy maszyn, energetyki, elektroniki i optyki, technologii informacyjnych, nowych
materiałów, produktów i technologii chemicznych. Pomyślnie realizuje się wykonanie
programów w zakresie korzystania z dóbr przyrody, rozwoju wsi, zapobiegania i likwidacji nadzwyczajnych sytuacji. Integracja nauki i przemysłu staje się realna, przekształcając się w jedną z podstawowych sił napędowych społeczno-ekonomicznego
rozwoju kraju, podwyższenia poziomu życia narodu białoruskiego. Społeczeństwo
białoruskie dojrzało do rozumienia ważności stworzenia potencjału intelektualnego
i twórczej aktywności wszystkich podmiotów działalności gospodarczej; czołową rolę
spełniają naukowcy.
Postprzemysłowa gospodarka zasadniczo różni się od przemysłowej. Bogactwo
kraju i dobrobyt społeczeństwa zależy przede wszystkim od aktywów niematerialnych – wiedzy naukowej, technologii, doświadczenia, aktywów materialnych. Na nową wiedzę, ucieleśnioną w technologiach, wyposażeniu i organizacji w rozwiniętych
krajach, przypada do 90% PKB. Główną przewagą konkurencyjną w dniu dzisiejszym
i przyszłości będzie potencjał intelektualny kraju, tworzenie którego jest zadaniem
priorytetowym. Doskonalenie mechanizmu promocji i awansu najbardziej utalentowanych osób ze wszystkich warstw społecznych – ich elity administracyjnej i intelektualnej zakłada wprowadzenie do niej nie tylko nowych ludzi, ale i nowych idei.
Wiele organizacji międzynarodowych przyznaje, że krajom rozwiniętym wiedza
jest potrzebna bardziej niż krajom rozwijającym się, zwłaszcza w części dostępu do
baz informacji naukowo-technicznej, pozwalającej wykorzystywać najnowsze osiągnięcia nauki. W świetle tego szczególną uwagę należy zwrócić na rozwój samego
człowieka, jego intelektu, na stworzenie innowacyjnej infrastruktury, sprzyjającej
optymalnemu wykorzystaniu zgromadzonego doświadczenia i wiedzy w celach
wzrostu produkcji i konsumpcji. Model takiego współdziałania, opisany w pracach
P.G. Nikitenko, przedstawiono na rysunku 1.
Wstępując na drogę rozwoju, bazującego na gospodarce opartej na wiedzy, Republika Białoruś stara się wykorzystywać szereg czynników, między innymi:
•
wydzielać dodatkowe środki z budżetu państwa na rozwój nauki;
•
zwiększać liczbę pracowników nauki i naukowo-technicznych 2;
•
podnosić poziom kwalifikacji i promować młodą kadrę naukowo-dydaktyczną
szkolnictwa wyższego.
Zwiększyła się liczba naukowców do 29 lat. W 2000 roku udział ten wynosił
16,8%, a w 2006 roku – 24,3%. Zjawiskiem negatywnym jest fakt, że sferę naukową
nadal opuszczają specjaliści w wieku 30-49 lat. W latach 2000-2006 udział naukowców w wieku 30-39 lat w ich ogólnej liczbie zmniejszył się z 18,6 do 15,6%, a w wieku
40-49 lat z 30,8 do 21,6%. Analogiczne zmiany obserwuje się w strukturze naukowców o najwyższych kwalifikacjach. Udział doktorów habilitowanych w wieku 30-39
lat w ich ogólnej liczbie zmniejszył się z 1,3% w 2000 roku do 0,3% w 2006 roku, a w
wieku 40-49 lat z 16,8 do 8,8%. Równocześnie w latach 2000-2006 zwiększył się
2 О состоянии и перспективах развития науки в Республике Беларусь по итогам 2006 г.,
Аналитический доклад, А. Н. Коршунов, ГУ БелИСА, Минск 2007, c. 316.
151
udział doktorów w wieku 30-39 lat w stosunku do ich ogólnej liczbie z 12,2 do 14,1%,
a w wieku 40-49 lat – zmniejszył się z 31,5 do 21,6%.3
Rysunek 1. Model współdziałania Kosmosfera
Ekosfera
Technosfera
Prawo
natury
System
społeczno -gospodarczy
Społeczeństwo
Prawo
stanowione
Człowiek
Noosfera
Biosfera
Przyroda
Źródło: opracowanie własne.
Nieodłączną częścią stabilności rozwoju społeczno-gospodarczego kraju jest
zachowanie wysokiej jakości środowiska, co umożliwi naturalną reprodukcję biosfery. Pokonanie negatywnych antropogenicznych wpływów ze strony rozszerzającej
swoje granice sfery gospodarczej jest realne tylko w wypadku radykalnej modernizacji stosowanych technologii wytwarzania oraz jakości produkowanych wyrobów.
Ekologizacja innowacji, będąca ostatecznym warunkiem zrównoważonego rozwoju,
oprócz czysto ekonomicznych korzyści może dać wielki pozytywny społeczny efekt
w postaci polepszania jakości warunków życia i pokonania negatywnych tendencji
w procesach demograficznych. Osiągnięcie celów, po powiększeniu liczby urodzeń
i obniżeniu śmiertelności, sformułowanych w Programie rozwoju społecznogospodar
czego Republiki Białoruś na lata 20062010, zakłada pomyślne połączenie czynników
innowacyjnych i ekologicznych rozwoju gospodarczego. Zadanie to jest rozpatrywane
w kontekście gwarantowania bezpieczeństwa narodowego kraju.
Perspektywy rozwoju ekonomiki sfery społecznej w Republice Białoruś są związane z realizacją i dalszym doskonaleniem modelu rozwoju społeczno-gospodarczego. Białoruski model gospodarczy jest tworzony przez Prezydenta Republiki metodą prób i błędów. Wielokrotnie zalecał intensyfikację prac nad teoretycznym uzasadnieniem tworzenia nowego porządku gospodarczego. W poszukiwaniu nowego
3
Ibidem, c. 59.
152
modelu skoncentrowano uwagę na syntezie trzech podstawowych teorii społecznoekonomicznych cywilizacyjnego rozwoju ludzkości:
•
neokeynesowskiej teorii z założeniem aktywnej roli państwa w regulowaniu
gospodarki rynkowej;
•
teorii zrównoważonego rozwoju z właściwym jej priorytetem rozumu człowieka
i innowacyjnej działalności dla zachowania naturalnego potencjału dla przyszłych pokoleń;
•
neomarksistowskiej teorii, rozpatrującej naukę jako główną produktywną siłę
społeczeństwa.
Białoruski model gospodarczy będzie wyróżniał się ukierunkowaniem na aspekty społeczne, innowacyjnością, rynkowością oraz formowaniem nowego porządku –
gospodarki opartej na wiedzy. 4
Podstawą białoruskiej państwowości staje się przejście do społeczno-ekologicznej, innowacyjnej gospodarki rynkowej, harmonijnie łączącej mechanizmy rynkowego, państwowego i społecznego regulowania procesów społeczno-gospodarczych
i gospodarczo-ekologicznych. Szczególne miejsce zajmuje rozwiązanie problemu
podwyższenia efektywności produkcji i zużycia energii. Od tego zależy wzrost konkurencyjności przemysłu i zwiększenie udziału płac w strukturze kosztów wytworzonej
produkcji i usług. Nie mniej ważna jest potrzeba kardynalnego (wielokrotnego) podwyższenia wynagrodzenia w dziedzinie nauki. Konieczne jest rozwijanie bazy informacyjnej działalności naukowo-technicznej i innowacyjnej. Szczególną uwagę trzeba
zwrócić na zarządzanie rozwojem naukowo-technicznym i innowacyjnym na poziomie regionalnym. Ważne jest także proeksportowe ukierunkowanie produkcji.
Strukturalna przebudowa gospodarki odbywa się poprzez zmianę stosunków
produkcyjnych, tworzenie jednakowych warunków rozwoju państwowej, prywatnej
i innych form własności, z zastosowaniem mechanizmów prywatyzacji, demonopolizacji, doskonalenia struktur organizacyjno-administracyjnych. Głównym celem zmiany stosunków produkcyjnych jest podwyższenie efektywności gospodarki przyjmującej za kryterium pomiaru nie tylko zysk, ale także rozwój osobowości człowieka
i wzrost ogólnego dobrobytu. Podniesienie produkcyjności gospodarki powinno nastąpić dzięki wykorzystaniu intensywnych czynników wytwarzania, przede wszystkim nauki. Wybór i realizacja przez rząd, prezydenta nowego paradygmatu rozwoju
społeczno-gospodarczego jest arcyważnym przedsięwzięciem. Przy tym rośnie rola
nauki, wykształcenia, kultury i, w pierwszej kolejności, naukowej myśli ekonomicznej, socjologii, politologii i prawa. Bez zrównoważonego podejścia obejmującego
wszystkie podsystemy makrosystemu społeczeństwo–gospodarka–środowisko żaden
kraj nie zapewni dobrej przyszłości i nie zagwarantuje rozwoju gospodarczego, bezpieczeństwa narodowego, podnoszenia dobrobytu ludności.
Współczesna nauka ekonomii nie może być ograniczona tylko do teorii produkcji usług w warunkach ograniczonych zasobów. Powinna ona także zajmować się
aspektami politycznymi, problemami kształtowania gospodarki opartej na wiedzy
i wdrażaniem zrównoważonego rozwoju.5
П.Г. Никитенко, Ноосферная экономика и социальная политика: стратегия инновацион
ного развития, П.Г. Никитенко, Белорус. наука, Минск 2006, c. 18.
5 Ibidem, c. 105.
4
153
Zanim stworzy się nową technologię, technikę albo inną wartość konsumencką,
trzeba zabezpieczyć kumulację i rozwój samego człowieka, jego rozumu, intelektu,
duchowości, kultury. Gdy nie ma rozwoju człowieka, jego wiedzy, kultury, to nie będzie wzrostu dochodu, podwyższenia efektywności w produkcji materialnej i niematerialnej. Dzisiaj nadal aktualna jest wypowiedź F.D. Roosevelta: Informacja, technika i doświadczenie naukowe, rozwinięte tysiącami uczonych w uniwersytetach i w przemy
śle prywatnym, powinny być używane w dni pokoju dla poprawy służby zdrowia, stwo
rzenia nowych przedsiębiorstw celem powstania nowych miejsc pracy i podniesienia poziomu życia. Stan nauki i jej wpływ na innowacyjne procesy w gospodarce Republiki Białoruś
świadczą o decydującym znaczeniu badań i opracowań krajowych nie tylko celem
otrzymania i wykorzystania nowej wiedzy, ale również zabezpieczenia nowoczesnego poziomu produkcji i wykształcenia jako warunku dalszego rozwoju. W istocie, nauka dzisiaj tworzy ten technologiczny fundament, na którym zaczęło się budowanie
nowej struktury białoruskiej gospodarki, ukierunkowanej nie na wywóz nośników
energii i zasobochłonną produkcję, a na stworzenie innowacyjnych przedsiębiorstw,
zdolnych tworzyć znaczną wartość dodaną, zapewniając rozwój społeczno-gospodarczy.
154
SERGEI J. SOLODOVNIKOV dr hab. Sergei J. Solodovnikov – Instytut Ekonomii Białoruskiej Akademii Nauk w Mińsku ROLA KAPITAŁU SPOŁECZNEGO 3•5 W WARUNKACH INNOWACYJNEGO ROZWOJU SPOŁECZNO‐GOSPODARCZEGO Abstract
THE ROLE OF SOCIAL CAPITAL IN THE CONDITIONS OF INNOVATIVE SOCIO‐ECONOMIC DEVELOPMENT Social capital does not constitute the sum of social capitals of all entities in the Republic of Belarus. Many factors are beneficial for creation of social capital. These factors include: low level of the concept, compliance with legal regulations by population, larger religiousness among country citizens and charismatic character of a leader. Modern knowledge‐based economy requires new innovative activities concerning shaping of social capital of both state and economic entities during which there is conflict between the interests of various social classes and groups. Z teoretycznych prac dotyczących kapitału społecznego J. Coulmana, R. Patnema, K. Marksa, P. Bourdieuego wynika, że pod tym pojęciem rozumie się sumę korzyści otrzymywanych przez podmioty w wyniku wzajemnie określonych działań osiągniętych na drodze wymiany informacji. Jest to podejście wąskoekonomiczne i wąskosocjologiczne, a więc absurdalne metodologicznie. Powoduje ono nierozerwalny
podział wiedzy o społeczeństwie na mnóstwo wąskich dyscyplin zajmujących się badaniem specyficznych elementów, co nie pozwala spojrzeć na problem jako całość.
Funkcjonalne przeznaczenie kapitału społecznego w ekonomicznym systemie społecznym ujawnia się jako optymalizacja wzajemnych wpływów podmiotów w procesie ich działalności gospodarczej. Na rozumienie kapitału społecznego istotny wpływ
wywarły założenia J. Coulmana, uwzględniające paradygmat pozytywizmu wywodzący się z „teorii” umowy społecznej Hobbsa i Locka, organiczności Kanta i Spencera,
funkcjonalizmu strukturalnego Pearsona i konfliktologizmu Dahrendorfa, a także
scholastyczny nominalizm (w istocie objawiający się jako ucieleśnienie ateistycznej
tradycji popierającej indywidualny i\albo grupowy egoizm). Badacze ci nie zwracali
uwagi na fakt, że nagromadzenie kapitału społecznego przez poszczególne podmioty,
dążące do optymalizacji swoich egonalnych interesów socjalno-ekonomicznych, musi
w długim okresie prowadzić do pewnych szkód społecznych.
155
Specyficzną cechą kapitału społecznego jest fakt, że nie stanowi on sumy społecznych kapitałów wszystkich jednostek. Niektóre formy kapitału istnieją tylko na
poziomie całego społeczeństwa. Kapitał społeczny może być wykorzystany przez
różne grupy i klasy społeczne lub podmioty gospodarcze w celu optymalizacji ich
egonalnych interesów społeczno-ekonomicznych, co może być sprzeczne z interesami
innych podmiotów, grup, państwa i społeczeństwa. W systemach społecznych z silnymi antagonizmami społeczno-klasowymi i zniekształconą strukturą społecznoklasową może to prowadzić do wykorzystania kapitału społecznego do celów politycznych, w tym walki klasowej. Takie podejście może doprowadzić do znacznego
zmniejszenia kapitału społecznego i obniżyć jego efekt produkcyjny.
W ramach podziału pracy formowały się (i dalej się rozwijają) ważne składniki
kapitału społecznego, takie jak: obowiązki, oczekiwania i gwarancje związane z socjalną i instytucjonalną strukturą, dostęp do szczegółowych informacji, normy
uwzględniające altruistyczne zachowania w interesach grup klasowych i efektywne
sankcje, zwartość i aprioryczność grupy społecznej. Zasadna więc staje się analiza
formowania i funkcjonowania kapitału społecznego Republiki Białoruskiej na tle dynamiki stosunków pracy. Uwzględnić należy także istnienie i zmianę społecznoekonomicznych i gospodarczych podmiotów (wewnątrz których następuje nagromadzenie kapitału społecznego), które zależą nie tylko od stosunków pracy. Przy podziale podmiotów uwzględnia się trzy grupy czynników: materialno-substancjonalne,
finansowe i społeczno-instytucjonalne. Podmioty gospodarcze klasyfikuje się według
czynników materialno-substancjonalnych i finansowych.1
W Imperium Rosyjskim kapitał społeczny był wykorzystywany nie dla dobra
całego społeczeństwa (albo do celów produkcyjnych), lecz w celu egonalnej optymalizacji żywotności społeczno-ekonomicznej systemu, w tym także umacniania istniejącego restrykcyjnego systemu politycznego. W tym okresie historycznym łatwo rodziły się zgrupowania pracowników na drodze łączenia się klas społecznych i grup
społeczno-klasowych w celu wspólnej walki o optymalizację warunków realizacji
swoich interesów społeczno-ekonomicznych. Warunkiem tej integracji była „ chwilowa” zgodność interesów łączących się podmiotów i jawne przeciwdziałanie ich dążeniom społeczno-ekonomicznym innych klas społecznych. W następstwie nie dochodziło do nagromadzenia kapitału społecznego na poziomie danej społeczności
ponadklasowej. Według naszych opinii, był to ważny czynnik tego, że w okresie wojny domowej klasy sojusznicze i partie polityczne broniące ich interesów tak łatwo
przechodziły ze strony przyjaciół na stronę nieprzejednanych wrogów (na przykład
bolszewicy i eserowcy).W czasie wojny domowej, gdy na pierwsze miejsce wysunął
się klasowy (grupowy) interes, gdy wzrastające zaufanie i pomoc wzajemna wewnątrz klasy wykorzystywana była głównie do socjalno-ekonomicznego (a często
także i fizycznego) unieszkodliwienia innych podmiotów, gdy miejsce w systemie stosunków pracy, stosunków własności i politycznego systemu wyznaczane było nie
produkcyjnymi zdolnościami poszczególnych osób, lecz ich przynależnością do tej lub
innej klasy, następowała degradacja ekonomicznego systemu społecznego. Prowadziła ona do rzeczywistego zmniejszenia średniego poziomu spożycia w społeczeństwie,
co nasilało walkę klasową, sprzyjało zniszczeniu pozostałości kapitału społecznego
i dalszej obniżce efektów produkcyjnych w istniejącym państwowym systemie eko1 С.Ю. Солодовников, Институциональные матрицы: сущность, персонификация и ее гене
зис (политикоэкономические очерки), Право и экономика, Минск 2006, c. 137-191.
156
nomicznym. Wyrwać się z tego „zaczarowanego kręgu” nie dało się bez przyspieszonego rozwijania kapitału społecznego. Warunkiem tego przyspieszenia było sformułowanie idei państwowej, rozumianej jako realny cel znacznej części (większości)
ludności.
Fenomen powstania sowieckiej klasy rządzącej państwem („partyjno-państwowej biurokracji”), łatwości i krótkiego czasu, jakiego potrzebował do ustalenia swej
pozycji w społeczeństwie, był spowodowany:
•
dyferencjacją kapitału społecznego na określonym poziomie i między różnymi
grupami społecznymi;
•
istnieniem praktycznie na całym terytorium byłego Imperium Rosyjskiego,
a potem w ZSRR państwowego systemu materialno-technologicznego, tworzeniem odpowiednich instytucji ekonomicznych i rozdzielczego charakteru systemu społecznego;
•
prawnym powiązaniem dynamiki i wysokiego stopnia dyspatywności takich
socjalnych zjawisk, jak kultura, środowisko instytucjonalne i materialno-technologiczne;
historyczną specyfiką form i metod walki klasowej w latach 1917-1941;
•
•
zdolnością nowej klasy rządzącej państwem nie tylko do efektywnego tworzenia
klasy społecznej na poziomie państwa, ale też do monopolistycznego zawłaszczania korzyści.
W Republice Białoruskiej istnieje wiele czynników sprzyjających pomyślnemu
tworzeniu kapitału społecznego. Można wymienić takie, jak: niski poziom korupcji
w organach władzy państwowej, przestrzeganie norm prawnych przez większość
ludności, wzrost religijności mieszkańców kraju, a także charyzmatyczność lidera,
który z powodzeniem spełnia rolę najwyższej instancji ustalającej i podtrzymującej
status norm etycznych. W republice jednak wciąż jeszcze nie została stworzona dominująca ideologiczna doktryna akceptowana przez większość społeczeństwa, jako
podstawa kapitału społecznego w skali makroekonomicznej. Spośród przyczyn tego
stanu można wymienić:
•
uprzywilejowanie rolnictwa i przemysłu w korzystaniu z finansowej pomocy
państwa, co ogranicza nakłady na rozwój kapitału ludzkiego (nauka, szkoły
wyższe i średnie);
•
preferowanie tylko niektórych nauk, głównie przyrodniczych, przy podziale
środków na naukę;
•
niedostateczny poziom profesjonalizmu (i\albo brak motywacji do produktywnej pracy) części rządzącego aparatu państwowego.
Do przyspieszenia rozwoju kapitału społecznego Białorusi i wzrostu jego udziału w przyroście PKB niezbędne jest przejście przez kilka powiązanych ze sobą (i częściowo biegnących równolegle) etapów:
•
umocnienie takich funkcji podmiotów gospodarczych, które sprzyjają rozwojowi kapitału społecznego; bodźce powinny być tak ustawione, aby zapewnić jego
rozwój na poziomie ogólnospołecznym i przejście na drogę postindustrialnego
rozwoju technologicznego;
•
intensywne podnoszenie poziomu inteligencji, menedżerów, administratorów,
a także podnoszenie kwalifikacji pracowników umysłowych, fizycznych i rolników w kierunku adaptacji do nowych, postindustrialnych technologii;
157
•
•
•
•
•
wspomaganie instytucjonalne rozwoju społecznego na poziomie podmiotów
gospodarczych („kultury korporacyjnej”);
oddziaływanie państwa w łagodzeniu napięć wynikających z różnych interesów
podmiotów społecznych; wyeksponowanie istoty białoruskiego modelu społeczno-ekonomicznego, stabilnej gospodarki społeczno-rynkowej;
uniemożliwienie koncentracji kapitału społecznego w określonych grupach społecznych i dużych podmiotach gospodarczych;
zwiększenie środków państwowych na naukę, wzrost liczby pracowników naukowych (w ostatnim piętnastoleciu liczba pracowników naukowych w Republice zmniejszyła się 3,7 raza (w tym naukowców prowadzących badania – 3,5
raza), podniesienie poziomu kwalifikacji wykładowców w wyższych uczelniach,
rozwój dziedzin stanowiących fundamenty nauki, podniesienie poziomu kształcenia pracowników technicznych;
formułowanie nowej ideologii ekonomicznej, zapewniającej samoidentyfikację
grup społecznych w nowej przestrzeni społeczno-gospodarczej, co – oprócz innych czynników – będzie sprzyjać budowie społeczeństwa obywatelskiego.
Konieczne jest:
•
uświadomienie przez ludzi zależności swego statusu społecznego i ekonomicznego od rozwoju gospodarczego i pomyślności całego społeczeństwa;
•
inspirowanie podmiotów gospodarczych do zachowań zgodnych z kierunkiem
ekonomiki społecznej;
•
kształtowanie nowej, postindustrialnej kultury pracy i odpowiednich do tego
wartości społecznych;
•
powstrzymanie dyskredytacji ekonomicznej nauki i systemu szkolnictwa wyższego, preferowanie rozwoju nauk społecznych, w tym nauki o człowieku, społeczeństwie, przyrodzie, o zarządzaniu poprzez świadome regulowanie procesów społecznych i gospodarczych;
•
finansowanie przez państwo systemowych przedsięwzięć w dziedzinie naukowego opracowania nowego systemu społeczno-gospodarczego.
Kształtowanie kapitału społecznego jest ważnym elementem rozwoju kapitału
ludzkiego. Współczesna gospodarka oparta na wiedzy wymaga nowych działań
w tym zakresie zarówno państwa, jak i podmiotów gospodarczych, podczas których
ścierają się interesy różnych klas i grup społecznych.
158
ROZDZIAŁ IV IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W POLITYCE ENERGETYCZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ I POLSKI SUSTAINABLE DEVELOPMENT IDEA IN POWER INDUSTRY POLICY OF THE EUROPEAN UNION AND POLAND HENRYK MANTEUFFEL SZOEGE, MARCIN BUKOWSKI prof. dr hab. Henryk Manteuffel Szoege, mgr inż. Marcin Bukowski – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 4•1
Abstract
EUROPEJSKA POLITYKA ENERGETYCZNA Z PERSPEKTYWY EKONOMII ŚRODOWISKA EUROPEAN POWER INDUSTRY POLICY FROM THE PERSPECTIVE OF ENVIRONMENTAL ECONOMICS Objectives and means of their achievement in the EU energy policy are presented. The aims are an enhancement of competitiveness in energy markets, thanks to the liberalisation of electricity and gas markets, and finally an integration of these markets into single European markets. Other aims are providing the energy security to the EU member states and a sustain‐
able development of the European energy sector, securing the environmental protection, in particular preventing the climate warming. The means are composed of legal, economic and persuasive instruments, the last including international agreements. Behind the officially stated objectives stay the endeavours for assuring a possibly advantageous EU position in the global race for access to the world fossil energy sources, now being quickly depleted, and a possibly painless transition to utilization of renewable sources, unavoidable in the long run. 1. CELE POLITYKI ENERGETYCZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ Zużycie i produkcja energii w połączeniu z ich konsekwencjami środowiskowymi stały się ostatnio jednymi z najważniejszych problemów gospodarki i zarządzania
globalnego. Każdy kraj lub blok krajów, taki jak Unia Europejska (UE), formułuje swoją politykę w tym względzie.
Do celów polityki energetycznej UE zalicza się:
•
poprawę konkurencyjności rynku energii, dzięki liberalizacji rynków energii
elektrycznej i gazu, a docelowo utworzenie jednolitych rynków tych towarów;
•
zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego krajom Unii;
•
zrównoważony rozwój energetyki, zakładający poszanowanie środowiska naturalnego, a w szczególności przeciwdziałanie zmianom klimatycznym.1 1 Po raz pierwszy zaproponowano je w Zielonej Księdze zatytułowanej, np. po francusku, Pour
une politique énergetique de l’Union Européenne, Livret vert de la Commission Européenne.
COM (95) 659, Bulletin UE 01-1995. Działania na rzecz tej polityki syntetycznie wskazano
później między innymi w strategii lizbońskiej; Lisbon Strategy. Europa Glossary [Electronic
160
Cele te bardziej szczegółowo przedstawiono w tabeli 1. Zostały one wytyczone
przede wszystkim pod wpływem gwałtownie rosnącego światowego zużycia energii
i związanego z tym szybkiego, nieuniknionego wyczerpywania się jej źródeł nieodnawialnych.
Tabela 1. Szczegółowe cele europejskiej polityki energetycznej Konkurencyjność gospodarcza • poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw z UE i uzyskanie korzyści dla konsumentów związanych z otwarciem rynków energii elektrycznej i gazu • utrzymanie pozycji Europy jako czołowego regionu pod względem rozwoju nowoczesnych technologii energetycznych • poprawa konkurencyjności związanej z produkcją czystej energii oraz racjonalnym wykorzystywaniem energii • łagodzenie wpływu wzrostu międzynarodowych cen energii na gospodarkę UE i dobrobyt jej obywateli Bezpieczeństwo energetyczne Zrównoważony rozwój • ograniczanie wzrostu popytu na • rozwój konkurencyjnych energię, dywersyfikacja źródeł i źródeł energii odnawialnej kanałów dostaw importowanych oraz innych źródeł i noś‐
nośników energii oraz wykorzystanie ników energii niskoemisyj‐
wewnętrznych, w tym odnawialnych, nej, w szczególności źródeł energii alternatywnych paliw • stworzenie ramowych zachęt do wykorzystywanych inwestycji odpowiadających w transporcie rosnącemu popytowi wewnętrznemu • ograniczanie wzrostu popytu na energię UE na energię w Europie • lepsze przygotowanie UE do reagowania w przypadku wystąpienia • przywództwo w ogólno‐
światowych staraniach zakłóceń i kryzysów w dostawach mających na celu energii powstrzymywanie zmian • wsparcie dążenia europejskich przedsiębiorstw do uzyskania dostępu klimatycznych oraz do zasobów nośników energii na poprawę jakości świecie lokalnego powietrza • zapewnienie wszystkim obywatelom i przedsiębiorstwom dostępu do energii
Źródło: opracowanie na podstawie Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecz
nej energii. Zielona Księga, Komisja Europejska, COM(2006) 105 wersja ostateczna, Bruksela 8.03.2006,
s. 19-20; W. Manteuffel, Polityka energetyczna Unii Europejskiej. Uwarunkowania i perspektywy rozwoju jej zewnętrznego wymiaru, praca magisterska, SGH, Warszawa 2008.
Ocenia się, że w latach 1975-1999 światowy popyt na ropę wzrósł o 27%, a popyt na gaz o 91%.2 Natomiast od 1998 roku, wraz z dynamicznym wzrostem popytu
na ropę naftową ze strony Chin (które reprezentowały w roku 2006 około 8,5% popytu), zapotrzebowanie na ten surowiec wzrasta szybciej (rysunek 1). Europejskie
zainteresowanie źródłami energii przesuwa się coraz bardziej na rzecz gazu (rysunek
3). Wzrost jego światowego zużycia, choć szybszy, kształtuje się podobnie do wzrostu
zużycia ropy prezentowanego na rysunku 1.
document]. Access mode: http://europa.eu/scadplus/glossary/lisbon_strategy_en.htm [Accessed: 03-06-2008].
2 O. Noreng, Crude Power. Politics and the oil market, The Federal Trust for Education & Research, Waszyngton 2006, p. 32.
161
konsumpcja [mln baryłek/dzień]
Rysunek 1. Średnie dobowe światowe zużycie ropy naftowej USA
Chiny
Razem OECD
Razem nie zrzeszone w OECD
90
80
70
Świat
60
50
40
30
20
10
2006
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
1980
1978
1976
1974
1972
1970
1968
1966
1964
1962
1960
0
rok
Źródło: Annual Energy Review 2007, Report No. DOE/EIA-0384(2007) June 2008 [Electronic document].
Access mode: http://www.eia.doe.gov/emeu/aer/pdf/aer.pdf [Accessed: 02-09-2008].
Światowe zasoby technicznie możliwej do wydobycia ropy naftowej, mimo intensywnej eksploatacji, według oficjalnych raportów nie zmniejszają się w ostatnich
dekadach, a nawet zwiększają się (rysunek 2).3 W tym czasie odkryto nowe złoża,
wykorzystując postęp techniczny, udostępniono złoża dawniej niedostępne, a na skutek gwałtownego wzrostu cen ropy powrócono do wyczerpanych złóż, których eksploatację uznano wcześniej za nieopłacalną. Raporty te spotykają się jednak na ogół
z niedowierzaniem. Na przykład w krajach należących do organizacji OPEC (Oil Pro
ducing and Exporting Countries) wydobycie roczne ustala się w proporcji do posiadanych rezerw. Jeśli więc dany kraj chce uzyskać placet na duże wydobycie, musi wykazać odpowiednio duże rezerwy. Według dość powszechnej opinii ich raportowana
wielkość i jej wzrost są wynikiem kreatywnej rachunkowości.
Światowy rynek ropy naftowej w znacznej mierze zdominowany jest przez tzw. wielką piątkę
(ExxonMobil, BP, Chevron, Royal Dutch Shell i ConocoPhilips), natomiast rynki lokalne przez
przedsiębiorstwa państwowe w poszczególnych krajach świata. O ile przedsiębiorstwa państwowe inwestują dużo w nowe poszukiwania, wielkie przedsiębiorstwa prywatne zmniejszają
swoje wydatki na poszukiwania, mimo wielokrotnie zwiększonych w ostatnich latach zysków
wskutek szybkiego wzrostu cen ropy; ‘Big five’ Oil Companies Limit Exploration [Electronic
document]. Access mode:www.sciencedaily.com/releases/2007/11/071112140720.htm [Accessed: 03-06-2008].
3
162
Rysunek 2. Światowe zasoby ropy naftowej rezerwy [milard baryłek]
1 400
świat
1 200
Środkowy Wschód
1 000
800
600
400
200
2008
2006
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
1980
0
rok
Źródło: Energy Information Administration [Electronic document]. Access mode: http://www.eia.doe.gov
/emeu/international/oilreserves.html [Accessed: 02-09-2008].
Unia Europejska w przeważającej mierze importuje surowce energetyczne spoza swojego terytorium. Zależność importowa w przypadku gazu wynosiła w 2003
roku nieco ponad 60%, a ropy naftowej 80%. Według prognoz wskaźniki te mają
osiągnąć w 2030 roku, przy utrzymaniu dotychczasowych trendów, odpowiednio
81,4% i 88%.4 Tymczasem ropa i gaz stanowią podstawowe nośniki energii zużywane
w Unii Europejskiej (rysunek 3).
Wzrost cen podstawowego nośnika energii, jakim jest ropa naftowa (rysunek 4),
i związany z tym wzrost cen innych nośników oraz zwiększona presja konkurencyjna
w wymiarze globalnym, rosnąca zależność od importu surowców z często niestabilnych regionów, a także wzrost znaczenia krajów-producentów energii i pojawienie
się wśród nich tendencji do rozpatrywania dostaw energii przez pryzmat bezpieczeństwa i polityki, a nie tylko ekonomii, zmieniły w ostatnich dekadach perspektywę
państw europejskich.
Bezpieczeństwo energetyczne wysuwa się więc, choć nieformalnie, na plan
pierwszy wśród celów europejskiej polityki energetycznej.
Rządy państw członkowskich, kierując się imperatywem zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego (postrzeganego w kategoriach bezpieczeństwa narodowego), dysponując zróżnicowanymi zasobami nośników energii, a doświadczone kryzysami związanymi z szokami naftowymi lat siedemdziesiątych, wybrały indywidualne
ścieżki rozwoju swojej polityki energetycznej. W efekcie w dzisiejszej Europie występują znaczne różnice w zależności importowej poszczególnych państw oraz istnieje
wiele różnych rozwiązań w dziedzinie zaopatrzenia w energię (rysunek 5), często
przy braku międzynarodowej kompatybilności krajowych systemów energetycznych.
European Union – Russian Energy Dialogue [Electronic document]. Access mode:
http://ec.europa.eu/energy/russia/joint_progress/index_en.htm [Accessed: 04-06-2008].
4
163
Rysunek 3. Struktura zużycia nośników energii pierwotnej w późniejszej UE‐27 w roku 2004 [%] źródła odnawialne 6,4% paliwa stałe 18,2% ropa naftowa 36,8% energia jądrowa 14,4% inne 0,1% gaz 24,1% Zużycie 1750 mln toe, tonne of oil equivalent, tona równoważnika energetycznego ropy naftowej.
Źródło: EU energy policy data, European Comission, SEC (2007) 12, Bruksela, 10.10.2007 [Electronic
document]. Access mode: http://ec.europa.eu/energy/energy_policy/doc/02_eu_energy_policy_data_
en.pdf [Accessed: 04-06-2008].
Rysunek 4. Światowe ceny ropy naftowej, stały poziom cen września 2008 140
nominalne
ceny [$/baryłka]
120
realne [CPI IX2008]
100
80
60
40
20
2008
2006
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
1980
1978
1976
1974
1972
1970
0
rok
Przeliczanie według Consumer Price Index (CPI) dla St. Zjednoczonych A.P.
Źródło: World Nominal Oil Price Chronology: 19702006 [Electronic document]. Access mode: http://www.
eia.doe.gov/emeu/cabs/AOMC/Overview.html [Accessed 04-09-2008]; Futures Price of New York Mercan
tile Exchange (NYMEX) Light Sweet Crude Oil at Cushing, Oklahoma, Contract 1 (Near Month) [Electronic
document]. Access mode: http://tonto.eia.doe.gov [Accessed 04-09-2008]; aktualizacja cen na podstawie
indeksu CPI w USD; U.S. Department of Labor. Bureau of Labor Statistics, Washington D.C. 20212. Consumer Price Index. All Consumers – (CPI-U). U.S. city average, All items. 1982-1984=100 [Electronic document].
Access mode: ftp://ftp.bls.gov/pub/special.request/cpi/epiai.txt [Accessed: 04-09-2008].
164
Rysunek 5. Źródła energii w państwach UE [%] Eu25 Eu27 Ee ?? Eu Pl Cz Fi Sk Fr Si Lt De Ro Lv Dk Gr Ee At Es Hu Pt Uk Ie It Nl Cy Lu Mt 0% 20% 40% ropa i gaz węgiel 60% 80% 100% energia atomowa OZE Źródło: EU energy policy..., op.cit.
Tworzenie polityki energetycznej UE stanowi przykład europeizacji jednej
z dziedzin polityki, co przejawia się między innym w szeregu inicjatyw dotyczących
bezpieczeństwa energetycznego. Nie następuje ona jednak łatwo. Wspólnotowe inicjatywy i akty prawne stanowią wynik mozolnie wypracowanego kompromisu. Powoduje to, że europejska polityka energetyczna formułowana jest wolniej niż pozostałe z polityk UE i wydaje się przegrywać globalny wyścig do źródeł energii z rywalami, którzy swojej polityki nie muszą w takim stopniu wewnętrznie uzgadniać, takimi jak Chiny i Stany Zjednoczone.
165
Relatywna stabilność politycznego i energetycznego otoczenia Europy w latach
dziewięćdziesiątych XX wieku przyczyniła się do przekonania, że problemy związane
z energetyką, w tym problemy bezpieczeństwa, mogą być rozwiązane przez siły rynkowe.5
Do tego czasu w większości państw członkowskich UE rynki energetyczne pozostawały w znacznym stopniu zmonopolizowane. Mimo że monopol niejednokrotnie
był regulowany, nie zapewniał według opinii kierownictwa europejskiego takich cen
energii, mających istotne znaczenie dla efektywności ekonomicznej gospodarki, jak
konkurencja rynkowa. Ponadto postęp techniczny, który nastąpił w energetyce, oraz
problemy związane z ochroną środowiska skłaniały państwa Unii do podjęcia dyskusji nad wspólną polityką energetyczną. Pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku6
zaczęto tworzyć wspólnotowy rynek energetyczny. Kluczowymi elementami jego budowy były liberalizacja rynku energii i gazu dla klientów korporacyjnych z 2004 roku
i wprowadzona od lipca 2007 roku liberalizacja rynków energetycznych dla klientów
indywidualnych.
Ilościowo wyrażonym celem utworzenia wspólnego rynku energii jest budowa
połączeń infrastrukturalnych między krajami członkowskimi na poziomie przepustowości minimum 10% krajowej produkcji energii rocznie7.
Środowiskowe cele polityki energetycznej wynikają z obawy przed wzrostem,
w wyniku spalania paliw kopalnych zmagazynowanych od milionów lat pod powierzchnią ziemi, stężenia CO2 i innych tak zwanych gazów cieplarnianych w atmosferze i przed spowodowanym przez to ociepleniem klimatu. Takie ocieplenie, poza
podtopieniem znacznych połaci lądu, spowodować może katastrofalne skutki dla fauny i flory w wielu regionach świata, a w odniesieniu do działalności człowieka –
przede wszystkim dla rolnictwa.8 Korelacja między zmianami stężenia CO2 w atmosferze i zmianami średniej temperatury powietrza jest dość wyraźna (rysunek 6; średnia temperatura obecna przyjęta jest za zero). Duża zawartość CO2 w atmosferze
ogranicza wypromieniowywanie do przestrzeni okołoziemskiej zużytej energii cieplnej w formie promieniowania podczerwonego, co powoduje wzrost temperatury
w atmosferze, czyli tak zwany efekt cieplarniany.
Emisja gazów cieplarnianych powodująca „zmętnienie” atmosfery bardzo wzrastała w ciągu ostatnich 150 lat (rysunek 7). Jeśli ludzkość spali wszystkie zmagazynowane pod powierzchnią ziemi paliwa kopalne, stężenie CO2 w atmosferze prawdopodobnie może osiągnąć poziom z okresów karbonu i permu (rysunek 8); klimat
ziemski może wrócić do klimatu tamtych czasów, nieznośnie dla ludzi gorącego i wilgotnego, a powierzchnia lądów zmienić się w głębokie bagno. Takie perspektywy
wywołały światowy ruch na rzecz ograniczenia ocieplenia klimatu przez ograniczenie
emisji CO2 i innych gazów cieplarnianych do atmosfery. W ruch ten włączyły się też
5 E. Wyciszkiewicz, EU External Energy Policy – Between Market and Strategic Interests. PISM,
Warszawa 2008 [Electronic document]. Access mode: http://ghandalf.pism.pl/pokaz/id/205
[Accessed: 05-06-2008].
6 Wraz z przyjęciem w 1987 roku Jednolitego Aktu Europejskiego, przewidującego utworzenie
w ramach jednolitego rynku wewnętrznego wspólnego rynku energii elektrycznej i gazu.
7 Europejska polityka energetyczna, Komunikat Komisji do Rady Europejskiej i Parlamentu Europejskiego, Komisja Europejska, COM (2007) 1 wersja ostateczna, Bruksela 10.01.2007.
8 Global Warming: 5. How could Climate Change affect us in the future? [Electronic document].
Access mode: www.greefacts.org/studies/climate_change/1_2/global_warming_5.htm. [Accessed: 05-09-2008].
166
aktywnie władze Unii Europejskiej. Kraje UE-27 mają istotny udział (w 2004 roku
15,5%) w światowej emisji dwutlenku węgla do atmosfery (tabela 2).
Rysunek 6. Współzależność stężenia CO2 w atmosferze ziemskiej i temperatury powietrza temperatura o
[ C] stężenie CO2 [ppm] 280
240
200 +2
‐2 ‐6
‐10 160
120
80
40
0
lat wcześniej (x1000)
Źródło: E. Ortega, A. Costa, Six degrees to hell or four years to a prosperous future, w: Towards a holistic approach based on science and humanity. 6th Biennial International Workshop Advances in Energy Studies,
H. Schnitzer, S. Ulgiati (red.), Graz University of Technology, Graz 2008.
Rysunek 7. Globalna emisja do atmosfery zawartego w gazach cieplarnianych węgla pochodzącego z paliw kopalnych 7000
Emisja węgla zawartego w CO2 [milion ton/rok] węgiel ropa naftowa gaz ziemny produkcja cementu łącznie
5000
3000
1000
80
1850
1900
rok
1950
2000
Źródło: Ibidem.
167
Tabela 2. Zużycie energii pierwotnej i emisja CO2 przez głównych konsumentów energii w 2004 roku Kraj Wskaźnik Zużycie energii pierwotnej, Mtoe % zużycia światowego
Emisja CO2, Mtoe % emisji światowej Brazylia Chiny Indie Japonia Rosja USA 204,85 1609,35
572,85 533,2 641,53 2325,89 11223,3 1814,77 1,83
3237
1,2
14,34
4731,5
17,8
5,10
1105,6
4,2
4,75
1215,7
4,6
5,72
1526,8
5,7
20,72
5791,5
21,8
Świat EU27 100,0 16,17 26599,2 4119,6 100,0 15,5 Źródło: opracowanie na podstawie EU energy policy...,op.cit.
Rysunek 8. Przebieg stężenia CO2 w atmosferze w czasie geologicznym 2050 ppmv
okres trzeciorzęd
czwartorzęd kenozoik
epoka holocen pliocen plejstocen miocen oligocen eocen 378 ppmv paleocen perm
mississip pensylwan
kreda [CO2]=350 ppmv karbon
dewon sylur ordowik [CO2]=350 ppmv kambr >2000 ppmv jura
mezozoik
paleozoik trias [CO2]=210 ppmv prekambr era >5000 ppmv Źródło: Ibidem.
Ilościowo cel wytyczony przez Komisję Europejską to 20%9 udział energii pozyskanej ze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii w Europie oraz 10%
udział biopaliw w paliwach transportowych w 2020 roku, a 5,75% w 2010 roku.10
O 20% ma się do 2020 roku także zmniejszyć w Unii emisja gazów cieplarnianych
w stosunku do bazowego 1990 roku. Ta redukcja miałaby się zwiększyć do 30%
w przypadku podjęcia nowych zobowiązań przez inne kraje uprzemysłowione.
Zwiększenie efektywności energetycznej, skutkujące w zmniejszeniu emisji gazów
cieplarnianych, ma się wyrazić przez zmniejszenie o 20% zużycia energii pierwotnej
w 2020 roku w stosunku do zużycia prognozowanego przy kontynuacji dotychczasowych trendów (tak zwany business as usual)11.
9 Przedtem w dyrektywie 2001/77/WE założono 12% udział energii ze źródeł odnawialnych
do roku 2010.
10 Europejska polityka..., op.cit.
11 Stąd te ilościowe cele mają potoczną nazwę 3 x 20.
168
Międzynarodowy Panel do spraw Zmian Klimatu (International Panel on Climate Change) wyraził pogląd, że przekroczenie średniorocznego podwyższenia temperatury powietrza na świecie o ponad 2oC spowoduje trwałe i nieodwracalne, niekorzystne
zmiany klimatu ziemskiego. By nie przekroczyć tego poziomu, światowa emisja gazów cieplarnianych powinna zmniejszać się, począwszy od 2025 roku, a w roku 2050
spaść do 50% emisji z roku 1990. Za tę emisję już niedługo w większym stopniu odpowiadać będą kraje rozwijające się, a nie, jak dotychczas, kraje rozwinięte, do których należą kraje europejskie. Parlament europejski zaproponował jako cel redukcję
emisji z krajów Unii o 60 do 80% w roku 2050, by przyczynić się do osiągnięcia
wspomnianego celu światowego.12
Substytucję biopaliw, których spalanie w dużo mniejszym stopniu powoduje
emisję węgla do atmosfery, w miejsce paliw kopalnych jako cel strategiczny wskazał
między innymi komunikat Komisji Europejskiej z dnia 13 lutego 2006 roku zatytułowany Strategia UE na rzecz biopaliw.13 Konieczna substytucja biopaliw pozwoli, przez
redukcję netto emisji zanieczyszczeń, na realizację wielu celów szczegółowych, jak
poprawa bezpieczeństwa energetycznego, zmniejszenie zależności od importu ropy
naftowej, zagospodarowanie nieużytków rolnych, tworzenie nowych miejsc pracy na
obszarach wiejskich, przy jednoczesnym pozytywnym wpływie na stan środowiska,
a w szczególności na jakość powietrza atmosferycznego.
2. ŚRODKI POLITYKI ENERGETYCZNEJ W politykach różnego rodzaju wyróżnić można stosowanie środków prawnych,
ekonomicznych, perswazyjnych i siłowych. Ważniejsze ze środków polityki energetycznej UE przedstawione są poniżej.
2.1. Liberalizacja rynków energii Już Traktat o Unii Europejskiej z Maastricht (podpisany 7 lutego 1992 roku, który wszedł w życie 1 listopada 1993 roku) przewidywał realizację wspólnego rynku
energii. W tym celu Komisja Europejska przygotowała szereg dyrektyw dążących do
stopniowej deregulacji i liberalizacji rynków energii elektrycznej i gazu w państwach
członkowskich UE. Wśród dyrektyw, nazywanych pierwszym pakietem liberalizacyjnym, znalazły się między innymi dyrektywa 96/92/WE, określająca wspólne zasady
liberalizacji i tworzenia wewnętrznego rynku energii elektrycznej, oraz dyrektywa
98/30/WE, dotycząca wspólnych zasad rynku gazu ziemnego. Zostały one uchylone
w 2003 roku odpowiednio przez dyrektywy 2003/54/WE i 2003/55/WE, zakładająCommunication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European
Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Com(2007) 2 final Limiting
Global Climate Change to 2 degrees Celsius. The way ahead for 2020 and beyond [Electronic
document]. Access mode: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2007:
0002:FIN:EN:PDF [Accessed: 06-09-2008].
13 Komunikat Komisji. Strategia UE na rzecz biopaliw. COM(2006) 34 końcowy [Electronic
document]. Access mode: http://ec.europa.eu/agriculture/biomass/biofuel/com2006_34_pl.pdf
[Accessed: 06-09-2008].
12
169
ce przyspieszenie i finalizację tworzenia wspólnego rynku energii elektrycznej i gazu
w UE (tak zwany drugi pakiet liberalizacyjny).
Liberalizacja rynku energii miała następować stopniowo. W dyrektywie elektrycznej między innymi uregulowano warunki dostępu stron trzecich, czyli dostawców energii, niebędących ani właścicielami, ani operatorami sieci, do sieci dystrybucyjnej (TPA, Third Party Access) i wprowadzono wymaganie poparcia rządowego dla
takiego dostępu. W dyrektywie gazowej z 2003 roku nastąpiło rozszerzenie o zapisy
dotyczące LNG (Liquefied Natural Gas)14 i biogazu.
Jednym z pierwszych kroków na drodze do liberalizacji jest rozdzielenie własności i zarządzania produkcją energii i jej dystrybucją (ang. property unbundling
w przypadku rozdziału własności i independent system operators, ISO, w przypadku
zarządzania). Ma to prowadzić do demonopolizacji rynku. Jednak, w związku z falą
fuzji i przejęć na europejskim rynku energii elektrycznej i gazu oraz ze sprzeciwem
głównych graczy rynkowych i niektórych państw członkowskich UE wobec propozycji unbundlingu, efekt ten może być ograniczony.15 W toczących się na jesieni 2008
roku negocjacjach na temat dopuszczalnych form omawianego rozdziału zwyciężyła
w odpowiedniej komisji Parlamentu Europejskiego wersja zupełnego rozdziału, ale
czy ostatecznie zwycięży w postaci dyrektywy, nie jest jeszcze wiadome.16
Rządy państw często posiadają znaczne udziały w przedsiębiorstwach energetycznych lub pozostają z nimi w bliskich17 związkach. Dlatego też rządowe wystąpie-
Gaz ziemny w postaci płynnej, paliwo o wysokiej liczbie oktanowej (130), o temperaturze
-163oC i objętości 630 razy mniejszej od gazu ziemnego w naturalnej postaci. LNG jest skraplany i oczyszczany w specjalistycznych stacjach, transportowany (najczęściej odpowiednio
przystosowanymi tankowcami) i poddawany procesowi regazyfikacji u odbiorców. Obecnie na
całym świecie rozwija się sieć nadmorskich terminali LNG.
15 E. Wyciszkiewicz, Komisja Europejska wobec liberalizacji rynku energii – wybrane propozycje,
Biuletyn PISM 2007, nr 2(456).
16 Europosłowie chcą podziału koncernów energetycznych [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/16529,europoslowie_chcapodzialu_koncernow_
energetycznych.html. [Data wejścia: 06-09-2008].
17 W UE można jednak, jak twierdzą niektórzy, obserwować pierwsze symptomy osłabiania
tych związków, jak ma to na przykład miejsce w przypadku niemieckiego koncernu E.ON. 28
lutego 2008 nieoczekiwanie poinformował on, że sprzeda znajdującą się w jego rękach sieć
energetyczną oraz część elektrowni w Niemczech. Według Ł. Antas, Ugoda Brukseli z E.ONem osłabia stanowisko Berlina, Bałkany i Europa Środkowa, „Tygodnik Ośrodka Studiów Wschodnich” 2008, nr 9 (43); jest to wynik ugody zawartej z Komisją Europejską, która zakończy postępowanie wobec E.ON-u o stosowanie praktyk monopolistycznych na niemieckim rynku.
Decyzja koncernu stanowi wyłom w solidarnej dotychczas postawie niemieckich firm i rządu
RFN, przeciwnych propozycji KE pozbawienia koncernów energetycznych kontroli nad sieciami przesyłowymi. Jak zauważa ta sama autorka w innym artykule, wraz z ekspansją przedsiębiorstwa na rynki innych państw niż Niemcy zmniejsza się dla E.ON-u znaczenie rodzimego
rynku krajowego; Ł. Antas., Europejska ekspansja E.ONu, Bałkany i Europa Środkowa, Tygodnik Ośrodka Studiów Wschodnich 2008, nr 12(46). Powstające przedsiębiorstwo transnarodowe, pragnące kontynuować ekspansję, musi liczyć się z Komisją Europejską decydującą
o transgranicznych przejęciach. W związku z tym coraz częściej może dochodzić do sytuacji,
gdy E.ON, przedkładając własny interes nad cele niemieckiego rządu, w sporach RFN z Komisją
Europejską stanie po stronie Brukseli.
14
170
nia w negocjacjach unijnych są często zbieżne z interesami lokalnych przedsiębiorstw
mających w macierzystych krajach pozycję zbliżoną do monopolowej.18
W opracowanej przez Komisję Europejską tak zwanej Zielonej Księdze zatytułowanej Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii z marca 2006 roku zaproponowano sześć priorytetowych kierunków działań.19
Jednym z nich było przyspieszenie liberalizacji, rozdzielenie własności produkcji i przesyłu energii, rozbudowa tak zwanych interkonektorów między systemami
infrastruktury energetycznej w krajach członkowskich, a w związku z tym utworzenie Europejskiego Centrum Zaopatrzenia w Energię i Europejskiego Centrum Sieci
Przesyłowych. W ten sposób miało się realizować zintegrowane zarządzanie europejskim rynkiem energii. Częściowo działania takie można odbierać jako przykłady dążenia tak zwanych eurokratów do wzmocnienia swojej pozycji przez tworzenie kolejnych struktur administracyjnych, skądinąd w przypadku połączenia sieci zaopatrzenia w jedną sieć europejską nieodzownych. Podobnie w tak zwanym SETplanie
(European Strategic Energy Technology Plan) z listopada 2007 roku postulowano powstanie odpowiednich struktur, już niezupełnie nieodzownych (Europejskich Inicjatyw Przemysłowych, Europejskiego Porozumienia Badawczego do spraw Energii),
ukierunkowanych na wsparcie procesu wdrażania innowacji w dziedzinie energii
i technologii najbardziej efektywnych ze wspólnotowego punktu widzenia, przy wykorzystaniu tak zwanej Europejskiej Przestrzeni Badawczej i możliwości wspólnego
rynku.20
Tak zwany trzeci pakiet liberalizacyjny, przedstawiony przez Komisję Europejską 19 września 2007 roku, składa się z następujących propozycji aktów prawnych:
•
projektu rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie 1228/2003/WE w sprawie warunków dostępu do sieci w odniesieniu do transgranicznej wymiany
energii elektrycznej;
•
projektu rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie 1775/2005/WE w sprawie warunków dostępu do sieci przesyłowych gazu ziemnego;
•
projektu rozporządzenia ustanawiającego Agencję do spraw Współpracy Krajowych Regulatorów;
•
projektu dyrektywy zmieniającej dyrektywę 2003/54/WE dotyczącą wspólnych
zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej;
•
projektu dyrektywy zmieniającej dyrektywę 2003/55/WE dotyczącą wspólnych
zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego.
18 Liberalizacja ogranicza wpływ polityki energetycznej państwa na bezpieczeństwo energetyczne kraju; E. Wyciszkiewicz, Komisja Europejska..., op.cit.
19 Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii. Zielona Księga, Komisja Europejska, COM(2006) 105 wersja ostateczna, Bruksela 8.03.2006
20 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Com(2007) 723 final, A Euro
pean Strategic Energy Technology Plan (SETPLAN) ‘Towards a low carbon future’ [Electronic
document]. Access mode: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2007:
0723:FIN:EN:PDF [Accessed: 06-09-2008].
171
2.2. Ochrona środowiska Jako jeden ze sposobów na ochronę atmosfery został wprowadzony od początku
2005 roku przez dyrektywę 2003/87/WE Europejski System Handlu Uprawnieniami
do Emisji Gazów Cieplarnianych (European Union’s Emissions Trading System, EU
ETS). System obejmuje 5 sektorów przemysłu, w tym energetykę. Działa on w uproszczeniu w ten sposób, że państwom członkowskim przydzielane są limity emisji.
W ramach tego limitu na podstawie Krajowych Planów Rozdziału Uprawnień do Emisji (KPRU, ang. NAP, National Allocation Plans) poszczególnym emitentom przydzielane są certyfikaty uprawnień do emisji, pozwalające na emisję określonych ilości gazów. W przypadku niewykorzystania przydziału uprawnień nadwyżkę certyfikatów
można sprzedać, a w przypadku przekroczenia przydziału powiększonego o zakup
certyfikatów na przedsiębiorstwo nakładana jest kara, w obecnym okresie (2007-2009)
wynosząca 100 euro/tonę CO2. Jej uiszczenie nie zwalnia zresztą przedsiębiorstwa
z uzyskania certyfikatów odpowiadających nadmiernej emisji w roku następnym.
Ochrona środowiska jest realizowana przez to, że sumaryczna ilość rozdzielanych uprawnień ma się zmniejszać systematycznie z okresu rozliczeniowego na
okres. Poza tym minimalizowany jest społeczny koszt ograniczania emisji, bo kupują
dodatkowe certyfikaty ci, którzy mają wysokie koszty redukcji, a sprzedają ci, których
redukcja kosztuje mało, mniej niż cena sprzedawanego certyfikatu.
W początkowej fazie koncepcja rynku nie sprawdziła się o tyle, że największym
emitentom, na podstawie raportów rządów państw, przyznano, jak się okazało, zbyt
duże przydziały uprawnień. Nie tylko nie zmniejszyli oni swoich emisji, ale je zwiększyli, a ponadto zarobili dużo na sprzedaży zbywających im certyfikatów, dopóki na
skutek ich nadmiaru cena ich nie spadła prawie do zera.21 W następnych przydziałach
uprawnień błąd ten ma się nie powtórzyć. Także fałszywe wyobrażenie o efektach
systemu sprawiają zakupy dość wątpliwych zaoszczędzonych uprawnień do emisji w
krajach spoza UE (tak zwany Russian hot air), które według regulacji systemowych
mogą rekompensować nadmiar emisji wewnątrz UE.22
Europejski System Handlu Uprawnieniami do Emisji Gazów Cieplarnianych jest
też wykorzystywany do inwestycji spekulacyjnych. Na przykład rosyjskie przedsiębiorstwo Gazprom kupuje węgiel i certyfikaty emisyjne w celu spodziewanej ich odsprzedaży po wyższej cenie, także łączy ich sprzedaż ze sprzedażą gazu. Na rynku
certyfikatów szybko pojawiło się wielu specjalizujących się w handlu nimi spekulantów.23 Dlatego też między innymi grupa największych polskich producentów energii
próbuje doprowadzić do wyłączenia pośredników z handlu certyfikatami w Europie.24
21 A. Piński, J. Piński, Gazowanie gospodarki. Komisja Europejska prowadzi z Polską brudną grę o czyste środowisko, „Wprost” 2007, 2 grudnia.
22 Europe’s dirty secret: Why the EU Emissions Trading Scheme isn’t working, Open Europe,
[Electronic document]. Access mode: http://www.openeurope.org.uk/research/etsp2.pdf [Accessed 06-10-2008].
23 Ibidem.
24 K. Żmijewski, Zasady europejskiego systemu handlu emisjami – postulat Green Effort Group
[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.proinwestycje.pl/ets/zasadyets.pdf
172
Do środków prawnych zaliczyć należy dyrektywy dotyczące energii elektrycznej
z odnawialnych źródeł energii (2001/77/WE) i biopaliw (2003/30/WE). Zgodnie
z dyrektywą 2001/77/WE celem jest 12% udział odnawialnych źródeł energii (OZE)
w bilansie energetycznym UE w roku 2010 i osiągnięcie indykatywnych (a więc niewiążących) zróżnicowanych udziałów w poszczególnych krajach członkowskich.
Dyrektywa ta wprowadziła procedurę monitorowania działań poszczególnych
państw i obowiązek raportowania oraz ramy dla ustanawiania systemów wsparcia
dla inwestycji i produkcji OZE. Uregulowała także kwestię certyfikatów pochodzenia
energii z OZE.
Dyrektywa 2003/30/WE zobligowała państwa członkowskie do uzyskania
wspomnianego 5,75% udziału biokomponentów (zarówno w postaci dodatku do paliw ciekłych, jak i biopaliw ciekłych) w paliwach transportowych.
Interesy państw unijnych są niezupełnie zbieżne odnośnie do stosowanych instrumentów polityki. Przejawia się to między innymi w postawie względem systemu
handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych. Na przykład Francja, używająca ogółem w 40% energii nuklearnej (rysunek 5), a w około 80% używająca jej do
produkcji energii elektrycznej25, proponuje, by kary za emisję przekraczającą posiadane uprawnienia były jak najwyższe. Polska, używająca ogółem w około 60% energii
pochodzącej ze spalania węgla (rysunek 5), a w ponad 90% używająca jej do produkcji energii elektrycznej, chciałaby, żeby były jak najniższe. Do wyższych kar skłaniają
się też palące głównie gaz Niemcy i Włochy. Technologia gazowa emituje bowiem
mniejsze ilości CO2 niż technologia węglowa (rysunek 9). Trzy wspomniane państwa
stanowią zresztą tak zwaną nieoficjalnie grupę DEFI (od Deutschland, France i Italia),
która, według przekonania malkontentów, zgodnie ze swą nazwą definiuje politykę
unijną. Między innymi jeden z dyrektorów dyrekcji generalnej do spraw transportu
i energii (DG TREN) stwierdził, że celem unijnym jest przejście ze spalania węgla na
spalanie gazu.
Z punktu widzenia emisji jest to kierunek słuszny. Należy go jednak traktować
jako rozwiązanie przejściowe, choć w dłuższym horyzoncie czasowym, bo to, że ludzie spalą prędzej czy później wszystkie kopalne nośniki energii, jest nieuniknione.
Jeśli nie zrobi tego Europa, zrobią to kraje w innych częściach świata. W związku z
tym trzeba przyjąć, że jedynym w miarę długoterminowym rozwiązaniem jest tu sekwestracja dwutlenku węgla (CCS, Carbon Capture and Storage)26 ze spalin, a bardziej
ogólnie – stosowanie technologii względnie niskoemisyjnych w odniesieniu do
związków węgla (CCT, Clean Carbon Technologies). Unia czyni starania w kierunku
rozwoju technologii sekwestracji. Przygotowywana jest między innymi dyrektywa w
25 Jednocześnie użycie takiego nośnika energii stanowi, z racji wciąż nierozwiązanego w sposób zadowalający problemu bezpiecznego składowania odpadów poużytkowych, poważne zagrożenie środowiska naturalnego bezpośrednio oddziałującego na zdrowie ludzkie. Rozwiązanie francuskie, polegające w znacznej części na wywozie zużytego paliwa do Rosji, gdzie jest
ono składowane na Syberii w sposób niekontrolowany, budzi sprzeciw; Godoy J., Environment: France’s Nuclear Waste Heads to Russia [Electronic document]. Access mode:
http://ipsnews.net/news.asp?idnews=31466 [Accessed: 07-10-2008].
26 Choć podraża to bardzo ceny energii; Rochon E., Kuper J., Płonna nadzieja: dlaczego techno
logia wychwytywania i składowania dwutlenku węgla nie uratuje klimatu, Greenpeace International,
Amsterdam
2008.
[Dokument
elektroniczny].
Tryb
dostępu:
www.greenpeace.org/row/content/poland/press-centre/dokumenty-i-raporty/plonnanadzieja.pdf [Data wejścia: 08-09-2008].
173
sprawie geologicznego magazynowania dwutlenku węgla, zakładająca w ramach tak
zwanego programu flagowego wybudowanie w partnerstwie prywatno-publicznym
12 instalacji demonstracyjnych wykorzystujących technologię CCS do 2015 roku27
i powstanie Europejskiej Inicjatywy Przemysłowej, zrzeszającej inwestorów i podmioty dysponujące technologią, w celu jej rozwoju28. Polska stara się o umieszczenie
w programie flagowym dwóch z takich inwestycji, w Kędzierzynie-Koźlu i Bełchatowie. Jest to ważne też z tego powodu, że wiele elektrowni węglowych w Polsce zbudowanych w latach siedemdziesiątych, w okresie ówczesnego boomu ekonomicznego
za rządów Edwarda Gierka, dobiega kresu swej trwałości technicznej i wymagać będzie wkrótce wymiany lub modernizacji.
Rysunek 9. Skumulowana (z całego cyklu życia) emisja CO2 przy różnych technologiach wytwarzania energii elektrycznej 800 600 400 200 elektrownie wodne elektrownie wiatrowe ogniwa fotowoltaiczne drewno elektrownia jądrowa gaz ziemny węgiel brunatny 0 węgiel kamienny skumulowana emisja CO2 [g/KWh] 1000 źródło energii Źródło: O. Mayer-Spohn et al., Lebenszyklusanalyse ausgewählter Stromerzeugungstechniken, Stand 2005,
Arbeitsbericht Nr. 1 aus dem Institut für Energiewirtschaft und Rationelle Energieanwendung IER, Universität Stuttgart, 2005, za Nutzung von Biomasse zur Energiegewinnung – Empfehlungen an die Politik. Berichte über Landwirtschaft. Zeitschrift für Agrarpolitik und Landwirtschaft 2007, Nr 216, s. 53.
Pierwsza elektrownia węglowa wyłapująca i składująca całkowicie dwutlenek węgla została
oficjalnie uruchomiona 9 września 2008 w miejscowości Schwarze Pumpe w Niemczech;
Pierwsza elektrownia przechwytująca całe CO2 wystartuje w Niemczech [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://energetyka.wnp.pl/pierwsza-elektrownia-przechwytująca-cale-CO2wystartuje-w-Niemczech [Data wejścia: 08-09-2008].
28 Climate Action. Energy for the Changing World, Komunikat Komisji Europejskiej COM 2007
[Electronic document]. Access mode: http://ec.europa.eu/energy/climate_actions/index_en.
htm [Accessed: 15-05-2008].
27
174
W popieraniu rozwoju technologii CCS przejawia się też realizacja celu rozwojowego, według którego Europa ma być przodującym regionem świata pod względem
postępu technicznego w energetyce (tabela 1). Z celem środowiskowym łączy się tu,
choć drugorzędny, cel gospodarczy. Jeśli nowoczesne technologie zostaną z powodzeniem opracowane, będzie je można sprzedać innym krajom świata. Widać zainteresowanie tym zakupem na przykład ze strony Chińczyków, odwiedzających licznie
między innymi Europę.
O ile projekty finansowego wsparcia rozwoju technologii CCS zostaną prawdopodobnie przyjęte, to nie uzyskała zatwierdzenia propozycja ustanowienia podatku
od emisji dwutlenku węgla wysunięta w 1990 roku. Opór potencjalnych podatników,
w pierwszym rzędzie przemysłu, okazał się zbyt silny.
Spośród światowych umów ochrony klimatu państwa UE podpisały Konwencję
Klimatyczną ONZ z 1992 roku i Protokół z Kioto z 1997 roku, podejmując się odpowiednich redukcji emisji dwutlenku węgla (generalnie o 8% od 1990 do roku
2012).29 Obecnie negocjowane są ewentualne dalsze zobowiązania po roku 2012,
między innymi na konferencji sygnatariuszy konwencji klimatycznej (COP-14, czternastej Conference of Parties) i protokołu z Kioto (MOP, Meeting of Parties) w Poznaniu
w 2008 roku. Ostateczne decyzje co do rozmiarów kontynuacji zobowiązań z Kioto
mają być podjęte na COP-15 w Kopenhadze w roku 2009.
Stworzenie zintegrowanego podejścia do zmian klimatycznych obejmującego
stosowanie różnych rozwiązań (OZE, technologie niskoemisyjne lub bezemisyjne)
proponowane jest w komunikacie Komisji Europejskiej do Rady i Parlamentu Europejskiego zatytułowanym Europejska polityka energetyczna z 10 stycznia 2007 roku30. Propozycje tam przedłożone weszły w skład aktów prawnych zawartych w dyskutowanym w jesieni 2008 roku tak zwanym pakiecie energetyczno-klimatycznym
Akcja klimatyczna. Energia dla zmieniającego się świata.31 Są to propozycje:
•
podjęcia ogólnounijnego zobowiązania redukcji emisji gazów cieplarnianych do
roku 2020, w tym przyznania poszczególnym państwom zróżnicowanych celów
redukcji (wahających się w zakresie od -20% do +20%) i przyjęcia w sektorach
nieobjętych dotychczas systemem EU ETS, takich jak budownictwo, transport,
rolnictwo czy gospodarka odpadami, do 2020 roku zobowiązania redukcji emisji
o 10% w stosunku do 2005 roku;
•
nowelizacji dyrektywy 2003/87/WE, zakładającej umożliwienie swobodnego
handlu certyfikatami uprawnień do emisji w całej UE, przez zastąpienie od 2013
roku narodowych limitów przez limity branżowe dla całej UE oraz likwidację
arbitralnej początkowej alokacji certyfikatów w sektorze energetyki i zastąpienie jej przez aukcję;
•
wydania dyrektywy w sprawie geologicznego magazynowania dwutlenku węgla
(CCS), zakładającej między innymi wybudowanie 12 instalacji demonstracyjnych wykorzystujących technologię CCS;
Zobowiązania tego Unia realnie z pewnością nie spełni, w UE-15 emisje, zamiast zmaleć,
nawet wzrosną. By sprostać zobowiązaniom kraje te zakupią w Rosji i krajach byłego obozu
socjalistycznego, w których załamała się produkcja przemysłowa (przede wszystkim zbrojeniowa), kredyty redukcji emisji (wspomniane tak zwane rosyjskie gorące powietrze), co
dopuszcza protokół z Kioto; Europe’s dirty..., op.cit.
30 Europejska polityka..., op.cit.
31 Climate Action..., op.cit.
29
175
•
wydania wytycznych w zakresie udzielania pomocy publicznej dotyczącej
ochrony środowiska, pozwalających między innymi na udzielanie pomocy prywatnym inwestycjom na energetykę odnawialną i poprawę efektywności energetycznej, to znaczy oszczędność energii, na prostszych zasadach niż dotychczas.
Rysunek 10. Zmiany emisji gazów cieplarnianych z krajów UE‐15[%] zmiana,[%] 6 CO2 4 2 wszystkie gazy cieplarniane
0
‐2% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 rok
Źródło: Europe’s dirty..., op.cit.
W lecie i na jesieni 2008 roku projekty dyrektyw stały się przedmiotem negocjacji między państwami członkowskimi. Były one kontynuowane między innymi na
COP-14 w Poznaniu i miały być zakończone do końca roku.
2.3. Bezpieczeństwo energetyczne Zapewnienie tak zwanego bezpieczeństwa energetycznego wymaga:
•
stabilnej podaży energii, co implikuje między innymi potrzebę dywersyfikacji
źródeł jej dostaw;
•
niezawodnej sieci transportowej, co powoduje konieczność rozbudowy sieci
w miarę potrzeb oraz utrzymania jej w dobrym stanie;
•
odpowiedniej dystrybucji i dostaw do końcowych odbiorców energii;
•
społecznie akceptowanej, stabilnej ceny. 32
Proponowane sposoby zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego UE to:
•
efektywne reagowanie na kryzysy zgodnie z zasadą solidarności33;
Dodatkowo, zgodnie z definicją UE i polską, przy zachowaniu założeń zrównoważonego rozwoju; J-M. Chevalier, Security of Energy Supply For European Union, CGEMP, Uniwersytet ParisDauphine, Paryż 2005.
33 Szerokie omówienie tego zagadnienia zawiera praca C. Le Coq, E. Paltseva, Common Energy Policy in the EU: The Moral Hazard of the Security of External Supply, Swedish Institute for European Policy Studies, Sztokholm 2008 [Electronic document]. Access mode: http://www.
sieps.se/publ/rapporter/2008/bilagor%202008/2008_01.pdf. [Accessed: 06-06-2008]. Solidarność energetyczna państw członkowskich ma się objawiać przez wzajemne informowanie
się o zagrożeniach i o stanie rezerw paliw, przez tworzenie infrastruktury ułatwiającej prze32
176
•
•
•
•
„mówienie jednym głosem” w zewnętrznych relacjach energetycznych;
dywersyfikacja źródeł pochodzenia, kanałów transportowych i nośników energii;
rozszerzenie współpracy w dziedzinie energii z głównymi krajami–producentami, krajami–konsumentami i krajami tranzytowymi;
integracja energetyczna z sąsiadami UE oraz rozwijanie partnerstwa z głównymi dostawcami energii.
W coraz większym stopniu, z uwagi na taką percepcję polityki energetycznej
wśród krajów-producentów, występuje w ostatnich latach tendencja do stosowania w
polityce UE, oprócz podejścia rynkowego, także podejścia strategicznego.34
Jednym z pierwszych zawartych w tym duchu było porozumienie Tacis z 1991
roku o pomocy technicznej dla 12 krajów Kaukazu i Azji Środkowej. Przewidywało
wsparcie dla korytarzy transportowych i koordynację polityki w zakresie budowy
rurociągów.
Następnym układem międzynarodowym była tak zwana Europejska Karta
Energetyczna, podpisana w Hadze w grudniu 1991 roku. W Lizbonie 7 grudnia 1994
roku zawarto Traktat Karty Energetycznej, ustanawiający szereg reguł dotyczących
inwestycji i handlu. Celem było zbliżenie do ustanowienia wspólnego rynku energii.
Dołączono do niego tak zwnay protokół tranzytowy, obligujący do wspierania tranzytu surowców, wspierania modernizacji infrastruktury przesyłowej i zakazujący powodowania zakłóceń w dostawach. Został on podpisany przez kraje UE, kraje byłego
ZSRR i część krajów OECD spoza Unii.35 Podstawową z punktu widzenia efektywności
Traktatu i Protokołu była kwestia przyjęcia jego rozwiązań przez Rosję, które dotychczas nie nastąpiło.36
Tymczasem w przypadku większości państw UE ma miejsce silna zależność od
dostaw gazu i ropy naftowej z jednego źródła, to znaczy z Rosji.37 Na tę jednostronną
zależność uwrażliwiły UE kryzys ukraiński z 2006 roku i białoruski z 2007 roku, kie-
pływ energii między państwami na wypadek kryzysu energetycznego (zapis uwypuklony przez
odcięcie w początku 2006 roku dostaw gazu z Rosji na Ukrainę, która z kolei wstrzymała wobec tego tranzyt do Polski), przez projekt powołania Europejskiego Obserwatorium Dostaw
Energii w celu monitorowania rynku i ostrzegania przed zakłóceniami w dostawach.
34 C. Le Coq, E. Paltseva, Common Energy..., op.cit.
35 Traktat Karty Energetycznej [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.cire.pl/
UE/odcinki.html?d_id=391&d_typ+5 [Data wejścia: 06-09-2008].
36 W świetle dotychczasowej polityki Rosji nie wydaje się prawdopodobne, aby nastąpiło to
w przyszłości; Rosja odrzuciła możliwość przyjęcia Europejskie Karty Energetycznej [Dokument
elektroniczny]. Tryb dostępu: http://pl.wikinews.org/wiki/Rosja_odrzucila_mozliwosc_przyjecia_Europejskiej_Karty_Energetycznej/1maja2007 [Data wejścia: 06-09-2008].
37 Litwa, Łotwa, Estonia i Słowacja 100% importowanego gazu sprowadza z Rosji, podobnie
Bułgaria, Rumunia i Finlandia. Import z Rosji stanowi około ¾ gazu dostarczanego do Czech
i na Węgry, stamtąd pochodzi też 60% gazu importowanego do Polski i Słowenii. W przypadku
ropy naftowej udział importu z Rosji jest porównywalny. G. Wojtkowska-Łodej, Ł. Jaworski,
Zaopatrzenie w energię państw Europy Środkowej i Wschodniej a polityka energetyczna Unii Eu
ropejskiej, w: Nowa Europa – Raport z transformacji, red. K. Rosati, XVI Forum Ekonomiczne –
Instytut Wschodni, Krynica 2006. Do wyjątków, jeśli chodzi o generację elektryczności należy
między innymi Francja, z dominującym udziałem energetyki jądrowej, Austria z dominantą
energetyki wodnej i Polska z energetyką opartą na węglu.
177
dy przerwy w dostawach gazu do tych państw poskutkowały wstrzymaniem przez
nie przesyłu tego surowca dalszym odbiorcom w UE.38
Dostępność fizyczna i cena energii nie tylko determinują w dużym stopniu funkcjonowanie i pozycję konkurencyjną gospodarki, co przekłada się na ekonomiczną
sytuację przedsiębiorstw i ludności. W szerszym kontekście wpływają także na bezpieczeństwo narodowe oraz porządek publiczny i możliwość realizacji celów polityki
zagranicznej i bezpieczeństwa.39
Komisja Europejska nie posiada obecnie własnych kompetencji w zakresie
kształtowania zewnętrznego wymiaru europejskiej polityki energetycznej. Sprawy
z zakresu zewnętrznej polityki energetycznej należą w dalszym ciągu do kompetencji
państw członkowskich UE i podlegają mechanizmom współpracy międzyrządowej.40
W wyniku dzielenia kompetencji między Unię i kraje członkowskie występują często
wyjątkowo silne napięcia pomiędzy powstającą polityką europejską i zwykle rozbieżnymi politykami krajowymi.
Pod rządami tak zwanego Traktatu Lizbońskiego (oficjalnie Traktat z Lizbony
zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, podpisany 13 grudnia 2007 roku) UE ma uzyskać ograniczoną41 możliwość podjęcia działań w obszarze bezpieczeństwa energetycznego. Tytuł XX nazwany „Energetyka” definiuje tę politykę jako obszar dzielonych kompetencji UE i państw członkowskich. Oznacza to, że państwa członkowskie mogą wykonywać swoją kompetencję
w zakresie, w jakim Unia nie wykonała lub postanowiła zaprzestać wykonywania
swojej kompetencji. Ocenia się, że takie sformułowanie kompetencji w obszarze
energii przyczyni się do dynamizacji wspólnotowej polityki energetycznej. Środki
niezbędne do osiągnięcia celów w obszarze „Energetyka” zgodnie z Traktatem Lizbońskim mają być podejmowane w zwykłej procedurze prawodawczej (współdecydowanie) przy udziale Parlamentu Europejskiego i Rady (podejmującej decyzje kwalifikowaną większością głosów), po konsultacji z Komitetem EkonomicznoSpołecznym i Komitetem Regionów (art. 176a pkt 1). W związku z odrzuceniem traktatu w referendum w Irlandii przyszły los jego postanowień dotyczących obszaru
energii jest niejasny.
Przykładem niezależnej polityki bezpieczeństwa energetycznego prowadzonej
przez państwa członkowskie jest uzgodniona między Niemcami i Rosją budowa tak
zwanego Gazociągu Północnego przez Morze Bałtyckie. Z niemieckiego punktu widzenia, oprócz wzmocnienia politycznych relacji z Rosją, oznacza ona uzyskanie dostępu do znacznych złóż gazu w Rosji i uniezależnienie od polityki państw tranzyto38 G. Gromadzki, W. Konończuk, Energetyczna gra. Ukraina, Mołdawia i Białoruś między Unią i Rosją, Fundacja im. S. Batorego, Warszawa 2007; A. Eberhardt, Konsekwencje rosyjskobiało
ruskiego sporu energetycznego, „Biuletyn PISM” 2007, nr 4 (418).
39 P. Gallis, NATO and Energy Security. CRS Report for the Congress, Waszyngton 2006 [Electronic document]. Access mode: http://www.usembassy.at/en/download/pdf/nato_energy.pdf
[Accessed: 07-06-2008].
40 Co pociąga za sobą konsekwencje na przykład w postaci wolniejszego postępu i mniej radykalnych działań, gdyż do ich zatwierdzenia potrzebne jest wypracowanie kompromisu między
państwami UE.
41 Można tu podać choćby przykład art. 176a ust. 2 pkt 2 mówiącego, że środki podjęte do realizacji celów polityki nie naruszają [...] prawa Państwa Członkowskiego do określania warun
ków wykorzystania jego zasobów energetycznych, wyboru między różnymi źródłami energii i ogólnej struktury jego zaopatrzenia w energię.
178
wych.42 Dla Rosji oznacza dywersyfikację kanału transportowego dla rosyjskiego gazu,
umożliwiającą uniknięcie opłat tranzytowych i ewentualnych zakłóceń w dostawach
w przypadku konfliktu któregoś z państw tranzytowych z rosyjskim producentem.
W opinii Niemiec gazociąg wzmacnia krajowe bezpieczeństwo energetyczne i, jak argumentuje również Rosja, także bezpieczeństwo energetyczne UE.43 Jednak, jak podnosi Polska, z europejskiego punktu widzenia gazociąg oznacza wyłom w idei europejskiej solidarności energetycznej i niepewność dostaw do dotychczasowych krajów
tranzytowych. Budowa gazociągu pozostaje (jesienią 2008 roku) wysoce problematyczna44, mimo zgody ze strony Komisji Europejskiej.45
Kraje członkowskie UE wciąż zajmują rozbieżne stanowiska wobec konkretnych
projektów46 (Gazociąg Północny i Jamał II lub Amber, South Stream i gazociąg
Nabucco47).
Podobnie jak w przypadku Niemiec, należy spodziewać się, że Włochy także będą rozwijały partnerstwo z Rosją na poziomie bilateralnym48, choćby w sprawie po-
Foreign Policy Implications of the North Stream Pipeline. FineKaper Consulting, 5.12.2006
[Electronic document]. Access mode: http://elasses.usaxwell.syr.edu/PSC783/2006/Germany
[Accessed: 04-09-2008].
43 Innego zdania są niektórzy eksperci, jak na przykład Alan Riley z City University w Londynie,
który twierdzi, że budowa gazociągu przyczyni się do pogłębienia zależności importowej od
Rosji, podczas gdy potrzeba jest dywersyfikacji tych dostaw do UE, R. Hotten, What's in the pi
peline for Nord Stream?, Telegraph.co.uk, 21.02.2008 [Electronic document]. Access mode:
http://www.telegraph.co.uk/money/main.jhtml?xml=/money/2008/02/21/cnbaltic121.xml
[Accessed: 15-06-2008]. Inni obserwatorzy podkreślają, że dostawy gazu z Rosji mogą okazać
się w przyszłości niepewne w związku z rosnącym popytem wewnętrznym i zewnętrznym
(z różnych kierunków) na gaz.
44 Nie tylko z powodu opozycji Polski, ale także państw bałtyckich oraz skandynawskich podnoszących różne zastrzeżenia; Gazociąg Północny [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://tematy-gospodarcze.gazeta.pl/G/203,Gazociag-polnocny [Data wejścia: 15-06-2008];
Larsson R.L., Security Implications of the Nord Stream Project, FOI, Sztokholm [Electronic
document]. Access mode: http://www.foi.se/upload/nyheter/2008/ security_implications_of_
nord_stream_robert_larsson.pdf [Accessed: 15-06-2008].
45 KE poparła Gazociąg Północny. Gazeta.pl [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33207,3908222.html [Data wejścia: 02-09-2007].
46 Przy czym, podczas gdy Gazprom i jego partnerzy twierdzą, że projekty tych gazociągów nie
stanowią zagrożenia realizacji innych projektów, inni zainteresowani często podnoszą jednak,
że w rzeczywistości ograniczają one możliwość budowy alternatywnej infrastruktury; V. Pop,
Energy security: South Stream vs. Nabucco gas pipelines, Southeast European Times, 14.02.2008
[Electronic document]. Access mode: http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/
en_GB/features/setimes/features/2008/02/14/feature-02 [Accessed: 15-06-2008].
47 Rurociąg, który od 2012 roku miałby dostarczać 30 mld m3 gazu rocznie z Azerbejdżanu,
Turkmenistanu i potencjalnie także Iranu przez Turcję, Bułgarię, Rumunię i Węgry do Austrii.
Projekt zainicjowano w 2004 roku, a porozumienie w jego sprawie zostało podpisane między
Austrią, Węgrami, Rumunią, Bułgarią i Turcją w czerwcu 2006 roku; Nabucco Gas Pipeline Pro
ject [Electronic document]. Access mode: http://www.nabucco-pipeline.com/ [Accessed: 1506-2008]. W połowie marca 2007 roku rząd Węgier zapowiedział, że włączy się w budowę
rurociągu „Południowy Potok”, nie rezygnując jednak z udziału w projekcie Nabucco.
48 Berlusconi and Putin pledge intensified economic ties, focusing on energy, airlines. Tmcnet
[Electronic document]. Access mode: http://www.tmcnet.com/usubmit/2008/04/18/3395498.
htm [Accessed: 18-04-2008].
42
179
dobnego do projektu Gazociągu Północnego projektu gazociągu Południowy Potok
(South Stream).49
„Mówienie jednym głosem” w zewnętrznych relacjach energetycznych ważne
jest w świetle powyższego szczególnie w stosunkach z Rosją.
Wzmocnieniu solidarności europejskiej miał służyć projekt rządu polskiego
z okresu premierostwa Kazimierza Marcinkiewicza, który na początku 2006 roku
przygotował tak zwany Pakt Muszkieterów50 (nazywany także energetycznym
NATO). Zakładał on w przypadku wystąpienia zagrożenia bezpieczeństwa energetycznego jednego z członków paktu przyjście mu z pomocą przez wszystkich innych
partnerów. Projekt ten, zaprezentowany na forum ekonomicznym w Davos 26 stycznia 2006 roku, nie uzyskał poparcia państw UE i nie został przyjęty.51 Okazał się zbyt
daleko idącą próbą realizacji europejskiej strategii solidarności w odnoszących się do
energii negocjacjach z partnerami zewnętrznymi.
Integracja energetyczna z sąsiadami UE wydaje się tym z zaproponowanych
przez Komisję działań służących bezpieczeństwu energetycznemu, które jest przychylnie przyjmowane przez rządy państw członkowskich.52
W ostatnich latach UE rozwinęła międzynarodową współpracę w dziedzinie
energii z państwami trzecimi. Obejmowała ona trzy grupy państw:
•
główne kraje pozyskania nośników energii;
•
główne kraje tranzytu nośników energii;
•
główne kraje będące dużymi konsumentami energii. 53
Kooperacja prowadzona jest na poziomach bilateralnym54, regionalnym55 oraz
multilateralnym56.
Warto odnotować, że uczestnicząca w projekcie włoska spółka ENI już wcześniej współpracowała z Gazpromem przy budowie podmorskiego rurociągu „Błękitny Potok” (Blue Stream)
łączącego Rosję z Turcją; E. Wyciszkiewicz, Projekt gazociągu Południowy Potok – interesy stron i implikacje dla UE, Biuletyn PISM 2008, nr 3 (471); The South Stream project. ENI & Gazprom.
Rome, 23 June 2007 [Electronic document]. Access mode: http://www.eni.it/en_IT/attachments/
media/press-release/2007/06/Pres_Stampa_South_Stream_ENG.pdf [Accessed: 16-06-2008].
50 Nazwa pochodząca od hasła przyjacielskiej grupy muszkieterów w książce A. Dumasa „Trzej
muszkieterowie”: „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”.
51 Jako przyczyny niepowodzenia tej inicjatywy wskazywano brak prawidłowej oceny stanowisk państw, do których pakt był adresowany, i w konsekwencji nietrafione propozycje, a także brak dopracowania projektu i niedostateczne wysiłki w budowie koalicji na rzecz jego przyjęcia; UE: Pakt muszkieterów upadł. Centrum Informacji o Rynku Energii, 08.03.2006 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.cire.pl/item.html?d_id=21493&d_typ=1&kn=
54784 [Data wejścia: 16-06-2008].
52 Jednak występują silne preferencje poszczególnych państw co do geograficznych kierunków
pogłębiania takiej integracji. Przykładowo, podczas gdy Francja opowiada się za integracją
z państwami południowej części Morza Śródziemnego, Polska skłania się w stronę państw Morza Kaspijskiego i Ukrainy.
53 F. van Oostvoorn, M. Hafner, R. Vailati, M. Wietschel, Energy corridors in EU and neighboring countries. Directorate-General for Research, Luksemburg 2007 [Electronic document]. Access
mode: http://ec.europa.eu/research/energy/pdf/energy_corridors_en.pdf [Accessed: 16-06-2008].
54 Z Rosją i Norwegią, które są głównymi dostawcami ropy naftowej i gazu do UE, a także z USA,
z Chinami, z Indiami i z Brazylią, jako głównymi krajami-konsumentami. Także z Ukrainą, będącą ważnym krajem tranzytowym surowców energetycznych do UE.
55 W ramach tak zwanego Partnerstwa Eurośródziemnomorskiego, obejmującego ważne krajeproducentów, jak Algeria i Egipt czy posiadająca status obserwatora Libia. Ponadto w ramach
49
180
W nawiązaniu do tak zwanego Paktu Stabilności dla Europy Południowo-Wschodniej57 podpisano58 25 października 2005 roku w Atenach traktat ustanawiający
Wspólnotę Energetyczną w tym rejonie59. Współpraca na jego podstawie prowadzona
jest od daty wejścia w życie, czyli od 1 lipca 2006 roku. Traktat zawarty był przez UE25 oraz Albanię, Bośnię i Hercegowinę, Bułgarię, Macedonię, Chorwację, Kosowo (reprezentowane przez Tymczasową Misję Administracyjną Organizacji Narodów Zjednoczonych w Kosowie, UNMIK, na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ
nr 1244), Rumunię, Serbię oraz Czarnogórę. Turcja nie złożyła pod traktatem swojego
podpisu, ale rozważa przystąpienie do Wspólnoty, podobnie jak Norwegia, Ukraina
i Mołdawia. Od 17 listopada 2006 roku te cztery państwa posiadają status obserwatora.
W odniesieniu do Wspólnoty Europejskiej postanowienia i środki przyjęte na
mocy traktatu miały początkowo zastosowanie do terytoriów Republiki Austrii, Republiki Greckiej, Republiki Węgier, Republiki Włoch oraz Republiki Słowenii. Obowiązują też na terytorium innych wspomnianych wyżej państw, również po ich przystąpieniu do Unii.
W ramach Wspólnoty przewidziane jest stworzenie (art. 3a traktatu) funkcjonującego w oparciu o jednolitą bazę regulacyjną, zintegrowanego i efektywnego rynku
energii elektrycznej i gazu.60 Nastąpić ma to poprzez jego otwarcie i liberalizację.61
Strony uczestniczące terytorialnie (czyli uczestnicy Wspólnoty) zobowiązane są
ponadto do stworzenia jednolitego mechanizmu transgranicznego przesyłu i transportu w ramach sieci energetycznych i sprawowania nadzoru nad zastosowaniem
jednostronnych środków ochronnych (art. 3 b) oraz zapewnienia rzeczywistego dostępu stron trzecich do infrastruktury (TPA). Status uczestnika Wspólnoty przysługiwał w połowie 2008 roku następującym krajom UE: Austrii, Cyprowi, Czechom,
Niemcom, Grecji, Węgrom, Włochom, Słowacji, Słowenii oraz Wielkiej Brytanii.
Wspólnoty Energetycznej dla Europy Południowo-Wschodniej, skupiającej państwa bałkańskie, będące ważnymi krajami tranzytowymi, jak również z państwami regionu Morza Kaspijskiego i Azji Centralnej, ważnymi producentami i krajami tranzytowymi dla nośników energii.
56 Na forum organizacji międzynarodowych, takich jak OPEC, Międzynarodowa Agencja Energetycznea, G8, Bank Światowy czy Organizacja Karty Energetycznej.
57 Przekształconego 27 lutego 2008 roku w Regionalną Radę Współpracy (Regional Coope
ration Council). Członkowie to: Chorwacja, Serbia, Czarnogóra, Bośnia, Albania, Macedonia,
Bułgaria i Rumunia; Stability Pact for SouthEastern Europe [Electronic document]. Access
mode: http://www.stabilitypact.org/ [Accessed: 16-06-2008].
58 Na 10 lat, z możliwością przedłużenia przez 2/3 stron – sygnatariuszy.
59 Traktat o Wspólnocie Energetycznej. Tłumaczenie. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
1198/18 PL. 20.7.2006. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://eur-lex.europa.eu
/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2006:198:0018:0037:PL:PDF [Data wejścia: 16-06-2008].
60 Traktat przewiduje, że wspólny rynek może w późniejszej fazie objąć inne produkty i nośniki energetyczne, takie jak gaz ziemny płynny, benzyna, wodór lub inne niezbędne infrastruktury sieciowe.
61 Zgodnie z dołączonym do traktatu harmonogramem liberalizacji ustalono, że do 1 stycznia
2008 roku nastąpi liberalizacja rynkowa dla wszystkich odbiorców energii poza gospodarstwami domowymi, a do 1 stycznia 2015 roku liberalizacja rynku dla wszystkich odbiorców.
Docelowo przewidywane jest zintegrowanie regionalnego rynku z rynkiem europejskim.
Wydaje się prawdopodobne, że nastąpi to w latach 2015-2016, w związku ze wspomnianym
harmonogramem liberalizacji i tym, że wówczas upłynie okres, na który zawarto Traktat
o Wspólnocie.
181
Wspólnota Energetyczna pozostaje pod obserwacją i podlega wytycznym ciał
przedstawicielskich. Jedno z nich to Forum Energii Elektrycznej (tak zwane Forum
Ateńskie), złożone z przedstawicieli KE, rządów, urzędów regulacji energetyki i operatorów sieci przesyłowych w krajach należących do Wspólnoty oraz przedstawicieli
Rady Europejskich Regulatorów Energii (CEER, Council of European Energy Regula
tors), Stowarzyszenia Europejskich Operatorów Systemów Przesyłowych (ETSO, Eu
ropean Transmission Systems Operators), Związku Koordynacji Przesyłu Energii Elektrycznej (UCTE, Union for the Coordination of Transmission of Electricity), a także
przedstawicieli międzynarodowych instytucji finansowych i agencji rozwojowych,
przedsiębiorstw produkujących energię i konsumentów. Drugie to Forum Gazowe
(zwane Forum Stambulskim), które obraduje w analogicznym składzie do Forum
Energii Elektrycznej i podobnie jak ono zajmuje się omawianiem implementacji postanowień Traktatu.
Konsolidacja w ramach Wspólnoty przyniesie w dłuższym okresie wysoki stopień zbieżności sektora energii elektrycznej i gazu ziemnego na jej terenie z rynkiem
UE, umożliwiając pełne połączenie z tym ostatnim.
Rozszerzenie Wspólnoty, a zwłaszcza przyjęcie do niej Turcji, stanowiłoby krok
w kierunku poprawy bezpieczeństwa dostaw energii i dywersyfikacji szlaków i źródeł zewnętrznego zaopatrzenia w energię, przyczyniając się do zmniejszenia uzależnienia od importu nośników energii z niewielkiej liczby krajów.62 Turcja, leżąca na
szlaku do bogatych w złoża surowców energetycznych regionów Bliskiego Wschodu,
Morza Kaspijskiego i Azji Centralnej, może stać się ważnym węzłem tranzytu energii.
Jej członkostwo we Wspólnocie Energetycznej jest zatem dla UE szczególnie istotne,
między innymi w kontekście przedłużenia do Grecji odnogi otworzonego już rurociągu Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) i postępującej budowy rurociągu Baku-Tbilisi-Erzurum
(BTE) oraz rurociągu Nabucco, tworzenia korytarzy energetycznych i Transeuropejskich Sieci Energetycznych.63
Najważniejszym obecnie obszarem współpracy z sąsiadami UE jest dialog UERosja.
Unia Europejska i Rosja są w dużym stopniu zależne od siebie w dziedzinie
energii. W 2004 roku 46% importu gazu, 33% importu ropy naftowej i 17% importu
węgla do UE pochodziło z Rosji. Z drugiej strony, 65% rosyjskiego eksportu gazu
i ropy trafia do UE. Rosyjski sektor energetyczny wymaga znacznych inwestycji, aby
Rosja mogła wywiązać się z zawartych kontraktów na dostawy. Komisja Europejska
ocenia je na 20-25 mld dolarów rocznie na przestrzeni następnych lat, podczas gdy
największe przedsiębiorstwo na rosyjskim rynku energetycznym, Gazprom, przeznacza na inwestycje w infrastrukturę przesyłową w kraju zaledwie 7 mld dolarów rocznie.64 Inwestycjami w Rosji są bardzo zainteresowane koncerny energetyczne z UE.
Wymienione powyżej uwarunkowania stanowią podstawę do rozwoju strategicznego
partnerstwa.
Dla gazu głównie Rosji, Algierii i Norwegii, dla ropy państw OPEC, Rosji i Norwegii.
Interstate Oil and Gas Transport to Europe [Electronic document]. Access mode: http://
www.inogate.org/en/ [Accessed: 17-06-2008]; TransEuropean Energy Networks ’TENE’ [Electronic document]. Access mode: http://ec.europa.eu/ten/energy/index_en.htm [Accessed:
17-06-2008].
64 P. Świeboda, Strategiczne wyzwanie dla Unii Europejskiej. Kształtowanie zewnętrznego wy
miaru polityki energetycznej, demosEUROPA, Warszawa 2006.
62
63
182
Od 2000 roku, kiedy zostało podpisane Porozumienie o Partnerstwie i Współpracy65, UE prowadzi z Rosją regularny dialog w sprawach energetycznych.66 Rząd
Rosji słusznie traktuje sektor energetyczny, jako kluczowy. Biorąc pod uwagę wysokie ceny energii i surowców energetycznych rząd traktuje ten sektor jako główne
źródło dochodów i motor wzrostu gospodarczego Rosji.67
Wielu analityków twierdzi także, że rząd Rosji, dążąc do zwiększenia kontroli
nad sektorem energetycznym i sterując działaniami firm rosyjskich z większościowymi udziałami państwa (Gazprom, Rosnieft, Transnieft i RAO-JES), chce odzyskać
pozycję mocarstwową Rosji (uczynić kraj ten „mocarstwem energetycznym”), wywierając nacisk na odbiorców rosyjskich surowców, w pierwszej kolejności z państw byłego ZSRR. Naciski te uwidoczniły się w groźbach (przypadek Ukrainy) przerwania
i faktycznych przerwaniach dostaw (rafineria w Możejkach na Litwie, Ukraina, Białoruś).68
Współpraca UE z południowymi sąsiadami Europy rozwija się w ramach tak
zwanego Procesu Barcelońskiego, zapoczątkowanego zawiązaniem 28 października
1995 roku w Barcelonie Partnerstwa Europejsko-Śródziemnomorskiego (Euromed).69
Oprócz UE obejmuje ono Algierię, Autonomię Palestyńską, Egipt, Izrael, Jordanię, Liban, Maroko, Syrię, Tunezję i Turcję. Libia ma status obserwatora od 1999 roku, poza
tym status ten ma także Albania i Mauretania. Następnym krokiem w rozwoju współ-
65 Partnership and Cooperation Agreement, PCA, porozumienia regulujące szereg kwestii,
podpisywane przez UE z krajami trzecimi
66 European Union..., op.cit.
67 E. Wyciszkiewicz, Traktat Karty Energetycznej i Protokół tranzytowy w relacjach UE – Federa
cja Rosyjska, „Biuletyn PISM” 2006, nr 72 (412); C. Grant, K. Barysch, The EURussia Energy Dia
logue, Center For European Reform briefing note, Londyn 2003.
68 G. Gromadzki, W. Konończuk, Energetyczna gra..., op.cit.; R.L. Larsson, Russia’s Energy Policy: Security Dimensions of Russia’s Reliability as an Energy Supplier, FOI, Sztokholm 2006
[Electronic document]. Access mode: http://www2.foi.se/rapp/foir1934.pdf [Accessed: 17-062008]; J. Hedenskog, R.L. Larsson, Russian Leverage on the CIS and Balic States, FOI, Sztokholm
2007 [Electronic document]. Access mode: http://www2.foi.se/rapp/foir2280.pdf [Accessed:
17-06-2008]. Część autorów twierdzi także, że ekspansja Gazpromu na europejskich rynkach
energetycznych (przedsiębiorstwo te ma obecnie udziały między innymi w niemieckich, włoskich i austriackich sieciach dystrybucyjnych i planuje dalsze inwestycje) i ograniczenie zależności rosyjskiego eksportu od państw tranzytowych (przez rozbudowę terminalu naftowego
w Primorsku koło Petersburga i budowę Gazociągu Północnego oraz Gazociągu Południowego)
umożliwi zastosowanie presji także wobec państw UE; H.S. Tuszyński, Gra o wysoką stawkę na europejskim rynku gazowym, czyli czy Gazprom ugra szlema. Globaleconomy.pl, 02.2008 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://globaleconomy.pl/content/view/2480/25/ [Data
wejścia: 17-06-2008]; H. S. Tuszyński, Z. Korga, Ropa, gaz i energia wiatrowa – widziane z pol
skiej perspektywy. Globaleconomy.pl, 11.2006 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://globaleconomy.pl/content/view/1928/6/ [Data wejścia: 17-06-2008]; F. Umbach, Deutsche Außenpolitik und Energiesicherheit w: Deutsche Außenpolitik. Sicherheit, Wohlfahrt, Institutio
nen und Normen, Hrsg. T. Jäger, A. Höse, K. Oppermann, Wiesbaden 2007, S. 354-373; A. ŁoskotStrachota, Rosyjski gaz dla Europy, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2006.
69 Euromed. PartnerstwoEuropejskoŚródziemnomorskie, czerwiec 2004 [Electronic document].
Access mode: http://www.epp-ed.eu/Policies/pkeynotes/04euromed_pl.asp [Accessed: 17-062008].
183
pracy było powołanie tak zwanej Unii dla Morza Śródziemnego.70 Nowe ugrupowanie
integracyjne, które zaczęło funkcjonować na początku lipca 2008 roku, ma na celu
między innymi pogłębianie współpracy w obszarze energii. Do realizacji tego zadania
powołane jest Biuro do spraw Energii71, które zajmie się między innymi koordynacją
wdrażania podjętego w ramach Euromedu planu działań na lata 2008-201372, identyfikującego 17 priorytetowych projektów infrastrukturalnych (kwalifikowanych do
wsparcia przez Europejski Banku Inwestycyjny) i zawierającego program osiągania
zbieżności regulacji dotyczących energii na obszarze Euromedu.
Porozumienie w ramach współpracy europejsko-śródziemnomorskiej przewiduje pomoc techniczną i finansową dla wymienionych 10 krajów z położonych koło
południowych stron Morza Śródziemnego. W ramach Unii Śródziemnomorskiej
przewidywana jest współpraca technologiczna w zakresie odnawialnych źródeł energii (na przykład energia wiatrowa), rozwój infrastruktury73 i integracja europejskiego
rynku gazu z rynkiem Algierii74, zwiększenie eksportu skroplonego gazu (LNG) do
Europy i harmonizacja rynku egipskiego z UE.
3. UWAGI KOŃCOWE Zarysowana powyżej europejska polityka energetyczna wydaje się bazować na
dwóch założeniach. Optymistycznie zakłada, że wspólnota europejska będzie w stanie
poradzić sobie z problemami wyczerpywania się tradycyjnych kopalnych zasobów
energetycznych i rosnącej koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze, która
prowadzi do dramatycznego ocieplenia klimatu ziemskiego. Jednocześnie polityka ta
realistycznie przyjmuje, że stosunkowo łatwo75 dostępne kopalne źródła energii
wkrótce się wyczerpią, i to w przyspieszonym tempie, bez względu na starania rządów krajów wysoko rozwiniętych w kierunku zmniejszenia ich eksploatacji i na proUnia dla Morza Śródziemnego – nowe forum współpracy regionalnej [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.euractiv.pl/polityka-zagraniczna/analizy/unia-dla-morzarodziemnego--nowe-forum-wspolpracy-regionalnej [Data wejścia:07 09-2008].
71 M. Emerson, Making sense of Sarkozy’s Union for the Mediterranean, CEPS, Bruksela 2008, p. 8.
72 Plan ten został przyjęty przez ministrów właściwych do spraw energii państw Euromedu
podczas konferencji ministerialnej w grudniu 2007 roku. W szczególności zakłada on harmonizację rynków energii i legislacji na poziomie regionalnym, a w dalszej perspektywie integrację
rynków UE i państw południowej części basenu Morza Śródziemnego, zrównoważony rozwój
w sektorze energetycznym oraz rozwój infrastruktury i jej finansowania, a także badań i rozwoju w zakresie energii.
73 W tym budowa nowego gazociągu, którym na początku 2009 roku ma popłynąć gaz do Hiszpanii. Początkowo rurociągiem będzie można transportować 8 mln m3 gazu rocznie, a w przyszłości możliwości przesyłowe rurociągu będzie można podwoić. W planach jest także budowa
kolejnych trzech gazociągów: Medgaz, Galsi i Transsaharyjskiego, który ma, począwszy od
2015 roku, transportować do 30 mln m3 gazu płynnego z Nigerii przez Saharę do Algierii i dalej
do UE.
74 Rozwój dostępu do zasobów gazu ziemnego Algierii jest kluczowy dla zaangażowania UE
w regionie. Gospodarka Algierii w dużej mierze uzależniona jest od ropy i gazu, których sprzedaż stanowi 97% eksportu, zapewnia 30% PKB i dostarcza 65% dochodów budżetu państwa.
UE jest odbiorcą 62,7% eksportu Algierii, a unijne towary to 58% importu tego kraju.
75 Do trudno dostępnych zaliczyć można piaski i łupki bitumiczne.
70
184
mocję przechodzenia do eksploatacji źródeł odnawialnych. Dlatego polityka ma na
celu zwiększenie europejskiego dostępu do istniejących kopalnych źródeł energii,
w konkurencji z innymi krajami lub ugrupowaniami krajów w świecie, dopóki te źródła są tańsze od źródeł odnawialnych. Chociaż bowiem kopalne zasoby surowców
energetycznych nie są w żadnym razie globalnymi dobrami wspólnymi, to jednak
w pewnym sensie stosuje się także do nich znana reguła „kto pierwszy, ten lepszy”
i dlatego Unia (a także pojedynczy jej członkowie) rozsądnie chce być pierwsza, negocjując i podpisując liczne układy o współpracy z właścicielami i pośrednikami tranzytowymi w handlu nośnikami energii. Współpraca słusznie koncentruje się na budowie infrastruktury przerzutowej, w ten sposób zapewniając Europie pierwsze
miejsce w kolejce potencjalnych klientów.
Z drugiej strony, mając na uwadze wyczerpywanie się źródeł kopalnych i towarzyszący temu wzrost cen, polityka energetyczna przygotowuje użytkowników energii do akceptacji wyższych cen przez przymuszanie producentów energii do stopniowego przechodzenia od paliw kopalnych do innych, możliwie odnawialnych źródeł
energii, w celu uczynienia nieuniknionego w przyszłości całkowitego przejścia do
wykorzystania tych źródeł możliwie łagodnym i bezbolesnym procesem.
Jedynym wyobrażalnym obecnie sposobem uniknięcia stosunkowo szybkiego
powrotu do klimatu z okresów karbonu i permu, spowodowanego przez użycie energii przez ludzi, wydaje się być wprowadzenie obowiązku stosowania technologii sekwestracji w przypadku spalania nieodnawialnych nośników energii. Ich obowiązkowe stosowanie nie nastąpi zapewne w bliskiej przyszłości, ponieważ te technologie
są obecnie bardzo kosztowne76. Jednakże ich finansowe wsparcie, jeszcze powszechnie niestosowane, zapewne wkrótce stanie się jednym z narzędzi prewencji przed
globalną katastrofą. Jeśli będzie to ograniczone tylko do Europy, nie należy się spodziewać zdecydowanie zmniejszającego wpływu takich działań na światowy bilans
węgla zawieszonego w atmosferze, ponieważ europejskie zużycie energii będzie miało stopniowo, lecz szybko zmniejszający się wpływ na ten bilans w porównaniu
z udziałem rosnących gigantów azjatyckich.
Liberalizacja rynku energii w Europie i integrowanie go w jeden rynek europejski będą zapewne, zgodnie z deklaracjami autorów takiej polityki, zwiększały bezpieczeństwo energetyczne poszczególnych krajów. To bezpieczeństwo raczej nie tyle jest
jednak zagrożone przez zakłócenia wewnętrzne, które dotychczas nie występowały
na większą skalę, co przez zakłócenia zewnętrzne, które dotyczyć będą wszystkich
unijnych krajów, w warunkach jednolitego rynku, w jednakowym stopniu. Liberalizacja ma także wzmocnić konkurencję między producentami i między dostawcami
energii i w ten sposób prowadzić do obniżenia cen energii wskutek złamania lokalnych monopoli. Jednakże powszechną regułą jest, że nieregulowany, całkowicie wolny rynek nieuchronnie ewoluuje do postaci rynku oligopolowego, a w końcu do mniej
lub bardziej jawnego monopolu, ewentualnie złożonego z kilku mniej lub bardziej
otwarcie skartelizowanych dostawców. Na wolnym rynku bowiem więksi i silniejsi
bezlitośnie eliminują z konkurencji mniejszych i słabszych. Duzi europejscy dostawcy
energii zgodnie z tą regułą popierają tendencję do liberalizacji rynków w nadziei na
rozszerzenie swojej sprzedaży i przejęcie dostaw na rynki dotychczas lokalne i dla
nich niedostępne. Jako niedawny przykład posłużyć może próba przejęcia przez niemiecki E.ON hiszpańskiej Endesy, zablokowana częściowo przez rząd hiszpański
76
E. Rochon, J. Kuper, Płonna nadzieja..., op.cit.
185
wbrew poparciu tego przejęcia ze strony Komisji Europejskiej77. Polityka poparcia
wzrostu konkurencji realizowana przez N. Kroes, europejskiego komisarza do spraw
konkurencji, przeciwnie do deklarowanych intencji może dać efekt pozostawienia na
rynku europejskim tylko niewielu oligopolistycznych dostawców energii. Pozycję
monopolistyczną, odjętą koncernom krajowym, przejmą koncerny transnarodowe.
Nie można przypuszczać, że działania w tym kierunku są podejmowane przez N. Kroes nieświadomie, gdyż oznaczałoby to niedocenianie jej inteligencji78.
A.V. Burnett, A bitter battle for Endesa ends, International Herald Tribune, Business, April 2nd,
2007.
78 Tak jak na jesieni 2008 roku, dopuszczenie przez nią bilionowego dofinansowania przez
niektóre rządy europejskie wielkich banków, a wymuszanie pod groźbą kar zwrotu przez
stocznie polskie otrzymanego kiedyś kilkumiliardowego dofinansowania od rządu polskiego.
77
186
ANDRZEJ GRACZYK dr hab. Andrzej Graczyk, prof. UE – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ 4•2 W POLSKIEJ ENERGETYCE NA TLE REGULACJI UNII EUROPEJSKIEJ Abstract
SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF POWER INDUSTRY IN POLAND IN THE LIGHT OF THE EUROPEAN UNION REGULATIONS The first part of the article is devoted to the analysis of selected EU documents which are related with sustainable development, and also with ecological and energetic policy. They decide upon the conditions under which Polish energetic policy is established. A special role may be played by the energy climate package which will change the future shape and devel‐
opment of Polish energy engineering. Furthermore, the article assesses the impact from the perspective of sustainable development idea. The second part of the article includes the analysis of Polish energetic policy and its successive versions. The main motive of changes in energetic policy was its adjustment to the EU regula‐
tions. Owing to this, each new version was enriched with aspects that go beyond such issues as technology and raw materials. In particular, development concerns economic and ecological aspects. Social issues are present only to a small degree. The article also indicates deficiencies in Polish energetic policy from the perspective of sus‐
tainable development. It has been stated that its evolution to a greater degree takes into con‐
sideration sustainable development elements. However, Polish energetic policy still may not be perceived as sustainable development policy. Creation of sustainable energetic policy needs to be preceded by presentation of such policy on the EU level, after which a number of regulations serving its implementation should be offered. Zrównoważony rozwój to idea, która podlega ciągłemu doskonaleniu i aktualizacji. Przenoszenie jej do działań praktycznych napotyka na trudności interpretacyjne. Rozważania na temat zrównoważonego rozwoju w energetyce muszą mieć oparcie w wyjaśnieniu istoty zrównoważonego rozwoju.
Podstawą wdrażania zrównoważonego rozwoju muszą być dokumenty programowe, które określają zasady, cele i kierunki działania. Odnoszą się one do konkretyzacji samej koncepcji zrównoważonego rozwoju, jak i jej zastosowania w kształtowaniu polityki. Dokumenty unijne wyznaczają pole dla formułowania polskiej polityki
energetycznej. Odpowiednie jej ukształtowanie jest warunkiem zrównoważonego
rozwoju energetyki.
187
1. ISTOTA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W literaturze ekonomicznej występuje ponad sto definicji trwałości czy samopodtrzymywalności (sustainability) wzrostu.1 Większość definicji nawiązuje do idei
zawartej w raporcie przygotowanym przez komisję pod przewodnictwem Gro Harlem Brundtland dla Światowej Konferencji do spraw Środowiska i Rozwoju.2 Zgodnie
z tym raportem trwałość wzrostu oznacza, że potrzeby teraźniejsze nie są zaspokajane kosztem zmniejszania możliwości przyszłych generacji do zaspokajania swych
potrzeb. Trwałość i samopodtrzymywanie się wzrostu implikuje zatem nie tylko
krótkookresową, ale również międzygeneracyjną sprawiedliwość.3
W ujęciu ekonomicznym trwały rozwój polega ... na maksymalizacji korzyści net
to z rozwoju ekonomicznego, chroniąc jednocześnie oraz zapewniając odtwarzanie się użyteczności i jakości zasobów naturalnych w okresie długim. Rozwój gospodarczy musi wówczas oznaczać nie tylko wzrost dochodów per capita, ale także poprawę innych elementów dobrobytu społecznego. Musi on obejmować również niezbędne zmiany strukturalne w gospodarce, jak i całym społeczeństwie.4
Z ekonomicznego punktu widzenia powinny być spełnione następujące warunki,
aby rozwój mógł być uznawany za trwały:
•
nie zmniejsza się żaden element składowy wektora celów społecznych i ekonomicznych związanego z procesem rozwoju ekonomicznego;
•
maksymalizowanie korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, przy jednoczesnym zachowaniu użyteczności i jakości zasobów naturalnych w długim okresie;
rozwój ekonomiczny oznacza zatem wzrost dochodu per capita, jak również poprawę w zakresie innych elementów współtworzących dobrobyt społeczny;
•
konsumpcja materialnych dóbr i usług musi być jednocześnie ograniczona do
poziomu, który jest akceptowalny z ekologicznego punktu widzenia – w tym
zwłaszcza z punktu widzenia potrzeby zachowania właściwej jakości środowiska dla przyszłych generacji – i dostępny dla wszystkich ludzi. 5
Koncepcja zrównoważonego rozwoju zawiera istotny element kreatywny. Wyraża się on w stwierdzeniu: ludzkość jest w stanie sprawić, aby rozwój był stały i za
pewniał zaspokojenie obecnych potrzeb bez uszczerbku dla możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń. Koncepcja stałego rozwoju zawiera ograniczenia – nie ab
solutne, lecz narzucane na zasoby środowiska przez dzisiejszy stan techniki i organiza
cję społeczeństw oraz zdolność biosfery do absorbowania skutków działalności człowie
ka. Technikę i organizację społeczeństw można jednak regulować i poprawiać, rozpo
1Obszerny
przegląd i analiza różnych definicji Sustainability wprowadzonych do literatury
ekonomicznej i politycznej zawarty jest w: J. Pezzey, Economic Analysis of Sustainable Growth and Sustainable Development, Environment Department Working Paper No. 15, The World Bank,
Washington D.C. 1989.
2 Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju, G.H.
Brundtland, PWE, Warszawa 1991.
3 S. Czaja, B. Fiedor, A. Graczyk, Z. Jakubczyk, Podstawy ekonomii środowiska i zasobów natural
nych, Wyd. C.H.Beck, Warszawa 2002, s. 220.
4 D. Pearce, R.K. Turner, Economics of Natural Resources and the Environment, Harvester Wheatsheaf, New York 1990, cyt. za: A. Woś, Rolnictwo zrównoważone, „Zagadnienia Ekonomiki
Rolnej” 1992, nr 1-3.
5 S. Czaja, B. Fiedor., A. Graczyk, Z. Jakubczyk, Podstawy ekonomii..., op.cit., s. 230-231.
188
czynając nowy etap wzrostu gospodarczego.6 Kierując się ogólną ideą, można koncepcję zrównoważonego rozwoju wypełniać różną treścią, w zależności od warunków
i ograniczeń, jakie pojawiają się na danym etapie jej urzeczywistniania.
2. ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W POLITYCE UNII EUROPEJSKIEJ Idea zrównoważonego rozwoju wyznacza kierunek i sposób rozwoju Unii Europejskiej. W czerwcu 2001 roku Rada Europejska zatwierdziła w Göteborgu zaproponowaną przez Komisję Europejską Strategię UE dotyczącą trwałego rozwoju.7 Stanowiła ona uzupełnienie przyjętej rok wcześniej Strategii Lizbońskiej. W czerwcu 2006
roku Rada Europejska przyjęła Odnowioną strategię UE dotyczącą zrównoważonego rozwoju, skierowaną do rozszerzonej Wspólnoty i uwzględniającą szerszy, globalny
wymiar podejmowanych wyzwań.8
Zgodnie z Odnowioną strategią... trwały rozwój oznacza, że potrzeby obecnego pokolenia należy zaspokajać bez uszczerbku dla możliwości zaspokajania potrzeb przez przyszłe pokolenia. Idea ta, zawarta w traktacie, jest nadrzędnym celem Unii Europej
skiej przyświecającym całej polityce Unii i wszystkim jej działaniom. Dotyczy ona za
chowania zdolności Ziemi do utrzymywania życia w całej jego różnorodności i opiera się na zasadach: demokracji, równości płci, solidarności, praworządności i poszanowa
nia podstawowych praw, w tym prawa do wolności oraz do równych szans. Ma zapew
nić pokoleniom obecnym i przyszłym stały wzrost jakości życia i dobrobytu na Ziemi. Dlatego łączy się z propagowaniem dynamicznej gospodarki przy pełnym zatrudnieniu obywateli i wysokim poziomie ich wykształcenia, ochrony zdrowia, spójności społecznej i terytorialnej oraz ochrony środowiska – w świecie, w którym panuje pokój, bezpie
czeństwo i poszanowanie różnorodności kulturowej.9
Naczelnym celem Odnowionej strategii... jest określenie i rozwój działań, dzięki
którym UE będzie mogła zapewnić pokoleniom obecnym i przyszłym stały wzrost
jakości życia przez tworzenie społeczności opartych na zasadach trwałego rozwoju –
społeczności wydajnie gospodarujących zasobami i z nich korzystających, czerpiących z potencjału gospodarki w zakresie innowacji ekologicznych i społecznych,
i przez to zapewniających dobrobyt, ochronę środowiska naturalnego i spójność społeczną.10
Do głównych celów Odnowionej strategii.. zalicza się działania w zakresie:
ochrony środowiska, sprawiedliwości i spójności społecznej, dobrobytu gospodarczego oraz realizacji zobowiązań w skali międzynarodowej. W szczególności, z punktu widzenia kształtowania polityki energetycznej, ważne sformułowania znalazły się
w opisie pierwszego celu. Stwierdza się, że należy zachować potencjał Ziemi, dzięki któremu życie może rozwijać się w całej swojej różnorodności; respektować ogranicze
nia naturalnych zasobów planety; zapewnić wysoki poziom ochrony środowiska natu
Nasza wspólna przyszłość..., op.cit., s. 27.
A sustainable Europe for a better world: A European Union strategy for sustainable development – Communication from the Commission (COM(2001) 264 final).
8 Odnowiona strategia UE dotycząca zrównoważonego rozwoju, Rada Unii Europejskiej, Bruksela,
26 czerwca 2006, 10917/06.
9 Ibidem, s. 1.
10 Ibidem, s. 3.
6
7
189
ralnego i poprawę jego jakości. Przeciwdziałać zanieczyszczeniu środowiska i ograni
czać wielkość tego zjawiska; propagować zrównoważoną konsumpcję i produkcję, tak by oddzielić wzrost gospodarczy od degradacji środowiska.11
3. WDRAŻANIE ODNOWIONEJ STRATEGII UE DOTYCZĄCEJ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W OBSZARZE ODNOSZĄCYM SIĘ DO POLITYKI ENERGETYCZNEJ Polityka energetyczna UE ma trzy główne cele związane z osiąganiem zrównoważonego rozwoju. Są to: zapewnienie konsumentom konkurencyjnych cen energii
poprzez zwiększenie konkurencji na rynkach energii, zapewnienie bezpieczeństwa
dostaw energii oraz zmniejszenie wpływu systemu energetycznego na środowisko do
akceptowalnych poziomów. Osiągnięcie tych celów wymaga:
•
szerszego dialogu i współpracy z krajami i regionami partnerskimi UE w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatycznym i zabezpieczania dostaw energii;
•
włączenia zagadnień związanych z energią w wysiłki na rzecz rozwoju i eliminacji ubóstwa;
•
wzmocnienia koordynacji i spójności polityki, a także wspierania organów odpowiedzialnych za tworzenie polityki energetycznej w budowaniu potencjału.12
Działania wymagają zestawienia z celami polityki w zakresie zrównoważonego
rozwoju.
W Odnowionej strategii... wyodrębniono siedem kluczowych wyzwań w obszarze
polityki gospodarczej, ekologicznej i społecznej. Są to:
•
zahamowanie zmian klimatycznych i promowanie czystej energii;
•
zapewnienie, by systemy transportowe odpowiadały wymogom ochrony środowiska oraz spełniały gospodarcze i społeczne potrzeby społeczeństwa;
•
promowanie zrównoważonych wzorców produkcji i konsumpcji;
•
lepsze zarządzanie i unikanie nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych;
•
promowanie wysokiej jakości zdrowia publicznego na niedyskryminujących
zasadach oraz lepsza ochrona przed zagrożeniami zdrowia;
•
stworzenie społeczeństwa opartego na integracji społecznej, uwzględniającego
solidarność między pokoleniami oraz w ramach pokoleń, a także zagwarantowanie jakości życia obywateli; aktywne promowanie zrównoważonego rozwoju
na forum międzynarodowym;
zapewnienie zgodności wewnętrznych i zewnętrznych polityk UE z zasadami
•
zrównoważonego rozwoju, jak również z podjętymi przez UE międzynarodowymi zobowiązaniami.
Wdrażanie strategii powinno mieć charakter horyzontalny w stosunku do realizacji wszystkich polityk i strategii na poziomie UE i krajów członkowskich. W szczególności w polityce energetycznej powinny znaleźć zastosowanie zapisy odnoszące
Ibidem, s. 4.
Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego, Działanie zewnętrzne: Tematyczny
program na rzecz środowiska i zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi,
w tym energią, wersja ostateczna, Komisja Europejska, Bruksela 25.1.2006, COM (2006).
11
12
190
się do celów związanych z zahamowaniem zmian klimatycznych i promowaniem czystej energii.
W pierwszym obszarze – zahamowania zmian klimatycznych i promowania czystej energii – w odniesieniu do celów operacyjnych stwierdza się, że polityka energetyczna powinna być spójna z celami bezpieczeństwa dostaw, konkurencyjności i równowagi w środowisku naturalnym w duchu polityki energetycznej dla Europy, określonej w marcu 2006 roku przez Radę Europejską. Polityka energetyczna ma kluczowe znaczenie dla sprostania wyzwaniom zmian klimatu. Wymienia się także cele
określone ilościowo, które następnie zostały określone na bardziej ambitnym poziomie w roku 2007 i w pakiecie klimatyczno-energetycznym.
Zwrócono ponadto uwagę na zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii.
Państwa Członkowskie powinny propagować biomasę, by dzięki temu zdywersyfikować zasoby paliwowe UE, ograniczyć emisję gazów cieplarnianych oraz stworzyć
nowe możliwości zarobkowania i zatrudniania na obszarach wiejskich poprzez dalszą
realizację propozycji zawartych w planie działania w sprawie biomasy we wszystkich
trzech dziedzinach, których plan ten dotyczy: energii grzewczej i chłodniczej, energii
elektrycznej i transporcie. Działania te powinny wpisywać się w ramy wykraczającej
poza rok 2010 długoterminowej strategii w zakresie bioenergii. Zwrócono też uwagę,
że Państwa Członkowskie powinny zwiększyć wydajność elektrowni, zwłaszcza dzięki dalszemu propagowaniu elektrociepłownictwa.
Nawiązaniem do tych ustaleń była strategia Komisji w zakresie wspierania zintegrowanego podejścia w UE i na arenie międzynarodowej do propagowania zrównoważonej konsumpcji i produkcji oraz zrównoważonej polityki przemysłowej. Strategia ta uzupełnia istniejące polityki w zakresie wykorzystywania energii, a w szczególności pakiet energetyczny i klimatyczny przyjęty przez Komisję w styczniu 2008
roku. Istotą strategii są dynamiczne ramy służące poprawie charakterystyki energe
tycznej i ekologiczności produktów oraz promowanie takich produktów.13 Obejmuje to
ustanowienie ambitnych norm na całym rynku wewnętrznym, wspieranie ulepszania
produktów poprzez systemowe podejście do zachęt i zamówień oraz poprawę komunikacji z konsumentami, dzięki spójniejszym i uproszczonym zasadom etykietowania,
aby polityka ta była wspierana przez popyt. Podejście to będzie dotyczyło produktów,
których oddziaływanie na środowisko można znacznie zmniejszyć.14
4. PRÓBA OKREŚLENIA RAM WSPÓLNEJ ZRÓWNOWAŻONEJ POLITYKI ENERGETYCZNEJ UE Europejska strategia...15 stanowiła próbę wskazania kierunków strategii Unii
Europejskiej zorientowanej na zrównoważony rozwój energetyki. W podstawowym
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów dotyczący planu działania na rzecz zrównoważonej konsumpcji i produkcji oraz zrównoważonej polityki przemysłowej, Bruksela, dnia
16.7.2008KOM(2008) 397 wersja ostateczna.
14 Ibidem, s. 1.
15 Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii. Zielona Księga, Komisja Europejska, COM(2006) 105 wersja ostateczna, Bruksela 8.03.2006.
13
191
wymiarze sprowadza się do określenia warunków prowadzenia wspólnej polityki
energetycznej. Określa się w niej sześć kluczowych dziedzin, w których potrzebne są
działania w celu sprostania wyzwaniom, przed którymi stoi ta ważna dla gospodarki
branża. Są to:
•
konkurencyjność i wewnętrzny rynek energii;
•
zróżnicowanie form energii;
•
solidarność;
•
innowacje i technologia;
•
polityka zewnętrzna;
•
zrównoważony rozwój.
W odniesieniu do każdej z nich zadaje szereg kluczowych pytań, które sprowadzają się do stworzenia spójnej wizji polityki energetycznej. W przypadku dziedziny
określonej jako zrównoważony rozwój są to następujące pytania: w jaki sposób wspólna europejska strategia energetyczna może najlepiej zająć się kwestią zmian kli
matycznych, zapewniając równowagę między celami ochrony środowiska naturalnego, konkurencyjności i bezpieczeństwa dostaw? Jakie dalsze działania są potrzebne na po
ziomie Wspólnoty, aby osiągnąć istniejące cele? Czy należy określić dodatkowe cele? W jaki sposób powinniśmy zapewnić długoterminowe bezpieczne i przewidywalne ramy dla inwestycji w dalszy rozwój źródeł czystej i odnawialnej energii w UE?16
W Europejskiej strategii... wyraźnie stwierdza się, że zasadniczą kwestią jest
działanie w sposób zintegrowany. Każde państwo członkowskie dokona wyboru w
oparciu o własne preferencje narodowe. Jednakże w świecie globalnej współzależności polityka energetyczna z konieczności ma wymiar europejski.
Wskazuje się, że polityka energetyczna Unii Europejskiej powinna mieć trzy
główne cele, dla których wskazuje się też istotne warunki i cele szczegółowe:
•
trwałość, dla której istotne są:
–
rozwój konkurencyjnych źródeł energii odnawialnej oraz innych źródeł
i nośników energii niskoemisyjnej, w szczególności alternatywnych paliw
wykorzystywanych w transporcie,
–
ograniczanie popytu na energię w Europie,
–
kierowanie ogólnoświatowymi staraniami w celu powstrzymania zmian
klimatycznych oraz poprawy jakości lokalnego powietrza;
•
konkurencyjność:
–
zapewnienie, że otwarcie rynku energii będzie korzystne dla konsumentów
oraz gospodarki w całości, jednocześnie zachęcając do inwestycji w produkcję czystej energii oraz do racjonalnego wykorzystywania energii,
–
łagodzenie wpływu wzrostu międzynarodowych cen energii na gospodarkę UE i jej obywateli,
–
utrzymanie Europy w czołówce rozwoju technologii energetycznych;
•
bezpieczeństwo zaopatrzenia w energię: zajęcie się kwestią rosnącej zależności
UE od przywozu energii poprzez:
–
podejście zintegrowane – zmniejszenie popytu, zróżnicowanie form energii w UE poprzez zwiększenie wykorzystania konkurencyjnej energii własnej oraz odnawialnej, zróżnicowanie źródeł i sposobów dostaw energii
przywożonej,
16
Ibidem, s. 5.
192
–
–
–
–
stworzenie ram zachęcających do inwestycji adekwatnych do rosnącego
popytu na energię,
lepsze przygotowanie UE do radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych,
poprawę warunków dla przedsiębiorstw europejskich starających się
o dostęp do zasobów ogólnoświatowych,
zapewnienie, że wszyscy obywatele i przedsiębiorstwa mają dostęp do
energii. 17
Zapowiada się, że warunkiem osiągnięcia tych celów jest sporządzenie pierwszego Strategicznego przeglądu energetyki UE. Na tej podstawie mógłby powstać cel
strategiczny równoważący wykorzystanie energii, konkurencyjność i bezpieczeństwo
dostaw. Takie podejście połączyłoby swobodę Państw Członkowskich w wyborze
między różnymi źródłami energii z potrzebą posiadania przez UE jako całość zróżnicowanych form energii spełniających trzy główne cele polityki energetycznej.18
5. PAKIET KLIMATYCZNO‐ENERGETYCZNY UNII EUROPEJSKIEJ Swoistym „ukoronowaniem” powyższych prób łączenia problemów zrównoważonego rozwoju i utworzenia polityki energetycznej było połączenie w jednej polityce
kwestii rozwoju energetyki oraz ochrony środowiska. W marcu 2007 roku Rada Europejska zobowiązała Wspólnotę do:
•
zmniejszenia o co najmniej 20% emisji gazów cieplarnianych w UE do 2020 roku w porównaniu z rokiem 1990;
•
zwiększenia udziału energii pochodzącej z odnawialnych źródeł energii do 20%
w całkowitym zużyciu energii do 2020 roku, w tym celu dotyczącego 10%
udziału biopaliw;
•
zmniejszenia zużycia energii w UE o 20% w porównaniu z prognozami na rok
2020.
Ten zestaw celów, obecnie nazywany skrótowo „3×20”, jest najbardziej ambitnym przedsięwzięciem, zapowiadającym długofalowe i kompleksowe procesy przemian polityki energetycznej. Łączy on cele ekonomiczne, ekologiczne i energetyczne.
Komisja Europejska ogłosiła 23 stycznia 2008 roku projekty dokumentów dotyczące ograniczeń emisji CO2 i wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Zestaw ten
określa się mianem pakietu klimatyczno-energetycznego. Składa się on z projektów
pięciu dokumentów, z których część odnosi się bezpośrednio do odnawialnych źródeł
energii (OZE). Są to:
•
dyrektywa ramowa dotycząca promocji wykorzystania odnawialnych źródeł
energii19;
•
decyzja w sprawie redukcji emisji gazów cieplarnianych do roku 2020;
•
nowelizacja dyrektywy 2003/87/WE w sprawie udoskonalenia i rozszerzenia
systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych;
•
dyrektywa w sprawie geologicznego magazynowania dwutlenku węgla (CCS);
Ibidem, s. 19-20.
Ibidem, s. 20.
19 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie promowania stosowania energii ze
źródeł odnawialnych [COM(2008)019 wersja ostateczna].
17
18
193
•
wytyczne do pomocy państwa w zakresie udzielania pomocy publicznej dotyczącej ochrony środowiska.20
Na szczycie w Brukseli w połowie października 2008 roku Rada Europejska potwierdziła, że jest zdecydowana dotrzymać ambitnych zobowiązań w dziedzinie polityki w zakresie klimatu i polityki energetycznej, które zatwierdziła w marcu 2007
i marcu 2008 roku. W tym kontekście zwróciła się do prezydencji i Komisji o to, by
przeprowadziły wzmożone prace, które umożliwią Radzie Europejskiej podjęcie
w grudniu 2008 roku decyzji o rozwiązaniach trudności wynikających z wdrażania;
rozwiązania powinny być odpowiednie dla wszystkich sektorów gospodarki europejskiej i wszystkich państw członkowskich – z uwzględnieniem sytuacji każdego z nich
– i zapewniać przy tym zadowalający i ściśle określony poziom opłacalności.21
Ostateczny kształt zamierzeń w zakresie pakietu klimatyczno-energetycznego
pojawi się zapewne dopiero w roku 2009. Będzie mieć silny związek z ustaleniami
konferencji COP 15 w Kopenhadze (grudzień 2009), na której zapadną postanowienia
w sprawie działań po ustaniu zobowiązań Protokołu z Kioto.
6. OCENA PAKIETU ENERGETYCZNO‐KLIMATYCZNEGO Z PUNKTU WIDZENIA RÓWNOWAŻENIA ROZWOJU Ustalenie kompleksowego pakietu regulacji, które będą wprowadzać bardzo
istotne zmiany w sferze gospodarki i zachowań konsumpcyjnych, skłania do próby
oceny zamierzeń w kontekście zrównoważonego rozwoju. Jest to częsty motyw pojawiający się w wypowiedziach polityków unijnych. Najczęściej wskazuje się następujące elementy oddziaływania pakietu na realizację zrównoważonego rozwoju:
•
ochronę środowiska planety;
•
większe bezpieczeństwa energetyczne;
•
zwiększenie bezpieczeństwo zaopatrzenia w surowce energetyczne;
•
utworzenie tysięcy nowych firm i stworzenie milionów nowych miejsc pracy
w Europie;
•
trwały wzrost gospodarczy;
•
wzrost dobrobytu;
•
wpływ na zwiększenie zatrudnienia oraz wzrost sektora zaawansowanych
technologii.
Należy jednak dostrzegać także elementy mogące w istotnym stopniu wpływać
na powstanie zakłóceń realizacji zrównoważonego rozwoju. Wiele z nich dotyczy
ekonomicznych aspektów rozwoju, a w szczególności:
•
problemów nierównego obciążenia poszczególnych państw i grup podmiotów
kosztami na realizację pakietu;
•
problemów przydziału ograniczonych pozwoleń na emisję w kontekście zapewniania równych warunków konkurencji;
•
nierównych szans w zapewnieniu produkcji biopaliw.
Wytyczne wspólnotowe w sprawie pomocy państwa na ochronę środowiska, Dz.Urz. UE
2008/C82/1.
21 Rada Europejska w Brukseli 15 i 16 października 2008 r. Konkluzje Prezydencji, Rada Unii
Europejskiej, Bruksela, 16.10.2008, 14368/08 CONCL 4, pkt 16.
20
194
Obciążenie kosztami jest rezultatem szeregu warunków, z jakimi będą się spotykać poszczególne państwa, realizując pakiet energetyczno-klimatyczny. Do najważniejszych należą: struktura nośników energii, obecny udział energii ze źródeł odnawialnych, stan i perspektywy rozwoju sieci niskich i średnich napięć. W szczególności
dotyczyć to będzie polskiej gospodarki, w której 96% energii elektrycznej pochodzi
ze spalania węgla. Oznacza to, że polskie elektrownie emitują na jednostkę energii
relatywnie więcej CO2 w porównaniu z innymi krajami UE. Ograniczanie emisji będzie
więc dla polskiej energetyki większym obciążeniem.
Na problem wpływu nowych regulacji, zmuszających do ograniczania emisji, na
politykę konkurencji zwraca uwagę komisarz do spraw konkurencji, N. Kroes. Jej
zdaniem wytyczne w sprawie pomocy państwa mają znaczny wkład w politykę doty
czącą energii i zmian klimatycznych w Unii oraz w kontynuację procesu reform pomocy państwa. Jest to szansa dla państw członkowskich, zarówno na finansowanie projektów środowiskowych, jak i wzrost gospodarczy w UE. Przydział uprawnień w formie aukcji dla producentów energii elektrycznej wywoła negatywne skutki w postaci dużego wzro
stu cen energii. Szerokie zastosowanie systemu aukcyjnego spowoduje, że duże podmio
ty będą uprzywilejowane podczas zakupu uprawnień. Może to spowodować zakłócenia konkurencji wśród wytwórców energii elektrycznej. 22
Można zatem oceniać, że w skali wszystkich krajów Unii Europejskiej działania
podjęte w obszarze gospodarki będą sprzyjać zrównoważonemu rozwojowi. Jednak
w przypadku poszczególnych krajów mogą być przyczyną zwolnienia rozwoju, a nawet utrudnieniem w realizacji trwałego rozwoju gospodarki w dłuższej perspektywie. Wynikać to będzie głównie z relatywnie wyższych kosztów rozwoju, dla których
nie przewidywano do szczytu szefów rządów państw UE w grudniu 2008 r. narzędzi
wyrównywania w ramach UE. W takich krajach będą musiały nastąpić relatywnie
wyższe podwyżki cen energii, co negatywnie wpłynie na rozwój gospodarczy.
W ocenie aspektów przyrodniczych należy zwrócić uwagę na dwa problemy:
•
możliwych negatywnych skutków przyrodniczych dostaw biopaliw;
•
problemów związanych z rozwojem zasobów odnawialnych źródeł energii.
Pierwszy problem wiąże się z tym, że przy obecnych regulacjach zwiększenie
udziału energii ze źródeł odnawialnych w krajach Unii Europejskiej może opierać się
na imporcie biomasy, w tym biopaliw transportowych spoza Wspólnoty. W konsekwencji sprowadza się drewno z krajów spoza Unii, które nie zawsze dbają o odtwarzanie wycinanych w tym celu drzewostanów. Transport, zarówno drogą wodną
z krajów zamorskich, jak też transport lądowy, przyczynia się do zwiększenia emisji.
Technologie wykorzystania energii odnawialnej różnią się pod względem rodzaju oddziaływania na środowisko, a także, w przypadku podobnych oddziaływań, różnią się intensywnością i zasięgiem oddziaływania. Najogólniej można wskazać następujące rodzaje oddziaływań: zajęcie terenu, emisja zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, pobór wód, zanieczyszczenie wód, hałas, wytwarzanie odpadów, oddziaływanie na środowisko w przypadku awarii, zmiany wyglądu środowiska (przekształcenie krajobrazu). Szczególnym problemem może być również zmiana struktury zasiewów i tworzenie monokultur roślin wykorzystywanych na cele energetyczne.
Cyt. za: Z energią do klimatu [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.wielkopolska.eu/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=519 [Data wejścia: 14-05-2008].
22
195
Oceniając zatem przyrodnicze aspekty zorientowanej proklimatycznie polityki
energetycznej, warto podkreślić jej znaczenie dla zmniejszenia tempa zużycia zasobów nieodnawialnych oraz zmniejszenia emisji wielu szkodliwych substancji do powietrza, wód i gleb. Nie sposób jednak nie zauważyć wielu elementów ryzyka ekologicznego, które w szczególności może towarzyszyć intensywnemu, skoncentrowanemu na niewielkiej przestrzeni, wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii.
W obszarze problemów społecznych pakietu istotne wątpliwości dotyczą zagrożeń produkcji żywności. Wynikają one z faktu przeznaczania pod uprawę roślin energetycznych terenów wcześniej wykorzystywanych pod uprawy na cele produkcji
żywności. Ten aspekt jest szczególnie nagłaśniany przez przeciwników wykorzystywania biomasy do produkcji energii. Brak jednak wiarygodnych szacunków dotyczących możliwej skali ograniczania produkcji żywności oraz ewentualnych wzrostów jej
cen.
7. ASPEKTY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W POLSKIEJ POLITYCE ENERGETYCZNEJ Podstawą prezentacji zamierzeń dotyczących rozwoju energetyki jest dokument
Polityka energetyczna Polski do 2025 roku.23 Nie formułuje on wprost doktryny zrównoważonego rozwoju energetyki, ale pisze się w nim o zrównoważonej polityce energetycznej. W sposób ramowy określa się też kierunki działań, czyli:
•
pokrywanie przyrostów zapotrzebowania na paliwa i energię;
•
poprawę konkurencyjności i efektywności energetycznej gospodarki;
•
zmniejszanie oddziaływania sektora energii na środowisko przyrodnicze.
Wśród najistotniejszych zasad doktryny polityki energetycznej mających silny
związek z ideą zrównoważonego rozwoju wymienia się:
•
konstytucyjną zasadę postępu w gospodarce opartego na idei zrównoważonego
rozwoju; rząd przyjmuje ją także jako podstawową zasadę harmonijnego gospodarowania energią w warunkach społecznej gospodarki rynkowej;
•
pełną integrację polskiej energetyki z europejską i światową;
•
wspomaganie rozwoju odnawialnych źródeł energii i pracujących w skojarzeniu, w tym generacji rozproszonej, przy użyciu mechanizmów rynkowych;
•
upowszechnianie idei partnerstwa publiczno-prywatnego na szczeblu regionalnym i lokalnym, w przedsięwzięciach świadczenia usług dystrybucyjnych i zapewnienia dostaw energii i paliw, szczególnie dla rozwoju odnawialnych źródeł
energii oraz skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i ciepła.
Takie ukształtowanie rozwoju będzie możliwe dzięki koncentracji działań
w ramach poszczególnych obszarów rozwoju energetyki. W dokumencie wymienia
się następujące obszary:
1) zdolności wytwórcze krajowych źródeł paliw i energii;
2) wielkości i rodzaje zapasów paliw;
Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 4 stycznia 2005 roku, Obwieszczenie
Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 1 lipca 2005 roku w sprawie polityki energetycznej państwa
do 2025 roku, ogłoszone w MP z dnia 22 lipca 2005 roku.
23
196
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
zdolności przesyłowe, w tym połączenia transgraniczne;
efektywność energetyczną gospodarki;
ochronę środowiska;
wykorzystanie odnawialnych źródeł energii;
restrukturyzację i przekształcenia własnościowe sektora paliwowo-energetycznego;
badania naukowe i prace rozwojowe;
współpracę międzynarodową.
Szczególne znaczenie dla ukształtowania zrównoważonego rozwoju mają obszary 1, 4, 5 i 6.
Przy określaniu zdolności wytwórczych krajowych źródeł paliw i energii ważne
znaczenie dla zrównoważenia rozwoju energetyki ma to, że pokrycie przyrostów zapotrzebowania na energię pierwotną będzie realizowane przez wzrost udziału ropy
naftowej i paliw ropopochodnych, gazu ziemnego, energii odnawialnej i energii jądrowej w proporcjach wynikających z minimalizacji kosztów pozyskania niezbędnej
ilości energii pierwotnej, przy jednoczesnym spełnieniu wymogów polityki ekologicznej kraju, w tym dotrzymania międzynarodowych zobowiązań w tym zakresie.
Jednak z uwagi na posiadane zasoby węgla kamiennego i brunatnego oraz koszt pozyskania z nich energii elektrycznej i cieplnej będą one nadal dostarczać podstawowego paliwa do wytwarzania tych rodzajów energii.
Potencjał wzrostu efektywności użytkowania energii ocenia się jako bardzo
znaczący. Zwiększenie efektywności energetycznej gospodarki jest jednym z kluczowych elementów zrównoważonej polityki energetycznej i wymaga działań w następujących kierunkach:
•
zmniejszenie energochłonności wyrobów w trakcie ich projektowania, wytwarzania, użytkowania i utylizacji;
•
zwiększanie sprawności wytwarzania energii;
•
zmniejszenie energochłonności procesów przemysłowych;
•
zmniejszenie strat energii w przesyle i dystrybucji;
•
wdrożenie systemów zarządzania popytem na energię w celu zwiększenia efektywności wykorzystania energii.
Bezpieczeństwo ekologiczne wymaga podjęcia określonych w polityce energetycznej działań, czyli:
•
pełnego dostosowania źródeł energetycznego spalania do wymogów prawa
w zakresie ochrony środowiska;
•
zmiany struktury nośników energii – ograniczenie emisji zanieczyszczeń, w tym
gazów cieplarnianych, przewiduje się uzyskać także poprzez zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii oraz paliw węglowodorowych w ogólnym bilansie energii pierwotnej;
•
stosowania czystych technologii węglowych, jak również rozwoju technologii
umożliwiających utylizację dwutlenku węgla ze spalin, w celu ograniczenia emisji gazów cieplarnianych;
•
zmniejszenia oddziaływania związanego z wydobyciem węgla kamiennego
i brunatnego na środowisko;
•
stosowania w transporcie drogowym oraz do celów opałowych paliw ciekłych
o polepszonych właściwościach ekologicznych;
197
•
wprowadzenie mechanizmów umożliwiających ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza – wprowadzenie mechanizmów rynkowych.
Bardzo obszerny jest opis zamierzeń w zakresie wzrostu wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Podkreśla się, że racjonalne wykorzystanie OZE jest jednym
z istotnych elementów zrównoważonego rozwoju państwa. W Polsce, przy obecnych
cenach energii i warunkach pomocy publicznej, największy potencjał wiąże się z wykorzystaniem biomasy (uprawy energetyczne, drewno opałowe, odpady rolnicze,
przemysłowe i leśne, biogaz) oraz energii wiatrowej.
Celem strategicznym polityki energetycznej państwa z roku 2005 było wspieranie rozwoju odnawialnych źródeł energii i uzyskanie 7,5% udziału energii, pochodzącej z tych źródeł, w bilansie energii pierwotnej. Udział energii elektrycznej wytwarzanej z OZE w łącznym zużyciu energii elektrycznej brutto w kraju powinien osiągnąć 7,5% w roku 2010. Było to zgodne z indykatywnym celem ilościowym, ustalonym dla Polski w dyrektywie 2001/77/WE z dnia 27 września 2001 r. w sprawie
wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze
źródeł odnawialnych energii.
Jest to cel o wiele „niższy” od tego, jaki przewiduje dla Polski pakiet klimatyczno-energetyczny UE (15% udziału OZE w energii końcowej). W dokumencie zastrzega się jednak, że kwestia dalszego wzrostu udziału energii z OZE w bilansie paliwowo-energetycznym kraju po roku 2010 zostanie przesądzona w ramach prac nad aktualizacją rządowej strategii rozwoju energetyki odnawialnej. Ze względu na przewidywany dynamiczny wzrost zużycia energii elektrycznej ogółem w perspektywie do
roku 2025 konieczny będzie dalszy wzrostu produkcji energii elektrycznej z odnawialnych źródłach energii.
8. PROJEKT MODYFIKACJI POLITYKI ENERGETYCZNEJ W KIERUNKU ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W Polityce energetycznej Polski do 2030 roku zwrócono uwagę, że w ostatnich
latach w gospodarce światowej wystąpiło szereg niekorzystnych zjawisk wymuszających nowe podejście do polityki energetycznej. Znaczny wzrost cen surowców energetycznych, rosnące zapotrzebowanie na energię ze strony krajów rozwijających się,
poważne awarie systemów energetycznych oraz wzrastające zanieczyszczenie środowiska wymagają nowego podejścia do prowadzenia polityki energetycznej.24
Podstawowymi kierunkami polskiej polityki energetycznej mają być:
•
poprawa efektywności energetycznej;
•
wzrost bezpieczeństwa energetycznego;
•
rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw;
•
rozwój konkurencyjnych rynków paliw i energii;
•
ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko.
Zwraca uwagę stwierdzenie, że kwestia efektywności energetycznej jest trakto
wana w polityce energetycznej w sposób priorytetowy, a postęp w tej dziedzinie będzie 24 Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, wersja nr 2, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa
2008, s. 4.
198
kluczowy dla realizacji wszystkich celów dokumentu. W związku z tym zostaną podjęte wszystkie możliwe działania przyczyniające się do wzrostu efektywności energetycz
nej.25 Ma to szczególne znaczenie także w związku z tendencjami występującymi
w gospodarce światowej. W ostatnim raporcie Międzynarodowej Organizacji Energetycznej stwierdza się, że obecne trendy w konsumpcji i podaży energii są ewidentnie
niezrównoważone26.
Istotna zmiana dotyczy także podejścia do wykorzystania nośników energii.
Stwierdza się bowiem, że polityka energetyczna ukierunkowana będzie na dywersyfi
kację dostaw surowców i paliw, rozumianą również jako zróżnicowanie technologii, a nie jak do niedawna – jedynie zróżnicowanie kierunków dostaw. Wspierany będzie rozwój technologii pozwalających na pozyskiwanie paliw płynnych i gazowych z surow
ców krajowych. Krajowe zasoby węgla kamiennego i brunatnego są bowiem ważnymi stabilizatorami bezpieczeństwa energetycznego kraju.27
Odniesienie projektu polityki energetycznej do zrównoważonego rozwoju pojawia się w niewielu miejscach. Dotyczy to produkcji i przesyłu energii elektrycznej
i ciepła, gdzie wskazuje się, że głównym celem polityki energetycznej jest zapewnienie bezpieczeństwa dostaw przy jednoczesnym zachowaniu konkurencyjności oraz
zrównoważonego rozwoju.28 Jednak w dalszej części dokumentu wskazuje się, że
kwestia bezpieczeństwa energetycznego może odgrywać w tym przypadku kluczową
rolę: oparcie się na krajowych zasobach węgla, jako głównym paliwie dla elektroener
getyki systemowej, pozwoli na praktycznie całkowite uniezależnienie produkcji energii elektrycznej i w znacznym stopniu ciepła, szczególnie w systemach wielkomiejskich, od zewnętrznych źródeł dostaw, gwarantując bezpieczeństwo energetyczne w zakresie produkcji i dostaw energii elektrycznej.29
Względy bezpieczeństwa energetycznego będą jednocześnie sprzyjać rozwojowi
odnawialnych źródeł energii. W projekcie stwierdza się: zwiększenie wykorzystania tych źródeł niesie za sobą większy stopień uniezależnienia się od dostaw energii z im
portu. Energetyka odnawialna to zwykle niewielkie jednostki wytwórcze zlokalizowane blisko odbiorcy, co pozwala na podniesienie lokalnego bezpieczeństwa energetycznego oraz zmniejszenie strat przesyłowych. Produkcja energii ze źródeł odnawialnych cechu
je się niewielką lub zerową emisją zanieczyszczeń, co zapewnia pozytywne efekty ekolo
giczne. Rozwój energetyki odnawialnej przyczynia się również do rozwoju słabiej roz
winiętych regionów, bogatych w zasoby energii odnawialnej.30
Główne cele polityki energetycznej w tym obszarze są już zgodne z celami wyrażonymi w pakiecie klimatyczno-energetycznym UE:
•
wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł energii w bilansie energii finalnej
do 15% w roku 2020 i 20% w roku 2030;
•
osiągnięcie w 2020 roku 10% udziału biopaliw w rynku paliw transportowych
oraz utrzymanie tego poziomu w latach następnych.
Zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju, jako trzeci cel podaje się ochronę la
sów przed nadmiernym eksploatowaniem w celu pozyskiwania biomasy oraz zrówno
Ibidem, s. 6.
Word Energy Outlook 2008 Synteza, OECD, IEA, Paris 2008.
27 Polityka energetyczna..., op.cit., s. 7.
28 Ibidem, s. 12.
29 Ibidem, s. 14.
30 Ibidem, s. 15.
25
26
199
ważone wykorzystanie obszarów rolniczych na cele OZE, w tym biopaliw, tak aby nie doprowadzić do konkurencji pomiędzy energetyką odnawialną i rolnictwem.31
W sferze ograniczania oddziaływania energetyki na środowisko zakłada się, że
przewidywane działania pozwolą na ograniczenie emisji SO2 i NOx zgodnie ze zobowiązaniami przyjętymi przez Polskę. Działania na rzecz ograniczenia emisji CO2 powinny doprowadzić do znacznego zmniejszenia wielkości emisji na jednostkę produkowanej energii. Nie uwzględniono natomiast planowanych działań w zakresie ograniczenia emisji wynikających z projektów regulacji zawartych w pakiecie klimatyczno-energetycznym. Wydaje się jednak, że rozwiązania przyjęte w 2008 roku na grudniowym szczycie szefów krajów UE spełniają postulaty zawarte w projekcie polskiej
polityki energetycznej, aby nowe cele w zakresie ograniczania emisji obciążały
wszystkie kraje członkowskie w taki sposób, żeby nie stanowiło to istotnego zagrożenia dla ich gospodarki i bezpieczeństwa energetycznego oraz umożliwiało wykorzystanie własnych zasobów surowców energetycznych.
9. NIEDOSKONAŁOŚCI POLSKIEJ POLITYKI ENERGETYCZNEJ Z PUNKTU WIDZENIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Polska polityka energetyczna nie może być uznana za politykę zrównoważonego
rozwoju, występuje bowiem wiele luk, które powodują, że nie ma ona charakteru zintegrowanego. Brakuje powiązania polityki energetycznej z politykami w zakresie
promocji oszczędnej produkcji i oszczędnej konsumpcji. Energetyka stanowi wszak
powiązanie wytwórców i odbiorców energii. Ci ostatni muszą mieć wpływ na rozwój.
Jest to problem nie tylko polskiego rozwoju. W unijnej strategii z lipca 2008 roku
stwierdza się: Nigdy wcześniej potrzeba zmiany modeli konsumpcji i produkcji na bar
dziej zrównoważone nie była tak pilna. ... Ogólnoświatowa presja na zwiększenie efek
tywności wykorzystywania zasobów oraz wysiłki zmierzające do bardziej zrównoważo
nego rozwoju mogą się stać ważnym źródłem innowacji oraz istotnym czynnikiem zwiększającym konkurencyjność przemysłu. 32 Strategia ta uzupełnia istniejące polityki
w zakresie wykorzystywania energii, a w szczególności pakiet energetyczny i klimatyczny przyjęty przez Komisję Europejską w styczniu 2008 roku. Krajowy plan poprawy efektywności energetycznej i przygotowywana przez resort gospodarki ustawa o efektywności energetycznej powinny stanowić uzupełnienie tej luki.
Polityka energetyczna nie zwraca uwagi na problem powiązania interesów dostawców nośników energii i producentów energii. Dotyczy to nie tylko problemu
przyszłych dostaw węgla dla energetyki, które w warunkach słabości ekonomicznej
kopalni nie są zapewnione. Ważną luką jest niedocenianie rolnictwa ekologicznego w
zakresie potencjału produkcyjnego, a w szczególności szansy na stworzenie dużego
rynku rolniczych produktów energetycznych w Polsce. Ponadto nie dostrzega się społecznego aspektu rozwoju energetyki rozproszonej, w szczególności związanego
Ibidem, s. 15.
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno
Społecznego oraz Komitetu Regionów, dotyczący planu działania na rzecz zrównoważonej kon
sumpcji i produkcji oraz zrównoważonej polityki przemysłowej, wersja ostateczna, Bruksela,
dnia 16.7.2008 KOM(2008) 397, s. 3.
31
32
200
z wykorzystaniem energetycznego produktu rolniczego oraz potencjału innowacyjności, wraz z perspektywą jego wykorzystania w skali międzynarodowej. Lukę tę jedynie w pewnym zakresie wypełnia program promocji biopaliw.33
Brak jest kompleksowego podejścia do internalizacji kosztów zewnętrznych,
w szczególności do ekologicznych kosztów zewnętrznych. Mankamentem jest też
nieuwzględnianie korzyści zewnętrznych w postaci potencjału wykorzystania energii
w działaniach, które muszą być podjęte ze względu na zagospodarowanie odpadów
w rolnictwie i gospodarce komunalnej.
Słabo uwzględniany jest aspekt społeczny. Jest to cecha także europejskich dokumentów odnoszących się do rozwoju energetyki. Problemy społeczne nie są też
uwzględniane w obszarach, gdzie przewiduje się rozwój (energetyka odnawialna,
wydobycie gazu ziemnego, produkcja biopaliw, czyste technologie węglowe).
*** Polityka energetyczna jest dziedziną, w której należy uzgodnić wspólne stanowisko. Jest to przedsięwzięcie niezwykle trudne, nie tylko ze względu na problemy
implementacji ogólnej idei zrównoważonego rozwoju. Przyjęcie wspólnej polityki lub
choćby jej części w obszarze strategii zrównoważonego rozwoju oraz polityki energetycznej pozwoliłoby określić cele i wyznaczyć poziomy ich realizacji. To wymuszałoby orientację krajowych polityk w kierunku zrównoważonego rozwoju.
Opracowanie pakietu klimatyczno-energetycznego stanowi pierwszą próbę zaproponowania nie tylko celów działania dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju
w tym obszarze, ale także instrumentów ich realizacji w postaci projektów aktów
prawnych.
Polityka energetyczna Polski była w ostatnich latach kilkakrotnie przeformułowywana. Głównym motywem zmian było dostosowanie jej do regulacji unijnych.
Dzięki temu w każdej kolejnej wersji wprowadzano do niej aspekty wychodzące poza
kwestie technologiczne i surowcowe. W szczególności rozwijane są aspekty ekonomiczne i ekologiczne. W znikomym stopniu pojawiają się jednak aspekty społeczne.
Kierunek ewolucji polskiej polityki energetycznej można oceniać pozytywnie.
Nie jest to jeszcze polityka zintegrowana w duchu zrównoważonego rozwoju, ale staje się coraz bardziej otwarta na problemy wychodzące poza kwestie technologicznosurowcowe. Uzupełnienie problemów w polityce ekologicznej powinno zwiększyć
stopień integracji polityki. Stworzenie zrównoważonej polityki energetycznej będzie
musiało być poprzedzone przedstawieniem takiej polityki na poziomie unijnym,
a następnie zaproponowaniem szeregu regulacji, które będą służyły jej wdrożeniu.
Jest to mechanizm, który sprawdzał się już wcześniej.
Wieloletni program promocji biopaliw lub innych paliw odnawialnych na lata 20082014,
Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 24 lipca 2007 roku, Minister Gospodarki, Warszawa
2007.
33
201
HANS CHRISTOPH BINSWANGER prof. dr hab. Hans Christoph Binswanger – Uniwersytet St. Gallen, Szwajcaria ZARYS KONCEPCJI 4•3 ZRÓWNOWAŻONEJ GOSPODARKI ZASOBAMI ENERGETYCZNYMI
Abstract
THE CONCEPT OF SUSTAINABLE MANAGEMENT OF ENERGY RESOURCES
There is a certain risk in the idea ensuing from the ideology of stability and sustainability of forest economy which implies that all types of non‐renewable energy are wrong, whereas renewable energy is good, which means that at all costs the non‐renewable energy needs to be replaced with renewable energy. This idea does not allow for necessary selection of renew‐
able energy. Making use of non‐renewable resources needs to be constantly reduced so that they are never exploited entirely. This is known as the exponential principle of saving. In this paper this concept must be specified in the arrangement of various resources of energy, espe‐
cially mineral resources. The priority is to reduce usage of energy using economic and technical measures and to shape pro‐ecological attitudes. Zgodnie z trwałym i zrównoważonym gospodarowaniem zasobami leśnymi nie
należy wycinać więcej drewna, niż wynosi jego przyrost, czyli nie można prowadzić
eksploatacji rabunkowej. Postulat ten jest rozsądny, ale bardzo ograniczony. Zrównoważenie definiowane jest w ten sposób dla odnawialnych i nieodnawialnych zasobów, to jest dla wszystkich zasobów, które tak jak las odrastają, a więc także dla produktów gospodarstw rolnych, rybołówstwa i wykorzystywania przyrody, ale w sposób analogiczny do pozyskiwania drzewa na budowę lub cele grzewcze.
Sugeruje się, że wykorzystywane mogą być tylko zasoby odnawialne. Oznacza
to, że nie można byłoby w ogóle używać nieodnawialnych zasobów, których zapasy są
ograniczone, gdyż się nie odnowią. Tylko w taki sposób mogą być zasobami długotrwałymi. W tak ścisłym znaczeniu pojęcia trwałości i zrównoważenia dochodzi się
do logicznego dylematu: w jakim celu powinny one pozostać zachowane, jeżeli nie
będą używane? Celem jego rozwiązania wielokrotnie wysuwano żądanie, aby nieodnawialne zasoby można było użytkować tymczasowo, ale tylko pod warunkiem ich
sukcesywnego zastępowania zasobami odnawialnymi. Użytkowanie naturalnych zasobów powinno się zwiększać wprost proporcjonalnie do zmniejszania się zapasów
202
nieodnawialnych. Kiedy wszystkie nieodnawialne zasoby zostaną zużyte, to wystarczą tylko zasoby odnawialne.
Byłoby to jednak tylko wówczas zadowalającym rozwiązaniem, gdyby zasoby
odnawialne, pomimo ogromnie nadmiernego ich użytkowania, dalej mogły być użytkowane długotrwale. Nie jest to już jednak możliwe. Użytkowanie odnawialnych zasobów można w pewnym stopniu zintensyfikować – tak jak doszło do tego w wyniku
modernizacji gospodarki w XIX i XX wieku. Intensyfikacja ma jednak swoje granice:
trzeba dopasować się do rytmu pór roku – siewu i żniw oraz czekać, aż rośliny wyrosną.
Zapasy nieodnawialnych zasobów w przeciwieństwie do tego znajdują się po prostu
pod ziemią. Ich „zbiory” mogły i mogą zwiększać się z roku na rok. Ciągły wzrost gospodarki od końca XVIII wieku nastąpił tylko dlatego, że nieodnawialne zasoby,
a więc przede wszystkim kopalne nośniki energii, jak węgiel i ropa, zostały włączone
w proces gospodarczy. Tak powstała nowoczesna gospodarka przemysłowa, która
wyparła, względnie ograniczyła, pierwotną gospodarkę zbudowaną na zasobach odnawialnych. Z powodu użytkowania nieodnawialnych zasobów można było zaoszczędzić część zasobów odnawialnych. Tak więc powrót do trwałego i zrównoważonego
użytkowania lasu był możliwy tylko dlatego, że węgiel kamienny i węgiel brunatny
zastąpiły węgiel drzewny. Wypełnienie postulatu trwałego i zrównoważonego użytkowania lasu stawiało sobie za cel wykorzystywanie nieodnawialnej energii.
Od początku rewolucji przemysłowej, odkąd węgiel drzewny został zastąpiony
węglem kopalnym, zwiększyło się roczne zużycie zasobów około 100-krotnie, a więc
o 10000%. Jak powinno się zastępować zasoby nieodnawialne zasobami odnawialnymi, tak aby przy nadmiernym wzroście produkcji od czasów rewolucji przemysłowej w pełni wykorzystać naturalne zasoby i zapobiec w możliwie najkrótszym czasie
ich zniszczeniu poprzez eksploatację rabunkową, uwzględniając, że już przy setnym
zużyciu odnawialnych zasobów las został ochroniony przed ostatecznym zniszczeniem dzięki wydobyciu węgla. Rozwiązaniem jest użytkowanie insolacji w celu pozyskiwania energii i zastąpienie energii nieodnawialnych energią słoneczną. Należałoby
zaliczyć słońce do zasobów odnawialnych, według standardów będzie ono świecić
„wiecznie”, aby uniknąć wszystkich ograniczeń „statku kosmicznego Ziemi”, ponieważ
insolacja na powierzchnię Ziemi jest ponad 1000 razy większa niż obecne zużycie
energii. Chodzi przy tym zarówno o bezpośrednie użycie energii słonecznej, jak uzyskanie ciepła poprzez kolektory słoneczne, uzyskanie energii poprzez fotovoltaikę
(baterie słoneczne), pośrednie użytkowanie, takie jak spalanie biomasy – drzew, odpadów gospodarczych, gazu bezsmołowego, roślin energetycznych, takich jak buraki,
rzepak, trzcina chińska, a także pozyskiwanie prądu z siły wiatru i energii wodnej.
Zamiana kopalnych nośników energii węgla, ropy naftowej i gazu ziemnego na energię słoneczną zmniejszyłaby produkcję CO2 i tym samym przyczyniłaby się do ochrony klimatu. Energia solarna propagowana jest często jako najlepsze rozwiązanie.
Użytkowanie nieodnawialnych zasobów nie powinno przekroczyć prędkości, z jaką wy
twarzane będą odnawialne alternatywne zasoby, na przykład zastąpienie paliw kopla
nych energią słoneczną.1
Las i pozostałe odnawialne zasoby tworzą naturę w sensie naszej przestrzeni
życiowej, którą tworzy ziemia, woda, powietrze, rośliny i zwierzęta, wszystko, co się
odnawia w ekologicznym obiegu, występujące w ziemi, napędzane przez energię sło-
1
W raporcie o trwałym i zrównoważonym wykorzystywaniu zasobów.
203
neczną, prezentowane jako krajobraz. Nie tylko podstawy gospodarcze, lecz przede
wszystkim podstawy życia muszą pozostać długotrwale utrzymane.
Energia słoneczna nastawiona jest na biologiczne, a nie na techniczne użytkowanie. Ziemia obraca się wokół własnej osi i wokół słońca i cała jej powierzchnia „obsługiwana jest” w określonych dziennych i rocznych rytmach. Dzięki temu wszędzie
może rozwijać się życie. Intensywność energii słonecznej w wyniku zmiany pogody
stale się zmienia, poprzez co dochodzi do cyrkulacji wody i obiegu wiatru. Insolacja
cechuje się w naturalny sposób decentralizacją i nieciągłością. Wykorzystanie energii
słonecznej w sensie technicznym i ekonomicznym wymaga dodatkowej pracy.
Potrzebne są w wyniku decentralizacji insolacji duże zasoby ziemi i przestrzeni, aby
móc zawsze w jakiejś formie „przechwytywać” energię słoneczną. Z powodu centralizacji użytkowania należy pokonać dalekie drogi transportowe i wynikające z tego
straty powstałe w czasie transportu. Do tego potrzebne są z powodu nieciągłości insolacji i ciągłego zapotrzebowania na energię duże powierzchnie magazynowe. Błędem jest mówienie tylko o energii słonecznej, kiedy mówi się o użytkowaniu słońca
jako źródła energii w sensie technicznym. Prawidłowym oznaczeniem jest energia–
słońce–ziemia. Oznacza to poszerzenie zasobów energii poprzez włączenie energii
słonecznej, w wyniku czego narażone są najmniejsze z zasobów, czyli ziemia. Wynika
z tego sytuacja konfliktowa. Jest ona ważna przede wszystkim tam, gdzie nie można
uniknąć dodatkowego obciążenia/narażenia ziemi poprzez jej podwójne użytkowanie.
Narażenie krajobrazu może wystąpić w dwóch formach: jako zakłócenia krajobrazu, które powiązane jest z redukcją różnorodności gatunków, i jako redukcja powierzchni przewidzianych do innego użytkowania. Równowaga krajobrazu i różnorodność gatunków zostają naruszane przez hydroelektrownie, które do funkcjonowania wymagają sztucznych zastojów wodnych; szczególną rolę odgrywają małe hydroelektrownie, które zagrażają populacji ryb. Zagrożeniem jest również fotovoltaika,
pozyskiwanie prądu ze słońca poza obszarem zamieszkania, a przede wszystkim
energia pozyskiwana z wiatrów, która zamienia różnorodny krajobraz naturalny
i kulturowy w monotonny park technologiczny i w znaczny sposób ogranicza fizycznie i psychicznie przestrzeń życiową.
Sadzenie roślin energetycznych, jak buraki, rzepak, trzcina chińska, w celu pozyskiwania energii wypiera uprawę roślin uprawnych mającą na celu pozyskiwanie
środków spożywczych.
Z tych powodów niebezpieczna jest idea wywodząca się z ideologii trwałości
i zrównoważenia gospodarki leśnej zakładająca, że wszystkie nieodnawialne energie
są złe, wszystkie odnawialne są dobre, czyli za wszelką cenę należy zastąpić energie
nieodnawialne odnawialnymi. Nie dopuszcza ona koniecznej selekcji energii odnawialnych.
Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju musi być rozwijana w celu
większego uwolnienia się od pierwotnej koncepcji gospodarki leśnej. Nieodnawialne
zasoby będą używane długotrwale, kiedy za pomocą nieprzerwanego zmniejszania
ich użycia nigdy nie będą musiały być zredukowane do 0. Używanie nieodnawialnych
zasobów należy stale tak zmniejszać, aby nigdy w pełni ich nie zużyć. Nazywa się to
eksponentalną regułą oszczędności (compound savings rule). Koncepcja ta musi zostać skonkretyzowana w układzie różnych zasobów energii, w szczególności zasobów
koplanych.
204
Wysokość kon
niecznego zmnieejszenia zużycia w porównaniu z dzisiejszą prrow. Należy oszaco
ować odnawialn
ne kopalne zasob
by
dukccją zależy od wiielkości zasobów
enerrgetyczne. Możn
na zwiększyć o ty
ysiąc razy dzisiejjsze zużycie węggla, ropy naftoweej,
piassku roponośnego
o, łupka bitumiccznego, jak i gazzu ziemnego. Niee chodzi przy ty
ym
o jużż ustalone zasob
by, lecz o przypusszczalną ilość zaasobów, które zn
najdują się w ziem
mi
i mo
ożna je wydobyć za pomocą urządzeń technicznyych.
z pomocą wzorów sumarycznycch okresu użytko
owania kopalnycch
Po obliczeniu za
ników energii ok
każe się, że: jeżeli zużycie pozosttanie takie samo
o, to okres użytk
konośn
wan
nia wynosi tysiącc lat; jeżeli zużyccie roczne wzrośśnie na przykład
d o 0,5%, to okres
użyttkowania zasobó
ów zmniejszy sięę do 360 lat, a jeeżeli jednak zużycie roczne wzrrośniee o 5%, to okres użytkowania zaasobów może zm
mniejszyć się naw
wet do 81 lat. Odwrotnie jeżeli zużyccie każdego roku
u zmniejszy się o pewien proceent, to okres uży
ytwania znacznie się
s wydłuży. Mo
ożna zadać pytaanie: jak duży musi
m
być procent
kow
zmn
niejszenia użytko
owania zasobów
w, aby zasoby niigdy się nie wycczerpały? Przy tyt
siąclletnim zasobie potrzebna
p
jest roczna
r
redukcjaa w wysokości 0,1%,
0
czyli prom
mil
zuży
ycia każdego poprzedniego roku
u musi być redu
ukowany globaln
nie każdego rok
ku,
tak aby kopalne zassoby energetyczne nigdy w pełn
ni nie zostały wyczerpane. Po stu
m
wynossić więcej niż 10
0% w stosunku do
d
latacch niezbędna osszczędność nie musiałaby
dzisiejszego zużyciaa, a po 500 latach
h nie więcej niż 4
40%.
Rysu
unek 1. Okrees użytkowania nieo
odnawialnych zasob
bów przy stałym zw
większaniu lub zmniiejszaniu roczn
nego zużycia (wzglęędnie do każdego p
poprzedniego roku),, którego zasób wynosi tysiąckrotność dzisiejszeego zużycia Można to przedstawić w formiie graficznej pop
przez zestawieniie różnych ścieżeek
ploatacji (rysuneek 1). Przy lekko
o spadającym zużżyciu (-0,05%) wyczerpuje
w
się zaz
eksp
pas surowców po określonej
o
ilościi lat. Przy redukcji zużycia o co
c najmniej 0,1%
%,
d tego, co było wcześniej,
w
krzyw
wa nigdy nie idziie w pełni do dołłu.
w prrzeciwieństwie do
20
05
Przy jeszcze silniejszym wskaźniku redukcji (-0,2%, -0,3%) będą istniały nawet jeszcze za tysiąc lat znaczne ilości zasobów, na przykład po 350 latach przy wskaźniku
zmniejszenia o 0,2% pozostanie połowa zasobów, a przy wskaźniku zmniejszenia
o 0,3% – nawet 2/3.
Kraje przemysłowe powinny bardziej ograniczyć swoje zużycie, aby umożliwić
krajom Trzeciego Świata w małym stopniu wzrost zużycia, także z powodu problematyki CO2. Złożoną regułę oszczędności należy rozumieć jako postulat minimalny. Priorytetem jest redukcja zużycia energii poprzez:
•
zwiększenie efektywności w pozyskiwaniu energii i jej przetwarzaniu;
•
efektywniejsze zastosowanie gospodarki skojarzonej (produkcja energii elektrycznej i ciepła);
•
konstrukcję i użytkowanie maszyn, aparatów i pojazdów o zmniejszonym zużyciu energii;
•
zwiększenie okresu użytkowania produktów;
•
izolację cieplną w budynkach, także w starym budownictwie;
•
budowę nowych budynków zgodnie z prawami ekologii i klimatu;
•
wykorzystanie energooszczędnych źródeł w transporcie i infrastrukturze;
•
zmniejszenie ruchu drogowego w aglomeracjach miejskich;
•
edukację w kierunku oszczędności energii.
W pewnym wymiarze oczywiste jest także wzmożone zastosowanie odnawialnych nośników energii, względnie konieczne jest bezpośrednie i pośrednie użytkowanie energii słonecznej. Spełnia to, obok efektywnej oszczędności energii za pomocą
zwiększenia jej wydajności i zmniejszenia wszystkich rozrzutnych zastosowań, funkcję uzupełniającą, a nie główną. Umożliwia także przy wyborze energii odnawialnych
selektywny proces, tak że można zachować kryterium trwałości i zrównoważenia dla
energii odnawialnych, jak i zrezygnować z ich nadmiernego użytkowania. Odnieść to
można do możliwości trwałego i zrównoważonego gospodarczego użytkowania, jak
również do trwałego i zrównoważonego utrzymania naturalnych podstaw życia, to
jest naszej przestrzeni życiowej.
Przy takim selektywnym procesie w pierwszej kolejności należy myśleć o tym,
że zarówno przy bezpośrednim, jak i pośrednim użytkowaniu energii słonecznej istnieją możliwości podwójnego użytkowania ziemi. Należą do nich w szczególności pozyskiwanie ciepła przez kolektory słoneczne znajdujące się na dachach domów, fotovoltaika (pozyskiwanie prądu z energii słonecznej) w zabudowanych obszarach,
pasywne użytkowanie energii słonecznej, spalanie drzewa, które pochodzi z długotrwale zagospodarowanego lasu, spalanie odpadów gospodarczych, używanie wysypiskowego gazu (powstałego z odpadów) i gazu bezsmołowego. W takich przypadkach nie dochodzi lub dochodzi w małych ilościach do dodatkowego wykorzystania
ziemi. Pozostałe obciążenia środowiskowe dają się zredukować do minimum.
Energia słoneczna spełnia szczególną funkcję ekologiczną przede wszystkim
tam, gdzie jest użytkowana w miejscu wytwarzania, na tej samej działce lub w tej samej dzielnicy, na przykład w powiązaniu ciepła, tak że nie wymaga żadnych dodatkowych środków transportu. Przede wszystkim takie zdecentralizowane użytkowanie energii słonecznej może być wstępem do alternatywnej zdecentralizowanej struktury gospodarki i przeciwdziałać stale przybierającej centralizacji gospodarki.
206
W perspektywie czasu stosowanie energii geotermalnej musi mieć bardzo duże
znaczenie; dziś jest ona jeszcze zbyt droga, ale jest jej nieskończona ilość, a jej wykorzystanie służy ochronie środowiska naturalnego.
Zasadniczo priorytetem musi być obniżenie zużycia energii za pomocą środków
ekonomicznych, technicznych i kształtowania proekologicznych zachowań. Oszczędnością są zasoby tolerowane przez środowisko naturalne. Jest to właściwie droga
królewska (idealna droga do wzniosłego celu). Jest to także rozwiązanie najtańsze,
ponieważ można redukować wydatki na energię; nakład inwestycji jest względnie
mały. Zaoszczędzona energia może być szybciej udostępniona niż energie odnawialne, gdyż odpowiednie dla nich techniki są bardzo zaawansowane. Tylko poprzez
oszczędność można zmniejszyć emisje gazów cieplarnianych.
Koncepcja trwałości i zrównoważenia daje duże możliwości. Jednak może się
stać również pułapką, kiedy przeoczy się granicę pomiędzy możliwym użytkowaniem
zasobów odnawialnych a efektywnym użytkowaniem energii nieodnawialnych. Mogą
w ten sposób postawione zostać nierealne zadania, które doprowadzą do rzeczywistego zniszczenia naszej przestrzeni życiowej, ponieważ postulat trwałego i zrównoważonego rozwoju zasobów odnawialnych zostanie zakłócony.
Zrównoważone i trwałe użytkowanie zasobów musi opierać się na podwójnej
regule, która oddzielnie traktuje zasoby odnawialne i nieodnawialne. Użytkowanie
zasobów odnawialnych nie może przekraczać wskaźnika ich regeneracji, natomiast
użytkować zasoby nieodnawialne należy tak, żeby nigdy w pełni nie zostały zużyte.
207
MAŁGORZATA BURCHARD‐DZIUBIŃSKA dr hab. Małgorzata Burchard‐Dziubińska, prof. UŁ – Uniwersytet Łódzki WPŁYW POLITYKI KLIMATYCZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ 4•4
NA FUNKCJONOWANIE POLUTOGENNYCH SEKTORÓW POLSKIEJ GOSPODARKI
Abstract
IMPACT OF CLIMATE POLICY OF THE EUROPEAN UNION ON THE FUNCTIONING OF POLLUTION‐GENERATING ECONOMIC SECTORS IN POLAND The text analyses the influence of the EU climate policy on the functioning pollution‐
generating of sectors of the Polish economy. The results of the questionnaire survey, carried out in 2008 in enterprises located in Poland and representing the steel, glass, aluminium and cement industries became a basis for formulating conclusions concerning the consequences of the climate policy already implemented and planned after 2012. The EU climate policy, particularly the common system of emission allowances trade, makes the enterprises face new developmental barriers. The expected increase in production costs will not only slow down the production dynamics, but may also entail lowering the competi‐
tiveness of Polish companies compared to companies from outside the EU, to which the greenhouse gasses emission limits do not apply. Adverse consequences for employment and for regional development should also be considered indisputable. If that was accompanied by an emission leak outside the EU, achieving the global purposes of the climate policy would also become questionable. The businesses surveyed represent industries which are pollution generators by their nature and even ecologically‐oriented technological progress is incapable of ensuring considerable emission reductions without general switching of the economy to renewable energy sources. Systematycznie prowadzone badania potwierdzają znaczący wielowymiarowy
wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze, w tym także na atmosferę ziemską
i klimat. W większości przypadków ocena zachodzących zmian jest negatywna, co
skłania do podejmowania działań mających na celu zahamowanie narastania niekorzystnych tendencji i przywrócenie naruszonej równowagi ekosystemowej. Obecnie
najwięcej uwagi na forum międzynarodowym poświęca się przeciwdziałaniu zmianom klimatycznym wywołanym przez gospodarczą aktywność człowieka. Problematyka ta jest bardzo złożona i, jak dowodzą dotychczasowe doświadczenia, niezmiernie
208
trudno osiągnąć porozumienie co do harmonogramu, form i adresatów proponowanych działań. W tekście przedmiotem analizy jest jedynie drobny wycinek ogromnego
obszaru badawczego, jaki stanowi kształtowanie międzynarodowej polityki klimatycznej i jej wpływ na rozwój. Na podstawie dostępnej literatury i badań ankietowych
przeprowadzonych w 2008 roku w zlokalizowanych w Polsce przedsiębiorstwach
reprezentujących hutnictwo stali, szkła i aluminium oraz przemysł cementowy możliwe stało się sformułowanie istotnych wniosków dotyczących wpływu polityki klimatycznej UE na możliwość realizacji zrównoważonego rozwoju.
1. PROBLEMATYKA ZMIAN KLIMATYCZNYCH Klimat jest jednym z najistotniejszych czynników determinujących funkcjonowanie społeczeństw i gospodarek, a także całego ekosystemu na Ziemi. Jest on zjawiskiem złożonym, popularnie definiowanym jako całokształt stanów pogody właściwych dla danego obszaru wraz z przeciętnym przebiegiem rocznego rytmu ich zmian
w dłuższym okresie. W klimatologii zaczyna obowiązywać nowy paradygmat „zmiennego klimatu”. Jest on przyjmowany pod wpływem obserwacji różnych zjawisk
i obiektów. Interesujących dowodów dostarcza paleoklimatologia, która zmiany zachodzące w klimacie Ziemi stara się wyczytać z danych ukrytych w śladach procesów
biologicznych, chemicznych, geologicznych zachodzących w bliższej i dalszej przeszłości. Na kształtowanie klimatu wpływ mają liczne zjawiska zachodzące w atmosferze ziemskiej związane z promieniowaniem słonecznym, bilansem energetycznym,
obiegiem wody i cyrkulacją powietrza oraz czynniki geograficzne, takie jak: szerokość
geograficzna, wysokość nad poziomem morza, rzeźba terenu czy charakter podłoża.
Istotne jest także oddziaływanie człowieka, głównie przez intensywność i charakter
działalności gospodarczej. Obecnie prace naukowe związane z klimatem prowadzone
są przez liczne ośrodki badawcze na całym świecie, co znalazło swoje odzwierciedlenie w bogatym piśmiennictwie.1 Z naszego punktu widzenia istotne jest uświadomienie sobie zależności między klimatem a funkcjonowaniem systemów społecznych
i gospodarczych. Do czasów rewolucji przemysłowej zależność ta miała charakter jednokierunkowy – to klimat wpływał na człowieka i jego działalność. Obecnie mamy do
czynienia także z oddziaływaniem odwrotnym – w szczególności spalanie paliw kopalnych i zmiany w sposobie użytkowania gruntów prowadzą do ocieplenia klimatu.
Zgodnie z definicjami przyjętymi w Konwencji Klimatycznej zmiana klimatu
oznacza zmianę w klimacie spowodowaną pośrednio lub bezpośrednio działalnością
człowieka, która zmienia skład atmosfery ziemskiej i jest odróżniana od naturalnej
zmienności klimatu obserwowanej w porównywalnych okresach, a za negatywne
skutki zmian klimatu uznano zmiany w środowisku fizycznym lub biocenozie, spowodowane zmianą klimatu, które mają znaczący szkodliwy wpływ na skład, odporność lub wydajność naturalnie sterowanych ekosystemów lub na działanie systemów
socjoekonomicznych, albo na zdrowie i dobrobyt człowieka.2
1 Ch.D. Schönwiese, Klimat i człowiek, Prószyński i S-ka, Warszawa 1997; S.K. Wiąckowski,
Przyrodnicze podstawy inżynierii środowiska, Stanisław K. Wiąckowski, Kielce 2000, s. 37-54,
G.D. Roth, Pogoda i klimat, Świat Książki, Warszawa 2000.
2 Ibidem, s. 99-104.
209
Dla dalszych rozważań przyjęto, że ocieplanie klimatu uznaje się za zjawisko
naukowo udowodnione. Znaczące przyspieszenie ocieplania klimatu jest wywołane
przyczynami antropogenicznymi – w około 80% jest konsekwencją zużywania paliw
kopalnych, a około 20% jest wynikiem deforestacji.
Za główną przyczynę uważa się zwiększanie się w atmosferze koncentracji gazów cieplarnianych, głównie dwutlenku węgla, metanu, podtlenku azotu i kilku innych gazów przemysłowych. Mają one różny wpływ na globalne ocieplenie ze względu na koncentrację w atmosferze i właściwości fizyczne. Są nieprzejrzyste dla różnych długości promieniowania cieplnego i wzajemnie uzupełniają swe działanie.
Różny jest także czas ich trwania w atmosferze, który w zależności od gazu wynosi od
6-7,5 lat dla metanu do ponad 100 lat dla dwutlenku węgla i chlorofluorowęgli oraz
aż 150 lat dla podtlenku azotu.
2. OCHRONA KLIMATU A ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ Zrównoważony rozwój jest typem rozwoju społeczno-gospodarczego, realizowanym przez człowieka w technosferze zgodnie z antropocentrycznym postrzeganiem świata. Ma wymiar międzygeneracyjny, a zatem może być osiągany tylko przy
zachowaniu równowagi w uwzględnianiu potrzeb przyszłych pokoleń z potrzebami
ludzi żyjących obecnie. Zrównoważony rozwój integruje wszelkie działania człowieka
i jest nakierowany na likwidację nierówności w zaspokajaniu potrzeb w skali globalnej. Jest obecnie najbardziej zaawansowaną koncepcją urządzania gospodarki światowej i dotychczas jedyną, która podejmuje kwestie powstrzymania katastrofy ekologicznej w skali Ziemi.3
Zrównoważony rozwój wymaga myślenia w kategoriach ludzkich, gospodarczych i ekologicznych jednocześnie. Pominięcie któregokolwiek z tych elementów
oznacza zejście ze ścieżki zrównoważonego rozwoju. Ochrona klimatu Ziemi powinna
stanowić jeden z filarów zrównoważonego rozwoju. Stanie się tak tylko wówczas, gdy
równolegle z problemami o charakterze czysto ekologicznym w rozwoju polityki klimatycznej będą uwzględniane kwestie społeczne i gospodarcze. Biorąc pod uwagę
priorytetowy charakter koncepcji zrównoważonego rozwoju w kształtowaniu polityki UE, projektowane zmiany w polityce klimatycznej muszą być kompatybilne z tą
wiodącą koncepcją.
3. POLITYKA KLIMATYCZNA UNII EUROPEJSKIEJ Unia Europejska działania na rzecz ochrony klimatu włączyła do swoich priorytetów i aktywnie uczestniczy w rozwoju międzynarodowej współpracy w tej dziedzinie. Konieczność redukcji emisji gazów cieplarnianych wynika z wielu dyrektyw i decyzji UE dotyczących różnych sektorów gospodarki i jest jednym z elementów działań
Wskaźniki ekorozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999; Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2005; M. Kistowski, Regionalny model zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju województw, Bogucki Wyd. Naukowe, Gdańsk – Poznań 2003.
3
210
na rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju. Niektóre z przepisów były tworzone
jeszcze w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, kiedy kwestie ochrony klimatu
nie były przedmiotem szerszych dyskusji. Obecnie, często po stosownej nowelizacji,
służą także realizacji polityki klimatycznej. Unia Europejska jest dziś na drodze do
realizacji najbardziej zaawansowanej współpracy międzynarodowej związanej z Protokołem z Kioto. Nie tylko przyjęła zobowiązania przekraczające przeciętny poziom
redukcji emisji (8% zamiast 5,2%), ale zdecydowała się także na uruchomienie handlu zbywalnymi pozwoleniami na emisję CO2. Na mocy dyrektywy 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Państwa Członkowskie zostały zobowiązane do utworzenia krajowych planów rozdziału uprawnień do emisji CO2.4 Zgodnie z dyrektywą
Kraj Członkowski musi włączyć w system 5 głównych sektorów gospodarczych zgodnie z określonymi progami. Początkowo handel dotyczył tylko CO2, ale po 2012 roku
Komisja Europejska zaproponowała włączenie do systemu innych sektorów i gazów.5
Na podkreślenie zasługuje fakt, że zobowiązanie do 8% redukcji emisji gazów cieplarnianych w ramach UE-15 zostało nierównomiernie rozłożone między Państwa
Członkowskie. Decyzją Rady 2002/358/WE przyjęto, że państwa mające największy
gospodarczy dystans do nadrobienia będą mogły zwiększyć swoje emisje w latach
2008-2012 w stosunku do 1990 roku: Portugalia o 27%, Grecja o 25%, Hiszpania o
15%, Irlandia o 13%. W zamian inne państwa zobowiązały się do zwiększonych redukcji emisji: Luksemburg o 28%, Niemcy i Dania o 21%, Austria o 13% i Wielka Brytania o 12,5%. Dzięki takiemu rozwiązaniu oraz ustanowieniu rynku handlu uprawnieniami do emisji można stwierdzić, że polityka ochrony klimatu w UE ma charakter
wspólnotowy i rozpoczęła nowy etap współpracy między integrującymi się państwami.
Sytuacja nowych Państw Członkowskich nie została ujęta w dyrektywie, ale kraje te musiały dołączyć do systemu i opracować własne krajowe plany rozdziału
uprawnień do emisji dwutlenku węgla – na lata 2005-2007, a później 2008-2012, czyli na czas pierwszego okresu rozliczeniowego Protokołu z Kioto.
Od momentu powstania w styczniu 2005 roku rynku, na którym handluje się
pozwoleniami na emisję CO2, zainteresowanie pozwoleniami na emisję gwałtownie
rosło i doprowadziło do obrotów sięgających 2 mln ton dziennie. Cena pozwoleń także wzrosła z początkowego poziomu 9 euro za tonę do 35 euro za tonę w czerwcu, by
spaść do poziomu 23 euro w listopadzie.6 Jak wyliczyli specjaliści, w przypadku niektórych elektrowni opalanych węglem pozwolenie na wyprodukowanie kilowatogodziny energii jest droższe niż sam zużyty w tym celu węgiel. Wysokie ceny zachęcają
nabywców pozwoleń do wykorzystywania kredytów kompensacyjnych (offset), które
reprezentują redukcje zanieczyszczeń osiągnięte dzięki programom czystego rozwoju, wprowadzonym w krajach rozwijających się. Przedsiębiorstwa przemysłowe od4 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniająca dyrektywę 2003/87/WE w celu
ustanowienia i rozszerzenia wspólnotowego systemu handlu przydziałami emisji gazów
cieplarnianych (Dz.Urz. UE L 275/32 z 25.10.2003 r.).
5 W Polsce pierwszy Krajowy plan rozdziału uprawnień do emisji CO2 został przygotowany przez
Ministerstwo Środowiska w 2004 roku. Obecnie działania prowadzone są w oparciu o Krajowy plan rozdziału uprawnień do emisji dwutlenku węgla na lata 20082012 dla wspólnotowego systemu handlu uprawnieniami do emisji, który został przyjęty przez Radę Ministrów 1 lipca
2008 roku.
6 [Electronic document]. Access mode: www.pointcarbon.org [Accessed: 31-01-2009]
211
powiedzialne za emisje CO2 mogą użyć pewnej liczby takich kredytów jako tańszego
substytutu pozwoleń na emisję.7
Równocześnie ze zbieraniem doświadczeń z funkcjonowania już przyjętych
ustaleń toczy się debata nad kształtem polityki klimatycznej po 2012 roku. W Unii
Europejskiej wiele emocji budzi tak zwany pakiet klimatyczno-energetyczny, którego
najważniejsze elementy stanowią instrumenty zgłoszone 23 stycznia 2008 roku: dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniająca dyrektywę 2003/87/WE
w celu ustanowienia i rozszerzenia wspólnotowego systemu handlu przydziałami
emisji gazów cieplarnianych8, dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie
geologicznego składowania dwutlenku węgla oraz zmieniająca dyrektywy Rady
85/337/EWG, 96/61/WE, dyrektywy 2000/60/WE, 2001/80/WE, 2004/35/WE,
2006/12/WE i rozporządzenie (WE) nr 1013/2006,9 i dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych.10 Wspólne cele polityki energetycznej i klimatycznej zostały przyjęte podczas
wiosennego szczytu w marcu 2007 roku. Znane są one potocznie jako „3×20”, gdyż
obejmują:
•
zwiększenie efektywności energetycznej o 20% do 2020 roku;
•
zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych do 20% całkowitego finalnego zużycia energii w UE do 2020 roku i zwiększenia do 10% udziału biopaliw
w zużyciu paliw w transporcie;
•
zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych o co najmniej 20% w porównaniu
z 1999 rokiem.
Wspólnota widzi także możliwość wprowadzenia nawet 30% celu redukcyjnego
pod warunkiem, że inne kraje rozwinięte zobowiążą się do porównywalnego zmniejszenia emisji, a wybrane kraje rozwijające się wniosą swój wkład proporcjonalnie do
własnych możliwości.
4. OCENA POLITYKI KLIMATYCZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ W ŚWIETLE BADAŃ ANKIETOWYCH Celem badania ankietowego było uzyskanie wiedzy na temat oceny przez przedsiębiorstwa dotychczasowej polityki klimatycznej UE i określenie wpływu planowanych po 2012 roku zmian regulacji prawnych w tym zakresie.11 Ankiety zostały rozesłane do wszystkich przedsiębiorstw z sektora cementowego, hutnictwa, stali, aluminium i szkła, które obecnie są lub po 2012 roku będą objęte obowiązkiem uczestnictwa w systemie EU ETS. Przeprowadzone badanie spotkało się z umiarkowanym zaW. Wayt Gibbes, How should we set priorities, “Scientific American” 2005, August, p.112-115.
COM (2008) 16 wersja ostateczna, Bruksela 23.01.2008.
9 COM (2008) 18 wersja ostateczna Bruksela 23.01.2008.
10 COM (2008) 19 wersja ostateczna Bruksela 23.01.2008.
11 M. Burchard-Dziubińska, D. Lipińska, Analiza problemu przenoszenia zakładów z sektorów produkujących cement, stal, szkło i aluminium poza teren Polski i UE na skutek pojawienia się nowych przeszkód dla przedsiębiorstw wynikających z pakietu klimatycznoenergetycznego oraz ocena proponowanych mechanizmów zapobiegających temu zjawisku, Ekspertyza dla UKIE,
Warszawa 2008 (niepublikowana).
7
8
212
interesowaniem, ale można przyjąć, że uzyskane odpowiedzi są reprezentatywne ze
względu na dające się zauważyć podobieństwo udzielanych odpowiedzi, widoczne
zwłaszcza w ramach poszczególnych sektorów. Ogółem poddano analizie 18 ankiet,
w tym: branżę cementową reprezentowało 5 przedsiębiorstw, hutnictwo aluminium
1, hutnictwo stali i hutnictwo szkła po 6. Połowa ankietowanych przedsiębiorstw zatrudnia do 500 osób, a jedna trzecia od 500 do 1000 osób. Czternaście ankietowanych
przedsiębiorstw to przedsiębiorstwa prywatne, z których większość stanowiły
przedsiębiorstwa prywatne z udziałem kapitału zagranicznego.
Czternaście z badanych przedsiębiorstw uznało, że proponowane zmiany w polityce klimatycznej UE stanowią ewidentne zagrożenie dla ich rozwoju, a 10 z nich
wskazało również na zagrożenie dla konkurencyjności polskiej gospodarki. Warto
odnotować fakt, że tylko 4 przedsiębiorstwa (reprezentujące branżę cementową) poinformowały o podjęciu działań związanych z oceną skutków dostosowania się do
nowej polityki klimatycznej.
Na pytanie, czy w latach 2000-2007 doszło w przedsiębiorstwie do ograniczenia
emisji gazów cieplarnianych, 13 przedsiębiorstw (72%) odpowiedziało twierdząco.
W 11 przypadkach (61%) ograniczenie uzyskano dzięki zrealizowaniu w przedsiębiorstwie inwestycji modernizacyjnych, w 6 przypadkach (33%) na skutek likwidacji
niektórych instalacji, w 4 na skutek okresowego wyłączenia instalacji, zaś w 1 ze
względu na zmianę profilu produkcji. Najwięcej inwestycji modernizacyjnych wykazały przedsiębiorstwa reprezentujące branżę cementową i hutnictwo szkła. Najgorzej
sytuacja wygląda w hutnictwie stali, zwłaszcza że właśnie w tej branży działają najstarsze instalacje, nawet z lat dwudziestych XX wieku. W porównaniu z 1999 rokiem
największą redukcję emisji CO2 wykazały przedsiębiorstwa reprezentujące hutnictwo
stali – średnio 34,2% (w jednym z przedsiębiorstw było to aż 50%), w branży cementowej – 14,4%, zaś w hutnictwie szkła – 16,3%.
Na lata 2008-2012 tylko w 5 przedsiębiorstwach planowane są inwestycje modernizacyjne prowadzące do redukcji emisji gazów cieplarnianych; średnio przyniosą
one 10% redukcję emisji tych gazów w stosunku do poziomu z 2005 roku.
Odpowiedź twierdzącą na pytanie o planowane oddanie do użytku w latach
2008-2012 nowych instalacji udzieliło 8 przedsiębiorstw (44,4%). Jako paliwo wykorzystywane będą: gaz, węgiel kamienny i odpady stałe. Spodziewany z tego tytułu
średni wzrost emisji gazów cieplarnianych w przeliczeniu na CO2 dla całej badanej
grupy wyniesie 30%, największy wystąpi w hutnictwie szkła (48,3%) W tym sektorze
będzie też najbardziej zróżnicowany – od 10% do 80%.
Tylko 1 przedsiębiorstwo planuje przeprowadzenie w latach 2013-2020 inwestycji modernizacyjnych prowadzących do redukcji emisji gazów cieplarnianych
i uzyskanie dzięki temu 20% redukcji emisji, 15 przedsiębiorstw (83%) nie ma takich
planów, w 2 przedsiębiorstwach jeszcze nie podjęto decyzji.
W latach 2013-2020 oddanie do użytku nowych instalacji planowane jest
w 3 przedsiębiorstwach, w jednym z nich spodziewany wzrost emisji gazów cieplarnianych w przeliczeniu na CO2 w porównaniu do 2005 roku wyniesie aż 140%. Brak
planów odnośnie do oddania do użytku nowych instalacji wykazało 12 przedsiębiorstw (66%), w 3 przedsiębiorstwach jeszcze nie podjęto decyzji.
W latach 2013-2020 zamknięcie instalacji planują tylko 2 przedsiębiorstwa;
w jednym przypadku ograniczenie emisji ma wynieść aż 99%, w drugim 35%. Planowane zamknięcia instalacji generalnie nie mają związku z koniecznością redukcji
emisji gazów cieplarnianych.
213
Uczestnictwo w latach 2005-2007 w systemie handlu uprawnieniami do emisji
3 przedsiębiorstwa oceniły jako korzystny, 3 jako niekorzystny, 8 (44%) jako neutralny, 4 przedsiębiorstwa nie były objęte obowiązkiem uczestnictwa w systemie.
W przekroju branżowym najwięcej odpowiedzi wskazujących na neutralny charakter
obowiązku uczestnictwa w systemie wykazały cementownie i huty szkła. Wynika to
z pewnością z przydzielenia uprawnień do emisji gazów cieplarnianych w oparciu
o dane historyczne.
W przypadku obecnego okresu rozliczeniowego aż 15 przedsiębiorstw uznało
obowiązek uczestnictwa w systemie za niekorzystny. W grupie badanych przedsiębiorstw stanowi to 100% firm objętych tym obowiązkiem!
W przypadku konieczności zakupu 20% uprawnień do emisji CO2 i wzroście ich
ceny w stosunku do obecnego poziomu o 10 euro spodziewany wzrost ceny jednostki
głównego wyrobu jest bardzo zróżnicowany pomiędzy branżami i wynosi średnio:
•
branża cementowa
17,3%;
•
hutnictwo stali
0,3%;
•
hutnictwo aluminium
3,0%;
•
hutnictwo szkła
2,8%.
Największe rozbieżności w szacowanym wzroście ceny wykazały przedsiębiorstwa z branży cementowej. Waha się on od 2% do 40,6%. W pozostałych branżach
przedsiębiorstwa wykazują zbliżoną wrażliwość na wzrost ceny uprawnień do emisji.
W przypadku konieczności zakupu 20% uprawnień do emisji CO2 w cenie 20
euro za tonę CO2 szacowany wzrost kosztów produkcji w skali roku jest także bardzo
zróżnicowany pomiędzy branżami i wynosi średnio:
•
branża cementowa
17,2%;
•
hutnictwo stali
3,5%;
•
hutnictwo aluminium
6,0%;
•
hutnictwo szkła
4,5%.
Znaczne rozbieżności dają się także zaobserwować pomiędzy przedsiębiorstwami:
•
branża cementowa
od 7 do 45,1%;
•
hutnictwo stali
od 0,3 do 17%;
•
hutnictwo szkła
od 1 do 10%.
Świadczy to o bardzo zróżnicowanej wrażliwości przedsiębiorstw na konieczność dokonywania zakupów uprawnień do emisji CO2, nawet jeśli tym obowiązkiem
objąć tylko 20% planowanej emisji.
Biorąc pod uwagę zagrożenie przenoszeniem wysokoemisyjnej produkcji do
krajów trzecich, a także trudności natury technicznej, ekonomicznej i społecznej
związane z dalszą redukcją emisji w badanych sektorach, bierze się pod uwagę stosowanie mechanizmów zapobiegawczych. Największe poparcie wśród ankietowanych przedsiębiorstw zyskała propozycja bezpłatnego przyznania do 100% przydziału uprawnień do emisji CO2 po wykazaniu przez przedsiębiorstwo (i akceptacji przez
KE), że osiągnięto granicę dających się zaakceptować ze względów ekonomicznych
zmian technologii produkcji związanych z redukcją emisji CO2. Na drugim miejscu
znalazła się propozycja subwencjonowania ze środków UE inwestycji mających na
celu wdrożenie technologii charakteryzujących się najniższymi emisjami gazów cieplarnianych i najniższym zużyciem energii, a także służących wychwytywaniu i składowaniu CO2, zaś na trzecim propozycja przyznania ulg w podatku dochodowym od
214
osób prawnych równoważąca spadek zysku na skutek konieczności zakupu jednostek
emisji CO2 na aukcji. Traktowanie importera jak przedsiębiorstwa z sektora zagrożonego wyciekiem emisji i objęcie obowiązkiem zakupu na aukcji uprawnień do emisji
CO2 w ilości niezbędnej do wyprodukowania wprowadzanego na rynek towaru w warunkach odpowiadającym przeciętnej emisji z tego sektora dla całej UE na przykład
w 2013 roku zyskało poparcie 6 przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa generalnie nie
wykazały poparcia dla propozycji etykietowania produktów ze względu na ilość gazów cieplarnianych przeliczonych na CO2, związanych z wytwarzaniem i transportem
jednostki produktu w celu stosowania opłat wyrównawczych.
Zdaniem wszystkich respondentów, czynnikami w największym stopniu hamującymi wyciek produkcji poza UE są: wysokie koszty transportu (19% ogólnej liczby
wskazań), wysokie koszty inwestycyjne, restrykcje w imporcie spoza UE (po 17,9%).
Na dalszych miejscach znalazły się: ryzyko kursowe (11,9%) i długi okres inwestycyjny (10,7%).
Pomiędzy branżami daje się zaobserwować pewne zróżnicowanie w udzielanych odpowiedziach. W przypadku branży cementowej wszyscy reprezentujący ją
respondenci wybrali wysokie koszty transportu; na wysokie koszty inwestycyjne
i restrykcje w imporcie spoza UE wskazało po 80% respondentów, długi okres inwestycyjny i ryzyko kursowe wybrało po 60% ankietowanych. W przypadku hutnictwa
stali 100% respondentów za najistotniejszy czynnik hamujący wyciek produkcji
uznało restrykcje w imporcie spoza UE, kolejnym czynnikiem są wysokie koszty inwestycyjne, które wskazało 83% ankietowanych, dalej wysokie koszty transportu
i dobre dopasowanie struktury podaży do aktualnego popytu na rynku wewnętrznym
wybrane zostały przez 66% badanych przedsiębiorstw. W hutnictwie aluminium hamująco na przeniesienie produkcji oddziałują: wysokie koszty transportu, długi okres
inwestycyjny, niestabilność rynku światowego, ryzyko kursowe i restrykcje w imporcie spoza UE. W hutnictwie szkła na 100% respondentów wysokie koszty transportu
i wysokie koszty inwestycyjne wskazało 66% ankietowanych, na kolejnym miejscu
znalazło się ryzyko kursowe wybrane przez 50% badanych przedsiębiorstw.
W obecnym okresie rozliczeniowym 2008-2012 znikomym zainteresowaniem
wśród ankietowanych przedsiębiorstw cieszy się możliwość uczestnictwa w działaniach w ramach mechanizmu czystego rozwoju (CDM) i uzyskanie w związku z tym
jednostek redukcji emisji ERU oraz uczestnictwa w projektach wspólnego wdrażania
(JI) i uzyskanie w związku z tym poświadczonych redukcji emisji CER. Propozycje te
uzyskały po 2 wskazania. Jednak 10 z badanych firm uznało za celowe utrzymanie
możliwości prowadzenia współpracy w ramach CDM i JI po 2012 roku. Ankietowane przedsiębiorstwa wykazują bardzo zróżnicowane możliwości realizacji niezbędnych działań dostosowawczych do polityki klimatycznej UE po 2012
roku. Tylko 2 przedsiębiorstwa uznały, że mogą to zrobić w oparciu o własne zasoby
finansowe (po jednym z branży cementowej i hutnictwa stali), 3 przedsiębiorstwa
stwierdziły, że jest to realne z wykorzystaniem kredytu bankowego (po jednym
z branży cementowej, hutnictwa stal i hutnictwa szkła). Największe uznanie wśród
przedsiębiorstw z reprezentujących hutnictwo stali, szkła i aluminium zdobył wariant przewidujący uzyskanie subwencji ze środków publicznych w kwocie nie mniejszej niż 50% przewidywanych kosztów działań dostosowawczych, ale aż jedna trzecia respondentów, w tym aż 60% przedsiębiorstw z branży cementowej, uznała wywiązanie się z działań dostosowawczych za niemożliwe.
215
4. WNIOSKI Z BADAŃ Polityka klimatyczna UE, a zwłaszcza wspólnotowy system handlu uprawnieniami do emisji, ma wyraźnie restrykcyjny charakter. Stawia przedsiębiorstwa przed
nowymi barierami rozwojowymi, które mogą hamująco wpłynąć na ich aktywność
ekonomiczną. Systemowi wyraźnie brak jest natomiast mechanizmów, które mogłyby
stanowić zachętę do podejmowania działań proekologicznych. Wszystkie ankietowane przedsiębiorstwa, niezależnie od branży, wskazują na zagrożenia płynące z realizowanej obecnie i planowanej po 2012 roku polityki klimatycznej. Dotyczą one przede
wszystkim:
•
zahamowania dynamiki produkcji;
•
podniesienia kosztów funkcjonowania przedsiębiorstw w przypadku konieczności dokonywania zakupów uprawnień do emisji;
•
obniżania konkurencyjności polskich przedsiębiorstw wobec firm spoza UE,
których nie dotyczą limity emisji gazów cieplarnianych.
Spodziewany jest także w związku z realizacją polityki klimatycznej wzrost cen
energii elektrycznej. Powoduje on uzasadnione obawy. Dotyczą one spadku rentowności oraz kłopotów z utrzymaniem produkcji w ogóle, co spowoduje redukcję miejsc
pracy, zerwanie więzi kooperacyjnych, a w konsekwencji także spowolnienie tempa
rozwoju regionów. Wiele z przedsiębiorstw podjęło w minionej dekadzie znaczny
wysiłek modernizacyjny. Biorąc pod uwagę długie cykle inwestycyjne w badanych
branżach, a także znaczne koszty związane z modernizacją, firmy te mogłyby się znaleźć w szczególnie niekorzystnej sytuacji. Z punktu widzenia efektywności polityki
klimatycznej w przekroju globalnym za groźną należy uznać deklarowaną przez niektóre przedsiębiorstwa gotowość do przeniesienia produkcji za granicę, do krajów
o niższych standardach ekologicznych. Byłoby to związane z tak zwanym wyciekiem
emisji poza UE, co oznaczałoby fiasko podjętych przez UE starań na rzecz ochrony
ziemskiego klimatu.
Badane przedsiębiorstwa reprezentują branże z natury polutogenne. Oczywiście
także w ich przypadku mamy do czynienia z ekologicznie zorientowanym postępem
technicznym, nie należy jednak przeceniać związanych z tym możliwości redukcji
emisji.
***
Polityka ochrony klimatu nie jest realizowana w gospodarczej, społecznej i instytucjonalnej pustce. Rozwój metod i instrumentów jej wdrażania powinien podlegać określonym zasadom i być oceniany według jasnych kryteriów – zgodnych z ideą
zrównoważonego rozwoju. Dlatego – obok możliwości wdrożenia – należy zwrócić
szczególną uwagę na skuteczność ekologiczną oraz efekty ekonomiczne i społeczne.
W przypadku już obowiązujących i planowanych regulacji w odniesieniu do polutogennych sektorów, takich jak: przemysł cementowy, hutnictwo stali, szkła i aluminium, dostrzec można poważne zagrożenie dla konkurencyjności przy znikomym lub
wręcz negatywnym efekcie ekologicznym, który może pojawić się w przypadku wycieku emisji wraz z przeniesieniem produkcji poza UE. Problem wpływu polityki
ochrony środowiska na konkurencyjność poszczególnych branż i całych gospodarek
został dostrzeżony już dawno. Temperatura dyskusji na ten temat znacznie wzrosła
od czasu intensyfikacji działań na rzecz ochrony ziemskiego klimatu, gdyż uświado216
miła istnienie pomiędzy krajami ogromnych różnic w zakresie energochłonności
produkcji w przeliczeniu na jednostkę PKB oraz wielkości emisji gazów cieplarnianych ze względu na skalę produkcji, a także w związku z wykorzystywaniem w różnych proporcjach paliw kopalnych i energii ze źródeł odnawialnych. Spadek konkurencyjności zlokalizowanych w Polsce przedsiębiorstw wobec producentów z państw
spoza UE, w szczególności z Chin, Rosji i Ukrainy, może pośrednio negatywnie odbić
się na rynku pracy i spowolnić rozwój i wzrost gospodarczy. Produkty przemysłu cementowego i hutnictwa stali, szkła i aluminium cechuje wyższa cenowa elastyczność
popytu niż w przypadku energii. Dlatego można oczekiwać spadku popytu na produkty wytworzone w kraju lub UE oraz wzrostu zakupów tańszych odpowiedników
z importu spoza UE. Za skrajnie niekorzystne należy uznać przenoszenie produkcji za
granicę do krajów nieobjętych systemem handlu uprawnieniami do emisji. Ponieważ
wiele przedsiębiorstw z branż objętych rozszerzonym systemem EU ETS osiąga granicę możliwych do przeprowadzenia w tej generacji instalacji redukcji emisji, należy
z dużą rozwagą stosować wobec nich kolejne ograniczenia limitów CO2. Ścieżka redukcji emisji powinna być znana z wieloletnim (na przykład 20-letnim) wyprzedzeniem, aby można było racjonalnie planować inwestycje, które w analizowanych branżach są długotrwałe i kosztowne. Sensowne wydaje się także funkcjonowanie wolnego rynku „zielonych świadectw” oraz ułatwienia w realizacji projektów typu JI i CDM.
Wówczas rachunek kosztów decydowałby o wyborze formy wywiązania się z działań
ochronnych. Subsydiowanie powinno w pierwszej kolejności dotyczyć rozwoju nowych, energooszczędnych technologii oraz wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych. Wspieranie już istniejących przedsiębiorstw należy ograniczyć do przypadków ochrony miejsc pracy w instalacjach dożywających kresu użytkowania z przyczyn technicznych, zgodnie z obowiązującymi w UE przepisami dotyczącymi zakresu
pomocy publicznej.
Projektowane zmiany w polityce klimatycznej UE, niewątpliwie bardzo cenne
z punktu widzenia ochrony ziemskiego klimatu, mogą się jednak okazać poważnym
zagrożeniem dalszego rozwoju, a nawet egzystencji, szczególnie polutogennych sektorów gospodarczych, zwłaszcza w sytuacji jednostronnego ich wprowadzenia. Konsekwencje mogą mieć również charakter makroekonomiczny z generowaniem tendencji do zwiększania inflacji, negatywnego oddziaływania na dochody budżetowe
z tytułu podatku akcyzowego i spowolnieniem tempa wzrostu PKB włącznie.
217
GRAŻYNA BORYS prof. dr hab. Grażyna Borys – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu GWARANCJE POCHODZENIA ENERGII ELEKTRYCZNEJ 4•5
JAKO INSTRUMENT EUROPEJSKIEJ POLITYKI ENERGETYCZNEJ
Abstract
GUARANTEES OF ELECTRICAL ENERGY SOURCE AS AN INSTRUMENT OF EUROPEAN ENERGETIC POLICY The article is devoted to guarantees that electrical energy originates from renewable sources and co‐generation. Their position among other instruments of energetic and climate policy has been specified and their construction has been described. Particular emphasis has been placed upon interpretation of function regarding guarantee of energy origin within the frameworks of climate and energy package, it concerns especially identification function and also disclosing of preferences of consumers regarding energy and stock‐taking. There has been shown differ‐
ence between guarantees of electrical energy origin and the so‐called colorful certificates. 1. WYZNACZNIKI EUROPEJSKIEJ POLITYKI ENERGETYCZNEJ Podczas wiosennego Szczytu, który się odbył 8-9 marca 2007 roku Komisja Europejska potwierdziła, że wyznacznikami wspólnotowej polityki energetycznej będą:
zrównoważenie, bezpieczeństwo dostaw i konkurencyjność. Ten „magiczny trójkąt”
stworzył nowe wyzwania i nowe standardy optymalnej alokacji wszystkich potencjalnych nośników energii w procesie transformacji do gospodarki „niskowęglowej”
i niskoemisyjnej, o zdywersyfikowanych źródłach pozyskiwania nośników energii,
nakierowanej na wzrost efektywności i wydajności energetycznej, gwarantującej dalszy wzrost dobrobytu społecznego (rysunek 1).
Konceptualizacja wyznaczników europejskiej polityki energetycznej następowała ewolucyjnie, a punkty orientacyjne na mapie drogowej tej ewolucji tworzą umownie Kioto, Moskwa i Lizbona-Goeteborg.
218
Rysunek 1. Wyznaczniki europejskiej polityki energetycznej Źródło: opracowanie własne na podstawie U.BIohm-Hieber, Europes Strategie Yision, IAEA-Bulletin, 49-2
march 2008, p. 50.
„Kioto” odnosi się do Protokołu do Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu sporządzonego w Kioto 11 grudnia 1997 roku.1 Państwa wymienione w załączniku do Protokołu2 zobowiązały się do ilościowo określonego ograniczenia i redukcji gazów cieplarnianych powodujących zmiany klimatyczne w drodze poprawy efektywności energetycznej, wspierania zrównoważonych
form gospodarki, badań i rozwoju nowych technologii, zwiększenia wykorzystania
odnawialnych źródeł energii, stosowania instrumentów rynkowych lub/i stopniowego ograniczania niedoskonałości rynkowych.
„Moskwa” odnosi się do dialogu energetycznego z Rosją. Jego zainicjowanie
przez Unię Europejską jest procesem zrozumiałym z tego względu, że dla Unii dostawy surowców energetycznych (gazu i ropy naftowej) z Rosji będą w najbliższym czasie niezbędne dla zrównoważenia bilansu energetycznego, a z kolei Rosja, w krótkoterminowej i średnioterminowej perspektywie, jest uzależniona od eksportu surowców energetycznych na rynek europejski.
Początek instytucjonalizacji dialogu UE-Rosja datuje się na czerwiec 1994 roku,
kiedy na wyspie Korfu podpisano na 10 lat Porozumienie o Partnerstwie i Współpracy (Partnership and Cooperation Agreement – PCA), które weszło w życie dopiero
1 grudnia 1997 roku.3 Obejmowało ono między innymi współpracę w dziedzinie
energetyki. Drugą płaszczyznę wzajemnych stosunków tworzy zintegrowanie Rosji
Dz.U. nr 203, poz. 1684.
W załączniku tym pojawiła się Wspólnota Europejska jako całość.
3 M. Menkiszak, Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji, w: Wymiar wschodni Unii Europejskiej,
red. M. Zamarlika. Instytut Studiów Strategicznych, Kraków 2004, s. 9.
1
2
219
we Wspólnej Europejskiej Przestrzeni Gospodarczej.4 Szczególnym, odrębnym zagadnieniem kształtowania tej przestrzeni jest zainicjowany w październiku 2000 roku w Paryżu dialog energetyczny UE-Rosja (Russia Energy Dialogue – EU), który ma
obejmować współpracę w inwestowaniu w sektor energetyczny i racjonalizację infrastruktury produkcyjnej i transportowej. Niejako w tle tego dialogu rysuje się, od
dawna dyskutowany, problem dywersyfikacji dostaw surowców energetycznych oraz
gospodarowania (zarządzania) nimi.
„Lizbona-Goeteborg” odnosi się do strategicznego programu społeczno-gospodarczego, przyjętego podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu
2000 roku, nazywanego Strategią Lizbońską. Początkowo obejmował on filar ekonomiczny i filar społeczny. Na szczycie w Goeteborgu w czerwcu 2001 roku dodano do
niego filar ekologiczny, ujęty w szerszej formule zrównoważonego rozwoju. Głównym
celem Strategii Lizbońskiej stało się stworzenie na obszarze UE do końca 2010 roku
najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki na świecie, zdolnej do tworzenia nowych miejsc pracy oraz zapewniającej spójność społeczną. Na „półmetku” realizacji Strategii Lizbońskiej okazało się, że osiągnięcie wszystkich celów nie będzie
możliwe zgodnie z założonym horyzontem czasowym i nie jest to proces przebiegający w tym samym tempie we wszystkich krajach członkowskich. W związku z tym
Komisja Europejska zaproponowała w lutym 2005 roku nową wersję Strategii Lizbońskiej. Postanowiła też o nacjonalizacji Strategii Lizbońskiej – Państwa Członkowskie zostały zobowiązane do przedstawienia wiarygodnych planów działań, zapewniających jej realizację. Prowadzona w perspektywie finansowej 2007-2013 polityka
powinna uwzględniać nie tylko cele sformułowane w Lizbonie i Goeteborgu, ale także
zapewniać ich realizację poprzez krajowe i regionalne programy.
Zapisy Strategii Lizbońskiej, uszczegółowione w polityce energetycznej, oznaczają działania na rzecz stworzenia konkurencyjnego wewnętrznego rynku energii,
zahamowania popytu na energię poprzez wzrost wydajności energetycznej, zróżnicowanie źródeł energii, badań i rozwoju w zakresie niskowęglowych technologii
energetycznych oraz wspieranie innowacji.
2. WZROST EFEKTYWNOŚCI ENERGETYCZNEJ – ISTOTNE WYZWANIE EUROPEJSKIEJ POLITYKI ENERGETYCZNEJ Istotnym wyzwaniem europejskiej polityki energetycznej jest wzrost efektywności energetycznej (rysunek 1), która może się odnosić do procesu wytwarzania
energii, jej przesyłu oraz wykorzystania.5
Poprawę efektywności energetycznej w procesie wytwarzania energii elektrycznej osiąga się w drodze oszczędności zużycia energii pierwotnej i/lub oszczędności pierwotnych, nieodnawialnych nośników energii. Poprawa efektywności w procesie przesyłu energii następuje w drodze ograniczenia strat w sieci.
R. Zięba, Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Unii Europejskiej, WAiP, Warszawa
2007, s. 166.
5 W tym opracowaniu problem przesyłu I wykorzystania energii nie jest szczegółowo analizowany.
4
220
Wzrost efektywności energetycznej w procesie wytwarzania i przesyłu energii
ściśle wiąże się z innymi, nie mniej istotnymi wyzwaniami europejskiej polityki energetycznej – ochroną klimatu i wzrostem bezpieczeństwa energetycznego.6 Prowadzi
on bowiem, z jednej strony, do ograniczenia emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego, w tym zwłaszcza gazów cieplarnianych, a z drugiej strony do ograniczenia importu pierwotnych nośników energii i samej energii.
Podstawowym sposobem zwiększania efektywności energetycznej w procesie
wytwarzania energii elektrycznej i jej przesyłu jest dywersyfikacja źródeł energii
oraz technologii jej wytwarzania. Unia Europejska w szczególności promuje produkcję energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych oraz kogenerację.
Ramy dla promocji produkcji energii ze źródeł odnawialnych tworzy dyrektywa
2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 września 2001 roku
w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii ze źródeł odnawialnych.7 Na gruncie tej dyrektywy termin energia elektryczna produkowana z odnawialnych źródeł energii oznacza energię elektryczną produkowaną przez elektrownie
wykorzystujące wyłącznie odnawialne źródła energii (energię wiatru, słoneczną, geotermiczną, falową, pływów, wodną, biomasy, gazu z odpadów, gazu z zakładów
oczyszczania ścieków i biogazów), jak również pewną ilość energii elektrycznej wytwarzanej z odnawialnych źródeł energii w elektrowniach mieszanych, wykorzystujących także konwencjonalne źródła energii wraz z odnawialną energią elektryczną
wykorzystywaną do pompowania w elektrowniach szczytowo-pompowych, z wyłączeniem energii elektrycznej produkowanej w elektrowniach szczytowo-pompowych.
Ramy dla promocji kogeneracji tworzy dyrektywa 2004/8/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 roku w sprawie kogeneracji w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na rynku wewnętrznym energii oraz zmieniającej
dyrektywę 92/42/EWG.8 Kogenerację kojarzy się z technologią pozwalającą na przetworzenie energii chemicznej zawartej w paliwie z najwyższą sprawnością spośród
dostępnych technologii wytwarzania energii elektrycznej.
W przypadku obu wymienionych dyrektyw nastąpił pewien przejściowy, jak się
wydaje, zabieg legislacyjny. W dyrektywach nie wskazano wiążących celów liczbowych w promocji odnawialnych źródeł energii oraz kogeneracji. W dyrektywie
w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych mowa jest jedynie o zobowiązaniu wszystkich państw
członkowskich do wytyczenia krajowych celów indykatywnych w zakresie zużycia
energii elektrycznej wytwarzanej z odnawialnych źródeł energii. Krajowe cele indykatywne powinny być zgodne z wszelkimi zobowiązaniami krajowymi przyjętymi
przez Wspólnotę w ramach Protokołu z Kioto. Dyrektywa zobowiązuje Komisję Europejską do dokonywania ocen postępów państw członkowskich w zakresie osiągania przez nie krajowych celów indykatywnych oraz stopnia ich zgodności z globalnym celem indykatywnym. Praktycznie oznacza to potrzebę wzmożenia działań zarówno na poziomie Wspólnoty, jak i w poszczególnych Państwach Członkowskich
z uwagi na zróżnicowanie krajowych uwarunkowań w pozyskiwaniu energii ze źródeł
D. Streimikiene, A. Mikaluauskiene, The Framework of indicators for monitoring the implemen
tation of EU directives promoting renewable energy sources, energy efficiency and GHG mitiga
tion, „Energetika” 2007, No. l, p. 55.
7 Dz.Urz. UE L 52/50 z 21.02.2004 r.
8 Dz.Urz. UE L 52 z 21.02.2004 r.
6
221
odnawialnych. Równocześnie dyrektywa stanowi, że Komisja, gdy to okaże się konieczne dla urzeczywistnienia tych celów, powinna przedstawić Parlamentowi Europejskiemu i Radzie propozycje z ewentualnym wskazaniem celów bezwzględnie wiążących.
W dyrektywie w sprawie wspierania kogeneracji w oparciu o zapotrzebowanie
na ciepło użytkowe na rynku wewnętrznym energii mowa jest jedynie o tym, że potencjał kogeneracji jako metody oszczędzania energii jest obecnie wykorzystywany
przez Wspólnotę w stopniu niewystarczającym.
Mimo że charakteryzowane dyrektywy nie zawierają wiążących celów liczbowych, prawodawca unijny nakłada na państwa członkowskie szereg obowiązków,
które stanowią cel kierunkowy – promocję produkcji energii elektrycznej ze źródeł
odnawialnych i promocję kogeneracji. Jednym z takich obowiązków jest wprowadzenie mechanizmu, który pozwala na identyfikację energii elektrycznej produkowanej
ze źródeł odnawialnych oraz odpowiednio energii pochodzącej z kogeneracji o wysokiej wydajności. Mechanizm ten oparty został na instytucji gwarancji pochodzenia
energii. Prawodawca unijny nadaje tej instytucji silną podstawę prawną:
•
wprowadza ją w formie obowiązku nałożonego na kraje Wspólnoty; z obowiązku tego kraje miały się wywiązać do 27 października 2003 roku w zakresie implementacji dyrektywy promującej energię ze źródeł odnawialnych i do 21 lutego 2006 roku w zakresie pełnej implementacji dyrektywy promującej technologię kogeneracji;
•
nadaje jej rangę systemu.
3. ISTOTA I FUNKCJE GWARANCJI POCHODZENIA ENERGII 3.1. Istota i funkcje gwarancji pochodzenia energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych Słowo „gwarancja” wywodzi się ze średniowiecznej łaciny od słowa ‘guarantia’,
które oznaczało zabezpieczenie, poręczenie, zapewnienie czegoś; odpowiedzialność
osoby trzeciej za zobowiązania dłużnika wobec wierzyciela; odpowiedzialność wobec
nabywcy za używalność i dobry stan sprzedawanych wyrobów9. Zatem gwarancja
pochodzenia energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych oznacza potwierdzenie
(zapewnienie, zagwarantowanie), że energia elektryczna istotnie pochodzi ze wskazanych źródeł. Jej podstawową funkcją jest zatem funkcja identyfikacyjna. Powinna
być ona wypełniana rzetelnie, to znaczy identyfikować źródło pochodzenia energii na
podstawie obiektywnych, przejrzystych i niedyskryminujących kryteriów.
Jak wynika z punktu 10 dyrektywy w sprawie wspierania produkcji na rynku
wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych, taka gwarancja jest konieczna ... w celu ułatwienia handlu energią elektryczną wytwarzaną ze źródeł odnawialnych i udostępnienia konsumentowi przejrzystych kryteriów wyboru między energią elektryczną wytwarzaną z nieodnawialnych źródeł energii i energią wytwarzaną z odnawialnych źródeł energii. Z powyższego zapisu można wysnuć tezę,
9
Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, PWN, Warszawa 1971, s. 263.
222
że kolejną funkcją charakteryzowanej gwarancji jest funkcja ujawniania na rynku
preferencji konsumentów energii elektrycznej. Oczywiście, znaczenie tej funkcji jest
różne w różnych Krajach Członkowskich, w zależności od świadomości ekologicznej
społeczeństwa. Tam, gdzie jest ona wysoka, nabywcy nabywają lub chcą nabywać
zieloną energię, zaś tam, gdzie jest niska, konsumenci nie będą ujawniać swych preferencji na rynku energii elektrycznej, bo ich nie posiadają.
Gwarancja pochodzenia jest niezbędna również przy istnieniu proekologicznych
regulacji podatkowych na szczeblu krajowym. Prawidłowe funkcjonowanie systemów podatkowych wymaga zidentyfikowania pochodzenia energii elektrycznej
w kategoriach wykorzystywanego pierwotnego źródła energii oraz potwierdzenia tej
identyfikacji na wniosek producenta energii ze źródeł odnawialnych.
Następną funkcją gwarancji pochodzenia energii jest funkcja dowodowa.
Prawodawca unijny nadał gwarancji pochodzenia energii elektrycznej ze źródeł
odnawialnych rangę systemu. Jednakże system ten ma kształtować generalnie każde
Państwo Członkowskie we własnym zakresie. Prawodawca nie „pokusił się” o wyznaczenie bardziej szczegółowych ram dla krajowych systemów gwarancji. Z pewnością,
w początkowej fazie tworzenia systemów, miało to sprzyjać ich szybkiemu wdrożeniu, jednakże z czasem może to spowodować pewne komplikacje. Jednakże w razie
pojawienia się takich komplikacji Komisja Europejska została zobligowana do złożenia propozycji Parlamentowi Europejskiemu oraz Radzie przyjęcia wspólnych zasad
funkcjonowania systemu. Elementami architektury systemu gwarancji pochodzenia
energii ze źródeł odnawialnych, które w pewien sposób określił prawodawca, są:
•
rodzaj gwarancji;
•
zakres gwarancji;
•
organ nadzorujący wydawanie gwarancji;
•
wzajemne uznawanie gwarancji (tabela 1).
Tabela 1. Architektura systemu gwarancji pochodzenia energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych Elementy architektury systemu rodzaj gwarancji zakres gwarancji organy nadzorujące system wzajemne uznawanie gwarancji Charakterystyka elementów architektury systemu • energia elektryczna pochodząca z odnawialnych źródeł energii
• źródło energii, z którego energia elektryczna została wyprodukowana, z określeniem daty i miejsca produkcji, a w przypadku hydroelektrowni wskazanie jej mocy
• Państwa Członkowskie mogą powołać jeden lub więcej organów, niezwiązanych z działalnością wytwórczą i dystrybucyjną, do nadzorowania wystawiania gwarancji pochodzenia
• gwarancje powinny podlegać wzajemnemu uznawaniu przez państwa członkowskie • wszelka odmowa uznania gwarancji jako dowód, w szczególności z przyczyn związanych z ochroną przed nadużyciem finansowym, musi się opierać na obiektywnych, przejrzystych i niedyskryminujących kryteriach • w przypadku odmowy uznania gwarancji Komisja może zmusić stronę odmawiającą do uznania gwarancji
Źródło: opracowanie własne na podstawie dyrektywy 20011771 WE Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 27 września 2001 r. w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej
wytwarzanej ze źródeł odnawialnych. Dz.Urz. UE L 52/50 z 21.02.2004 r.
223
Analiza architektury systemu gwarancji pochodzenia energii ze źródeł odnawialnych wskazuje, że gwarancja pochodzenia pełni jeszcze jedną funkcję – inwentaryzacji źródeł produkcji zielonej energii. Inwentaryzacja ta ma być prowadzona niejako na bieżąco, w miarę jak producenci zielonej energii będą występować z wnioskami o uznanie energii za wyprodukowaną z odnawialnych źródeł. Wyniki tej inwentaryzacji – zamieszczane w sprawozdaniach przedkładanych w okresach dwuletnich z osiągnięć w realizacji krajowych celów indykatywnych – stają się niejako kryterium monitoringu wspierania na poziomie krajowym produkcji energii ze źródeł
odnawialnych przez Kraje Członkowskie.
System gwarancji pochodzenia energii elektrycznej sam z siebie nie implikuje
prawa do czerpania korzyści z krajowych mechanizmów wsparcia produkcji energii
elektrycznej ze źródeł odnawialnych funkcjonujących w poszczególnych państwach
członkowskich. Należy zatem wyraźnie odróżnić gwarancje pochodzenia od zbywalnych „zielonych certyfikatów”, które występują między innymi w Polsce, Belgii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i we Włoszech10. Gwarancja pochodzenia jest ściśle powiązana
z zieloną energią i jej podstawowymi funkcjami są funkcja identyfikacyjna i dowodowa. Natomiast „zielone certyfikaty” mają wymiar handlowy i podlegają obrotowi niezależnie od fizycznego obrotu energią.
3.2. Istota i funkcje gwarancji pochodzenia energii elektrycznej z kogeneracji Gwarancja pochodzenia energii elektrycznej z wysoko sprawnej kogeneracji
oznacza potwierdzenie (zapewnienie, zagwarantowanie), że energia została wyprodukowana w oparciu o tę właśnie technologię. Dyrektywa w sprawie wspierania kogeneracji ma zastosowanie do jednoczesnego wytwarzania w jednym procesie energii
cieplnej oraz energii elektrycznej i/lub mechanicznej w następujących technologiach
kogeneracyjnych:
•
turbiny gazowe z cyklem łącznym z odzyskiwaczami ciepła,
•
turbiny parowe przeciwprężne;
•
turbiny parowe kondensacyjne z upustami;
•
turbiny gazowe z odzyskiwaczami ciepła;
•
silniki spalinowe;
•
mikroturbiny;
•
silniki Sterlinga;
•
ogniwa paliwowe;
•
silniki parowe;
•
ograniczone obiegi cieplne Rankine’a;
•
każda inna technologia (lub ich kombinacja), w której następuje jednoczesne
wytwarzanie w jednym procesie energii cieplnej oraz energii elektrycznej.
Funkcją charakteryzowanej gwarancji pochodzenia jest funkcja identyfikacyjna,
która powinna być wypełniania rzetelnie, to znaczy powinna identyfikować pocho10 P. Szpiganowicz, Polski system zielonych certyfikatów na tle systemów funkcjonujących w innych krajach europejskich, Polskie Towarzystwo Certyfikacji Energii [Dokument elektroniczny]. Tryb
dostępu: www.ptce.pl [Data wejścia: 31-01-2009].
224
dzenie energii elektrycznej z wysokosprawnej kogeneracji w sposób dokładny i niezawodny na podstawie obiektywnych, przejrzystych i niedyskryminujących kryteriów przez każde Państwo Członkowskie.
Jak wynika z punktu 21 dyrektywy w sprawie wspierania kogeneracji w oparciu
o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na rynku wewnętrznym energii oraz zmieniającej dyrektywę 92/42/EWG, zagwarantowanie pochodzenia energii należy zapewnić
w celu zwiększenia przejrzystości przy dokonywaniu przez odbiorców wyboru pomiędzy energią elektryczną pochodzącą z kogeneracji a energią elektryczną wytwarzaną w oparciu o inne technologie. Kolejną funkcją omawianej gwarancji jest więc funkcja
ujawniania na rynku preferencji konsumentów energii elektrycznej odnośnie do
technologii jej wytwarzania.
System pochodzenia energii elektrycznej z wysoko sprawnej kogeneracji ma
generalnie kształtować każde Państwo Członkowskie we własnym zakresie. Do elementów architektury systemu, które w pewien sposób określił prawodawca, należą:
•
rodzaj gwarancji;
•
zakres gwarancji;
•
organ nadzorujący wydawanie gwarancji;
•
wzajemne uznawanie gwarancji (tabela 2).
Tabela 2. Architektura systemu gwarancji pochodzenia energii elektrycznej z wysoko sprawnej kogeneracji Elementy architektury systemu rodzaj gwarancji zakres gwarancji organy nadzorujące system wzajemne uznawanie gwarancji Charakterystyka elementów architektury systemu • energia elektryczna pochodząca z wysoko sprawnej Kogeneracji, czyli takiej, w której wytwarzana ilość energii przynosi oszczędności energii pierwotnej (obliczonej według specjalnego wzoru) w wysokości co najmniej 10% w po‐
równaniu z wartościami odpowiednimi dla rozdzielnej produkcji ciepła i energii elektrycznej
• dolna wartość kaloryczna źródła paliwa, z którego została wyprodukowana energia elektryczna • sposób wykorzystania ciepła wytwarzanego w skojarzeniu z energią elektryczną • data i miejsce produkcji • ilość energii pochodzącej z Kogeneracji o wysokiej wydajności • oszczędności w energii pierwotnej • ewentualnie dodatkowe informacje
• Państwa Członkowskie mogą wyznaczyć jeden lub więcej właściwych organów, niezwiązanych z działalnością produkcyjną i dystrybucyjną, do sprawowania nadzoru nad wydawaniem gwarancji
• gwarancje powinny być wzajemnie uznawane przez państwa członkowskie, wyłącznie jako dowód potwierdzający informacje objęte zakresem gwarancji • wszelkie odmowy uznania gwarancji, szczególnie z powodów związanych z zapobieganiem nadużyciom finansowym, muszą być oparte na obiektyw‐
nych, przejrzystych i niedyskryminujących kryteriach • w przypadku odmowy uznania gwarancji Komisja może zobowiązać stronę odmawiającą do uznania tej gwarancji
Źródło: opracowanie własne na podstawie dyrektywy 2004/8/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
11 lutego 2004 r. w sprawie wspierania Kogeneracji w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na
rynku wewnętrznym energii oraz zmieniające dyrektywę 92/42/EWG. Dz.Urz. UE L 52 z 21.02.2004 r.
225
Analiza charakterystyk elementów architektury systemu gwarancji pochodzenia
energii elektrycznej z wysoko sprawnej kogeneracji (a zwłaszcza zakresu gwarancji)
wskazuje, że gwarancja pochodzenia pełni jeszcze jedną funkcję – inwentaryzacji zakresu i efektów wykorzystania promowanej technologii. Inwentaryzacja ta ma być
prowadzona na bieżąco, w miarę jak producenci energii elektrycznej w wysoko
sprawnej kogeneracji występować będą z wnioskami o wydanie gwarancji pochodzenia energii.
Udział w systemie gwarancji pochodzenia nie uprawnia producentów energii
automatycznie do korzystania z krajowych mechanizmów wsparcia technologii kogeneracji. Należy zatem wyraźnie odróżnić gwarancje pochodzenia od wymienialnych
„kolorowych certyfikatów”, które występują w niektórych krajach członkowskich,
między innymi w Polsce, Wielkiej Brytanii, Holandii, Belgii (Walonii) oraz Portugalii.
3.3. Podobieństwa i różnice pomiędzy gwarancjami pochodzenia energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych a gwarancjami pochodzenia z wysokosprawnej kogeneracji Uważna analiza przeprowadzonych charakterystyk gwarancji pochodzenia
energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych oraz gwarancji pochodzenia energii elektrycznej z wysoko sprawnej kogeneracji upoważniają do stwierdzenia, że systemy
obu tych gwarancji są do siebie bardzo podobne. Pełnią one bowiem identyczne funkcje: identyfikacyjną, ujawniania na rynku preferencji konsumentów energii elektrycznej, dowodową i inwentaryzacyjną. Udział w tych systemach nie uprawnia producentów energii elektrycznej do automatycznego korzystania z krajowych mechanizmów wsparcia. Równocześnie harmonizacji poddane zostały te same elementy architektury systemów obu rodzajów gwarancji. W ograniczonym zakresie zharmonizowany został zakres gwarancji, organy nadzorujące wydawanie gwarancji i wzajemność uznawania gwarancji przez Państwa Członkowskie. Jedyną dającą się zauważyć
różnicą pomiędzy nimi jest cel aktywizacji ich funkcji inwentaryzacyjnej.
Bezpośrednim celem aktywizacji inwentaryzacyjnej funkcji gwarancji pochodzenia energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych jest weryfikacja stopnia realizacji
przez poszczególne kraje celów indykatywnych. Bezpośrednim celem aktywizacji inwentaryzacyjnej funkcji gwarancji pochodzenia energii elektrycznej z wysoko sprawnej kogeneracji jest monitoring zakresu i efektów wykorzystywania technologii kogeneracji. Powodem tej rozbieżności jest to, że dyrektywa w sprawie promocji technologii kogeneracji nie formułuje celów indykatywnych dla poszczególnych Państw
Członkowskich, dostrzegając specyficzne uwarunkowania krajowe, szczególnie
w odniesieniu do warunków klimatycznych i ekonomicznych upowszechniania wysoko sprawnej kogeneracji. Równocześnie jednak wskazana dyrektywa zobowiązuje
państwa członkowskie do przeprowadzenia analizy krajowego potencjału dla stosowania kogeneracji o wysokiej wydajności, która powinna:
•
opierać się na odpowiednio udokumentowanych danych naukowych;
•
określać całkowity potencjał zapotrzebowania na ciepło użytkowe i chłodzenie,
dla którego zastosowanie kogeneracji o wysokiej wydajności byłoby właściwe,
jak również dostępność paliw i innych zasobów energetycznych do wykorzystania w kogeneracji;
226
•
zawierać oddzielną analizę barier, które mogą utrudniać realizację krajowego
potencjału w zakresie kogeneracji o wysokiej wydajności; powinna w szczególności uwzględniać bariery związane z cenami, kosztami i dostępnością paliw
oraz bariery związane z systemem elektroenergetycznym, procedurami administracyjnymi oraz brakiem internalizacji kosztów zewnętrznych w cenach energii.
Państwa Członkowskie zobowiązane zostały także do systematycznej oceny postępu osiągniętego w zwiększaniu udziału kogeneracji o wysokiej wydajności w całkowitej produkcji energii. Byłaby ona niemożliwa bez aktywizacji inwentaryzacyjnej
funkcji gwarancji pochodzenia energii elektrycznej z wysoko sprawnej kogeneracji.
4. PROPOZYCJE HARMONIZACJI SYSTEMÓW GWARANTOWANIA POCHODZENIA ENERGII ELEKTRYCZNEJ Z ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII Dyrektywa 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych
w art. 5 ust. 6 zapowiadała możliwość przyjęcia wspólnych zasad gwarantowania pochodzenia energii. Zgodnie z tymi zapowiedziami w projekcie dyrektywy Parlamentu
Europejskiego i Rady w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, objętym pakietem energetyczno-klimatycznym, takie ramy zostały określone.
Dotyczą one:
•
wielkości źródeł wytwarzania objętych systemem gwarancji;
•
standaryzacji gwarancji;
•
trybu wystawienia, przekazywania i umorzenia gwarancji;
•
częstotliwości wystawienia gwarancji;
•
danych identyfikacyjnych gwarancji pochodzenia;
•
organów odpowiedzialnych za system gwarancji pochodzenia;
•
rejestru gwarancji;
•
umarzania gwarancji (tabela 3).
Projekt dyrektywy zakłada równocześnie wzbogacenie gwarancji o gwarancje
pochodzenia energii odnawialnej stosowanej w celu ogrzewania lub chłodzenia.
Wzmocnienie i harmonizacja gwarancji pochodzenia energii elektrycznej wytwarzanej w odnawialnym źródle energii i energii odnawialnej stosowanej w celu
ogrzewania lub chłodzenia spowodowane zostało nadaniem im kolejnej, całkowicie
nowej funkcji – rozliczeniowej. Funkcja ta ma polegać na rozliczaniu indywidualnie
określonych dla każdego państwa UE docelowych całkowitych udziałów energii odnawialnej w ogólnym zużyciu energii (rysunek 2).
Dokonując rozdziału zobowiązań pomiędzy poszczególne państwa UE, przyjęto:
•
takie same tempo wzrostu udziału energii odnawialnej we wszystkich państwach UE;
•
różnicowanie wzrostu stosownie do wielkości wskaźnika PKB w poszczególnych państwach.
227
Tabela 3. Kierunek harmonizacji systemów gwarancji pochodzenia energii ze źródeł odnawialnych Element harmonizowany wielkość źródeł wytwarzania objętych systemem gwarancji
standaryzacja gwarancji
tryb wystawiania, przekazywania i umorzenia gwarancji
częstotliwość wystawiania gwarancji dane identyfikacyjne gwarancji pochodzenia organy odpowiedzialne za system gwarancji pochodzenia rejestr gwarancji umarzanie gwarancji
Kierunek harmonizacji • źródła o mocy co najmniej 5 MWh
• wydawane na wniosek producenta dla standardowej jednostki 1 MWh, przy czym dla każdej MWh wytworzonej energii wydawana jest jedna gwarancja pochodzenia
• wyłącznie drogą elektroniczną
• w ciągu 3 miesięcy po zakończeniu roku kalendarzowego, w którym energia została wytworzona
• kraj wydający, niepowtarzalny numer identyfikacyjny, data wystawie‐
nia, nazwa, lokalizacja, rodzaj i moc instalacji, w której energia została wytworzona • data oddania instalacji do eksploatacji • oznaczenie źródła • data rozpoczęcia i zakończenia wytwarzania energii • rodzaj gwarancji ze względu na przedmiot
• w każdym państwie tylko jeden organ
• skupienie w jednym ręku wszelkich kompetencji związanych z prowa‐
dzeniem krajowego rejestru gwarancji pochodzenia, wydawaniem gwarancji, rejestrowaniem przypadków przekazywania gwarancji, umarzaniem gwarancji, publikacją corocznego sprawozdania o liczbie wydanych, przekazanych i umorzonych w danym roku gwarancji • jeden w każdym państwie
• gwarancja pochodzenia może być zarejestrowana w danej chwili tylko w jednym rejestrze • rejestracją objęte są wszystkie gwarancje należące do poszczególnych podmiotów
• wnioski składane za pośrednictwem właściwego operatora, w terminie l roku od daty wydania gwarancji • gwarancja umorzona podlega zaliczeniu na poczet celu krajowego w państwie, w którym doszło do umorzenia, choćby gwarancję wydano w innym państwie UE
Źródło: opracowanie własne na podstawie P.Grzejszczak, Projekt nowej dyrektywy europejskiej w sprawie promocji wykorzystywania energii ze źródeł odnawialnych, DLA Piper, Warszawa 2008, s. 12-13.
228
Rysunek 2. Cele dyrektywy w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, objętej pakietem energetyczno‐klimatycznym Źródło: Ibidem, s. 4.
Punktem wyjścia dla osiągnięcia ogólnych limitów docelowego udziału energii
odnawialnej w 2020 roku mają być udziały wyznaczone dla roku 2005 – ostatniego
roku, dla którego dostępne są wiarygodne dane dla poszczególnych krajów. Dążąc do
osiągnięcia docelowych udziałów energii odnawialnej w 2020 roku, poszczególne
państwa powinny osiągnąć przejściowe cele wyznaczone dla kolejnych dwuletnich
okresów jako tak zwany orientacyjny kurs. Zasady wyznaczania celów przejściowych
objętych kursem orientacyjnym są następujące:
•
S2005 + 0,25 x (S2020-S2005) – średni udział dla okresu 2011-2012;
•
•
•
S2005 + 0,65 x (S2020-S2005) – średni udział dla okresu 2017-2018.
Każde państwo UE ma przygotować do 31 marca 2010 roku krajowy plan działania określający docelowe udziały energii odnawialnej w 2020 roku w:
•
sektorze transportu;
•
sektorze energii elektrycznej;
•
sektorze ogrzewania i chłodzenia,
Muszą zostać określone środki konieczne do osiągnięcia powyższych celów.
Udział energii ze źródeł odnawialnych – w myśl projektu dyrektywy – będzie się
obliczać jako wartość ostatecznego zużycia energii ze źródeł odnawialnych podzieloną przez wartość ostatecznego zużycia energii ze wszystkich źródeł. Ostateczne zużycie energii ze źródeł odnawialnych w poszczególnych państwach UE to suma:
•
ostatecznego zużycia energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych;
ostatecznego zużycia energii ze źródeł odnawialnych w celu ogrzewania i chło•
dzenia (oblicza się go jako zużycie energii ze źródeł odnawialnych dostarczonej
do przemysłu wytwórczego, transportu, gospodarstw domowych, usług, rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa w celu ogrzewania i chłodzenia, łącznie ze zużyciem energii w systemach lokalnego ogrzewania i chłodzenia);
•
ostatecznego zużycia energii ze źródeł odnawialnych w transporcie.
229
Wynikiem przyjętego sposobu podejścia do wyznaczonych celów w zakresie
energii odnawialnej jest to, że ich osiągnięcie stanie się trudniejsze dla krajów, które
mają mniejsze zasoby energii odnawialnej i relatywnie wyższy cel. W związku z tym
projekt dyrektywy zakłada wprowadzenie zbywalnych gwarancji pochodzenia w odniesieniu do energii elektrycznej i ciepła wytwarzanego w dużej skali, aby państwa
członkowskie mogły osiągnąć te cele taniej – w sposób możliwie najbardziej efektywny pod względem kosztowym, i w związku z tym łatwiej. Warunkiem zbywalności
gwarancji jest spełnianie limitów określanych w orientacyjnym kursie. Takie gwarancje są natychmiast umarzane w przyjmującym państwie. Przekazywanie gwarancji
może, lecz nie musi być związane z transferem energii.
Projekt dyrektywy zakłada także możliwość przekazywania gwarancji między
osobami w różnych państwach Unii, o ile dotyczą energii wytworzonej w instalacjach
oddanych do eksploatacji po dniu wejścia dyrektywy w życie lub w związku ze zwiększeniem mocy danej instalacji po tej dacie.
Przekazywanie gwarancji może, lecz nie musi być związane z transferem energii. Każde państwo może ustanowić system wcześniejszej autoryzacji, ograniczający
możliwość przekazywania gwarancji, o ile będzie to konieczne dla spełnienia generalnego celu lub limitów określonych w tak zwanym orientacyjnym kursie, czy też
zagrażałoby bezpiecznym i zrównoważonym dostawom. System wcześniejszej autoryzacji nie może wprowadzać dyskryminacji. Państwo musi notyfikować Komisji Europejskiej zamiar wprowadzenia systemu autoryzacji. Informacja ta ma być opublikowana przez Komisję Europejską.
***
Zbywalne gwarancje pochodzenia energii ze źródeł odnawialnych stanowią nowy, rynkowy instrument polityki energetycznej Unii Europejskiej, powiązanej bardzo
ściśle z polityką klimatyczną. Ma on silne podstawy prawne, bo opiera się na solidnym fundamencie certyfikacji energii, podlegającym nadzorowi ze strony Komisji Europejskiej. Jego wprowadzenie zostało oparte na kilku kluczowych zasadach, a mianowicie zasadzie efektywności kosztowej, elastyczności i subsydiarności. Zbycie gwarancji pochodzenia energii ma być podyktowane wyłącznie rachunkiem ekonomicznym, uwzględniającym koszty wywiązania się z obowiązku osiągania indywidualnie
określonych dla każdego państwa całkowitych udziałów energii odnawialnej w ogólnym zużyciu energii w kolejnych, dwuletnich okresach rozliczeniowych. Sposób liczenia tych udziałów jest jednolity i transparentny. Jest to instrument elastyczny,
gdyż nie obliguje żadnego z państw UE do obligatoryjnego udziału w handlu gwarancjami. Zasada subsydiarności wyraża się w tym, że UE – w warunkach harmonizacji
systemów gwarancji pochodzenia energii ze źródeł odnawialnych – zapewnia wybór i
samodzielne prowadzenie działań promujących energię odnawialną na poziomie krajowym.
230
ROZDZIAŁ V IMPLEMENTACJA IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W ENERGETYCE IMPLEMENTATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT IDEA IN POWER INDUSTRY HELENA RUSAK dr Helena Rusak – Politechnika Białostocka WSKAŹNIKI CHARAKTERYZUJĄCE LOKALNE SYSTEMY ENERGETYCZNE 5•1
W ŚWIETLE WYMAGAŃ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Abstract
INDICATORS DESCRIBING LOCAL ENERGETIC SYSTEMS IN THE LIGHT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT REQUIREMENTS The aim of the article is to select and define values the analysis of which would enable evalua‐
tion of changes in a local energetic system in naturally precious areas from the perspective of sustainable development principles. There have been presented indicators that concern social, environmental and economic dimension of the analyzed area. Some of the analyzed values refer to all energetic systems in the same way, whereas some others are essential only with regards to energetic systems functioning in naturally precious areas. 1. UWAGI WSTĘPNE Zrównoważony rozwój jest obecnie, przynajmniej w sferze deklaracji, w centrum zainteresowania znacznej części podejmujących decyzje na szczeblu krajowym
i lokalnym. Jednak, aby móc wprowadzać w życie zasady wynikające z założeń zrównoważonego rozwoju, konieczne jest podejmowanie decyzji w oparciu o konkretną
wiedzę i wiarygodne informacje. Dostarczają ich wskaźniki opracowywane do monitorowania zmian w różnych obszarach ludzkiej działalności. Analizując możliwości
realizowania polityki zrównoważonego rozwoju, należy pamiętać o tym, że urzeczywistnienie wielkich celów narodowych składa się z postępów w realizacji małych celów lokalnych. Należałoby zatem na równi traktować wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju na szczeblu ogólnopaństwowym i lokalnym. Szczególnie istotny jest ten
wymóg w odniesieniu do terenów o pewnych cechach charakterystycznych, wyróżniających je spośród innych, rządzących się zasadami ogólnymi. Obszarami takimi są
na przykład gminy lub powiaty, na terenie których znajdują się duże powierzchnie
obszarów prawnie chronionych.
232
W większości przypadków wskaźniki opisujące zmiany w systemach energetycznych w kierunku zrównoważonego rozwoju są opracowywane i przygotowywane
na szczeblu państwa. Nie bierze się pod uwagę analizy systemów energetycznych na
poziomie lokalnym, co może powodować pomijanie ważnych dla społeczności lokalnych aspektów równoważenia rozwoju. Podejście centralistyczne stoi w sprzeczności
z duchem Agendy 21, która przedkłada lokalne zaangażowanie nad planowanie centralne i postuluje, by społecznościom lokalnym dać możliwość formułowania polityki
zrównoważonego rozwoju dostosowanej do regionalnych oczekiwań.1
Rysunek 1. Powiązania energii i zrównoważonego rozwoju Źródło: opracowano na podstawie: A. Najam, C.J. Cleveland, Energy and sustainable development at global environment summints: an avolving agenda, Environment, “Development and Sustainability” 2003, No. 5,
pp.117-138.
W zależności od poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego państwa w stosunku do działań na szczeblu lokalnym formułowane są różne oczekiwania i różne wartości będą je opisywały. Wymaganie to odnosi się również do lokalnej energetyki jako
istotnego elementu zrównoważonego rozwoju, mającego bezpośrednie powiązania
z każdym z trzech podstawowych ładów: społecznym, ekonomicznym i środowiskowym (rysunek 1). Wynika stąd, że o ile opracowane wskaźniki dla krajowych systemów energetycznych można uznać za uniwersalne na skalę globalną, o tyle wielkości
opisujące system energetyczny na poziomie lokalnym wymagają bardziej indywidualnego podejścia i dostosowania do lokalnych potrzeb i wymagań. Obserwacje w zakresie wykorzystywania wskaźników opisujących zmiany na rzecz zrównoważonego
rozwoju wskazują, że społeczności lokalne nie są skłonne zainwestować w zbieranie
danych służących do opracowywania wskaźników tak długo, dopóki nie odczują po-
1 M.S. Reed, E.D.G. Fraser, A.J. Dougill, An adaptive learning process for developing and applying sustainability indicators with local communities, “Ecological Economics” 2006, No. 59, p. 406-418.
233
wiązania między faktem ich wyznaczenia jako miernika zmian w skali lokalnej
a szybkim uzyskiwaniem widocznych korzyści.
Społeczności lokalne powinny uczestniczyć we wszystkich płaszczyznach planowania, realizacji i nadzorowania projektów, włączając w to monitorowanie kierunków zmian, jakie realizacja tych projektów przyniesie. Wszystkie wskaźniki przygotowywane na potrzeby lokalne muszą więc być związane z miejscowymi warunkami
i zapewniać możliwość uczestniczenia w procesach będących reakcją na te wielkości
lokalnych mieszkańców. Ponadto brane pod uwagę wielkości muszą dawać obraz
zmian zachodzących w lokalnych warunkach społecznych, środowiskowych i ekonomicznych. Dzięki temu wskaźniki zrównoważenia rozwoju w skali lokalnej mogą być
nie tylko prostymi miernikami postępu, lecz również pobudzać procesy prowadzące
do lepszego zrozumienia różnych zjawisk.2 Dotyczy to również lokalnego systemu
energetycznego, który jest ściśle związany z gospodarką i środowiskiem oraz lokalnym rozwojem społecznym.
Celem artykułu jest przeanalizowanie wielkości, które mogłyby stanowić
wskaźniki rozwoju lokalnego systemu energetycznego na obszarach cennych przyrodniczo z punktu widzenia równoważenia rozwoju. Cel ten realizowany będzie poprzez analizę dotychczas proponowanych wskaźników dla systemów energetycznych
i sprowadzenie ich przydatności dla poziomu lokalnego oraz wyselekcjonowanie specjalnych wielkości charakteryzujących systemy energetyczne na obszarach cennych
przyrodniczo.
Wielkości wybrane w celu opisania stanu i zmian w lokalnym systemie energetycznym powinny charakteryzować się tym, że:
•
dane wykorzystywane do ich wyznaczenia muszą być stosunkowo łatwo dostępne, pozyskiwane z zestawu standardowo gromadzonych danych statystycznych lub zbierane bezpośrednio, na przykład za pomocą ankiet, przeprowadzane wśród odpowiednio dobranej statystycznie grupy odbiorców energii;
•
sposób zbierania danych dla wyznaczenia tych wielkości musi dawać gwarancję
ich poprawności;
•
są łatwe do interpretacji;
•
są wyznaczane w stosunkowo nieskomplikowany sposób;
•
odzwierciedlają główne problemy systemów energetycznych na obszarach
przyrodniczo cennych.
2. WIELKOŚCI OPISUJĄCE STAN LOKALNEGO SYSTEMU ENERGETYCZNEGO W KONTEKŚCIE WYMAGAŃ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 2.1. Wielkości opisujące zależności: system energetyczny – lokalna społeczność W grupie tej powinny się znaleźć:
•
liczba odnotowywanych wypadków związanych z pracą systemu energetycznego (mierzona liczbą odnotowanych zdarzeń/rok);
2
Ibidem. p. 406-418.
234
•
•
liczba godzin łącznie przerw w zaopatrzeniu w energię, z przyczyn leżących po
stronie dostawców, w rozbiciu na energię cieplną i energię elektryczną (mierzone liczbą godzin/rok);
zużycie energii na osobę oraz zużycie energii na osobę w grupie gospodarstw
domowych o najniższych dochodach (mierzone w kWh/rok).
Pierwsza z proponowanych wielkości odnosi się do kluczowego ze społecznego
punktu widzenia zagadnienia, bezpieczeństwa obsługi i użytkowania lokalnego systemu energetycznego. Rozważając to zagadnienie, wielkość opisującą stan systemu
energetycznego należałoby podzielić na dwa składniki:
•
liczbę wypadków rocznie przy obsłudze systemów energetycznych (ciepłowniczego i elektroenergetycznego) odniesioną do liczby pracowników w przedsiębiorstwach energetycznych w działach obsługi i eksploatacji (pracujących bezpośrednio przy eksploatacji i konserwacji urządzeń), (mierzoną liczbą zdarzeń/pracownik/rok);
•
liczbę wypadków rocznie wśród użytkowników systemu ciepłowniczego i elektroenergetycznego (związanych z ich użytkowaniem) odniesioną do liczby
mieszkańców (mierzoną liczbą zdarzeń/mieszkańca/rok).
Zazwyczaj w statystykach na poziomie krajowym, ze względów praktycznych
w zakresie gromadzenia danych, pod uwagę bierze się wypadki śmiertelne. Jednak na
bezpieczeństwo obsługi i użytkowania obiektów energetycznych wpływają czynniki
zewnętrzne, które mogą zmniejszyć zagrożenie, mimo że stan urządzeń energetycznych się nie zmienił.3 Zatem stan bezpieczeństwa systemów energetycznych lepiej
określa ogólna liczba zaistniałych wypadków. Niestety, lżejsze wypadki, niewymagające interwencji lekarza zazwyczaj nie są nigdzie zgłaszane ani ewidencjonowane.
Na mniejszym obszarze jest znacznie łatwiej niż w skali ogólnokrajowej uzyskać informacje o wszystkich zdarzeniach wymagających interwencji lekarskiej, co da lepszy, bliższy prawdy obraz bezpieczeństwa obsługi i użytkowania lokalnego systemu
energetycznego. W systemie energetycznym wypadki najczęściej sprowadzają się do
poparzeń lub porażeń prądem elektrycznym, a w Polsce ciągle jeszcze często również
do zatruć tlenkiem węgla.
Pierwszym z czynników mających wpływ na bezpieczeństwo obsługi systemów
energetycznych jest wiedza pracowników przedsiębiorstw energetycznych na temat
zasad bezpieczeństwa konserwacji i eksploatacji urządzeń energetycznych i przestrzegania przyjętych procedur postępowania. Druga grupa czynników to czynniki
techniczne, do których należy w przypadku systemu energetycznego na przykład jakość urządzeń ochronnych. W przypadku bezpieczeństwa użytkowania systemów
energetycznych generalnie podział czynników jest podobny. Pierwsza rzecz to świadomość wśród użytkowników istnienia potencjalnych zagrożeń i sposobów ich uniknięcia. Druga to stan techniczny sieci i instalacji oraz funkcjonujących w nich urządzeń ochronnych. Wszystkie nowe instalacje wykonywane są zgodnie z zaleceniami
norm, co zapewnia akceptowalny poziom bezpieczeństwa użytkowania. Problemem
są stare instalacje energetyczne, które były budowane odpowiednio do wymagań
z okresu ich wykonywania i często różnią się od dzisiejszych, a dodatkowo wymagają
3 Na przykład zmiana podłoża ze zbrojonego betonu na podłoże drewniane może sprawić, że
porażenie prądem nie spowoduje śmierci porażonego. Zmiana podłoża może dać w efekcie
łagodniejsze skutki wypadku, ale nie podwyższa jakości samego systemu.
235
starannej bieżącej konserwacji oraz remontów pozwalających przywrócić lub utrzymać ich dobry stan techniczny.
Istotnym elementem z punktu widzenia społecznego i ekonomicznego jest niezawodność zaopatrzenia odbiorców w energię. W obliczeniach technicznych funkcjonuje szereg wyznaczanych statystycznie wielkości opisujących zawodność poszczególnych elementów układu energetycznego. Opracowane też zostały szczegółowe
algorytmy teoretycznego obliczania zawodności systemu energetycznego, oparte na
analizie struktury systemu. Metody te jednak są zbyt skomplikowane, by mogły być
powszechnie stosowane w odniesieniu do wszystkich odbiorców w lokalnym systemie. Należałoby raczej wykorzystać wielkości prostsze w sposobie obliczania i pozyskiwania danych, lecz oddające istotę problemu. Proponuje się zatem wykorzystanie:
•
liczby przerw w roku w przeliczeniu na odbiorcę albo odpowiednik tej wielkości, liczony jako stosunek liczby wyłączeń odbiorców w ciągu roku do całkowitej
liczby odbiorców (Customer Interruption);
•
długości okresu, w którym w danym roku nie była dostarczana energia, w przeliczeniu na odbiorcę, czyli stosunek rocznego czasu trwania przerw w zasilaniu
(w minutach) odniesiony do liczby odbiorców (Customer Minutes Lost).
Niektórzy odbiorcy są bardziej wrażliwi na przerwy w zaopatrzeniu w energię,
lecz podział odbiorców na grupy w zależności od ich wrażliwości na brak energii
i wyznaczanie wyżej przedstawionych wielkości oddzielnie dla każdej z tych grup
znacząco komplikuje praktyczne zastosowanie i interpretację tych wielkości i dodatkowo nastręcza trudności związane z wyselekcjonowaniem grup, przypisaniem odbiorców do każdej z nich. Ponadto zbieranie danych staje się znacznie bardziej złożone.
Z punktu widzenia śledzenia poprawy pewności zaopatrzenia odbiorców w energię
obie z wyżej zaproponowanych wielkości, w odniesieniu do odbiorców na poziomie
lokalnym, spełniają oczekiwania analizy pracy lokalnego systemu energetycznego.
Właściwie we wszystkich opracowaniach dotyczących wielkości opisujących
stan systemu energetycznego w świetle wymagań zrównoważonego rozwoju brany
jest pod uwagę udział wydatków na energię w przychodach gospodarstw domowych,
traktowany jako miernik dostępności do energii i usług energetycznych4. Zwykle
wielkość tę analizuje się jako wartość średnią dla wszystkich gospodarstw na obszarze objętym analizą oraz dla określonej grupy gospodarstw najbiedniejszych.
Dwie wcześniej wspomniane wielkości mają swoje odpowiedniki w zestawach
wskaźników zrównoważonego rozwoju, opracowanych przez międzynarodowe organizacje naukowe.5 Wielkości proponowane jako mierniki niezawodności zaopatrzenia
odbiorców w energię w pewnym stopniu, nieuwzględniającym zawodności przesyłu
energii, odzwierciedlane są dla poziomu krajowego poprzez wskaźniki dotyczące
Usługa energetyczna – efekt uzyskiwany dzięki wykorzystaniu energii, służący zaspokojeniu
różnych potrzeb człowieka. Przykład usługi energetycznej – lubimy mieć ciepło w swoim domu;
aby to osiągnąć, spalamy gaz w piecu centralnego ogrzewania, żeby ogrzać kaloryfery. W tym
przypadku usługa energetyczna opisywana jest jako oczekiwana temperatura w pomieszczeniu. Zazwyczaj jest to ok. 20° i wystarcza do tego, aby człowiek odczuwał komfort cieplny.
Innym przykładem może być możliwość oglądania telewizji, dzięki zasilaniu odbiornika telewizyjnego energią elektryczną.
5 International Atomic Energy Agency,United Nations Department of Economic and Social
Affairs,International Energy Agency, Eurostat, European Environment Agency. Energy indica
tors for sustainable development: guidelines and methodologies, IAEA; Vienna 2005.
4
236
energii pierwotnej.6 Wielkości te są odwzorowywane w zestawie wskaźników dla
systemu energetycznego w bardzo szerokim zakresie, w różnych konfiguracjach.
Bezpieczeństwo funkcjonowania systemu energetycznego, na poziomie krajowym,
z punktu widzenia zagrożenia zdrowia i życia ludzi jest opisywane wskaźnikiem definiowanym jako liczba śmiertelnych wypadków w łańcuchu produkcyjnym energii.
Niestety, ta wielkość nie uwzględnia wypadków wśród osób, które nie są pracownikami przedsiębiorstw energetycznych, lecz użytkownikami systemu.
2.2. Wielkości opisujące wskaźniki związane z tak zwanym ładem ekonomicznym Do grupy tych wielkości proponuje się włączenie:
•
liczby miejsc pracy istniejących dzięki funkcjonowaniu systemu energetycznego
na danym obszarze (mierzonej liczbą miejsc pracy/rok);
•
udział powierzchni upraw energetycznych na glebach V i VI klasy bonitacyjnej
(mierzony w %);
•
udział lokalnych zasobów energii pierwotnej w całości wykorzystywanej energii
pierwotnej (mierzony w %);
•
zużycie energii per capita w porównaniu ze średnią krajową (mierzone w %);
•
sprawność lokalnego systemu energetycznego (mierzona w %);
•
udział energii wytworzonej z odnawialnej energii pierwotnej w całej energii
zużytej w lokalnym systemie energetycznym (mierzony w %);
•
udział wykorzystywanej do celów energetycznych frakcji energetycznej odpadów (mierzony w %);
•
udział zagospodarowanych odpadów w całości wytwarzanych odpadów paleniskowych (mierzony w %);
•
udział scentralizowanych systemów energetycznych w wytwarzaniu energii
cieplnej (mierzony w %);
•
energochłonność gospodarki (mierzona w kWh/zł);
•
średnia cena jednostkowa za energię elektryczną (mierzona w zł/kWh) i energię cieplną (mierzona w zł/GJ).
Wielkość, która w istotny sposób wpływa na obraz życia gospodarczego na obszarze poddanym analizie, to liczba miejsc pracy generowanych przez system energetyczny. Można ją rozpatrywać w podziale na dwa składniki. Jeden ze składników to
liczba miejsc pracy funkcjonująca bezpośrednio w przedsiębiorstwach związanych
z systemem energetycznym, czyli w zakładach wytwórczych energii, przedsiębiorstwach dystrybucji energii, przedsiębiorstwach handlu paliwami i energią, wytwarzających urządzenia energetyczne, wytwarzających i transportujących paliwa. Drugi to
miejsca pracy istniejące dzięki funkcjonowaniu systemu energetycznego, w przedsiębiorstwach z nim bezpośrednio niezwiązanych, na przykład w bankach, obsługujących przedsiębiorstwa sektora energetycznego, przedsiębiorstwach ubezpieczeniowych, urzędach skarbowych. Wielkość ta w istotny sposób zależna jest od struktury
6 Energia pierwotna – energia w formie nie przetworzonej przez człowieka, na przykład energia
chemiczna węgla, energia chemiczna biomasy w formie naturalnej nie przetworzonej na biopaliwo, energia cieku wodnego.
237
systemu energetycznego na analizowanym obszarze. Jeśli rozważane wielkości odnoszą się do systemów na obszarach cennych przyrodniczo (OCP), gdzie z założenia nie
funkcjonują duże zakłady wytwórcze energii, szczególnie duży wpływ na ilość miejsc
pracy związanych z pracą systemu energetycznego ma struktura wytwarzanej energii, w tym głównie struktura energii odnawialnej. Wielkość ta będzie miała większą
wartość, jeśli na przykład większy udział w produkcji energii będzie miało wytwarzanie energii z biomasy, a mniejszy, jeśli znaczny udział w lokalnej produkcji energii
będą miały elektrownie wiatrowe.
We wskaźnikach, które były prezentowane w literaturze, dla systemu energetycznego na poziomie krajowym nie uwzględniano roli systemu energetycznego jako
„generatora” miejsc pracy, co jest szczególnie istotne na obszarach, na których występują tereny objęte prawną ochroną przyrody, co wiąże się z ograniczeniami
w prowadzeniu działalności gospodarczej, a tym samym zwiększa potencjalnie zagrożenie bezrobociem.
Kolejna wielkość opisuje wpływ systemu energetycznego na gospodarkę rolną
i dotyczy powierzchni upraw energetycznych. Lokalna energetyka, wykorzystująca
w znacznym stopniu biomasę, mogłaby przyczynić się do wzrostu potencjału lokalnego rolnictwa. Uprawy energetyczne generalnie są uprawami ekstensywnymi, niewykorzystującymi dużych ilości nawozów sztucznych, gdyż substancje chemiczne zawarte w nawozach w procesie energetycznego spalania roślin zanieczyszczałyby spaliny, a za ich pośrednictwem środowisko. Rolnictwo takie z jednej strony ograniczałoby zapotrzebowanie na biomasę leśną, a z drugiej dawałoby możliwość produkcji
rolniczej przynoszącej zyski i rozwój lokalnego przemysłu biopaliw. Zaznaczyć należy
jednak, że uprawy roślin energetycznych powinny być prowadzone na glebach niskich klas bonitacyjnych. Plantacje roślin energetycznych na glebach, na których
z dobrymi rezultatami plonowania można uprawiać rośliny do celów spożywczych,
przeczyłoby zasadom zrównoważonego rozwoju.
Mierzony w procentach udział lokalnych zasobów energii pierwotnej w całości
wykorzystywanej energii pierwotnej w ciągu roku opisuje potencjał i stan wykorzystania lokalnych zasobów energetycznych. Alternatywą tak sformułowanego wskaźnika byłoby równoczesne wykorzystanie dwóch innych wielkości:
•
ilości energii pierwotnej pozyskiwanej spoza analizowanego obszaru odniesionej
do całkowitej ilości energii pierwotnej zużywanej w ciągu roku (mierzonej w %);
•
ilości energii wytwarzanej w oparciu o lokalne zasoby energetyczne odniesionej do
oszacowanych technicznych lokalnych zasobów energetycznych (mierzonej w %). 7
Zaletą zaproponowanej pierwszej wersji wskaźnika jest ujęcie zagadnienia
w jednej wielkości, wadą natomiast to, że wartość wskaźnika zależy od naturalnych
zasobów energetycznych na danym terenie, co we wskaźniku ujęte jest nie wprost,
a potencjał energetyczny w zakresie energii pierwotnej nie zależy od prowadzonej
polityki energetycznej. Wykorzystanie natomiast dwóch wielkości zdefiniowanych
powyżej dokładniej opisuje sytuację, ale zwiększa też liczbę koniecznych do przeanalizowania wielkości, co komplikuje nieco ich praktyczne wykorzystywanie.
Ilość energii zużywanej rocznie przez jednego mieszkańca (kWh/mieszkańca/
rok) jest powszechnie używaną wielkością opisującą poziom rozwoju gospodarczego.
7 Techniczne lokalne zasoby energetyczne – zasoby energetyczne możliwe do wykorzystania
przy aktualnie dostępnych technologiach ich pozyskiwania i przetwarzania.
238
W proponowanym zestawie wielkości wskaźnik ten został zmodyfikowany i ilość
energii na mieszkańca na analizowanym terenie odniesiona została do ilości energii
zużywanej średnio w kraju na mieszkańca. Analizując ten współczynnik, należy mieć
świadomość, że wartość mniejsza niż 1 niekoniecznie oznacza gorszy poziom rozwoju
gospodarczego. Często przy dzisiejszym poziomie rozwoju gospodarki światowej
oznacza to wykorzystywanie na analizowanym terenie nowoczesnych technologii,
w których wartość dodaną tworzy myśl techniczna, a nie włożona w produkt energia.
Zdefiniowania wymaga wielkość określona jako sprawność lokalnego systemu
energetycznego. Określa się ją jako stosunek zużytej przez odbiorców energii do
energii pierwotnej wprowadzonej do systemu (podawana w postaci ułamka niemianowanego lub w procentach). Na sprawność lokalnego systemu energetycznego
wpływ ma energochłonność procesów przetwarzania energii pierwotnej na paliwa,
sprawność przetwarzania paliw na energię cieplną lub elektryczną oraz sprawność
przesyłania jej do odbiorników. Z punktu widzenia zrównoważonego systemu energetycznego korzystniejsze byłoby, aby w liczniku tego współczynnika znalazła się
ilość energii użytecznej, zużywanej przez odbiorniki energii przetwarzające ją na
usługi energetyczne, co wymagałoby znajomości sprawności urządzeń odbiorczych
funkcjonujących w systemie. Niestety, wydaje się, że przy informacjach statystycznych, którymi dzisiaj dysponujemy, wyliczenie tak sformułowanego wskaźnika jest
praktycznie niemożliwe.
Istota znaczenia sprawności systemu energetycznego z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju wynika między innymi z faktu, że wyższa sprawność energetyczna systemu oznacza mniejsze zużycie nieodnawialnej energii pierwotnej z jednej
strony i niższe krótkoterminowe koszty krańcowe dostarczania energii odbiorcom, co
jednocześnie jest wskazaniem do ustalania niższych cen energii. Z drugiej strony,
wyższa sprawność systemu energetycznego oznacza też mniejsze oddziaływanie na
środowisko, szczególnie w podsystemie wytwarzania energii.
Wyrażany w procentach udział energii wytworzonej z odnawialnej energii
pierwotnej w całej energii zużytej w lokalnym systemie energetycznym w zasadzie
nie wymaga komentarza z racji używania tej wielkości praktycznie we wszystkich
opracowaniach dotyczących wskaźników dla zrównoważonych systemów energetycznych. Komentarza wymaga za to kolejna wielkość, czyli udział wykorzystywanej
do celów energetycznych frakcji energetycznej odpadów (%). Wzięte tu powinny być
pod uwagę zarówno odpady przemysłowe, jak i komunalne niezagospodarowane
w ramach recyklingu. Generalnie problemem jest zagospodarowanie energetyczne
odpadów komunalnych, w których występuje frakcja biomasy biorozkładalnej, frakcja tworzyw sztucznych oraz inert w postaci szkła, gruzu, złomu, piasku i popiołu, jak
również woda. Pierwsze dwie frakcje są substancjami palnymi i one decydują o możliwości termicznego przetwarzania odpadów. W Polsce, jak dotychczas, kwestia ta
jest całkowicie zaniedbana i frakcja energetyczna odpadów komunalnych trafia na
wysypisko. Od 2013 roku w Polsce będzie wprowadzony zakaz deponowania odpadów o wartości energetycznej powyżej 6 MJ/kg, to jest powyżej progu autotermiczności. Zagadnienie to ma istotny aspekt ekonomiczny, społeczny i środowiskowy.
Z pewnością jest to problem, który musi być rozwiązywany w skali lokalnej i ma bezpośrednie odniesienie do zrównoważonego rozwoju lokalnego systemu energetycznego. Włączony został do grupy wielkości oddziaływania na system ekonomiczny,
gdyż zagospodarowanie frakcji energetycznej odpadów komunalnych wiąże się z koniecznością dokonania znacznych inwestycji związanych zarówno z wyselekcjono239
waniem części odpadów, które mogą być wykorzystane energetycznie, jak i budową
zakładów przetwarzających. Ponadto zakłady termicznego przekształcania odpadów
wykorzystujące najnowocześniejsze technologie, na przykład zgazowywanie i w końcowym efekcie spalanie gazu, mogą stać się obiektem bezpiecznym dla środowiska
i stanowić istotny element ożywienia lokalnego życia gospodarczego.
Powszechnie stosowany jako wskaźnik zrównoważonego rozwoju systemów
energetycznych w skali ogólnokrajowej jest procentowy udział prawidłowo zabezpieczonych odpadów stałych systemu energetycznego. Za odpady stałe uznaje się
w tym przypadku wszystkie odpady łańcucha paliwowego, poczynając od odpadów
powstających w procesach wydobycia paliw, ich przetwarzania, po odpady powstające w procesie spalania. W przypadku lokalnych systemów energetycznych na OCP
mamy właściwie do czynienia jedynie z odpadami w procesach spalania paliw.
Wskaźnik opisujący postępowanie z tymi odpadami proponuje się zdefiniować jako
udział prawidłowo wykorzystanych lub zabezpieczonych odpadów stałych w całości
wytworzonych odpadów w analizowanym lokalnym systemie energetycznym. Istotne
w tym sformułowaniu jest słowo „wykorzystanych”, wskazujące, że nie można traktować składowania odpadów paleniskowych jako procesu nieodłącznie związanego
z wytwarzaniem energii, gdyż istnieją obszary gospodarki, dla których materiał powstały w procesach spalania może być surowcem.
Kraje importujące węgiel (Dania, Finlandia, Holandia) wykorzystują popioły
prawie w 100% jako substytut piasków i żwirów do budowy dróg, nawierzchni, parkingów, nasypów konstrukcyjnych, do podłoży pod rurociągi oraz wypełnienia wyrobisk. Z drugiej strony, w przypadku, jeśli odpady paleniskowe nie zostaną spożytkowane przez podmioty gospodarcze, zostają one składowane na składowiskach odpadów, zajmując znaczne połacie obszaru, który wówczas zostaje wyłączony z użytkowania rolniczego lub leśnego.
Wielkość, określona w wyżej przedstawionym zestawieniu wielkości dla lokalnego systemu energetycznego jako energochłonność gospodarki, definiowana jest
stosunkiem ilości energii w kWh do wartości produkcji w zł. Pozwala ona ocenić efektywność procesów energetycznych w gospodarce oraz analizować trendy zmian
energochłonności wykorzystywanych technologii i zmian w strukturze gospodarki.
W opracowaniach wskaźników zrównoważonego rozwoju krajowych systemów
energetycznych odpowiednikiem wskaźnika sformułowanego w powyższy sposób
jest efektywność poszczególnych głównych sektorów gospodarki, to znaczy przemysłu, rolnictwa oraz handlu i usług i wyznaczana jest jako ilość energii zużyta na jednostkę wartości dodanej powstałej w każdym z sektorów.
Poprawa efektywności energetycznej gospodarki (zmniejszenie energochłonności) oddziałuje wielokierunkowo zarówno na gospodarkę, jak i środowisko. Mniejsza
energochłonność implikuje bezpośrednio mniejszą wartość całkowitą wytwarzanej
energii, a przez to mniejsze zużycie energii pierwotnej (w tym paliw kopalnych)
i mniejsze oddziaływanie energetyki na środowisko. Natomiast osiągnięcie niższej
energochłonności najczęściej wiąże się z koniecznością ponoszenia nakładów na nowe technologie i modernizacje w gospodarce.
Kolejny wskaźnik, czyli cena energii cieplnej i elektrycznej dla odbiorców końcowych w proponowanym zestawie wskaźników dla lokalnych systemów energetycznych na obszarach przyrodniczo cennych ma postać klasyczną i definiowana jest
jako średnia cena energii dla końcowego odbiorcy (w zł/kWh dla energii elektrycznej
lub zł/GJ dla energii cieplnej lub energii zawartej w paliwach). Problemem w oblicza240
niu i interpretacji tego wskaźnika jest fakt, że ceny kształtują się odmiennie dla odbiorców różnych grup (na przykład inne dla odbiorców przemysłowych, a inne dla
komunalno-bytowych). Implikuje to konieczność obserwowania cen dla wyselekcjonowanych typów odbiorców.8
Ceny energii stanowią zachętę dla zwiększenia konsumpcji albo przeciwnie, bodziec do jej oszczędzania. Stanowią one również czynnik decydujący o dostępności
energii i w znacznym stopniu decydują o koszcie produkcji, a w konsekwencji konkurencyjności na rynku. Inną formą tego wskaźnika dla lokalnego systemu energetycznego mógłby być stosunek cen energii na analizowanym obszarze odniesiony do
średniej ceny energii w kraju. Analiza przeprowadzona w oparciu o tak sformułowany wskaźnik mogłaby być bodźcem do maksymalnego, jak to możliwe, rozwijania
energetyki opartej na lokalnych zasobach energetycznych. Wyższe niż średnie w kraju ceny energii oraz niższe niż średnie w kraju dochody ludności mogą stać się bowiem na terenach o szczególnych walorach przyrodniczych czynnikiem hamującym
rozwój społeczno-gospodarczy.
Z punktu widzenia obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych udział
systemów scentralizowanych w wytwarzaniu energii jest szczególnie istotny, ponieważ obszary te zazwyczaj obejmują tereny wiejskie i małe miasta, gdzie udział indywidualnych źródeł energii cieplnej jest bardzo znaczący. Z jednej strony, procent
energii wytwarzanej w źródłach scentralizowanych przekłada się na wpływ lokalnego systemu energetycznego na gospodarkę, a z drugiej, wpływa na oddziaływanie
tego systemu na lokalne środowisko. Wpływ na gospodarkę stanowi sam fakt istnienia zakładu przemysłowego prowadzącego działalność gospodarczą i handlującego
dobrem w postaci energii. Przedsiębiorstwo to musi zlecać różnego rodzaju zadania
innym podmiotom gospodarczym, potrzebuje obsługi w urzędach, bankach, instytucjach ubezpieczeniowych, odprowadza podatki, w których udział mają również budżety lokalne. Wiele z tych pozytywnych oddziaływań na gospodarkę nie istnieje
wówczas, kiedy energia wytwarzana jest bezpośrednio przez samych odbiorców
w indywidualnych urządzeniach wytwórczych.
W przypadku rozważania wpływu lokalnego systemu energetycznego na środowisko na obszarach przyrodniczo cennych istotne są takie cechy, które nie są brane
pod uwagę na poziomie krajowym. Natomiast te wielkości, które wpisane są do zestawu wskaźników zrównoważonego rozwoju systemów energetycznych na poziomie krajowym, dla obszarów przyrodniczo cennych często albo są nieistotne, albo
niemożliwe do wyznaczenia na podstawie dostępnych lub możliwych do przygotowania danych. Stąd też w proponowanym zestawie wielkości dla lokalnych systemów
energetycznych na OCP brak jest wielkości odnoszących się do zagadnień typowo systemowych na poziomie ogólnokrajowym, jak na przykład dotyczących energetyki jądrowej. Zaproponowano natomiast wielkości związane ze strukturą systemu energetycznego, obrazujące jego oddziaływanie na przyrodę na danym obszarze. Takie, które istotne są w polskich warunkach, gdyż dla lokalnych systemów energetycznych na
OCP trudno jest o unifikację takich wielkości na skalę globalną. Innego rodzaju problemy energetyczne na terenach o wysokiej wartości przyrodniczej występują w Polsce, inne na przykład w Finlandii, a zupełnie inne jakościowo w krajach afrykańskich.
8 Zagadnienie cen energii jako wskaźnika zrównoważonego rozwoju systemów energetycznych
ma kilka co najmniej aspektów, które wymagałyby wyjaśnienia. Jest to jednak problem zbyt
szeroki, aby można było go wyczerpująco wyjaśnić w niniejszej publikacji.
241
Różne warunki, a tym samym różne wielkości opisujące system energetyczny będą
występowały również na przykład na obszarach przyrodniczo cennych i obszarach
uprzemysłowionych.
2.3. Wielkości charakteryzujące lokalny system energetyczny w ramach ładu środowiskowego zrównoważonego rozwoju Do grupy tej zalicza się:
•
udział biomasy drzewnej niepochodzącej z plantacji w całości energii pierwotnej pozyskiwanej z biomasy roślinnej wykorzystywanej na cele energetyczne
(mierzony w % wartości energetycznej, to znaczy (GJ/GJ)×100%);
•
ilość wytwarzanych odpadów paleniskowych na jednostkę energii (mierzony
w kg/kWh);
•
ilość emitowanych zanieczyszczeń powietrza w odniesieniu do wytworzonej
energii (kg/kWh);
•
powierzchnia przecinek w odniesieniu do długości linii energetycznych (mierzona w ha/100 km) lub innej mechanicznej ingerencji w środowisku związanej
z budową i eksploatacją urządzeń energetycznych;
•
różnica w poziomie zanieczyszczeń w wybranych newralgicznych punktach
w okresie letnim i zimowym w odniesieniu do całkowitego zużycia energii
pierwotnej na danym obszarze (mierzona w kg/GJ).
Wyrażany w procentach udział biomasy drzewnej niepochodzącej z plantacji
w całości energii pierwotnej pozyskiwanej z biomasy roślinnej użytkowanej na cele
energetyczne jest istotny ze względu na fakt, że w Polsce na obszarach, gdzie dostępne jest drewno leśne, wykorzystywane jest ono w znacznym stopniu jako drewno
opałowe, co z punktu widzenia energetyki odnawialnej spełnia oczekiwania, ale z kolei z punktu widzenia ochrony przyrody przeczy oczekiwaniom. W dodatku część
biomasy pochodzącej z lasów pozyskiwana jest na drodze zbieractwa. Nie jest to
w Polsce problem tej rangi, jak w państwach na przykład południowo-wschodniej
Europy9 lub innych, zwykle stosunkowo ubogich krajach.
Im większy jest udział biomasy leśnej w energii pierwotnej, tym mniej racjonalna z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju OCP jest gospodarka energią pierwotną na tym terenie.
Dwie kolejne wielkości odnoszące się do relacji systemu energetycznego i środowiska są wymieniane w wielu innych opracowaniach dotyczących przedmiotu
w formie bezwzględnej ilości wytwarzanych zanieczyszczeń. W postaci proponowanej w niniejszym opracowaniu wytwarzanie zanieczyszczeń powietrza oznacza kolejno ilość dwutlenku siarki, tlenków azotu, dwutlenku węgla oraz pyłów zawieszonych
wytwarzanych przy produkcji jednostki energii. Podobnie często używana i wpisana
niemal już do kanonu wielkości opisujących relacje system energetyczny – środowisko jest ilość odpadów wytwarzanych na jednostkę wyprodukowanej energii.10
9 O. Radovanovic, N. McCormick, P. Grigoriev, B. Erg, J. Lohmann, Enabling sustainable energy futures in SouthEastern Europe: incorporating ecosystem management and livelihoods develop
ment, 4th Regional Conference: Environment for Europe (EnE08), Belgrade, June 4-5, 2008.
10 International Atomic Energy Agency, United Nations Department of Economic and Social
Affairs, International Energy Agency..., op.cit.
242
Szczególną wielkością, praktycznie niestosowaną w innych zestawach wielkości,
czy też wskaźników opisujących system energetyczny z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju, a istotną dla obszarów o szczególnej wartości przyrodniczej, jest
powierzchnia wycinek lasu w odniesieniu do 100 km linii energetycznych. Linie
energetyczne bywają prowadzone przez tereny zadrzewione. Zazwyczaj są to linie
średniego lub niskiego napięcia. Powierzchnia wycinek związanych z przebiegiem
linii energetycznych zależy od długości linii prowadzonych przez takie tereny i technologii ich wykonania, czyli rodzajów stosowanych słupów i rodzajów przewodów.
Różnica w poziomie zanieczyszczeń w wybranych newralgicznych punktach w
okresie letnim i zimowym w odniesieniu do całkowitego zużycia energii pierwotnej
na danym obszarze daje obraz rzeczywistych zanieczyszczeń powietrza emitowanych
przez lokalny system energetyczny, gdyż przytłaczająca większość energii w lokalnych systemach energetycznych wytwarzana jest jako energia cieplna na cele grzewcze, często w indywidualnych piecach, niewyposażonych w żadne systemy ochrony
środowiska. Wskaźnik mówiący o udziale indywidualnych systemów grzewczych
w całkowitej energii zużywanej na danym terenie świadczy o skali tego zjawiska, natomiast wskaźnik oceniający różnicę w stężeniu zanieczyszczenia powietrza między
okresem zimowym i letnim ocenia jakość tych systemów. Wskaźnik w postaci takiej
różnicy dobrze opisuje stan systemu ciepłowniczego na danym obszarze, szczególnie
w kraju, w którym system elektroenergetyczny jest silnie scentralizowany i wytwarzanie lokalne energii elektrycznej jest marginesowe.
3. DYLEMATY W PRZYPORZĄDKOWANIU WSKAŹNIKÓW ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU LOKALNYCH SYSTEMÓW ENERGETYCZNYCH DO POSZCZEGÓLNYCH ŁADÓW Z analizy zaproponowanych wielkości widać, że często trudno jest dokonać jednoznacznego przyporządkowania poszczególnych wielkości do trzech podstawowych
obszarów analizowanych w odniesieniu do zrównoważonego rozwoju. Zarówno zagadnienia rozwoju społecznego i gospodarczego, jak również niejednokrotnie zagadnienia środowiskowe są ze sobą sprzężone i współzależne. Na przykład niezawodność zaopatrzenia odbiorców w energię jest zagadnieniem dotyczącym zarówno sfery
społecznej, jak i gospodarczej. Jeśli energia nie jest dostarczana do odbiorców sfery
usługowo handlowej lub odbiorców przemysłowych, to powoduje straty u odbiorców
pozbawionych energii, które nie zawsze są możliwe do odrobienia, oraz straty
w przedsiębiorstwach energetycznych wynikające z mniejszej sprzedaży dobra, które
wytwarzają, przesyłają i sprzedają, z jednej strony, i ewentualnie straty wynikające
z zapisów w umowach z odbiorcami odnośnie do oczekiwanego poziomu niezawodności zasilania i kar wynikających z niedotrzymania warunków umowy. W przypadku, kiedy energia nie jest dostarczona do odbiorców komunalno-bytowych, dostawcy
właściwie nie ponoszą żadnych kar umownych z tego tytułu; skutkiem jedynie jest to,
że przedsiębiorstwa tracą przychody z powodu zmniejszenia sprzedaży, a odbiorcy
pozbawieni są możliwości korzystania z usług energetycznych. W polskich warunkach problem ten dotyczy w szczególności obszarów podmiejskich i wiejskich, przeważających na OCP, na których pracują nadal głównie linie elektroenergetyczne na243
powietrzne, charakteryzujące się wyraźną zależnością niezawodności ich pracy od
warunków atmosferycznych. Częste przerwy w dostawach energii stanowią dużą
uciążliwość w egzystencji we współczesnym świecie. Odbiorcy zmuszeni są do zmiany swoich codziennych przyzwyczajeń i stawiani w wymuszonej, niekomfortowej
sytuacji. Brak zasilania w domu skutkuje przymusem bezczynności, ale też pogorszeniem warunków wypoczynku, brakiem niejednokrotnie możliwości ogrzewania lub
klimatyzowania pomieszczeń, brakiem wody. Podejmowane były próby wyceny
przerw dla odbiorców przemysłowych i komunalnych metodą określenia gotowości
do zapłaty.11 Wyniki badań wskazują, że indywidualni odbiorcy komunalni byli
znacznie bardziej zainteresowani tematyką niż przemysłowi (większy udział zwróconych, wypełnionych ankiet). Wyciągnąć z tego można by wniosek, że przerwy
w dostawach energii są dla nich bardziej uciążliwe niż dla pozostałych grup odbiorców. Ponadto pod względem ilościowym stanowią oni przytłaczającą wielkość. Można
oczywiście wielkość opisującą niezawodność zaopatrywania odbiorców w energię
rozbić na dwa składniki: dotyczący odbiorców indywidualnych i odbiorców przemysłowych oraz handlu i usług, kwalifikując pierwszy z nich do obszaru zagadnień społecznych, a drugi do ekonomicznych. Komplikowałoby to jednak przejrzystość wielkości stanowiących podstawę oceny stanu lokalnego systemu energetycznego.
Drugim przykładem wielkości, która właściwie mogłaby być przyporządkowana
do ładu ekonomicznego, środowiskowego lub społecznego, jest procentowy udział
frakcji energetycznej odpadów wykorzystywanej do celów energetycznych. Z jednej
strony, wykorzystanie energetyczne odpadów przyczynia się do zmniejszenia ilości
odpadów składowanych i związanych z tym zagrożeń dla środowiska, natomiast
z drugiej strony pojawia się potencjalne (możliwe jednak w znacznym stopniu do wyeliminowania dzięki wyborowi odpowiedniej technologii) zagrożenie związane z procesami termicznego przetwarzania odpadów i związanymi z tym emisjami do powietrza oraz zagrożeniami składowania odpadów paleniskowych tych procesów.
W przypadku tej wielkości występuje również istotny aspekt społeczny. Wiadomo, że
termiczne przekształcanie odpadów w każdej właściwie technologii oraz w każdym
miejscu, niezależnie od charakteru terenu, jakiego decyzje o budowie takich zakładów dotyczą, budzą istotne opory społeczne. W znacznym stopniu wynikają one jednak z niewiedzy dotyczącej nowoczesnych technologii.
Podobnie za niejednoznaczne co do przyporządkowania do ładów zrównoważonego rozwoju uznać można udział biomasy drzewnej niepochodzącej z plantacji
w całości energii pierwotnej pozyskiwanej z biomasy drzewnej. Z jednej strony wyraźnie widoczny jest tu aspekt środowiskowy. Im większy jest udział biomasy pochodzącej z plantacji, tym mniejszy wyrąb drzew (aspekt środowiskowy). Z drugiej strony jednak, można spojrzeć na tę wielkość od strony ekonomicznej, to znaczy im większa jest wartość tego wskaźnika, tym większy wpływ lokalna energetyka ma na funkcjonowanie rolnictwa (aspekt ekonomiczny).
J. Paska, W. Goc, Customer Supply and Reliability and Quality Asessment by Poll Investigation,
8th International Conference on Probabilistic Methods Applied to Power System – PMAPS 2004,
Aimes – Iowa, USA, Sept 12-16 2004.
11
244
4. UWAGI KOŃCOWE Literatura dotycząca wskaźników zrównoważonego rozwoju, w tym wskaźników dla systemów energetycznych na szczeblu krajowym, jest dość obszerna. Trudno
natomiast doszukać się opracowań, które poruszałyby te zagadnienia dla lokalnych
systemów energetycznych, szczególnie dotyczących lokalnych systemów energetycznych na tak szczególnych obszarach, jak obszary przyrodniczo cenne. Podkreślić należy, że wymagania w stosunku do systemów energetycznych na tych terenach są
szczególne ze względu z jednej strony na wymagane wyższe standardy w odniesieniu
do ochrony środowiska, a z drugiej na i tak trudniejsze warunki gospodarowania
z uwagi na występowanie ograniczeń związanych z istnieniem obszarów prawnie
chronionej przyrody. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju systemów energetycznych na tych terenach powinny odzwierciedlać te szczególne warunki gospodarowania i szczególne warunki w odniesieniu do ochrony przyrody. Jednocześnie, aby były
czytelne dla lokalnych decydentów, powinny mieć stosunkowo prostą strukturę.
Wielka mnogość wskaźników (w odniesieniu do zrównoważonego rozwoju lokalnych
systemów energetycznych, ale i w ogóle wielka ilość rozproszonych danych będąca
podstawą podejmowania wszelkich decyzji) prowadzi do tego, że tracona jest ich rola
informacyjna, a decydenci nie są w stanie podjąć działań, które wykorzystywałyby
informacje niesione przez bardzo rozbudowany zestaw wskaźników. W niniejszym
opracowaniu zaproponowano 18 takich wielkości w tradycyjnym podziale na wielkości odnoszące się do ładu społecznego, środowiskowego i ekonomicznego. Podkreślić
jednak trzeba, że podział ten w znacznej mierze jest umowny, ponieważ wiele wskaźników bezpośrednio lub pośrednio dotyczy więcej niż jednego z wymienionych ładów.
Uważa się, że podstawowa cecha, jaką muszą posiadać wskaźniki zrównoważonego rozwoju, to porównywalność dla różnych obszarów (na przykład dla wskaźników ogólnokrajowych możliwość wykorzystania ich dla różnych krajów), tymczasem
dla obszarów przyrodniczo cennych na całym świecie należy uwzględnić specyfikę
systemów energetycznych w różnych warunkach klimatycznych i gospodarczych.
Gdyby zbudować system wskaźników uwzględniający wszystkie wymagania dla takich obszarów, to znaczna ilość wskaźników dla poszczególnych obszarów byłaby
martwa, z racji nieprzystawania do ich panujących tam warunków.
Wskaźniki, które zaproponowano w niniejszej pracy, miałyby generalnie służyć
ocenie systemów energetycznych, dając wiedzę lokalnym decydentom co do zmian,
jakie spowoduje prowadzona przez nich lokalna polityka energetyczna, i oceny
zmian, które już nastąpiły. Powinny dać możliwość oceny, czy zmiany w systemie
energetycznym są zgodne z założeniami i wymaganiami lokalnego zrównoważonego
rozwoju.
245
ALINA KOWALCZYK‐JUŚKO, BOGDAN KOŚCIK, KAJETAN KOŚCIK dr inż. Alina Kowalczyk‐Juśko, prof. dr hab. Bogdan Kościk, mgr inż. Kajetan Kościk – Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie POLITYKA W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII 5•2
JAKO DETERMINANTA ZMIAN W POLSKIM ROLNICTWIE
Abstract
THE POLICY OF RENEWABLE SOURCES OF ENERGY AS CONDITIONING OF CHANGES IN POLISH AGRICULTURE Production of renewable energy in Poland takes place mainly on the basis of biomass. Limited character of timber biomass resources from forests and timber industry contributes to the fact that agriculture becomes the most important producer of energetic biomass. One can observe close relations between legislative regulations supporting production of energetic plants and their cultivation area. As an example may serve increase in the cultivation area of colza follow‐
ing the publication of the act on biofuels or applying for subsidies for energetic plants. Further legal acts should support this branch of agriculture because it clearly responds to legal deci‐
sions concerning this situation. Odnawialne źródła energii (OZE), a więc energia wiatru, wodna, geotermalna,
słoneczna i zawarta w biomasie, postrzegane są jako alternatywa dla wyczerpujących
się konwencjonalnych surowców energetycznych. Intensyfikacja prac nad pozyskiwaniem energii z tych źródeł jest niezbędna zarówno dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego w skali globalnej i lokalnej, jak też z punktu widzenia ochrony
środowiska: zmniejszenia emisji CO2, ograniczenia produkcji odpadów, eliminowania
niekorzystnych skutków wywoływanych przez scentralizowane systemy energetyczne.
Według ocen wielu ekspertów, najważniejszym odnawialnym źródłem energii w
Polsce jest i będzie w najbliższej przyszłości biomasa. Jej źródłem może być leśnictwo
i przemysł drzewny, rolnictwo i przemysł rolno-spożywczy oraz (w mniejszym stopniu) składowiska odpadów, oczyszczalnie ścieków czy inne jednostki, w których powstają produkty uboczne w postaci biodegradowalnych substancji, nadających się do
produkcji stałych, płynnych lub gazowych nośników energetycznych. Można zadać
sobie pytanie: czy dążenie do zwiększania udziału energii ze źródeł odnawialnych
w całkowitym jej zużyciu wiąże się ze wzrostem produkcji i wykorzystania biomasy
246
na cele energetyczne? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy prześledzić wpływ
przepisów regulujących produkcję energii ze źródeł odnawialnych na sytuację
w działach gospodarki, które są największym źródłem biomasy.
1. DOTYCHCZASOWE REGULACJE UNIJNE W ZAKRESIE PRODUKCJI ENERGII ZE ŹRÓDEŁ ODNAWIALNYCH Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku, zgodnie z polityką państw Unii Europejskiej, należy zwiększyć wykorzystanie zasobów odnawialnych źródeł energii.
W ostatnich latach powstało szereg dokumentów politycznych i strategicznych tworzących dogodny klimat dla rozwoju energetyki odnawialnej.1 Kraje Unii swoje stanowisko w kwestii stosowania odnawialnych źródeł energii (OZE) określiły w dokumentach wspólnotowych, takich jak:
•
Biała Księga Energia dla przyszłości – odnawialne źródła energii z 1997 roku;
określono w niej strategię rozwoju odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej; za główny cel przyjęto uzyskanie 12% udziału odnawialnych źródeł energii w zaspokojeniu zapotrzebowania na energię pierwotną w 2010 roku w krajach unijnych.
•
Zielona Księga O bezpieczeństwie energetycznym z 2000 roku – dokument, którego celem było otwarcie debaty o bezpieczeństwie energetycznym krajów Unii
Europejskiej, jako najważniejszym elemencie niezależności politycznoekonomicznej, w kontekście poprawy europejskiego rynku energii poprzez realizację dwóch działań: wzrostu efektywności energetycznej gospodarki i wzrostu udziału energii z odnawialnych źródeł w bilansie energetycznym krajów
unijnych (włączając w to biopaliwa); cele, do których należy dążyć, obejmują
równoważenie i dywersyfikację różnych źródeł energii (ze względu na surowce
i region geograficzny). W dokumencie określono wzrost udziału odnawialnych
źródeł energii w ogólnej produkcji energii do 2010 roku – do 12% i w produkcji
energii elektrycznej – do 22%.
Aktami prawnymi o charakterze ustrojowym są dyrektywy Unii Europejskiej, na
podstawie których Państwa Członkowskie wprowadzają własne, krajowe regulacje
prawne dotyczące funkcjonowania różnych dziedzin gospodarki. Na uwarunkowania
rozwoju energetyki odnawialnej mają wpływ przede wszystkim:
•
Dyrektywa 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wspierania na rynku wewnętrznym produkcji energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych z dnia 27 września 2001 roku, która zobowiązuje Państwa
Członkowskie Unii do podejmowania działań mających na celu wspieranie
zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej na rynek wewnętrzny. Określa udział energii elektrycznej z odnawialnych
źródeł w całkowitym zużyciu energii elektrycznej, w skali wszystkich państw
Unii Europejskiej, na poziomie 22% w 2010 roku oraz określa cele indykatywne
dla poszczególnych państw członkowskich. Dla Polski jest to 7,5% udziału energii ze źródeł odnawialnych w 2010 roku w produkcji energii ogółem.
P. Gradziuk, Nowa strategia UE w zakresie odnawialnych źródeł energii, w: Racjonalne wyko
rzystanie energii odnawialnej – OZE w HVAC, Wyd. Wieś Jutra, Warszawa 2007, s. 7-13.
1
247
•
•
Dyrektywa 2001/80/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ograniczania emisji niektórych zanieczyszczeń do powietrza z dużych obiektów energetycznego spalania z dnia 23 października 2001 roku określająca wymagania
emisyjne dla źródeł istniejących, jak i dla źródeł nowych, których moc cieplna
spalania jest równa lub większa niż 50 MW, niezależnie od rodzaju wykorzystanego paliwa (stałego, płynnego lub gazowego). Wprowadza również obowiązek
ciągłych pomiarów stężeń dwutlenku siarki i tlenków azotu oraz pyłów dla
większej niż do tej pory grupy źródeł.
Dyrektywa 2003/30/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wspierania użycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych z dnia 8 maja
2003 roku mająca na celu promowanie użycia biopaliw lub innych odnawialnych paliw zamiast oleju napędowego lub benzyny, stosowanych w transporcie
w każdym z państw członkowskich.
Dyrektywy pozostawiają Krajom Członkowskim Unii znaczną swobodę wyboru
rozwiązań w wielu kwestiach, jednak przy zachowaniu porównywalnych efektów
w najważniejszych zagadnieniach, których dotyczą.
Kolejnym dokumentem Unii Europejskiej odnoszącym się do wykorzystania
energii ze źródeł odnawialnych jest Plan działania w sprawie biomasy2 z dnia 7 grudnia 2005 roku, który określa środki mające na celu zwiększenie pozyskiwania energii
z biomasy pochodzącej z drewna, odpadów i roślin uprawnych poprzez tworzenie
rynkowych zachęt do jej wykorzystywania i usuwanie barier rozwoju rynku. W ten
sposób Europa może ograniczyć swoją zależność od paliw kopalnych, zmniejszyć
emisję gazów cieplarnianych do atmosfery oraz pobudzić działalność gospodarczą na
obszarach wiejskich.
Do ważniejszych dokumentów strategicznych opracowanych na szczeblu UE
należą też: Strategia Unii Europejskiej na rzecz biopaliw3, Mapa drogowa na rzecz
energii odnawialnej4, Komunikat Polityka energetyczna dla Europy. Analiza tych dokumentów pozwala oczekiwać, że w najbliższych latach najważniejszym odnawialnym źródłem energii w Unii Europejskiej będzie biomasa, a organy decyzyjne będą
wspierały rozwój jej wykorzystania.
2. PROJEKT NOWEJ DYREKTYWY UE Projekt nowej dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych 2008/0016 (COD) z dnia 23 stycznia 2008 roku zakłada zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w ostatecznym zużyciu energii dla całej Unii Europejskiej na poziomie 20%. Dla poszczególnych krajów członkowskich cele te zostały wyznaczone na różnym poziomie,
tak aby osiągnąć wspólny cel dla wszystkich krajów w wysokości właśnie 20%
(tabela 1).
COM (2005) 628.
COM (2006) 34.
4 COM (2006) 848.
2
3
248
Tabela 1. Udział energii ze źródeł odnawialnych w krajach UE w 2005 roku i zakładany w 2020 roku [%] Państwa Belgia Bułgaria Republika Czeska Dania Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Francja Włochy Cypr Łotwa Litwa Luksemburg Węgry Malta Niderlandy Austria Polska Portugalia Rumunia Słowenia Republika Słowacka Finlandia Szwecja Zjednoczone Królestwo
Udział energii ze źródeł odnawialnych w ostatecznym zużyciu energii, 2005 rok (S2005) Docelowy udział energii ze źródeł odnawialnych w ostatecznym zużyciu energii, 2020 rok (S2020) 2,2
9,4
6,1
17,0
5,8
18,0
3,1
6,9
8,7
10,3
5,2
2,9
34,9
15,0
0,9
4,3
0,0
2,4
23,3
7,2
20,5
17,8
16,0
6,7
28,5
39,8
1,3
13
16
13
30
18
25
16
18
20
23
17
13
42
23
11
13
10
14
34
15
31
24
25
14
38
49
15
Źródło: Projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie promowania stosowania energii
ze źródeł odnawialnych – KOM(2008) 19.
W projektcie dyrektywy cele w zakresie stosowania energii ze źródeł odnawialnych przedstawiają się następująco:
•
Każde państwo członkowskie dba o to, aby udział energii ze źródeł odnawialnych w ostatecznym zużyciu energii w 2020 roku odpowiadał co najmniej jego
docelowemu całkowitemu udziałowi energii ze źródeł odnawialnych w tym
roku. Dla Polski cel ten jest określony na pozionie 15% w 2020 roku.
•
Każde państwo członkowskie dba o to, aby jego udział energii ze źródeł odnawialnych w transporcie w 2020 roku wynosił co najmniej 10% ostatecznego
zużycia energii w transporcie w każdym kraju unijnym. Ograniczenia związane
z kryteriami zrównoważonego rozwoju środowiska dotyczą biopaliw i biopłynów. Kontroli będą podlegać źródła pochodzenia biomasy do produkcji biopaliw
płynnych. Biomasa na te cele nie może pochodzić z obszarów chronionych, lasów naturalnych, bogatych gatunkowo obszarów trawiastych. Prawdopodobnie
249
w przyszłości zostaną wprowadzone podobne ograniczenia dla pochodzenia
biomasy stałej do produkcji energii elektrycznej z ciepła i chłodu.
Planowane jest wprowadzenie systemu gwarancji pochodzenia energii ze źródeł
odnawialnych. Będą mogły one stanowić przedmiot handlu między krajami UE.
W dyrektywie bardzo szczegółowo określono zasady funkcjonowania tego systemu.
Trwają na ten temat dyskusje pomiędzy przedstawicielami poszczególnych państw. 3. KRAJOWE AKTY PRAWNE I DOKUMENTY STRATEGICZNE DOTYCZĄCE ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII Podstawowym aktem prawnym poruszającym kwestię produkcji energii z alternatywnych źródeł jest ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 roku Prawo energetyczne5,
które zostało dostosowane do rygorystycznych wymagań Unii Europejskim w 2004
roku.6 Ostatnia nowelizacja ustawy – Prawo energetyczne z dnia 12 stycznia 2007
roku7 – reguluje między innymi problemy wsparcia energii elektrycznej produkowanej w skojarzeniu. Celem zmian jest zwiększenie efektywności energetycznej i poprawa bezpieczeństwa dostaw poprzez stworzenie ram prawnych dla wspierania
i rozwoju wysoko sprawnej kogeneracji. Nowelizacja ujednolica definicję kogeneracji,
określa najważniejsze pojęcia z nią związane oraz ustala metodę obliczania ilości
energii elektrycznej uzyskanej z wytwarzania w kogeneracji, zgodnie z wymogami
dyrektywy 2004/8/WE z dnia 11 lutego 2004 roku w sprawie wspierania kogeneracji
w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na wewnętrznym rynku energii.
Kolejnym krokiem powinno być przygotowanie aktów wykonawczych do ustawy,
między innymi dotyczących „czerwonych certyfikatów” dla energii wytwarzanej
w skojarzeniu.
Do innych dokumentów, które wywarły największy wpływ na rozwój OZE
w Polsce, należą:
•
Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o wspieraniu przedsięwzięć termomodernizacyjnych;8
•
Obwieszczenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 31 sierpnia 2005 r. w sprawie
ogłoszenia raportu określającego cele w zakresie udziału energii elektrycznej
wytwarzanej w odnawialnych źródłach energii znajdujących się na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, w krajowym zużyciu energii elektrycznej w latach
2005-2014;9
•
Rezolucja Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie
wzrostu wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych;10
•
Strategia Rozwoju Energetyki Odnawialnej przyjęta przez Radę Ministrów
w lipcu 2000 roku;
•
Polityka energetyczna Polski do 2025 roku11 z dnia 22 grudnia 2004 roku;
Dz.U. nr 153, poz. 1504 z późn.zm.
Dz.U. nr 91, poz. 875.
7 Dz.U. z 2007 r. nr 21, poz. 124.
8 Dz.U. nr 162, poz. 1121, z późn. zm.
9 M.P. nr 53, poz. 731.
10 M.P. nr 25, poz. 365.
5
6
250
•
•
•
•
•
•
II Polityka Ekologiczna Państwa przyjęta przez Radę Ministrów 13 czerwca
2000 roku, przez Sejm RP w dniu 23.08.2001 r. oraz Polityka ekologiczna Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010
przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 17 grudnia 2002 roku;
Polityka klimatyczna Polski. Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych
w Polsce do roku 2020 – dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 4 listopada 2003 roku;
Polska 2025 – Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju
przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 26 lipca 2000 roku;
Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013;
Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego na lata 2007-2013;
Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa na lata 2007-2013.
4. WPŁYW UCHWALENIA USTAWY O BIOPALIWACH NA STRUKTURĘ ZASIEWÓW W POLSCE Rośliny uprawiane na cele energetyczne mogą służyć do produkcji biopaliw ciekłych. Problematykę tę reguluje ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o biokomponentach i biopaliwach12, obowiązująca od 1 stycznia 2007 roku. Jej uchwalenie spowodowało intensywny rozwój jednostek, które rozpoczęły produkcję biopaliw lub przygotowywały się do tej produkcji (zakupiły maszyny i urządzenia). Treść ustawy znana była już latem 2006 roku, co bardzo wyraźnie wpłynęło na wzrost powierzchni
uprawy rzepaku – podstawowej w Polsce rośliny oleistej, której nasiona służą do
produkcji biodiesla. Na przełomie lat 2006-2007 powierzchnia uprawy rzepaku i rzepiku wzrosła w Polsce o 173 tys. ha, co spowodowało wzrost wielkości zbiorów
o niemalże 500 tys. ton. Sytuację zmieniło wprowadzenie rozporządzenia Ministra
Finansów z dnia 22 grudnia 2006 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie zwolnień od podatku akcyzowego.13 Regulacje te wpłynęły negatywnie na opłacalność
działalności gospodarczej w tym zakresie. Wstrzymane zostały produkcja biopaliw
i uruchamianie nowych instalacji produkcyjnych.14 W tej sytuacji nasiona krajowego
rzepaku znalazły zbyt u przetwórców z innych krajów, głównie Niemiec, gdzie prawdopodobnie zostały wykorzystane do produkcji biopaliw. Niestabilność przepisów
znalazła swoje odbicie w powierzchni uprawy rzepaku: w roku 2008 odnotowano
spadek jego powierzchni o około 8-10% w stosunku do roku 2007.15 Szansy na
zwiększenie produkcji nasion rzepaku w Polsce upatruje się w rozwoju produkcji
biopaliw w UE, niezależnie od krajowych regulacji prawnych.16
Zmiany w krajowym ustawodawstwie wpłynęły też na produkcję bioetanolu.
W związku z obniżeniem ulgi akcyzowej producenci odwodnionego alkoholu etyloM.P. z 2005 r. nr 42, poz. 562.
Dz.U. nr 169, poz. 1199 z późn. zm.
13 Dz.U. nr 243, poz. 1766.
14 A. Grzybek, Produkcja biopaliwa rzepakowego w małej skali, w: Racjonalne..., op.cit., s. 33-38.
15 A. Korycińska, Rynek rzepaku 2008. Pierwszy Portal Rolny [Dokument elektroniczny]. Tryb
dostępu: www.ppr.pl/artykul.php?id=147991 [Data wejścia: 20-05-2009].
16 E. Rosiak, Krajowy rynek rzepaku w sezonie 200809, „Kurier – Magazyn Bayer Crop Scence”
2008, nr 2, s. 4-7.
11
12
251
wego poszukują najtańszych surowców, a takowy sprowadzany jest spoza UE (Brazylia, Pakistan). Spowodowało to brak zbytu na krajowy etanol, a co za tym idzie – zawieszenie produkcji w około 75% gorzelni, szczególnie małych, które przestały być
na rynku konkurencyjne17. Sytuacja ta nie ma bezpośredniego wpływu na powierzchnie zasiewów roślin, jednak krajowe zbiory są ciągle wykorzystywane na cele paszowe i żywieniowe, a nadzieje na rozwój polskiego rolnictwa, pokładane w bioenergetyce, wydają się powoli zaprzepaszczane.
5. DOPŁATY DO ROŚLIN ENERGETYCZNYCH A POWIERZCHNIA UPRAW 5.1. Dopłaty w latach 2005‐2006 W ramach sytemu dopłat obowiązującym w 2005 roku uprawom na cele energetyczne nie przysługiwało wsparcie ze środków unijnych. Jednak w celu wsparcia
tworzącego wówczas się sektora upraw w Polsce zdecydowano w 2005 roku o uruchomieniu ze środków Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa dopłat do
upraw wierzby krzewiastej i róży bezkolcowej na cele energetyczne na podstawie
rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 23 lutego 2005 r., zmieniającego
rozporządzenie w sprawie minimalnych wymagań utrzymywania gruntów rolnych
w dobrej kulturze rolnej.18 Uprawy te kwalifikowały się do jednolitej płatności obszarowej, która w 2005 roku wyniosła 217,32 zł, a w 2006 roku – 276,28 zł na hektar.
Płatności te w przypadku wierzby i róży pochodziły ze środków krajowych (z budżetu Agencji), a nie ze środków unijnych, jak dla większości roślin uprawnych. Liczbę
zgłoszonych wniosków, wielkość płatności oraz powierzchnię, która została nimi objęta, prezentuje tabela 2.
W związku z zainteresowaniem rolników innymi roślinami uprawianymi na cele
energetyczne planowane było rozszerzenie listy roślin energetycznych o malwę pensylwańską i miskanta olbrzymiego. Koncepcja ta nie została zrealizowana, ponieważ
w tym samym czasie nastąpiły zmiany na szczeblu europejskim w zakresie wsparcia
upraw na cele energetyczne.
A. Kupczyk, Szanse i zagrożenia w zakresie produkcji biopaliw transportowych w Polsce, w:
Energia odnawialna, Wyd. Wieś Jutra, Warszawa 2008, s.115-124.
18 Dz.U. nr 36, poz. 326.
17
252
Tabela 2. Zestawienie zgłoszonych wniosków, powierzchni i kwoty płatności z tytułu prowadzenia plantacji roślin energetycznych za lata 2005‐06 w Polsce Województwo Dolnośląskie Kujawsko‐pomorskie
Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko‐mazurskie
Wielkopolskie Zachodniopomorskie
RAZEM Liczba zgłoszonych wniosków Powierzchnia objęta płatnościami [ha] Zrealizowane płatności [zł] 2005 2006 2005 2006 2005 2006 58
24
20
43
38
19
55
31
37
12
40
38
26
52
53
34
580
84
31
29
46
43
22
54
23
35
22
35
45
35
50
41
34
629
266,3
82,3
7,4
357,2
32,8
17,7
553,7
64,0
198,1
409,4
109,9
56,5
180,4
89,3
892,1
314,5
3 631,5
382,4
185,5
79,0
593,5
76,7
62,7
672,1
191,5
323,5
533,8
373,9
157,2
284,2
612,3
1 223,6
361,6
6 113,5
57 861,5
17 878,9
1 608,2
77 624,2
7 123,8
3 855,3
120 326,4
13 906,3
43 044,7
88 972,3
23 879,1
12 282,9
39 205,2
19 415,3
193 862,2
68 358,0
789 204,0
105 646,7 51 261,1 21 815,1 163 982,9 21 187,7 17 311,7 185 701,6 52 901,5 89 379,7 147 488,0 103 299,5 43 423,9 78 510,3 169 177,3 338 058,5 99 897,7 1 689 043,0 Źródło: System Informacji Zarządczej ARiMR, sporządzono 21 lutego 2008 roku w Departamencie Analiz
i Sprawozdawczości ARiMR.
5.2. Dopłaty w latach 2007‐2008 Rozporządzenie Rady nr 2012/2006 z dnia 19 grudnia 2006 roku – zmieniające
i poprawiające rozporządzenie (WE) nr 1782/2003 ustanawiające wspólne zasady
dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach Wspólnej Polityki Rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników oraz zmieniające rozporządzenie
(WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) – umożliwia
stosowanie pomocy dla rolników uprawiających rośliny energetyczne w wysokości
45 euro/ha. Przepisy wykonawcze dotyczące płatności z tytułu roślin energetycznych
znajdują się w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1973/2004 z dnia 29 października
2004 roku ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady
(WE) nr 1782/2003 w odniesieniu do systemów wsparcia przewidzianych w tytułach
IV i IVa tego rozporządzenia oraz wykorzystania odłogowanych gruntów do produkcji surowców.19 Na podstawie wyżej wymienionych przepisów od 2007 roku Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa przyznaje płatności do upraw roślin energetycznych na zasadach określonych przepisami wspólnotowymi i są one w całości finansowane z budżetu
19
Dz.Urz. UE L 245 z 20.11.2004, z późn. zm., s. 1.
253
Unii Europejskiej. Jednocześnie od 2007 roku nie jest przyznawana krajowa pomoc z tytułu uprawy wierzby lub róży bezkolcowej na dotychczasowych zasadach. Maksymalna powierzchnia gruntów rolnych na terenie Wspólnoty objęta systemem pomocy do upraw roślin energetycznych wynosi 2 mln ha. Przekroczenie maksymalnej powierzchni skutkuje
redukcją stawki płatności. Uzyskanie płatności do upraw roślin energetycznych wymaga
wypełnienia szeregu zobowiązań zarówno ze strony rolnika, jak i pierwszego przetwórcy
oraz podmiotu skupującego.
To „zachłyśnięcie się” dopłatami do roślin energetycznych, które de facto uprawiane były na różne, najczęściej tradycyjne cele (paszowe i przemysłowe), spowodowało obniżenie wielkości dopłaty. W drugim roku obowiązywania przepisów, czyli
2008 nastąpiło unormowanie sytuacji. Płatności zostały realizowane w pełnej kwocie
45 euro/ha, a powierzchnia 2 mln ha w skali całej UE nie została przekroczona. Niestety, dopłaty do roślin energetycznych mają obowiązywać już tylko do końca 2009
roku, co prawdopodobnie wpłynie na zmniejszenie zainteresowania tymi uprawami.
Rząd Polski nie zgodził się na zniesienie płatności i postuluje o ich utrzymanie.
W stanowisku Polski w zakresie bioenergii20 stwierdzono, że rolnictwo dysponuje
znaczącym potencjałem produkcyjnym, który należałoby wykorzystać. Zniesienie
dopłaty może nie tylko utrudnić realizację obligatoryjnych celów energetyki odnawialnej, ale będzie też krzywdzące dla polskiego rolnictwa, które mogło korzystać
z instrumentu premii energetycznej od 2007 roku, podczas gdy w krajach UE-15 była
ona stosowana od 2004 roku. Obawę budzi też liberalizacja importu biomasy na teren
UE z krajów trzecich. Polska uwarunkowuje wykorzystanie biomasy z importu jedynie w sytuacji pełnego wykorzystania wspólnotowych możliwości surowcowych
i wytwórczych. Import etanolu z Ameryki Południowej do UE wskazuje, że polskie
postulaty w tej kwestii wydają się mało skuteczne.
Przeznaczanie gruntów pod uprawy roślin energetycznych może wpłynąć negatywnie na bezpieczeństwo żywnościowe poszczególnych państw i całej UE. Produkcja
biopaliw przyczynia się również do intensyfikacji produkcji rolnej w UE, co może
zwiększyć presję w zakresie użytkowania gruntów o wysokiej wartości pod względem różnorodności biologicznej i stanowiących magazyn dwutlenku węgla oraz doprowadzić do wzrostu stosowania nawozów. Może ona jednak również zmniejszyć
tempo porzucania gruntów, a tym samym wywrzeć pozytywny wpływ na erozję i zapobieganie pożarom oraz utrzymanie jakości krajobrazu i różnorodności biologicznej.
Zgodnie z nową dyrektywą w sprawie energii odnawialnej wymaga się, by podmioty
gospodarcze i państwa członkowskie składały bardziej szczegółowe sprawozdania na
temat zmian sposobu użytkowania gruntów i innych oddziaływań na środowisko wynikających ze zwiększonej produkcji biopaliw. Wskazanie takie zamieszczone jest
w komunikacie Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego zawierającym sprawozdanie na temat postępów w dziedzinie energii odnawialnej21.
Stanowisko w odniesieniu do Komunikatu Komisji Europejskiej do Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie Przygotowania do oceny funkcjonowania reformy WPR, przyjęte przez Komitet Europejski Rady Ministrów 5 lutego 2008 roku.
21 COM (2009) 192.
20
254
6. DĄŻENIE DO ZWIĘKSZENIA ILOŚCI BIOMASY POCHODZENIA NIELEŚNEGO Rosnące zapotrzebowanie na biomasę energetyczną spowodowało wzrost zainteresowania drewnem i odpadami drzewnymi, które były najbardziej dostępnym surowcem do produkcji granulatów oraz do spalania bez wcześniejszego przygotowania. Jednak zasoby odpadów drzewnych są ograniczone i w skali kraju obecnie bardzo
mało dostępne. Aby nie wpływać na nadmierną eksploatację lasów, położono nacisk
na stopniowe zastępowanie biomasy drzewnej surowcami pochodzącymi z innych
źródeł; będą to z pewnością rośliny uprawne jednoroczne i wieloletnie. W tym celu
w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 19 grudnia 2005 roku w sprawie
szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej oraz zakupu energii elektrycznej
i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii22 wprowadzono zapis dotyczący udziału biomasy nieleśnej oraz niepochodzącej z przemysłu drzewnego przeznaczonej do współspalania w jednostkach energetycznych. Ilość tej biomasy ustalono na co najmniej 5% w roku 2008, zwiększając ją stopniowo do 60% w 2014 roku.
Rozporządzenie to utraciło moc 25 lutego 2008 roku na podstawie art. 12 ustawy
z dnia 12 stycznia 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo energetyczne, ustawy – Prawo
ochrony środowiska oraz ustawy o systemie oceny zgodności. W jego miejsce wprowadzono rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 sierpnia 2008 r., które
wprowadza jeszcze bardziej restrykcyjne regulacje w tym zakresie. Podobnie jak akt,
który obowiązywał do czasu ostatniej nowelizacji Prawa energetycznego, określa ono
ilości energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych (lub uiszczenia opłaty zastępczej)
w wykonanej całkowitej rocznej sprzedaży energii elektrycznej przez przedsiębiorstwo. Ilości te mają wynieść: 2009 roku – 8,7%, 2010 – 10,4%, 2011 – 10,4%, 2012 –
10,4%, 2013 – 10,9%, 2014 – 11,4%, 2015 – 11,9%, 2016 – 12,4%, 2017 – 12,9%.
Oprócz zwiększenia limitów sprzedaży energii ze źródeł odnawialnych rozporządzenie to wprowadza istotny bodziec prowadzący do zwiększenia wykorzystania
biomasy innej niż leśna w produkcji energii. Procentowy udział biomasy nieleśnej
zróżnicowany został w zależności od mocy jednostki wytwórczej, a także od tego, czy
biomasa spalana jest jako wyłączny surowiec, czy też współspalana z innymi paliwami. W przypadku dużych jednostek wytwórczych (>20 MW) udział biomasy nieleśnej
do 2017 roku powinien wynieść 100% zużywanej biomasy. Zaproponowane rozwiązanie ma na celu ograniczenie nadmiernego zużywania biomasy drzewnej pochodzącej z leśnictwa i przemysłu drzewnego na rzecz biomasy rolniczej, zarówno drzewnej
(wierzba, topola), jak i innej (słoma, rośliny zielne, odpady). Oznacza to wzrost zapotrzebowania na biomasę pochodzącą z celowych upraw oraz odpadów roślinnych.
***
Wzrost zapotrzebowania na biomasę sprawia, że producenci energii i jednostki
produkujące surowce energetyczne poszukują źródeł biomasy w różnych sektorach
gospodarki. Podstawowe gałęzie gospodarki produkujące biomasę to rolnictwo i leśnictwo oraz przetwórstwo surowców. W związku z ograniczonymi zasobami leśnymi najbardziej wrażliwym sektorem staje się rolnictwo. To właśnie tereny rolnicze
staną się najważniejszym obszarem dostarczającym biomasę dla tradycyjnych i nowo
22
Dz.U. nr 261, poz. 2187 oraz z 2006 r. nr 205, poz. 1510.
255
powstających elektrowni i elektrociepłowni, zobowiązanych do coraz większego zastępowania kopalin surowcami odnawialnymi. Aby zintensyfikować produkcję biomasy, wprowadzane są przepisy wspierające tę dziedzinę, określaną jako agroenergetyka lub nawet rolnictwo energetyczne. Ustawy i rozporządzenia, które wpływają na
wzrost opłacalności upraw energetycznych, dość szybko skutkują wzrostem zainteresowania tą produkcją i zwiększeniem powierzchni roślin, które można przeznaczać
do energetycznego wykorzystania. Przepisy te nie zawsze są skonstruowane w sposób czytelny, często też ulegają zmianom, co znajduje wyraźne odbicie w strukturze
zasiewów w Polsce. Należy się spodziewać, że dalsze wsparcie upraw energetycznych
umocni ich pozycję w krajowym rolnictwie, a tym samym umożliwi energetyce budowę stabilnego zaplecza surowców odnawialnych.
256
JERZY WINIARSKI dr hab. Jerzy Winiarski, prof. ATH – Akademia Techniczno‐Humanistyczna w Bielsku‐Białej 5•3
Abstract
WYKORZYSTANIE BIOPALIW A POLITYKA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
USING BIOFUELS VERSUS SUSTAINABLE DEVELOPMENT POLICY
The article presents purposefulness and benefits of increasing participation of biofuels on the fuel market. Moreover, there have been shown tendencies on the crude oil market and pers‐
pectives of this market for the near future. Subsequently the possibility of using alternative fuels has been analyzed. Special attention has been drawn to production of biofuels, mainly from colza. The article also presents the EU policy regarding more frequent usage of biofuels in motorization and its benefits. The final part of the article has been devoted to production and profitability of using biofuels in Poland and perspectives of more common use of them in motorization. Sytuacja na rynku ropy naftowej jest od dłuższego czasu dość niestabilna. Z jednej strony jest ona powodowana dużym popytem na ten surowiec, szczególnie przez
szybko rozwijające się gospodarki Chin i Indii, a z drugiej przez czynniki polityczne,
głównie związane z konfliktami na Bliskim Wschodzie i Zakaukaziu.
Można spodziewać się stopniowego wzrostu cen ropy naftowej, głównie spowodowanego wyczerpywaniem się zasobów. Istotne jest więc wprowadzanie na dużą
skalę alternatywnych źródeł paliw i energii. Szczególnie ważne jest to w krajach Unii
Europejskiej, w tym także w Polsce, które nie dysponują znacznymi zasobami ropy
naftowej. W najbliższej przyszłości szczególne znaczenie będzie miało coraz większe
wykorzystanie biopaliw, przede wszystkim w motoryzacji.
1. TENDENCJE NA RYNKU ROPY NAFTOWEJ Ostatnie lata charakteryzują się znaczną zmianą cen ropy naftowej. O ile cena
baryłki ropy naftowej w 1998 roku wynosiła nieco powyżej 11 dolarów, to 29 lutego
2008 roku cena ta osiągnęła 100 dolarów, a w czerwcu 2008 roku już ponad 140 dolarów.
257
Według prognoz energetycznych z końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku już
w 2010 roku miał pojawić się deficyt ropy na rynku światowym w ilości 1,4 mld ton
rocznie. Jest to równoważne połowie wydobycia ropy w 1997 roku.1 Zakładano, że
wydobycie ropy naftowej zacznie maleć od 2010 roku, szczególnie z pól naftowych
nieobjętych działaniem stowarzyszenia OPEC. Taka sytuacja mogłaby spowodować
szok cenowy i znaczny wzrost inflacji oraz stagnację gospodarek większości krajów
świata. Według ekspertów ceny baryłki ropy naftowej na poziomie 180-200 dolarów
stwarzają takie zagrożenie.
Z badań amerykańskiego Instytutu Analiz Bezpieczeństwa Energetycznego
Świata wynikło, że do 2020 roku światowe zużycie ropy zwiększy się aż o 60%2.
Głównymi tego powodami będą szybki rozwój Chin i Indii (wspólnie zużywały
w 2007 roku 11% całego globalnego wydobycia ropy, podczas gdy jeszcze w 1994
roku udział ten wynosił 6%) oraz liczba samochodów jeżdżących po drogach całego
świata (wzrośnie z 700 mln w 2007 roku do ponad 1,2 mld w 2020 roku). Tylko
w Chinach i Indiach w ciągu najbliższych 5 lat miało pojawić się co najmniej 80 mln
nowych samochodów. W 2020 roku zużycie dzienne ropy naftowej będzie wynosić
około 130 mln baryłek, kiedy w 2007 roku zapotrzebowanie dzienne wynosiło
82 mln baryłek.3 Według danych, wszystkie odkryte złoża ropy naftowej mieszczą
jeszcze 800 mld baryłek ropy, co wystarczyłoby na ponad 20 lat.
Wzrost ceny ropy naftowej powodował wyraźny wzrost cen paliw zużywanych
w Polsce, które są głównie importowane z Rosji. W 2005 roku w Polsce wydobyto
tylko 848 tys. ton ropy naftowej, a z importu pozyskano 17 912 tys. ton.4 W latach
2001-2007 sprzedaż benzyny utrzymywała się na podobnym poziomie. Natomiast
zużycie oleju napędowego wzrosło ponad 2-krotnie, a zużycie autogazu LPG ponad
2,5-krotnie. Wzrost zużycia oleju napędowego wynikał z tego, że paliwo to było przez
kilka lat tańsze niż benzyna. Jednak obecnie cena oleju napędowego jest zbliżona do
ceny benzyny Pb 95. Natomiast znaczny wzrost zużycia autogazu LPG wynika z tego,
że cena 1 litra jest prawie 2-krotnie niższa niż 1 litra benzyny Pb 95, a w Polsce już
ponad 2 mln samochodów jest napędzanych autogazem.
Ceny zarówno benzyn, jak i oleju napędowego w 2007 roku i w pierwszej połowie 2008 roku znacznie wzrosły. O ile ceny 1 litra oleju napędowego i benzyny Pb 95
na początku stycznia 2007 roku wynosiły około 3,50 zł, to na początku lipca 2008
roku już około 4,70 zł w Europie, przy czym olej napędowy drożał szybciej niż benzyna.
W drugiej połowie 2008 roku wraz z pojawieniem się w gospodarce światowej
kryzysu gospodarczego i spadkiem zużycia ropy naftowej nastąpił znaczny spadek jej
ceny, która za baryłkę w styczniu i lutym 2009 roku oscylowała w przedziale 40-50
dolarów. Na pewno kryzys spowoduje wydłużenie czasu eksploatacji zasobów ropy
naftowej. Jednak należy się spodziewać, że po pewnym czasie nastąpi ożywienie
w gospodarce światowej, co da impuls do ponownego wzrostu ceny ropy naftowej.
Wzrost cen paliw jest szczególnie dotkliwy dla przedsiębiorstw transportowych.
Przykładowo, tabor autobusowy MZK w Bielsku-Białej zużywa rocznie około 3,3 mln
litrów oleju napędowego. Według obliczeń przeprowadzonych w przedsiębiorstwie
w 2008 roku wydatkuje ono 3 mln zł więcej niż w 2005 roku tylko na zakup oleju naE. Garścia, Bioenergia, „Aura” 2001, nr 4, s. 9.
Ł. Bąk, Wykończyć ropę, Raport: Paliwa alternatywne, „Motor” 2007, nr 34, s. 10.
3 Ibidem, s. 10.
4 Mały rocznik statystyczny Polski 2007, GUS, Warszawa 2007, s. 348 i 355.
1
2
258
pędowego.5 Przedstawione tendencje przemawiają za poszukiwaniem alternatywnych paliw i energii.
2. MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA PALIW ALTERNATYWNYCH •
•
•
•
•
•
•
•
Paliwa alternatywne mogą być wytwarzane z:
gazu ziemnego;
węgla kamiennego;
olejów roślinnych;
trzciny cukrowej;
palmy kokosowej;
słomy;
odchodów zwierząt;
odpadów.6
Duże koncerny naftowe – „Shell”, „Exxon Mobile” i „Chevron” – opracowały metodę produkcji oleju napędowego z gazu ziemnego. Budują rafinerię w Katarze, będzie tam produkowany GTL (Gas To Liquid), który może zasilać tradycyjne silniki wysokoprężne.
Węgiel kamienny był już wykorzystywany podczas II wojny światowej przez III
Rzeszę (Niemcy hitlerowskie) do produkcji benzyny syntetycznej. Benzynę syntetyczną produkuje także od 1995 roku firma „Sasol” w RPA. Obecnie produkcja wynosi
około 7,5 mln ton rocznie. Także w Polsce od 1948 roku do 1960 roku w Oświęcimiu
istniała instalacja do produkcji paliwa syntetycznego, ale z powodu niskich cen ropy
naftowej została zlikwidowana. Obecnie planowana jest budowa w Oświęcimiu instalacji produkującej benzynę syntetyczną z węgla kamiennego. Ze wstępnych ustaleń
Kompanii Węglowej i firmy „Synthos” (dawna Firma Chemiczna „Dwory”) instalacja
w Oświęcimiu mogłaby produkować 2 mln ton benzyny syntetycznej, a produkcja
1 litra kosztowałaby około 2,50 zł. Należy jednak znaleźć przedsiębiorcę, który zainwestuje 2 mld euro.7
Do produkcji paliw alternatywnych nadają się także rośliny oleiste, takie jak:
rzepak, słonecznik czy kukurydza. W krajach UE można kupić domowe minirafinerie
przerabiające zużyty olej jadalny na paliwo.
Paliwo może być produkowane także z trzciny cukrowej. W Brazylii połowa samochodów zasilana jest etanolem z trzciny cukrowej. Paliwo takie pojawia się także
na stacjach w Europie pod nazwą E 85. W Szwecji 90% sprzedawanych samochodów
„Saab” przystosowanych jest do spalania paliwa E 85, czyli mieszanki 85% alkoholu
i 15% tradycyjnej benzyny. Takie samochody zużywają mniej paliwa i mają lepsze
„osiągi”.
Produkcją paliw z palmy kokosowej zainteresowane są koncerny „Toyota” i malezyjski koncern naftowy „Petronas”. Paliwa z orzechów i oleju kokosowego mają być
produkowane także w Indonezji.
Od lipca normalny autobusowy za 2,40 w BielskuBiałej, „Magazyn Samorządowy” 2008, nr 8, s. 5.
Ł. Bąk, Wykończyć ropę..., op.cit., s. 10-11.
7 Ibidem, s. 10-11.
5
6
259
Słoma zawiera stosunkowo mało substancji oleistych, więc jest znacznie mniej
wydajna niż rzepak czy słonecznik, ale też może z niej powstawać paliwo alternatywne, podobnie jak z odchodów zwierząt i odpadów. Taka produkcja paliw jest dość
jednak skomplikowana oraz bardzo kosztowna.
W Europie, w tym także Polsce, największe możliwości ma produkcja biopaliw
pochodzących z biomasy, mniej kosztowna i łatwiejsza, a także z rzepaku.
3. POLITYKA UNII EUROPEJSKIEJ W ZAKRESIE WYKORZYSTANIA BIOPALIW Kraje UE są znacząco uzależnione od dostaw paliw i energii, głównie z Rosji
i krajów Bliskiego Wschodu. Dlatego UE wspiera działania w zakresie większego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym stosowania biopaliw.
Projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady Europy o promowaniu
biopaliw w transporcie przewiduje wzrastający minimalny udział procentowy biopaliw dodawanych przez rafinerie do sprzedawanego na stacjach benzynowych paliwa.
W 2005 roku udział ten wynosił 2%, w 2006 – 2,75%, w 2007 – 3,5%, w 2008 –
4,25%, a w 2009 roku ma wynosić 5,0%, w 2010 – 5,75%, w 2020 roku proponuje się
aż 20% udział biokomponentów w sprzedawanym paliwie.8
W Polsce udział ten w 2005 roku wynosił średnio około 0,5%.9
Projekt Rady Europy, który zmienia dyrektywę 92/81 o akcyzie, zezwala Państwom Członkowskim na zastosowanie do 2010 roku ulg podatkowych na biopaliwa.
Nie może ono przekraczać 50% wysokości akcyzy na odpowiednie biopaliwo. Nie dotyczy to biopaliw dla transportu miejskiego. Proponowany pakiet ma sprzyjać
zmniejszeniu zależności od zewnętrznych dostawców UE.
Liderem w produkcji bioetanolu w 2003 roku i potencjału w zakresie biodiesla
była Francja, która miała 390 tys. ha przydatnych do produkcji rzepaku i słoneczników. Dla porównania, według Krajowego Zrzeszenia Producentów Rzepaku, potencjał uprawy rzepaku w Polsce wynosi nawet 1,5 mln ha. Obecnie w UE na uprawy
rzepaku przeznacza się około 5-10% gruntów rolnych. Według szacunków, na oleju
z rzepaku z 1 ha można przejechać samochodem około 20 000 km.10
4. KORZYŚCI Z BIOPALIW Dodawanie do paliw ropopochodnych do 5% biokomponentów nie pogarsza
właściwości paliw silnikowych i jest korzystne dla środowiska naturalnego. Natomiast do zalet biodiesla należą: podwyższone właściwości smarne, niska zawartość
siarki, niska emisja spalin oraz znacznie niższa toksyczność. Paliwo to zawiera więcej
cząsteczek tlenu, co polepsza spalanie mieszanki, a jego lepsze właściwości smarne
wpływają korzystnie na pracę i trwałość silnika, wydłużając jego żywotność. Większe
jest także bezpieczeństwo użytkowania tego paliwa, ponieważ nie ma ryzyka wybuchu par.11
Biopaliwa tak, ale powoli, „Nowy Przemysł” 2003, nr 3, s. 80.
H. J. Koch, Ropa drożeje – kierowcy stawiają na biodiesel, „Świat Energii” 2005, nr 9, s. 20.
10 Biopaliwa tak..., op.cit., s. 80.
11 H. J. Koch, Ropa drożeje..., op.cit., s. 21.
8
9
260
Produkcja biopaliw umożliwia powstanie tysięcy nowych miejsc pracy w rolnictwie. Ważnym aspektem jest to, że w UE mogą być zagospodarowane bez ograniczeń
te grunty, które są obsiane roślinami nieprzeznaczonymi na cele spożywcze. Szacuje
się, że każde kolejne 100 tys. ha obsiane, na przykład rzepakiem, może stworzyć od
70 do 100 tys. nowych miejsc pracy.12 Przykładowo, tylko zwiększenie upraw rzepaku w Polsce z około 500 tys. ha w 2003 roku do 1 mln ha może wygenerować tylko
w rolnictwie od 350 do 500 tys. nowych miejsc pracy, które mogą powstać również
w dużych firmach przerabiających rzepak oraz małych tłoczniach, jak i w usługach
związanych z ich działalnością.
5. PRODUKCJA I OPŁACALNOŚĆ WYTWARZANIA BIOPALIW W POLSCE Etanol był produkowany głównie w starych gorzelniach liczących 70-80 lat. Jedynie 10% gorzelni miało nowoczesne instalacje. W Polsce od 1994 roku sprzedawana jest benzyna z dodatkiem etanolu. W 2001 roku dodatek ten wynosił około 50 mln
litrów, chociaż w latach dziewięćdziesiątych XX wieku był większy.13 Gdyby dodatek
wynosił około 5%, to produkcja etanolu wynosiłaby 300 mln litrów/rok.
Z szacunków przeprowadzonych przez naukowców wynikało, że w 2002 roku
koszt wytwarzania biopaliwa rzepakowego w kraju bez podatków mógł wynieść 22,1 zł za 1 litr. Natomiast przy uwzględnieniu takiej samej akcyzy i podatku, jak na
olej napędowy, cena wytworzenia biopaliwa przekroczyłaby 3,5 zł za 1 litr, a więc
byłaby nieco wyższa niż wtedy kształtująca się cena oleju napędowego. Jednak w następnych latach cena ropy naftowej znacznie wzrosła. Po przewidywanym zniesieniu
akcyzy na biodiesel planowano wzrost powierzchni rzepaku z 468 tys. ha w 2002 roku do 679 tys. ha w 2005 roku i 1010 tys. ha w 2010 roku.14
W 2004 roku wyprodukowanie litra biokomponentu dodawanego do paliwa
kosztowało więcej niż produkcja litra oleju napędowego. Na opłacalność produkcji
ekologicznego paliwa wpływała ulga, jaką otrzymali producenci biopaliw dzięki rozporządzeniu ministra finansów.15
W 2004 roku Rafineria „Trzebinia” uruchomiła najnowocześniejszą w Polsce
kompleksową instalację do produkcji biodiesla, której wydajność wynosi 100 tys. ton
estrów metylowych (z możliwością zwiększenia produkcji do 150 tys./rok) oraz 11,5
tys. ton gliceryny farmaceutycznej.16 W 2005 roku większa część produkcji estrów
metylowych była eksportowana do Niemiec. Tonę estrów sprzedawano za 680 euro.
Z tego zysk dla firmy wynosił 8%. Do produkcji są wykorzystywane: olej rzepakowy
(60% wsadu), zużyte oleje roślinne oraz kwasy tłuszczowe rzepakowe. Produkcję
biopaliw, poza Rafinerią „Trzebinia”, w 2006 roku planowało 6 dużych firm.
Kłopoty Rafinerii „Trzebinia” zaczęły się od decyzji ministra finansów, która pod
naciskiem UE od 1 stycznia 2007 roku o połowę zmniejszyła ulgi w akcyzie od biopaliw. W rezultacie tego ich produkcja przestała być opłacalna dla producentów biopaA. Molenda, Kokosy z rzepaku, „Business Week” 2002, nr 7, s. 25.
M. Nowicki, Perspektywy wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce, „Aura” 2004,
nr 2, s. 15.
14 A. Molenda, Kokosy z rzepaku..., op.cit., s. 25.
15 Koch, Ropa drożeje..., op.cit., s. 20.
16 Ibidem, s. 21.
12
13
261
liw. Sytuacja zmieniła się dla producentów biopaliw w wyniku ustawy z maja 2007
roku o podatku akcyzowym, która zmniejszyła akcyzę na 100% biopaliwa z 20 gr do
1 grosza na litrze. Produkcja estrów znowu stała się opłacalna. Ruszyły więc ponownie inwestycje w branży biopaliw.
W 2007 roku firma „Elstar Oils” wybudowała instalację biopaliw w Elblągu kosztem 50 mln zł. Grupa „Lotos” 9 maja 2008 roku uruchomiła w Czechowicach-Dziedzicach nową instalację do produkcji 100 tys. ton/rok biokomponentów za 80 mln zł.
Do planów budowy instalacji o wydajności 100 tys. ton/rok powróciła firma „Skotan”.
Kryzys gospodarczy ma wpływ na opłacalność produkcji biopaliw, lecz występujące na początku 2009 roku znaczne osłabienie złotego w stosunku do dolara i euro powoduje także ponowny wzrost ceny benzyny i oleju napędowego w Polsce, co
w pewnym stopniu poprawia także opłacalność produkcji biopaliw.
***
Od dłuższego czasu rynek ropy naftowej jest bardzo niestabilny. W dłuższym
okresie należy spodziewać się, że ceny ropy naftowej będą stopniowo wzrastać,
przede wszystkim z powodu wyczerpywania się dostępnych zasobów. Istnieje więc
konieczność większego wykorzystania paliw alternatywnych, których produkcja przy
wzrastającej cenie ropy naftowej będzie coraz bardziej opłacalna. Jest to szczególnie
istotne w Polsce i innych krajach UE, które są w znacznym stopniu uzależnione od
dostaw ropy naftowej przede wszystkim z Bliskiego Wschodu i Rosji.
Z uwagi na relatywnie niskie koszty produkcji wydaje się, że największe znaczenie będzie odgrywała produkcja biopaliw przede wszystkim z rzepaku.
Zasadniczymi korzyściami wykorzystania biopaliw jest to, że powodują one
znacznie mniejsze zanieczyszczenie powietrza niż w przypadku tylko wykorzystania
ropy naftowej, a więc bardziej sprzyjają ochronie środowiska. Ponadto korzystnie
wpływają na trwałość układu napędowego samochodów, wydłużając możliwość ich
eksploatacji.
Bardzo ważnym aspektem jest możliwość większego wykorzystania gruntów
rolnych, które często leżą odłogiem, między innymi w Polsce. Zwiększenie upraw, na
przykład rzepaku, powoduje wzrost zatrudnienia w rolnictwie i usługach związanych
z przerobem rzepaku i produkcją biopaliw, co jest szczególnie istotne na terenach
wiejskich, gdzie bezrobocie jest największe.
Ważnym aspektem jest również fakt, że większe wykorzystanie biopaliw w motoryzacji w krajach UE, w tym w Polsce, może ograniczyć import ropy naftowej
i w znacznym stopniu uniezależnić się od dostaw z zewnątrz, co może bardziej stabilizować sytuację na rynku paliw, poprawić bilans handlowy i płatniczy oraz sprzyjać
bardziej stabilnemu rozwojowi gospodarczemu. Wszystkie wymienione korzyści wykorzystania biopaliw sprzyjają zrównoważonemu rozwojowi w krajach UE.
262
BARTOSZ BARTNICZAK dr Bartosz Bartniczak – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu DOPUSZCZALNOŚĆ UDZIELANIA POMOCY PUBLICZNEJ 5•4
NA PRODUKCJĘ BIOPALIW W PRZEPISACH UNII EUROPEJSKIEJ
Abstract
ACCEPTABILITY OF PROVIDING PUBLIC AID FOR PRODUCTION OF BIOFUELS IN THE EUROPEAN UNION REGULATIONS Increasing participation of production of biofuels is one of the priorities of the European Un‐
ion. In order to achieve it, stimulating mechanisms were introduced. One of them is providing public aid. The article indicates what conditions need to be met so that it is possible to provide aid for production of biofuels. Furthermore, there was discussion concerning rightness of sup‐
porting production from the perspective of sustainable development. It has been indicated that sustainable development is a complex phenomenon, as a consequence of which its im‐
plementation may encounter internal inconsistencies. As an example may serve support for production of biofuels. Problematyka udzielania pomocy publicznej, a więc tak naprawdę roli państwa
w gospodarce, jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień współczesnej
ekonomii. W Traktacie ustanawiającym Wspólnoty Europejskie (TWE)1 zapisano, że
za pomoc państwa uznaje się pomoc przyznawaną przez państwo członkowskie lub
przy użyciu zasobów państwowych, która zakłóca konkurencję poprzez sprzyjanie
niektórym przedsiębiorcom w zakresie, w jakim wpływa na wymianę handlową między Państwami Członkowskimi. Próbując sprawować nadzór nad udzielaną im pomocą publiczną Komisja Europejska wydała szereg aktów prawnych regulujących tę
problematykę. Jeden nich dotyczy udzielania wsparcia w obszarze ochrony środowiska.2 W Planie działań w zakresie pomocy państwa – gorzej i lepiej ukierunkowana po
Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską, Dz.Urz. C 321, 29.12.2006 r.
Wytyczne wspólnotowe w sprawie pomocy państwa na ochronę środowiska, Dz.Urz. C 82,
1.04.2008 r.
1
2
263
moc państwa: mapa drogowa reformy pomocy państwa na lata 200520093 Komisja
Europejska zauważyła, że pomoc państwa może być skutecznym narzędziem osiągania celów leżących we wspólnym interesie. W pewnych warunkach może ona usunąć
nieprawidłowości w rynku, poprawiając jego funkcjonowanie i zwiększając konkurencyjność. Niezależnie od ich usuwania może ona również pomóc w promowaniu
zrównoważonego rozwoju. W Planie działań... podkreślono również, że ochrona środowiska może umożliwić innowację, stworzyć nowe rynki i zwiększyć konkurencyjność dzięki efektywności źródeł energetycznych i szansom na nowe inwestycje. Pod
pewnymi warunkami, pomoc państwa może sprzyjać osiągnięciu tych celów, a tym
samym najważniejszych celów Strategii Lizbońskiej dotyczących bardziej zrównoważonego rozwoju i zatrudnienia.
Zasadniczym celem kontroli pomocy w zakresie ochrony środowiska jest zadbanie o to, by w jej wyniku wzrósł poziom ochrony środowiska, co nie byłoby możliwe bez jej przyznania, a także o to, by pozytywne skutki pomocy przeważały nad jej
negatywnymi pod względem zakłócania konkurencji, z uwzględnieniem zasady „zanieczyszczający płaci”. Aby podnieść poziom ochrony środowiska, Państwa Członkowskie mogą wykorzystywać pomoc państwa jako zachętę indywidualną (dla poszczególnych przedsiębiorstw) i w ten sposób osiągnąć wyższy poziom ochrony środowiska, niż wymagają tego normy wspólnotowe, lub zwiększać poziom ochrony
środowiska, gdy takie normy nie istnieją. Mogą również ustanowić surowsze normy
krajowe lub wprowadzić podatki na ochronę środowiska, które będą wyższe, niż
wymagają tego normy wspólnotowe, lub – w przypadku braku przepisów wspólnotowych w tym zakresie – wykorzystać system podatków na ochronę środowiska
w celu jednostronnego stosowania zasady „zanieczyszczający płaci”.
Jednym z obszarów, gdzie dopuszczalne jest udzielnie pomocy w obszarze
ochrony środowiska, a z drugiej strony udzielana pomoc podlega prawnym ograniczeniom, jest wsparcie produkcji biopaliw. Celem udzielania pomocy publicznej
w obszarze biopaliw jest osiągnięcie co najmniej 10% udziału biopaliw w całkowitej
konsumpcji benzyny i oleju napędowego w transporcie do 2020 roku.
1. POMOC PUBLICZNA NA PRODUKCJĘ BIOPALIW W PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ Wytyczne wspólnotowe w sprawie pomocy państwa na ochronę środowiska4
dopuszczają udzielanie pomocy publicznej mającej na celu wsparcie produkcji biopliw proekologicznych. Zgodnie z nimi biopaliwa rozumiane są jako paliwa płynne
lub gazowe wytwarzane z biomasy i stosowane w transporcie. Biopaliwa proekologiczne natomiast oznaczają biopaliwa spełniające kryteria zrównoważonego rozwoju
określone w art. 15 wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych5. Zgodnie
3 Plan działań w zakresie pomocy państwa – gorzej i lepiej ukierunkowana pomoc państwa: mapa drogowa reformy pomocy państwa na lata 20052009, COM (2005) 107 końcowy.
4 Wytyczne wspólnotowe w sprawie pomocy państwa na ochronę środowiska, Dz.Urz. C 82,
1.04.2008 r.
5 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie promowania stosowania energii ze
źródeł odnawialnych, KOM (2008) 19.
264
z nim kryteria zrównoważonego rozwoju dotyczą ograniczenie emisji gazów cieplarnianych dzięki wykorzystaniu biopaliw i innych biopłynów co najmniej o 35%.6 Nie
mogą one pochodzić z surowców uzyskanych z terenów o uznanej wysokiej wartości
bioróżnorodności, czyli terenów, które w styczniu 2008 roku lub później posiadały
status określony jako:
•
aktualna „znacząca ludzka interwencja” lub zachodząca tak dawno, że możliwe
było przywrócenie naturalnego składu gatunkowego i naturalnych procesów;
•
obszary wyznaczone do celów ochrony przyrody, chyba że przedstawiono dowody, że produkcja surowców nie narusza tych celów;
•
obszary trawiaste o wysokiej bioróżnorodności, czyli bogate gatunkowo obszary, które nie są nawożone lub zniszczone.
Biopaliwa i inne biopłyny nie mogą pochodzić również z surowców uzyskanych
z terenów zasobnych w węgiel, do których zaliczono:
•
tereny podmokłe, czyli pokryte lub nasączone wodą stale lub przez znaczną
część roku, łącznie z torfowiskami w stanie nienaruszonym;
•
obszary stale zalesione, czyli obszary obejmujące więcej niż 1 ha z drzewami
o wysokości powyżej 5 metrów i z pokryciem powierzchni przez korony drzew
powyżej 30%.
Surowce rolne uprawiane w Unii Europejskiej i wykorzystywane do produkcji
biopaliw i innych biopłynów muszą być uzyskiwane zgodnie z wymogami i normami
określonymi w załączniku III pkt A – środowisko naturalne do rozporządzenia ustanawiającego wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach
wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników
oraz zgodnie z minimalnymi wymogami dotyczącymi zasad dobrej kultury rolnej
zgodnej z ochroną środowiska, określonymi w art. 5 ust. 1 tego rozporządzenia.7
Biopaliwa niespełniające powyższych wymogów nie są uważane za kwalifikujące się do objęcia pomocą. W trakcie opracowywania programów wsparcia Państwa
Członkowskie mogą zachęcać do wykorzystywania biopaliw dających dodatkowe korzyści – w tym płynące z dywersyfikacji, jaką umożliwiają biopaliwa wytworzone
z odpadów, pozostałości materiałów celulozowych i ligninowo-celulozowych poprzez
odpowiednie uwzględnienie różnych kosztów produkcji energii z biopaliw tradycyjnych i produkcji energii z biopaliw dających dodatkowe korzyści.8
Zgodnie z wytycznymi dotyczący pomocy państwa na ochronę środowiska9
w przypadku produkcji biopaliw dopuszczalne jest udzielanie pomocy inwestycyjnej
i operacyjnej. W przypadku pomocy inwestycyjnej jej intensywność nie może przekraczać 60% kwalifikowanych kosztów inwestycji dla dużych przedsiębiorstw, 70%
dla przedsiębiorstw średnich oraz 80% dla małych przedsiębiorców. Pomoc operacyjna natomiast może być uzasadniona w celu pokrycia różnicy między kosztami
W przypadku biopaliw i innych biopłynów wytworzonych w instalacjach eksploatowanych
przed styczniem 2008 roku wymóg ten będzie stosowany od 1 kwietnia 2013 roku.
7 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1782/2003 z dnia 29 września 2003 roku ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników, Dz.Urz. L 270, 21.10.2003 r.
1.04.2008 r., s. 10.
9 Ibidem, s. 19.
6
265
produkcji energii ze źródeł odnawialnych a ceną rynkową danego rodzaju energii.
Dotyczy to produkcji energii ze źródeł odnawialnych w celu jej późniejszej sprzedaży
na rynku, jak również dla celów własnych przedsiębiorstwa. Pomoc operacyjna może
być udzielana w następujący sposób:
•
Opcja 1. Państwa Członkowskie mogą przyznać pomoc operacyjną na zrekompensowanie różnicy pomiędzy kosztami produkcji energii ze źródeł odnawialnych, włącznie z amortyzacją dodatkowych inwestycji na rzecz ochrony środowiska, a ceną rynkową takiej energii. Można ją wówczas przyznać do czasu pełnej amortyzacji zakładu zgodnie z przyjętymi zasadami rachunkowości. Wszelka
dodatkowa energia wytworzona przez elektrownię nie będzie do niej kwalifikować się. Pomoc może jednak również obejmować zwykły zwrot z kapitału.
W przypadku, gdy przyznawana jest w następujący sposób: określając kwotę
pomocy operacyjnej, koszty produkcji muszą zostać pomniejszone o wszelką
pomoc inwestycyjną przyznaną danemu przedsiębiorstwu na rzecz nowego zakładu. Zgłaszając Komisji Europejskiej programy pomocy, Państwa Członkowskie muszą przedstawić dokładne mechanizmy wsparcia, a zwłaszcza metody
obliczania kwoty pomocy. W przeciwieństwie do większości innych odnawialnych źródeł energii, biomasa wiąże się ze stosunkowo niskimi kosztami inwestycyjnymi, ale wyższymi kosztami operacyjnymi. Komisja będzie zatem otwarta
na pomoc operacyjną na produkcję energii odnawialnej z biomasy przekraczającą kwotę inwestycji w przypadku, gdy Państwa Członkowskie mogą wykazać, że
łączne koszty ponoszone przez przedsiębiorstwa po amortyzacji zakładu są
nadal wyższe niż cena rynkowa energii.
•
Opcja 2. Państwa Członkowskie mogą również przyznać pomoc na odnawialne
źródła energii, korzystając z mechanizmów rynkowych, takich jak zielone certyfikaty czy przetargi. Pozwalają one wszystkim producentom energii ze źródeł
odnawialnych pośrednio korzystać z gwarantowanego popytu na wytwarzaną
przez nich energię po cenie wyższej niż cena rynkowa energii z tradycyjnych
źródeł. Cena tych zielonych certyfikatów nie jest ustalona z góry, lecz zależy od
podaży i popytu. W przypadkach, w których stanowią pomoc państwa, mechanizmy te mogą być zatwierdzane przez Komisję, jeśli Państwa Członkowskie mogą
wykazać, że ma ona kluczowe znaczenie dla zapewnienia rentowności odnawialnych źródeł energii, o których mowa, w ostatecznym rozrachunku nie prowadzi do nadmiernej rekompensaty i nie „odwodzi” producentów energii ze
źródeł odnawialnych od dążenia do coraz większej konkurencyjności. Komisja
będzie zatwierdzać takie programy pomocy na dziesięć lat.
•
Opcja 3. W przypadku stopniowo ograniczanej pomocy, jej intensywność nie
może przekraczać 100% kosztów dodatkowych w ciągu pierwszego roku,
zmniejszając się jednak liniowo do zera do końca piątego roku. Jeśli nie ulega
stopniowemu zmniejszeniu, jej intensywność nie może przekraczać 50% kosztów dodatkowych.
266
2. PRODUKCJA BIOPALIW A ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ Czy w każdym przypadku wspieranie produkcji biopaliw jest zgodne z zasadą
zrównoważonego rozwoju? Według Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw
Wyżywienia i Rolnictwa (Food and Agriculture Organization of the United Nations –
FAO), wspieranie produkcji biopaliw wyrządziło więcej szkód poprzez zwiekszenie
cen żywności niż korzyści dzięki zmniejszeniu emisji gazów cieplarnianych. Aktywiści
kampanii walki z głodem prognozują, że ceny głównych produktów rolnych – pszenicy, ryżu, ziarna, rzepaku, soi, ziarna słonecznikowego, oleju palmowego i cukru –
wzrosną w 2010 roku w stosunku do 2007 o 7%. Wzrost produkcji biopaliw naraża
więc coraz większą grupę ludzi na głód i powoduje konieczność udzielania im pomocy żywnościowej.
Kolejna kwestia dotyczy zmiany przeznaczenia ziemi uprawnej. Aby „wyżywić”
etanolem jeden samochód przez rok, potrzeba około 4 hektarów ziemi rolnej. Na jednego mieszkańca naszej planety przypada 0,12 hektara upraw zbóż, a przewiduje się,
że w 2020 roku będzie to zaledwie 0,1 hektara.10 Uprawianie roślin na biopaliwa ma
duży wpływ na zasoby wody oraz bioróżnorodność. Do produkcji wykorzystywane są
tereny pozyskane z obszarów o wysoko zdywersyfikowanym środowisku naturalnym. W wielu przypadkach zwiększone emisje spowodowane zmianą przeznaczenia
ziemi mogą prawdopodobnie zrównoważyć lub nawet przekroczyć oszczędności uzyskane w emisji gazów cieplarnianych poprzez zastąpienie paliw kopalnych biopaliwami. Uprawianie roślin oleistych powoduje wyjaławianie gleby i degraduje środowisko naturalne. Przeciwnicy produkcji biopaliw twierdzą, że ziemia i woda powinny
być wykorzystywane do produkcji żywności, a nie paliwa. Przedstawiciel ONZ do
spraw żywności, J. Ziegler, powiedział wprost: produkcja biopaliw to zbrodnia przeciw ludzkości. Z drugiej strony szef Komisji Europejskiej, J. M. Barroso, przekonuje, że
jest wiele przyczyn wzrostu cen żywności, ale wpływ produkcji biopaliw jest niewielki. Zwolennicy biopaliw, a także zrównoważonego rozwoju twierdzą, że w świetle tej
idei wprowadzenie biopaliw wydaje się nie tylko koniecznością, ale stanowi naturalną kolej rzeczy. Jeśli bowiem zrównoważony rozwój oznacza lepsze życie dla obecnych i przyszłych pokoleń, konieczne są gruntowne zmiany w pojmowaniu produkcji,
konsumpcji, potrzeb materialnych i związane z tym respektowanie granic postępu
wyznaczonych przez środowisko przyrodnicze.11
3. UDZIELANIE POMOCY PUBLICZNEJ NA PRODUKCJĘ BIOPALIW – PRZYKŁAD POLSKIEGO PROGRAMU POMOCOWEGO W Polsce prace nad programem pomocowym związanym z biopaliwami rozpoczęły się w listopadzie 2005 roku, a ostatecznie program ten został zatwierdzony
10 A. Zeigler, Biopaliwa i powstawanie nacjonalizmu ekologicznego [Dokument elektroniczny].
Tryb dostępu: http://www.schodamidonieba.pl [Data wejścia: 15-03-2009].
11 A.Clarke, Understanding sustainable development in the context of other emergent environ
mental perspectives, “Policy Sciences” 2000, vol. 35, p. 69-90, cyt. za: S. Dołęgowska, Biopaliwa – krok ku zrównoważonemu rozwojowi, „Problemy Ekorozwoju” 2008, nr 3, s. 120.
267
przez Komisję Europejską 8 marca 2007 roku.12 Zakłada on zwolnienie od podatku
akcyzowego od biopaliw wytwarzanych z biomasy, w tym bioetanoli, biometanoli,
czystych olejów roślinnych, estrów metylowych, estrów etylowych, biodimetyloeterów, biopaliw syntetycznych oraz podlegających biodegradacji elementów pochodnych bioetanolu ETBE (eteru etylo-tert-butylowego) oraz TAEE (eteru etylo-tertamylowego). Celem programu jest zachęcenie do stosowania biopaliw wytwarzanych
z biomasy. Ma to się przyczynić do zwiększenia zastosowania paliw przyjaznych dla
środowiska w celu zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych. Zwolnienie od podatku
akcyzowego od biopaliw przyznawane jest wszystkim przedsiębiorstwom spełniającym poniższe wymogi:
•
nabywane biopaliwa muszą być stosowane jako paliwa;
•
jeżeli przedsiębiorstwo produkuje mieszane paliwa lub biopaliwa, musi ono
przedstawić dokumentację procesu produkcji takich paliw oraz wykazać zawartość biopaliw w produkcie końcowym;
•
jeżeli przedsiębiorstwo handluje mieszanymi paliwami lub biopaliwami, musi
ono prowadzić ewidencję pozwalającą ustalić ilość biopaliw, której dotyczą
zwolnienia.
Program realizowany jest od 1 stycznia 2007 roku do 30 kwietnia 2011 roku, a
jego budżet określony został na 4 698 mln zł. Wysokość przewidywanego zwolnienia
w podatku akcyzowym nakładanym na produkowane biopaliwa przedstawiono w
tabeli 1.
Tabela 1. Zwolnienia w podatku akcyzowym dotyczące mieszanek benzyny i oleju napędowego z biopaliwami oraz od biopaliw stosowanych jako samoistne paliwa Paliwa Mieszanki biopliwa z: • benzyną • olejem napędowym (o zawartości siarki <0,005%)
• o niskiej zawartości siarki (>0,001%≤0,005%)
• o zerowej zawartości siarki (≤0,001%)
• biopaliwa stosowane jako samoistne paliwa
Normalna stawka Zwolnienie za 1000 litrów [zł] 1565
1180
1099
1048
1882
1500 1000 1680 Źródło: Pomoc państwa N 580/2005 – Polska. Redukcja podatku akcyzowego od biopaliw, COM (2007) 855,
s. 3.
Istnienie pomocy publicznej w rozumieniu art. 7 ust. 1 TWE wynika z faktu, że
redukcja podatku akcyzowego przyznana jest przy użyciu zasobów państwowych.
Celem środka jest zrekompensowanie producentom biopaliw części ponoszonych
przez nich kosztów produkcji. Obniżając zobowiązanie podatkowe nakładane na produkty, środek sprzyja niektórym przedsiębiorstwom lub produkcji niektórych towarów. Ceny biopaliw można obniżyć do poziomu, na którym będą one mogły konkurować z paliwami kopalnymi. Ponieważ biopaliwa służą jako substytut paliw kopalnych,
Pomoc państwa N 580/2005 – Polska. Redukcja podatku akcyzowego od biopaliw COM
(2007) 855.
12
268
przyznana korzyść może zakłócić konkurencję na wewnętrznym rynku Unii Europejskiej. Ponieważ handel paliwami prowadzi się na skalę międzynarodową, przedmiotowy środek może również wpłynąć na wymianę handlową między państwami
członkowskimi i tym samym stanowi pomoc państwa w rozumieniu art. 87 ust. 1
Traktatu WE.
Artykuł 87 ust. 3 c TWE przewiduje wyłączenie od ogólnej zasady niezgodności
ze wspólnym rynkiem w przypadku pomocy przeznaczonej na ułatwianie rozwoju
niektórych działań gospodarczych lub niektórych regionów gospodarczych, o ile pomoc ta nie zmienia warunków wymiany handlowej w zakresie sprzecznym ze wspólnym interesem. Celem proponowanego środka pomocy jest zwiększenie zastosowania paliw przyjaznych dla środowiska w celu zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych. Rozwój energii odnawialnych, a zwłaszcza biopaliw13, promowany jest od 1985
roku za pomocą szeregu instrumentów wspólnotowych14, a od 2003 roku za pomocą
dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2003/30/WE w sprawie wspierania
użycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych15. Artykuł 3 powyższej
dyrektywy zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia, aby na ich rynkach
znalazła się minimalna proporcja biopaliw. Ustanawia on wskaźnikową wartość odniesienia na poziomie 5,75%, która ma zostać osiągnięta przed 31 grudnia 2010 roku.
Cele omawianego programu są zgodne z polityką UE w tej dziedzinie. Komisja musi
ocenić zgłoszony środek pod kątem wspólnotowych wytycznych dotyczących pomocy
państwa na rzecz ochrony środowiska16. Zgodnie z tymi wytycznymi można dopuścić
pomoc operacyjną na produkcję energii odnawialnej. Komisja jest zdania, że taka
pomoc kwalifikuje się do szczególnego traktowania ze względu na trudności, z jakimi
te źródła energii spotykały się czasem, próbując skutecznie konkurować ze źródłami
konwencjonalnymi. Dopuszcza się pomoc w celu pokrycia różnicy między kosztami
produkcji energii ze źródeł odnawialnych a rynkową ceną takiej energii. Z tabeli 2
jednoznacznie wynika, że w przypadku całkowitego zwolnienia z podatku akcyzowego pomoc pozwoli producentom na sprzedaż bioetanolu i estrów metylowych po cenie umożliwiającej konkurowanie z paliwami kopalnymi.
To samo dotyczy biopaliw stosowanych jako dodatki do mieszanych produktów,
ponieważ proponowane zwolnienia od podatku są niższe niż stosowne stawki podatku akcyzowego. Zapewniono, że taki stan rzeczy ma utrzymywać się przez cały okres
objęty programem, ponieważ Polska potwierdziła, że zmiany cen paliw kopalnych
oraz koszty produkcji biopaliw będą kwartalnie monitorowane, a w razie konieczności poziom pomocy będzie dostosowywany, a także zobowiązała się do monitorowania zmian cen biopaliw importowanych z państw trzecich.
Biopaliwa ujęto w definicji odnawialnych źródeł energii w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2001/77/WE z 27 września 2001 roku w sprawie wspierania produkcji na
rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych, Dz.Urz. L 283,
27.10.2001 r.
14 Wymienić tutaj można takie dokumenty, jak: Biała Księga z 1997 roku w sprawie energii
odnawialnych COM (1997) 599, 26 listopada 1997 roku, Zielona Księga Komisji w sprawie paliw
alternatywnych w transporcie drogowym i zestawu środków promujących stosowanie biopaliw
COM (2001) 547, 7.11.2001 r.
15 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 8 maja 2003 roku w sprawie użycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych, Dz.Urz. L 123, 17.5.2003 r.
3.2.2001 r.
13
269
Tabela 2. Zestawienie kosztów produkcji biopaliw Koszty produkcjia) A) surowiec B) koszty pracy C) koszty kapitałoweb)
D) koszty przetwarzaniac)
E) koszty transportu F) cena sprzedaży produktów ubocznych
G) suma kosztów produkcji (A+B+C+D+E+F)
H) marża zysku około 5%
I) ogółem bez podatków (G+H) w zł/1000 litrów
J) zredukowana stawka akcyzy dla biopaliw
K) współczynnik korygujący dla wartości energetycznejd) L) cena biopaliw łącznie z opłatą paliwowąe)
M) cena referencyjnaf) paliw kopalnych łącznie z akcyzą i opłatą paliwową bez VAT
Różnica (L‐M)g) Bioetanol melasy zboża Estry metylowe 970
200
45
1240
100
0
2555
130
2685
0
1240
4006
1070
200
45
1240
100
0
2655
130
2785
0
1287
4153
2704 43,2 ‐ 612 70 61,6 3490,8 168 3659 zł/tona 0 283 3598 3293 3293 3142 713
860
456 a) Dane w tabeli dotyczą kosztów produkcji 100 hl bioetanolu i 50 000 ton estrów. Dla spójności dane dotyczące bioetanolu wyrażono w złotych (PLN) za 1000 litrów, a dotyczące estrów w złotych za tonę. Całkowita liczba ton została następnie przeliczona na liczbę litrów przy zastosowaniu współczynnika wynoszącego 0,88.
b) Koszty kapitałowe stanowią koszt zablokowania kapitału na poczet zabezpieczenia należności z tytułu
podatku akcyzowego, do uiszczania którego zobowiązane są nowe zakłady wytwarzające etanol.
c) W kosztach przetwarzania uwzględniono koszty enzymów, opału i energii elektrycznej, amortyzacji
i remontów, gospodarki wodnej i ochrony środowiska oraz koszty nieruchomości.
d) Współczynnik korygujący dla wartości energetycznej obliczono w następujący sposób: sumę wierszy I i J
mnoży się przez poniższe współczynniki: w przypadku estrów (35,7/32,8-1)*100%, w przypadku bioetanolu (31/21,2-1)*100%. Źródłem danych o wartościach kalorycznych paliw użytych do obliczeń współczynników jest raport „Stationary Applications of Liquid Biofuels”. Ostateczna wersja tego raportu dostępna jest na: http://ec.europa.eu/energy/res/sectors/doc/bioenergy/pta_biofuels_final_rev2_1.pdf.
e) Opłata paliwowa jest dodatkową, obok podatku akcyzowego, opłatą nakładaną na wszystkie paliwa.
Stawka opłaty paliwowej w 2006 roku została ustalona na 107,63 zł za tonę. W związku z różnicami
w gęstości opłata za 1000 litrów bioetanolu wynosi 81 zł, a za 1000 litrów estrów 95 zł.
f) Uśredniona cena paliw kopalnych za okres luty-lipiec 2006 rok.
g) Jeżeli różnica jest dodatnia, wówczas poziom pomocy jest dopuszczalny. Jeżeli różnica jest ujemna,
wówczas poziom pomocy jest zbyt wysoki i skutkuje nadmierną kompensatą.
Źródło: Pomoc państwa N 580/200..., op.cit., s. 5.
Podobne programy pomocowe wprowadzone zostały w wielu Państwach
Członkowskich Unii Europejskiej, między innymi w Czechach17, Estonii18, na Litwie19,
Łotwie20, w Słowacji21 i na Węgrzech22.
17 N 223/05 – Amendment excise reduction and operating subsidies for biodiesel – Czech Republic, C (2006) 56.
18 N314/05 – Estonia – Excise duty exemption for biofuels, C (2005) 2956.
19 N 44/2005 – Lithuania Excise tax reduction on biofuels, K (2005) 2957, N 294/2005 – Lithua
nia Aid for development of biofuel production, K (2006) 201.
20 N 540/2005 – Latvia Support to production of biofuel, C (2006) 1951.
270
***
Zrównoważony rozwój jest zjawiskiem złożonym. Powoduje to, że w jego wdrażaniu mogą nastąpić wewnętrzne konflikty. Przykładem takiej sytuacji jest właśnie
produkcja biopaliw. Ze środowiskowego punktu widzenia wspieranie ich wytwarzania ze źródeł odnawialnych jest jak najbardziej uzasadnione. Ich mniejszy negatywny
wpływ na środowisko naturalne jest poza dyskusją. Problem pojawia się w przypadku rozpatrywania wspierania produkcji biopaliw ze społecznego punktu widzenia.
Głód dotyka coraz większej liczby osób na świecie. Dla bogatych krajów europejskich
problem nie istnieje. W nowych dokumentach Unia Europejska zachęca do zwiększania produkcji biopaliw, a wręcz wymaga osiągnięcia odpowiedniego jej poziomu.
Zasadne wydaje się więc spojrzenie na ten problem z punktu widzenia ludzi zamieszkujących wszystkie kontynenty. Należałoby wypracować takie porozumienie, które
będzie przyjazne dla środowiska i uwzględni aspekt społeczny. Rozwój produkcji
biopaliw nie powinien doprowadzać w żadnym przypadku do podnoszenia cen żywności. Wspierana powinna być tylko produkcja takich biopaliw, które nie stoją
w sprzeczności ze zrównoważonym rozwojem.
State aid N 360/2006 – Slovakia Advantageous tax treatment for utilisation of fuels from re
newables pursuant to directive 2003/96/ES (Biofuels), C (2007) 3562.
22 N 427/2004 – Hungary Excise tax exemption for biofuels, C (2005) 581, State aid N 495/2006
– Hungary Tax differentiation in the interest of promoting biofuel, B (2007) 5399.
21
271
MAGDALENA LIGUS dr Magdalena Ligus – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu OCENA EFEKTYWNOŚCI INWESTYCJI 5•5 WYTWARZANIA ENERGII ELEKTRYCZNEJ Z OLEJU RZEPAKOWEGO
Abstract
ASSESSMENT OF EFFECTIVENESS OF THE INVESTMENT INVOLVING PRODUCTION OF ELECTRITY USING COLZA OIL The paper concerns the assessment of financial effectiveness of the use of colza oil for produc‐
tion of electricity. The paper describes financial consequences of the government system sup‐
porting green electricity. The investment's present net value can be obtained only if those mechanisms will be imple‐
mented. There was estimated impact of particular mechanisms on the value of investment. Subsequently the ranking of mechanisms was prepared. The estimation of the influence of every single support mechanism is crucial not only for the investor, but also for the environ‐
mental protection agencies and government institutions. 1. UWAGI WSTĘPNE Od opublikowania w 1972 roku raportu dla Klubu Rzymskiego i pierwszego
kryzysu energetycznego na początku lat siedemdziesiątych XXI wieku wzrasta zainteresowanie odnawialnymi źródłami energii (OZE), w tym paliwami płynnymi pochodzenia roślinnego. Do najważniejszych przesłanek między innymi można zaliczyć
aspekty: ekologiczny, energetyczny1, ekonomiczny i społeczny. Pojawiające się kryzysy uświadomiły światu ograniczoność pierwotnych nośników energii. Nadmierna ich
eksploatacja i zużycie powodują naruszenie bariery ekologicznej. Zrównoważony
rozwój energetyczny jest to sposób gospodarowania energią zapewniający dostęp do
niej w wystarczającej ilości nie tylko obecnemu, ale i przyszłym pokoleniom oraz
Kurczenie się zasobów nośników kopalnych i wzrost ich cen na rynkach światowych, w konsekwencji tego ograniczenie bezpieczeństwa energetycznego krajów (bloków gospodarczych,
jak na przykład Unia Europejska) nieposiadających wystarczających zasobów. Poprawia się
natomiast siła przetargowa, pozycja ekonomiczna i polityczna krajów zasobnych w nośniki
energetyczne (na przykład Rosja, kraje arabskie).
1
272
zmniejszeniu do minimum negatywnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze.2
W wyniku postępu naukowo-technicznego, specjalizacji, koncentracji produkcji
nadprodukcja żywności uwolniła w Europie znaczne obszary ziemi, na których można uprawiać rośliny energetyczne, co dodatkowo miałoby przywrócić utracone na
terenach wiejskich miejsca pracy. Wykorzystanie biopaliw jest od kilku lat promowane w UE jako remedium na wysokie uzależnienie od importu ropy naftowej i pomysł
na niższe emisje CO2 do atmosfery. Jednak ostatnio na świecie ten sam problem jest
dostrzegany poprzez pryzmat rosnącego niedostatku żywności, czego przyczyną może być produkcja roślin energetycznych. Stąd też między innymi wynika próba przejścia od paliw 1 generacji (bazujących na roślinach jadalnych) do paliw 2 generacji
(bazujących na bardziej wydajnych roślinach niejadalnych i odpadach). Drugim powodem jest również większa redukcja emisji CO2 dzięki zastępowaniu paliw transportowych biopaliwami 2 generacji. Polityka energetyczna, ekologiczna i regionalna
UE przyznała wysoki priorytet odnawialnym źródłom energii, w tym biopaliwom
transportowym. W rozwiązaniach politycznych i prawnych wyraźnie zaznacza się
zintegrowane podejście UE do rozwiązywania problemu braku bezpieczeństwa energetycznego, ochrony środowiska i rozwoju obszarów wiejskich.
Na początku XXI wieku powstały dwie ważne dyrektywy UE w zakresie:
•
promocji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych na europejskim rynku
energii elektrycznej, dyrektywa 2001/77/EC;
•
promocji biopaliw transportowych (projekt z 2001 roku, zaakceptowany
w 2003 roku), dyrektywa 2003/30/EC.
Rada Europejska 8 marca 2007 roku zaakceptowała pakiet klimatyczny, zwany
też ekoenergetycznym lub pakietem 3 x 20%. Zgodnie z nim, wychodząc z danych
2005 roku, do 2020 roku ma nastąpić: redukcja emisji gazów cieplarnianych do atmosfery o 20%, zapotrzebowania na energię finalną o 20%, wzrost udziału energii ze
źródeł odnawialnych o 20% oraz biopaliw w zużyciu paliw w transporcie o 10%.
W ramach przyjętego systemu wyznaczania celów w zakresie OZE Komisja Europejska zaproponowała Polsce 15% udziału zielonej energii (łącznie z biopaliwami)
w zużyciu finalnym energii w 2020 roku. Realizacja tego celu wymagać będzie dalszego wsparcia dla produkcji zielonej energii elektrycznej, zielonego ciepła (i chłodu)
oraz biopaliw. Instrumenty wsparcia będą określone przez rząd (i zatwierdzone
przez Komisję Europejską) w Planie działań, który ma być zaproponowany przez rząd
najpóźniej do 31 marca 2010 roku. Wobec koniecznej zmiany polityki, a jednocześnie
braku Planu działań i aktualnej Polityki energetycznej Polski, nie widomo ani jak silne
wsparcie uzyskają poszczególne podsektory OZE (energia elektryczna, ciepło i biopaliwa), ani który z tych podsektorów uzyska porównywalnie największe wsparcie.
W artykule przyjęto zasadniczą tezę, że oddzielone od siebie (fizycznie i regulacyjnie) dotychczas rynki energii elektrycznej i paliw transportowych zaczną na siebie
coraz silnej oddziaływać, a już obecnie zauważalny wpływ cen energii i paliw na rynki
żywności będzie się pogłębiał, przy silnym postawieniu na biomasę jako paliwo,
a rynki żywności zaczną silnie wpływać na rynki energii.
E. Mokrzycki, Idea generacji rozproszonej. Nowe spojrzenie na środowisko, „Nafta & Gaz Biznes”
2003, październik.
2
273
Wydaje się, że inwestycja wykorzystująca olej rzepakowy do wytwarzania energii elektrycznej skupia jak w soczewce wszystkie problemy i wyzwania, na które
trudno znaleźć odpowiedzi w krajowych dokumentach strategicznych i prawnych czy
odpowiednio zweryfikowanych opracowaniach naukowych. Z tych też powodów niniejszy artykuł opiera się głównie na analizie trendów na rynkach światowych, projektach dokumentów Komisji Europejskiej i bieżących dyskusjach nad nowymi regulacjami prowadzonymi na forum Parlamentu Europejskiego i Rady oraz na prognozach autorskich.
Artykuł stanowi próbę dokonania oceny opłacalności finansowej inwestycji wykorzystującej olej rzepakowy do wytwarzania energii elektrycznej. Celem pracy jest
określenie warunków, przy których tego typu inwestycje byłyby konkurencyjne
i miałyby szanse na dynamiczny rozwój, mając na uwadze w szczególności cenę oleju
rzepakowego, cenę sprzedaży energii oraz wsparcie ze strony państwa.
Podmiotem badań jest modelowa inwestycja budowy bloku kogeneracyjnego
wytwarzania energii elektrycznej (25 MWe) i cieplnej (16 MWt) w oparciu o silniki
Diesla na surowe oleje roślinne i ich mieszanki, zużywane w ilości około 40 000
Mg/a.3 Średnia roczna produkcja energii elektrycznej stosuje się na poziomie 200 000
MWh, a produkcja ciepła na poziomie 450 000 GJ.
2. ZAŁOŻENIA PRZYJĘTE W MODELU WYCENY INWESTYCJI Najważniejszym parametrem decydującym o przychodach inwestycji wykorzystującej olej rzepakowy do produkcji energii jest cena sprzedaży energii oraz praw
majątkowych z tytułu świadectw pochodzenia energii z OZE, a najważniejszym parametrem kosztowym jest cena surowego oleju rzepakowego. Szacowanie wartości
tych parametrów w okresie życia nowej instalacji (30 lat) jest trudne i obarczone dużą dozą niepewności.
W kalkulacji przychodów wzięto pod uwagę przychody ze sprzedaży energii
elektrycznej oraz praw majątkowych z tytułu świadectw pochodzenia energii z OZE.4
Kalkulacja przychodów ze sprzedaży energii elektrycznej nastręcza najwięcej trudności ze względu na rozpoczęty proces liberalizacji rynku energii elektrycznej. Przyjęto
prognozę wzrostu cen energii w horyzoncie czasowym analizy 30 lat według prognozy Instytutu Energetyki Odnawialnej (EC BREC IEO), wykonanej w grudniu 2008 roku. Zaproponowana prognoza ekspercka cen energii elektrycznej uwzględnia dokonany wzrost skokowy cen energii elektrycznej w latach 2007-2008, spadek cen w roku 2009 (spowodowany odreagowaniem rynku, zasadami rozwiązywania kontraktów długoterminowych (KDT), skutkami kryzysu finansowego oraz zapowiedzią URE
w sprawie pogłębienia taryfowania i regulacji cen także w sektorze przemysłu) i następnie zapowiada stopniowy wzrost cen do 2012 roku i ponownie skokowy wzrost
cen z powodu aukcjoningu uprawnień do emisji CO2.
Instalacja tego typu może być przystosowana do wykorzystania jako paliwa różnych olejów
roślinnych, ale w analizach założono, że paliwem będzie dostępny na rynku surowy olej rzepakowy.
4 W artykule przedstawiono ocenę opłacalności instalacji w wersji konserwatywnej, stąd pominięto przychody ze sprzedaży energii ciepła i ewentualnych czerwonych certyfikatów ze
względu na to, że popyt na energię ciepła jest zwykle mało elastyczny, stąd w praktyce ciepło
nie zawsze znajdzie odbiorcę.
3
274
190,0 128,8 248,5 2020 400,0 336,0 270,0 2019 395,0 332,0 300,0 2008 284,0 2007 405,0 2021 255,0 155,4 185,0 2009 410,0 2022 261,0 160,0 190,0 2010 410,0 2023 267,0 176,0 210,0 2011 415,0 2024 274,0 193,0 230,0 2012 420,0 2025 281,0 294,0 350,0 2013 430,0 2026 288,0 307,0 365,0 2014 440,0 2027 295,0 315,0 375,0 2015 455,0 2028 302,0 315,0 375,0 2016 465,0 2029 310,0 319,0 380,0 2017 480,0 2030 318,0 328,0 390,0 2018 275
Źródło: Ceny i popyt na energię elektryczną w horyzoncie czasowym 2030 r. Opinia ekspercka, Instytut Energetyki Odnawialnej (EC BREC IEO), grudzień 2008 (prognoza udostępniona autorce).
1. Cena energii elektrycznej na rynku giełdowym [PL/MWh] 2. Gwarantowana cena energii elektrycznej (płacona przez sprzedawców z urzędu) [PL/mWh] 3. Cena zielonych certyfikatów na rynku giełdowym [PL/MWh] Rok 1. Cena energii elektrycznej na rynku giełdowym [PL/MWh] 2. Gwarantowana cena energii elektrycznej (płacona przez sprzedawców z urzędu) [PL/MWh] 3. Cena zielonych certyfikatów na rynku giełdowym [PL/MWh] Rok Tabela 1. Prognoza cen energii elektrycznej – w cenach bieżących z uwzględnieniem inflacji Autorską prognozę EC BREC IEO cen energii (uśrednioną dla wszystkich grup
odbiorców, w cenach bieżących) do roku 2030 (w kolejnych latach założono cenę na
poziomie roku 2030) zaprezentowano w tabeli 1.
Z punktu widzenia producentów energii z OZE ważna jest tak zwana cena energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w obowiązku zakupu (drugi wiersz tabeli 1),
która jest związana ze średnią ceną sprzedaży energii elektrycznej na rynku konkurencyjnym (z wyłączeniem KDT) i jest płacona na podstawie ustawy – Prawo energetyczne przez tak zwanych sprzedawców z urzędu za zieloną energię dostarczoną do
sieci (pierwszy składnik „obowiązku zakupu”, drugi składnik to zielone certyfikaty).
Cena ta, zgodnie z GUS-em i komunikatem prezesa URE w 2007 roku, wynosiła 128,8
zł/MWh1 (a w 2008 roku 155,4 zł/MWh2) i była podstawą do kalkulacji cen za fizyczną energię dostarczaną z OZE do sieci w 2008 roku. Znajduje się ona w relacji wprost
proporcjonalnej (i stabilnej w czasie) do ceny energii dla odbiorców finalnych (z 2007
roku – 284 zł/MWh) i w przybliżeniu, na podstawie prognozy przedstawionej
w wierszu pierwszym tabeli 1, może być ekstrapolowana na kolejne lata.
Kalkulację przychodów z tytułu sprzedaży praw majątkowych wynikających ze
świadectw pochodzenia energii z OZE oparto na tej samej prognozie eksperckiej EC
BREC IEO (wiersz trzeci tabeli 1). Jest to prognoza cen obowiązujących na TGE3, cena
ta jest niejako ograniczona od góry kwotą opłaty zastępczej, wynoszącej po waloryzacji na 2009 rok 258,89 zł/MWh4. Cena giełdowa w każdym roku powinna być zatem
zbliżona do wysokości opłaty zastępczej (zwłaszcza w III i IV kwartałach). Ponadto
w prognozie założono, że system wsparcia w postaci zielonych certyfikatów będzie
obowiązywał do 2020 rok, gdyż prawdopodobnie od 2021 roku nie będzie już potrzeby dalszego wspierania OZE.
Podstawowym kosztem funkcjonowania instalacji jest koszt pozyskania oleju
roślinnego. Koszt zakupu oleju stanowi około 85%-90% wszystkich kosztów eksploatacyjnych. Prognoza ceny oleju jadalnego jest jednak bardzo trudna, trzeba bowiem
równolegle analizować rynki energii i żywności. To pierwsza zasadnicza trudność,
tym bardziej, że rynki te zaczynają na siebie wpływać dwukierunkowo, nie tylko poprzez znany do tej pory wpływ cen paliw na ceny żywności, ale też, w dobie deficytu
żywności i areałów ziemi uprawnej oraz „postawienia” na świecie na energetyczne
wykorzystanie biomasy, przynajmniej w perspektywie średniookresowej, uwidacznia
się wpływ w drugą stronę. Dlatego prognozowanie cen biopaliw nie może polegać ani
Informacja 9/2008 w sprawie średnich cen sprzedaży energii elektrycznej wytworzonej
w wysoko sprawnej kogeneracji oraz na rynku konkurencyjnym za 2007 rok [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ure.gov.pl/portal/pl/44/2593 [Data wejścia 15-02-2009].
2 Informacja 9/2009 w sprawie średnich cen sprzedaży energii elektrycznej wytworzonej
w wysoko sprawnej kogeneracji oraz na rynku konkurencyjnym za 2008 rok [Dokument
elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ure.gov.pl/portal/pl/271/2901/ [Data wejścia 1502-2009].
3 Alternatywna możliwość to cena ustalona w obrocie pozasesyjnym w ramach kontraktów
bilateralnych – prognozowane nieco niższe ceny.
4 Informacja 5/2009 w sprawie jednostkowej zwaloryzowanej opłaty zastępczej, jaką należy
stosować w celu obliczenia opłaty zastępczej przy realizacji obowiązku, o którym mowa w art.
9a ust. 1 i 2 ustawy – Prawo energetyczne za 2009 roku [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://www.ure.gov.pl/portal/pl/366/2861/Informacja_5__2009_w_sprawie_zwaloryzowanej
_jednostkowej_oplaty_zastepczej_jaka_.html [Data wejścia 15-02-2009].
1
276
na prostej ekstrapolacji cen żywności, ani szukaniu korelacji z ceną (też coraz trudniejszą do przewidzenia) ropy naftowej czy gazu.
Autorka zdecydowała się na wykorzystanie najbardziej wiarygodnych prognoz
OECD-FAO Agricultural Outlook 20082017. W latach 2018-2038 założono realny
spadek ceny w tempie 2% rocznie. Podstawą korekty są przewidywania stanowiące,
że po 2017 roku zmiana w makroekonomicznych czynnikach przyjętych do modelu
prognozy cen oleju, takich jak kursy walut, ceny ropy, produkcja biopaliw i trend plonowania roślin, mogą łącznie spowodować obniżenie cen oleju nawet o 25% do 40%
w stosunku do wartości z roku 2017.5 Prognozę cen oleju przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Prognoza cen olejów roślinnych Rok Oleje roślinne [USD/t] 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 1 015
987 1 018 1 026 1 013 1 044 1 048 1 051 1 056 1 060 1 055 Źródło: por. Agricultural Outlook 20082017, OECD-FAO, p. 58. Pozostałe szczegółowe założenia do oceny efektywności finansowej modelowej
inwestycji przedstawiają się następująco:
•
czas trwania inwestycji wynosi 30 lat (2009-2038);
•
nakłady inwestycyjne, w kwocie 167 mln zł, dla typowej inwestycji zostaną poniesione w latach 2009-2013 (specyfika inwestycji wymaga długiej fazy budowy);
•
podczas trwania inwestycji uwzględniono konieczność niewielkich nakładów
odtworzeniowych, obliczonych jako procent pierwotnych nakładów inwestycyjnych;
•
wartość rezydualna inwestycji wynosi zero;
•
liniowa amortyzacja środków trwałych – stawka 7% rocznie;
•
pozostałe koszty poniesione na obsługę i remonty przyjęto na poziomie średnio
2 180 000 zł/rok;
•
w przychodach uwzględniono również wpływy ze sprzedaży uprawnień do emisji CO2, przyjęto cenę 40 EUR/t CO2;
•
przyjęto efektywną stawkę podatku dochodowego na poziomie 18% oraz średni
ważony koszt kapitału po opodatkowaniu ustalony decyzją prezesa URE w ramach taryfowania na rok 2009 na poziomie 8,43%6 (jako reprezentatywny dla
spółki energetycznej). 7
Agricultural Outlook 20082017, OECD-FAO, p. 54.
Założenia do taryf OSD na rok 2009, URE, s. 8 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://www.ure.gov.pl/portal/pl/401/2769/Zalozenia_do_taryf_OSD_na_rok_2009.html [Data
wejścia 16-02-2009].
7 Dane charakteryzujące inwestycję modelową opracowane w konsultacji z Instytutem
Energetyki Odnawialnej (EC BREC IEO).
5
6
277
3. OCENA FINANSOWEJ EFEKTYWNOŚCI MODELOWEJ INWESTYCJI W wariancie bazowym obliczono wartości podstawowych kryteriów oceny efektywności inwestycji, pozwalających na prawidłową ocenę inwestycji o niekonwencjonalnych przepływach pieniężnych. Projekt po fazie budowy (5 lat) wykazuje dodatnie przepływy pieniężne netto w każdym roku analizy aż do roku 2020. W latach
2021-2025 przepływy pieniężne netto są ujemne i następnie do końca okresu życia
przedsięwzięcia dodatnie.
Niekonwencjonalne przepływy pieniężne ograniczają listę znajdujących zastosowanie kryteriów oceny do: wartości bieżącej netto (NPV), zmodyfikowanej wewnętrznej stopy zwrotu (MIRR), wskaźnika rentowności (PI) i dodatkowo obliczonego, zdyskontowanego okresu zwrotu (DPB).
Ze względu na wysokie prawdopodobieństwo otrzymania dotacji obliczono
również podstawowe kryteria oceny efektywności inwestycji przy założeniu dotacji
na poziomie 20% nakładów inwestycyjnych. Wartości kryteriów przedstawiono
w tabeli 3.
Tabela 3. Wartości kryteriów oceny efektywności inwestycji wykorzystujące olej rzepakowy do produkcji energii elektrycznej Wskaźnik NPV [PLN] MIRR [%] PI DPB [lata] Inwestycja – bez dotacji Inwestycja – dotacja 20% nakładów ‐61 533
8,427
0,999
‐
23 409 808
9,21
1,23
21
* Zdyskontowany okres zwrotu (DPB) wskazuje jedynie na czas potrzebny do odzyskania początkowych
nakładów inwestycyjnych (w tym przypadku obejmuje również ujemne przepływy w latach 2021-2025),
nie uwzględnia przepływów ujemnych po okresie zwrotu. Może być zatem traktowany jedynie jako pomocnicze kryterium oceny opłacalności inwestycji.
Źródło: opracowanie własne.
Wartość bieżąca netto projektu wykorzystującego olej rzepakowy do produkcji
energii jest ujemna. Dotacja zwiększa wartość bieżącą o 23 471 341 zł i powoduje, że
inwestycja jest opłacalna. Powyższe spostrzeżenia dotyczące opłacalności projektu
potwierdza zmodyfikowana wewnętrzna stopa zwrotu, która w wariancie z dotacją
wynosi 9,21% i jest wyższa od średniego ważonego kosztu kapitału przedsięwzięcia
(8,43%), a w wariancie bez dotacji jest nieznacznie niższa od kosztu kapitału i wynosi
8,427% (przy obliczaniu MIRR oraz PI wynik zaokrąglono do trzech miejsc po przecinku, gdyż NPV jest ujemna).
Analiza finansowa inwestycji wskazuje na to, że po zakończeniu okresu otrzymywania wsparcia ze strony państwa (po roku 2020) w postaci przychodów ze
sprzedaży praw majątkowych z tytułu świadectw pochodzenia energii z OZE, projekt
przejściowo (przez pięć lat) generuje wypływy gotówki netto. W kolejnych latach, aż
do zakończenia inwestycji, przepływy pieniężne netto są dodatnie. Można to interpretować w ten sposób, że w przypadku zakończenia wsparcia inwestycji z OZE po
roku 2020 ceny rynkowe energii (mimo że wykazują tendencję wzrostową) jeszcze
przez pięć kolejnych lat nie będą w stanie pokryć kosztów eksploatacyjnych instalacji.
278
Przeprowadzono również analizę wpływu mechanizmów wsparcia na wartość
projektu. Punktem wyjścia dla tej analizy była wartość projektu bez uwzględnienia
tych mechanizmów. Następnie przedstawiono odrębnie wartość, jaką tworzy możliwość zastosowania poszczególnych mechanizmów wsparcia (w odizolowaniu). Wartości te przedstawiono w tabeli 4.
Tabela 4. Analiza wartości modelowego projektu wykorzystania oleju rzepakowego do produkcji energii tworzonej przez poszczególne mechanizmy wsparcia Kategorie wartości Wartość przedsięwzięcia przy samofinansowaniu Wartość tworzona przez mechanizm wsparcia: Dotacja (20% nakładów) Przychody ze sprzedaży zielonych certyfikatów Przychody ze sprzedaży uprawnień do emisji CO2 NPV z mechanizmami wsparcia Wartości [PLN] ‐206 532 602 +23 471 341 +174 306 297 +32 164 772 +23 409 808 Źródło: opracowanie własne.
Brak mechanizmów finansowego wsparcia inwestycji uniemożliwia jej uruchomienie (NPV bez mechanizmów wsparcia wynosi -206 532 602 zł). Największy udział
w tworzeniu wartości projektu mają przychody z tytułu sprzedaży praw majątkowych do świadectw pochodzenia energii z OZE. O wiele niższa jest wartość projektu
tworzona przez przychody z tytułu sprzedaży uprawnień do emisji CO2 oraz możliwość pozyskania dotacji (założono dotację na poziomie 20% nakładów inwestycyjnych).
***
Opłacalność wykorzystania oleju rzepakowego do produkcji energii zależy
w dużej mierze od wartości kreowanej przez rządowe mechanizmy wsparcia. W artykule przedstawiono analizę ram prawnych inwestycji z uwzględnieniem przyszłych
zmian w zapisach prawnych. Zakończenie wsparcia w postaci zielonych certyfikatów
w 2020 roku powoduje, że przez pięć kolejnych lat projekt wygeneruje wypływy gotówki netto. Zdeterminuje to potencjalne problemy z zagwarantowaniem płynności
finansowej projektu. Jednak wartość bieżąca netto w okresie życia (30 lat) projektu
jest dodatnia.
Przedstawiony w artykule wariant technologiczny jest nieopłacalny finansowo
i wymaga mechanizmów wsparcia. Inne, mniej przyjazne środowisku, technologie są
atrakcyjne finansowo bez wsparcia państwa.
Największe wsparcie inwestycji dają przychody ze sprzedaży praw majątkowych do świadectw pochodzenia energii z OZE. Ten mechanizm powoduje wzrost
wartości projektu o około 174 mln zł. Pozostałe dają wielokrotnie mniejsze korzyści.
Szacunek wpływu poszczególnych mechanizmów wsparcia na wartość inwestycji ma
duże znaczenie nie tylko dla zarządu przedsiębiorstwa, ale również dla instytucji
związanych z ochroną środowiska oraz instytucji tworzących ramy prawne działalności przedsiębiorstw.
279
WANDA NAGÓRNY dr Wanda Nagórny – Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania w Katowicach ZNACZENIE ENERGETYKI JĄDROWEJ 5•6 W GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY WE FRANCJI
Abstract
IMPORTANCE OF NUCLEAR POWER INDUSTRY IN KNOWLEDGE‐BASED ECONOMY IN FRANCE Entrance of developed economies on the path of knowledge‐based economy enables dynamic development of the energetic sector. Without modern technologies and knowledge it will be impossible to satisfy global energetic needs. The article includes presentation of power indus‐
try in France as an example of relatively advanced economy as regards formation of know‐
ledge‐based economy in the power sector. The aim of power industry policy in France is to produce cheap and clean energy that would guarantee also improvement of energetic safety of the country. In France this task is realized by nuclear industry. Using the example of France one may state that in the present state of knowledge, within the coming 50 years the greatest chances for realization of power industry policy would have development of modern technol‐
ogies and knowledge in the sphere of nuclear power. Thus, nuclear power is the key area of knowledge‐based economy. 1. UWAGI WSTĘPNE Gospodarka oparta na wiedzy jest strategicznym zadaniem dla polityki, gospodarki i społeczeństwa. W Lizbonie w 2000 roku kraje Unii Europejskiej podjęły wyzwanie budowy takiej gospodarki jako niezbędnej do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej na rynkach międzynarodowych, trwałego wzrostu gospodarczego i poprawy
poziomu życia obecnemu i przyszłym pokoleniom. Gospodarka oparta na wiedzy charakteryzuje się tym, że jest rozwijana przy maksymalnej oszczędności zasobów naturalnych i środowiska przyrodniczego.1 Najważniejszą jej cechą jest rozwój nowoczesnych technologii i wiedzy w przemyśle wysokiej techniki, do którego zaliczyć trzeba
przemysł paliw nuklearnych i energii odnawialnej.2 Wkroczenie rozwiniętych gospoL.C. Thurow, Powiększanie bogactwa, Wyd. Helion, Gliwice 2006, s. 57.
W. Breński, A. Oleksiak, Strategiczne szanse polskiej gospodarki w kontekście globalizacji, Difin,
Warszawa 2008, s. 31.
1
2
280
darek na drogę budowy gospodarki opartej na wiedzy powoduje szereg konsekwencji
dla dynamicznego rozwoju energetyki we wszystkich jej obszarach. Przemysł opierał
się kiedyś „ na szczęściu i krzepie”, a dziś opiera się na wiedzy. Częstotliwość znajdowania nowych pól naftowych wzrosła – od czasu znalezienia pierwszych pól – dziesięciokrotnie, a wydobycie wzrosło dwukrotnie. Dzięki podwodnym wierceniom Nor
wegia znajduje się w czołówce eksporterów ropy naftowej, nie wyczerpując swoich za
sobów, jak przewidywano 25 lat temu. Metody produkcji tak dalece się zmieniły, że przemysł naftowy można uznać za jedną z nowych branż gospodarki opartej na wie
dzy.3 Dzięki nowym technologiom ilość dostępnych zasobów energetycznych rośnie
szybciej niż popyt, a zmieniające się ceny niekoniecznie muszą rosnąć.
Osiągnięcie wzrostu gospodarczego i poprawy poziomu życia w skali gospodarki światowej nie może nastąpić bez rozwoju energetyki. Nowe technologie i wiedza są
dla tego rozwoju niezbędne. W kontekście ograniczeń, wynikających z wyczerpywania zasobów surowców energetycznych, negatywnego oddziaływania na środowisko,
rosnących kosztów i uwarunkowań geopolitycznych, przed gospodarką opartą na
wiedzy w energetyce zostały postawione konkretne cele. Są to:
•
poprawa bezpieczeństwa energetycznego;
•
zmniejszenie zużycia energii, zwłaszcza w krajach zaawansowanych technologicznie;
•
poprawa efektywności energetycznej;
•
zmniejszenie stopnia wyczerpywania energotwórczych zasobów;
•
zwiększenie wytwarzania energii w oparciu o źródła odnawialne;
•
zwiększenie bezpieczeństwa produkcji energii jądrowej, zarówno w fazie wytwarzania tej energii, jak i składowania odpadów.
Zadaniem energetyki przyszłości jest przede wszystkim wytwarzanie taniej
i czystej energii, gwarantujące bezpieczeństwo energetyczne kraju i regionu, niezależne od sytuacji politycznej na globie. Jest to niezwykle trudne i wymaga ogromnej
wiedzy umożliwiającej przewidywanie kierunków rozwoju nowych technologii mających zastosowanie w energetyce, uwarunkowanych przecież także możliwościami
finansowania badań i rozwoju w tej dziedzinie.
Powstaje więc pytanie: czy energetyka jądrowa jest zdolna ten cel zrealizować?
Czy jest dla niej jakaś alternatywa? Czy może tak dynamiczny rozwój nowych technologii i wiedzy spowoduje możliwość rezygnacji z rozwoju, budzącej przecież nadal
wiele kontrowersji, energetyki jądrowej i zastąpienie jej energią odnawialną?
Unia Europejska w perspektywie 2050 roku widzi potrzebę rozwijania energetyki jądrowej, jednak poszczególne kraje unijne nie są stabilne w swoich ocenach.
Co jakiś czas powracają w krajowej polityce energetycznej koncepcje budowy nowych reaktorów jądrowych, by po pewnym czasie ustąpić miejsca koncepcjom rozwoju energetyki konwencjonalnej. Takie niezdecydowanie nie budzi zdziwienia. Wiele argumentów przemawia za rozwojem, ale także wiele pokazuje zagrożenia z tym
związane. Nawet przeprowadzane analizy i rachunki ekonomiczne nie są jednoznaczne, zwłaszcza gdy dotyczą perspektyw rozwojowych. To właśnie nowe technologie
i wiedza będą stanowić o szansach wykorzystania energii jądrowej dla rozwoju społeczeństwa jutra w wymiarze globalnym.
3
L.C. Thurow, Powiększanie..., op.cit., s. 45-46.
281
Na badania i rozwój techniki Unia Europejska przeznaczyła w latach 2006-2013
kwotę 50 mld euro, z czego 1,5 mld na realizację międzynarodowego programu rozwoju energetyki jądrowej (budowa reaktora IV generacji ITER) i jedynie 0,5 mld euro
na poprawę bezpieczeństwa wytwarzania energii jądrowej, a zwłaszcza przechowywania odpadów o długim okresie rozpadu.
2. CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU ENERGETYKI FRANCUSKIEJ W LATACH 1973‐2008 Najlepiej przygotowana do nieuchronnych zmian w energetyce wydaje się Francja. W największym stopniu spośród wszystkich krajów Unii Europejskiej oparła ona
zaspokojenie swoich potrzeb energetycznych na energii jądrowej. W 2007 roku
wkład energii jądrowej w cały zasób wytworzonej energii wynosił 114,60 mld toe, co
stanowiło 41,6% (tabela 1).
Tabela 1. Bilans energetyczny Francji w 2007 roku [mld toe] Produkcja wytworzona Węgiel Ropa naftowa Gaz ziemny Energia jądrowa Energia odnawialna Razem Konsumpcja 12,64 92,97 38,29 114,60 19,93 278,43 Węgiel i koks Produkty ropopochodne Gaz Energia elektryczna Energia odnawialna 6.67 84,92 36,84 37,32 12,16 177,91 Toe – jednostka stanowiąca tonę przeliczeniową ropy naftowej.
Źródło: Bilan energetique de la France 2007 Direction Générale de l’Énergie et des Matières Premières Obser
vatoire de l’Énergie [Document electronique]. Mode access: www. developpement-durable.gouv.fr/IMG/
pdf/Bilan_energetique_pour_l_annee_2007_cle2ba984.pdf [La date acces: 15-02-2009]. Świadomość, że energetyka jądrowa to dobrodziejstwo, jest głęboko zakorzeniona w świadomości większości Francuzów i aprobują oni jej rozwój (tabela 2).
Większość polityków i działaczy gospodarczych uważa podobnie.
W latach 1960-73 wzrost popytu na energię był ściśle związany ze wzrostem
gospodarczym. Szoki naftowe lat siedemdziesiątych spowodowały konieczność
zmniejszenia konsumpcji energii wytwarzanej z ropy naftowej i poszukiwania innych
źródeł energii. Tak zapoczątkowany został we Francji rozwój energetyki jądrowej.
Program rozwoju pozwolił na wzrost konsumpcji energii pierwotnej z 44 mln toe
(ekwiwalent tony ropy naftowej) w roku 1973 (w tym 9% energii jądrowej) do 136
mln toe w roku 2007 (84% energii jądrowej).4 Zmieniła się także struktura tej konsumpcji. Zmniejszyła się konsumpcja energii pierwotnej wytwarzanej w oparciu
o węgiel z 15% do 5% i ropę naftową z 68% do 33%, natomiast dwukrotnie zwięk4
„Les cahiers de Global Chance” 2008, nr 25, p. 65-70.
282
szył się udział gazu jako nośnika energii (z 7 do 15%). Zasadniczo – ponad dziesięciokrotnie – zwiększyła się konsumpcja energii elektrycznej (z 4 do 42%). W latach
1973-2007 zmieniła się też struktura sektorowa konsumpcji energii pierwotnej.
Zmniejszył się z 36 do 23% udział przemysłu, a udział transportu wzrósł z 20 do 32%
przy względnie stabilnym udziale gospodarstw domowych (42-44%).5
Tabela 2. Opinie Francuzów na temat rozwoju energetyki jądrowej [%] rok 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Opinie pozytywne Opinie negatywne Brak zdania 52
48
48
48
48
48
51
48
44
42
47
52
45
51
28
28
31
29
33
35
40
41
44
42
36
38
42
39
20
24
21
23
19
14
12
15
14
12
12
10
13
10
Źródło: Observatoire de l'Énergie, CREDOC [Document electronique]. Mode acces: www.industrie.gouv.fr/
energie/statisti/pdf/reperes.pdf [La date acces: 20-02-2009].
Analizując w tym okresie zmiany popytu na ropę naftową, można zauważyć jego
spadek z 15 mln t do 1,3 mln t. Spadek ten był wyraźny w przemyśle (z 62% w 1973
roku do 19% w roku 2007, oraz w gospodarstwach domowych (odpowiednio z 58 do
20%) Dwukrotnie jednak wzrósł w tym okresie popyt na energię pochodzącą z ropy
naftowej w transporcie (z 27 do 58%).
Zmniejszeniu zależności energetycznej Francji w zakresie energii wytwarzanej
w oparciu o ropą naftową towarzyszyło jednak zmniejszenie bezpieczeństwa kraju w
zakresie energii wytwarzanej z gazu. W 1970 roku około 33% konsumpcji energii
było wytwarzanych z własnych złóż gazu, obecnie 98% konsumpcji gazu opiera się na
imporcie. Stosunkowo mniejsze znaczenie we Francji, w stosunku do innych krajów
UE, ma gaz jako źródło energii w gospodarstwach domowych, w których głównie wykorzystuje się energię elektryczną pochodzącą z energii jądrowej. Niemniej jednak
tempo wzrostu popytu na gaz (2,1% rocznie od 1995 roku) jest wyższe niż na inne
nośniki energii (w tym samym okresie – 0,9%).
W analizowanym okresie znaczące zmiany nastąpiły także w konsumpcji energii
elektrycznej. Od roku 1973 – czasu pierwszego szoku naftowego – konsumpcja energii elektrycznej zwiększała się w tempie dwa razy szybszym niż konsumpcja całej
5 Observatoire de l'Énergie [Document electronique]. Mode acces: www.industrie.gouv.fr/
energie/statisti/pdf/reperes.pdf [La date acces: 15-02-2009].
283
energii i w 2007 roku potroiła swoją wielkość do 480 TWh. To właśnie podjęta od
roku 1974 realizacja programu rozwoju energetyki jądrowej umożliwiła substytucję
źródeł wytwarzania energii elektrycznej. Ilość energii wytworzonej w reaktorach jądrowych wzrosła z 15 TWh w roku 1974 do 440 TWh w roku 2007; równocześnie
nastąpiło ograniczenie produkcji energii w elektrowniach klasycznych do 62 TWh,
czyli o 50% w stosunku do roku 1973.
Czy energetyka jądrowa spełnia już dziś we Francji cechy gospodarki opartej na
wiedzy? Według danych Eurostatu, wydatki na badania i rozwój wynosiły we Francji
37 983 mln euro, co stanowiło 2,2% PKB (tabela 3).6 O rozwoju gospodarki opartej na
wiedzy świadczy też udział naukowców i inżynierów w zasobie pracy. We Francji
w 2006 roku wynosił on 4,8% (podobnie jak średnia UE-27).7
Tabela 3. Podział wydatków publicznych na B+R w dziedzinie energetyki w roku 2002 i 2006 według przeznaczenia [%] Rok Wyszczególnienie Energia z paliw kopalnych
Energia odnawialna Energia jądrowa Energia wodorowa i ogniwa wodorowe
Efektywność energetyczna
Magazynowanie energii elektrycznej
Pozostałe technologie w energetyce
2002 2006 2,6
22,1
3,5
6,8
0,1
63,4
1,5
6,2 17,0 6,4 9,5 0,3 59,9 0,8 Źródło: [Document electronique]. Mode acces: www.industrie.gouv.fr/energie/recherche/alcimed.htm [La
date acces: 4-03-2009].
W sektorze energetyki wydatki na B+R pochłonęły w 2006 roku 824,2 mln euro,
a więc 21,7% wszystkich wydatków na B+R, z czego 60% zostało ulokowanych
w energetyce jądrowej. Były one finansowane w 77% przez instytuty badawcze energetyki: CEA, l’TRSN i IFP.8
O przejściu do gospodarki opartej na wiedzy świadczy też słabsze tempo wzrostu konsumpcji energii w stosunku do wzrostu PKB; następuje wtedy poprawa efektywności energetycznej (tabela 4).
Komunikat Prasowy 34/2008 z 10 marca 2008 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu [Data wejścia: 4-03-2009].
7 W Polsce wydatki te wynoszą 1513 mln euro, co stanowi 0,56 % PKB, ale udział naukowców
i inżynierów jest wyższy niż średnia UE-27 i wynosi 5,2% zasobów pracy.
8 Commissariat à l'énergie atomique (CEA), Institut de radioprotection et de sûreté nucléaire
(IRSN), Institut français du pétrole (IFP).
6
284
Tabela 4. Zmiany w tempie wzrostu PKB i konsumpcji energii we Francji w latach 1973‐2007 [tempo zmian w %] Rok Wyszczególnienie Wzrost PKB Konsumpcja energii pierwotnej
Konsumpcja energii finalnej
a
Efektywność energii pierwotnej
b
Efektywność energii finalnej
1973 1979 1985 1990 2000 2005 2006 2007 +5,4
+7,8
+6,4
+2,3
+0,9
+3,5
+4,4
+1,0
+0,8
‐2,4
+1,9
+2,2
‐0,7
+0,2
‐2,6
+2,7
+2,1
+2,1
‐0,5
‐0,5
+3,9
+2,4
+1,6
‐1,5
‐2,2
+1,9
+0,4
‐0,4
‐1,5
‐2,2
+2,2 ‐0,3 +0,9 ‐2,4 ‐1,2 +2,2 +0,1 0 ‐2,0 ‐2,2 a) Wskaźnik efektywności energii pierwotnej jest relacją zmian konsumpcji energii pierwotnej do tempa
wzrostu PKB; b) Wskaźnik efektywności energii finalnej jest relacją zmian konsumpcji energii finalnej do
tempa wzrostu PKB.
Źródło: Energie de France ed 2008 [Document electronique]. Mode acces: www.industrie.gouv.fr/
energie/statisti/pdf/reperes.pdf [La date acces 4-03-2009].
3. KONTROWERSJE WOKÓŁ EKONOMICZNYCH ASPEKTÓW ENERGII JĄDROWEJ Era ropy naftowej się skończyła. Energia jądrowa dziś bardziej niż kiedykolwiek jest technologią przyszłości. Energia elektryczna wytwarzana w elektrowniach jądro
wych jest 3050% tańsza niż w elektrowniach gazowych czy węglowych [...] Można być eksporterem energii, mimo że nie ma się ani ropy, ani gazu. To jest historyczna szansa rozwoju.9
Energia jądrowa jest we Francji traktowana jako atut rozwoju gospodarczego,
ponieważ zapewnia bezpieczeństwo energetyczne kraju i dostarcza do przemysłu,
a także dla gospodarstw domowych energię tanią i łatwo dostępną. Zainteresowanie
krajów Unii Europejskiej energią jądrową stwarza też dla Francji szansę osiągania
dochodów ze sprzedaży technologii i wiedzy z dziedziny energii jądrowej. Francja od
szeregu lat przoduje w rozwoju technologii związanych z energetyką jądrową. Nie
było też zaskoczeniem to, że przedstawiciele UE, Chin, Indii, Japonii, Korei Południowej i Rosji współfinansują właśnie we Francji (w Cadarache) budowę pierwszego na
świecie reaktora termojądrowego ITER (International Thermonuclear Experimental Reactor – Międzynarodowy Eksperymentalny Reaktor Termojądrowy). Koszt przedsięwzięcia wyniesie 10 mld euro i zostanie sfinansowany w 50% ze środków Unii Europejskiej.10 W działaniu reaktora będą wykorzystane reakcje fizyczne, jakie mają
miejsce na Słońcu i w przestrzeni kosmicznej, czyli reakcje syntez termojądrowych.
Czas realizacji przedsięwzięcia planuje się na 10 lat, a pracy reaktora na 20 lat. Energia w tym reaktorze będzie wydzielać się w postaci ciepła; nie jest przewidywane
przetwarzanie jej na energię elektryczną. Na bazie ITER ma powstać przyszła generacja reaktorów fuzyjnych, mogących produkować 3000-4000 MW mocy.
Z przemówienia Nicolasa Sarkozy’ego wygłoszonego 3 lipca 2008 roku w związku z ogłoszeniem decyzji o budowie we Francji drugiej elektrowni III generacji (EPR) w Flamanville.
10 Jest to drugi najdroższy na świecie projekt badawczy, tańszy jedynie od Międzynarodowej
Stacji Kosmicznej.
9
285
Podjęta też została przez rząd Francji decyzja o budowie w Flamanville kolejnego reaktora jądrowego III generacji. Zastosowane mają tu być nowoczesne rozwiązania w zakresie bezpieczeństwa: poczwórny system zabezpieczeń, nawet przed stopieniem rdzenia reaktora, oraz przykrycie kopułą na wypadek upadku samolotu.
Uruchomienie przewiduje się w 2012 roku, a szacowany koszt wyniesie 3,4 mld euro.
Decyzja ta wywołała protesty przeciwników kontestujących jakiekolwiek korzyści z rozwoju energetyki jądrowej. Używają oni argumentów nie tylko ekologicznych,
lecz także ekonomicznych. Głoszą między innymi, że francuska gospodarka od czasu
uruchomienia elektrowni jądrowych nie rozwijała się ani szybciej, ani lepiej niż inne
gospodarki unijne. Co więcej, kraje, które swoją energetykę oparły na innym źródle,
mają wyższy przyrost PKB.11
Czy rzeczywiście argumentem na rzecz rozwoju energii jądrowej jest bezpieczeństwo energetyczne? Żeby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba odnieść się do bilansu handlowego w zakresie energii. Saldo bilansu handlowego wydaje się dobrym
miernikiem, na podstawie którego można ocenić problem bezpieczeństwa energetycznego.
Jednym z głównych celów rozwoju energetyki jądrowej było zmniejszenie kosztownego importu energii. Czy tak się stało rzeczywiście? Uruchomienie wytwarzania
energii jądrowej w latach siedemdziesiątych przez 58 reaktorów pozwoliło na poprawę salda eksportu i importu energii z 28 mld euro w 1984 roku do 10 mld w roku
1988 roku. W latach następnych saldo w handlu energią systematycznie się pogarszało, osiągając w roku 2006, w stosunku do roku 1995, przyrost 121,3%. W 2007 roku
import przewyższał eksport energii o 44,8 mld euro i w rezultacie bilans handlowy
Francji, mający bez sektora energii nadwyżkę 5,6 mld euro, po uwzględnieniu tego
sektora charakteryzował się deficytem w wysokości 39,2 mld euro. W 2008 roku wyniki w bilansie energetycznym znacznie się pogorszyły – deficyt wzrósł do 50 mld
euro. Największym konsumentem ropy naftowej od lat siedemdziesiątych jest transport, który tak się rozwinął, że wzrost o 70% konsumpcji ropy naftowej przekroczył
znacznie efekt wpływu, jaki energia jądrowa miała na energię elektryczną. Nastąpił
wzrost zależności rozwoju transportu od dostaw ropy naftowej do 48% udziału
w konsumpcji finalnej w 2007 roku. To jednak nie import ropy naftowej, stanowiący
główną pozycję w bilansie energetycznym, powoduje wzrost zależności energetycznej Francji. Oczywiście, import ropy naftowej w tym okresie wzrósł i nadal wykazuje
tendencję rosnącą, ale w latach 1995-2006 przyrost osiągnął 108,7% (tabela 7).
Na pogorszenie bilansu energetycznego wpłynął przede wszystkim wysoki przyrost
importu gazu ziemnego – aż 143,6% i nawet zmiana geografii importu nie zmniejszyła obaw Francuzów związanych z uzależnieniem dużej części gospodarki od dostaw
gazu.
Problemy z rosnącym importem ropy naftowej i gazu miały zrównoważyć korzyści z eksportu energii elektrycznej wytwarzanej w reaktorach jądrowych. Od roku
1981 Francja stała się światowym eksporterem energii elektrycznej (50 TWh w 1991
roku, 77 TWh w rekordowym roku 1991 i 56,8 TWh w roku 2007). Taki poziom eksportu nie występuje w żadnym kraju Unii Europejskiej. Ale wynik tej przewagi eksportu w energii elektrycznej – 4,9 mln toe – jest marginesowy w stosunku do ujemnego salda importu ropy naftowej i gazu – 130 mln toe w 2007 roku (90 mln toe ropy
naftowej i 40 mln toe gazu). Przeciwnicy rozwoju energetyki jądrowej podkreślają, że
11
„Les cahiers..., op.cit., p. 67.
286
dodatni wynik eksportu energii elektrycznej jest jedynie wyrazem nadprodukcji
w elektrowniach jądrowych. Energia jądrowa była źródłem około 78% energii elektrycznej wytwarzanej we Francji w 2007 roku, co pokryło zaledwie 20,7% konsumpcji finalnej.12 Ponad 70% energii finalnej wytwarzana była w oparciu o źródła klasyczne (ropa naftowa, gaz i węgiel).
Jeśli więc celem rozwoju energetyki jądrowej było uniezależnienie się od importu ropy naftowej, to celu tego Francja nie osiągnęła. W 2006 roku zużycie energii
brutto wynosiło 273,1 mln toe (-1,2% w stosunku do roku 2005), a import netto wynosił 141,7 mln toe (spadł o 1,8%}. Kwota niezależności energetycznej liczona jako
relacja importu netto do zużycia brutto kształtowała się więc w roku 2006 na poziomie 51,4%, poziomie równym średniej UE-27.
Argumentem na rzecz rozwoju energetyki jądrowej miała być też tania energia
elektryczna. Brak danych nie pozwala na ocenę korzyści wynikających z zawartych w
przeszłości wielu długoterminowych kontraktów na dostawę energii elektrycznej do
innych krajów UE. Trudno ocenić, na ile te kontrakty gwarantowały dla tak długiego
okresu korzystne warunki i ceny dostawy. Ale energia jądrowa miała także stanowić
tańszą opcję pozyskiwania energii elektrycznej dla ostatecznego odbiorcy. Ceny energii elektrycznej są we Francji rzeczywiście niższe, ale nie najniższe spośród wszystkich krajów Unii Europejskiej. Trzeba pamiętać, że rynek energii elektrycznej we
Francji jest nadal rynkiem w dużym stopniu regulowanym. Eurostat umieścił Francję
na trzecim miejscu w Unii Europejskiej pod względem cen energii elektrycznej, ale
w obliczeniach przyjęto jako bazę średnią konsumpcję na poziomie 3500 kWh na
jedno gospodarstwo domowe. We Francji w związku z rozwojem energetyki jądrowej
nastąpił wzrost konsumpcji energii elektrycznej, w tym do ogrzewania domów,
i średnio gospodarstwo domowe zużywa 7000 kWh, co zwiększa koszty ich utrzymania i może podawać w wątpliwość niski koszt energii elektrycznej dla odbiorcy finalnego.
Energetyka jądrowa to też wzrost kosztów inwestycyjnych znacznie wyższy niż
w elektrowniach konwencjonalnych. Państwo, będąc głównym akcjonariuszem rozwoju tej energetyki, stosuje szereg instrumentów finansowych dla jej rozwoju: wydatki na B+R, dopłaty do dystrybucji, pożyczki przy niskiej gwarantowanej stopie
procentowej i inne. Program rozwoju energetyki jądrowej we Francji wymagał
zwłaszcza wielu nakładów na badania i rozwój. Ograniczyło to możliwości finansowania rozwoju energetyki wytwarzanej w oparciu o inne źródła (energia odnawialna
mająca zastosowanie w ogrzewaniu czy poprawa efektywności ekonomicznej w budownictwie). W dokumentach rządowych od roku 1964 znajdowały się zawsze uzasadnienia rosnących wydatków budżetowych na rzecz rozwoju energetyki jądrowej.
Dopiero w 1997 rząd lewicowy (z udziałem Partii Zielonych) zwrócił uwagę na konieczność opracowania kompleksowej analizy porównawczej kosztów produkcji
energii elektrycznej o oparciu o wszystkie możliwe źródła. Raport stanowił podstawę
oceny, w jakim kierunku powinna rozwijać się energetyka Francji w perspektywie
2050 roku. Program rozwoju zawierał dwa podstawowe założenia:
•
słaby lub silny wzrost konsumpcji energii;
•
wzrost udziału energii jądrowej jako źródła wytwarzania energii elektrycznej
lub zmniejszenie jej udziału poprzez zastąpienie reaktorów jądrowych już zuży12 We Francji występuje najwyższy wskaźnik konsumpcji energii elektrycznej na mieszkańca
spośród krajów Unii Europejskiej
287
tych elektrowniami opartymi na innych źródłach, w szczególności na nowoczesnych turbinach gazowych.
Wydawałoby się, że gwałtowne zmiany (wzrost) cen ropy naftowej i gazu od
końca XX wieku przyniosą wymierną korzyść energii jądrowej. Jednak w ciągu ostatnich lat rosną także koszty inwestycji w energetyce jądrowej, a także koszty importu
uranu. Szacuje się, że przy obecnym koszcie wzrost wydobycia uranu będzie postępował i osiągnie poziom 70 tys. ton w roku 2025, po czym nastąpi pogorszenie warunków fizycznych produkcji zarówno dla człowieka, jak i środowiska. W wyniku tego przewiduje się spadek wydobycia uranu do poziomu 34 tys. ton w 2050 roku. Jego
wysoka cena spowoduje wzrost konkurencyjności energii pozyskiwanych z innych
źródeł, głównie nieodnawialnych.
2025 2030 2035 2040 2045 2050 2020 2006 2004 2002 33,8 34,9 36,0 40,2 39,6
2015 uran [tys. ton] 2000 Rok Produkcja 1998 Tabela 5. Światowa produkcja uranu 62a
62b 69a
71b
70a
78b
67a
82b
59a
82b
50a
80b
42a 34a 75b 67b a) produkcja prawdopodobna; b) produkcja hipotetyczna
Źródło: „Les cahiers de Global Chance” 2008, nr 25 [Document electronique]. Mode acces: www.futura24.
site.voila.fr/nucle/uranium_reserv_product.htm [La date acces: 17-04-2009].
Istotne znaczenie dla formułowania prognoz rozwoju energetyki jądrowej mają
też szacunki rezerw i odkrytych złóż uranu z punktu widzenia kosztów ich eksploatacji.
Tabela 6. Rezerwy i złoża uranu na świecie Wyszczególnienie Rezerwy w złożach eks‐
ploatowanych Złoża przypuszczalnie eksploatowane Złoża prognozowane do eksploatacji Złoża odkryte niepewne
Koszt 1 kg uranu [USD] Wielkość [tys. ton] Wartość skumulowana < 40
40‐80
< 40
40‐80 80‐130
< 80
80‐130
< 130
koszt nie znany
1 947
696
799
362 285
1 700
819
4 557
2 979
1 947 2 643 4 096 4 458 4 743 6 443 7 262 11 819 14 789 Źródło: Uranium 2005: Resources, Production and Demand, Agence pour l’Enérgie Nucléaire Les cahiers de
Global..., op.cit.
Podane w tabeli 5 szacunki ulegają częstym zmianom, trudno zatem ocenić kierunki tych zmian, tym bardziej, że zakłada się tu niezmienność cen uranu za 1 kg w
USD. Rezerwy w złożach eksploatowanych wzrosły o 42% w ciągu trzech lat (197679), potem w ciągu następnego roku spadły o 22% i ponownie wzrosły o 45% w roku
1995 (tabela 6). Przewidywane zmniejszenie produkcji uranu spowoduje, że część
288
reaktorów jądrowych będzie musiała zostać wyłączona. Trzeba także wziąć pod uwagę fakt, że 1/3 elektrowni jądrowych ma już ponad 30 lat, a czas ich eksploatacji, choć
przedłużony do 40 lat, jednak niedługo minie.
***
Wzrost kosztów produkcji energii we wszystkich opcjach prowadzi do następującego wniosku: polityka energetyczna Francji jako priorytet powinna przyjąć za cel
trwały wzrost efektywności energii. Dla osiągnięcia go niezbędny jest dalszy rozwój
badań i poszukiwań nowych technologii, zwłaszcza magazynowania i przesyłania
energii. Państwo powinno nadal wspierać rozwój energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych, a przede wszystkim wykorzystywać istniejący już ogromny potencjał
wiedzy i technologii w zakresie energii jądrowej dla przyrostu PKB. Francja może
wnieść istotny wkład w budowę wspólnego potencjału energetycznego Unii Europejskiej. Złoża surowców energetycznych stanowią monopol naturalny, może więc dobrym rozwiązaniem byłoby proponowane przez M. Reymonda – specjalisty w dziedzinie rozwoju energetyki – powołanie jednego podmiotu gwarantującego publiczne
usługi energetyczne na rynku europejskim.13 Taki podmiot, będący monopolem publicznym, działałby w oparciu o istniejące w Unii Europejskiej elektrownie jądrowe.
M. Reymond, Europa między konkurencją a zależnością energetyczną [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.monde-diplomatique.pl/LMD35/index.php?id=10 [Data wejścia:
27-03-2009].
13
289
290
Wytwarzanie energii [tys. toe] Import netto energii [tys. toe] Zużycie brutto energii [tys. toe] Energochłonność gospodarkia Produkcja energii elektrycznej [GWh] Produkcja energii elektrycznej z energii jądrowej [GWh] Produkcja energii elektrycznej z węgla kamiennego [GWh] Wytwarzanie ciepła w oparciu o energety‐
kę jądrową [tys. toe] Import netto ropy naftowej i wyrobów ropopochodnych [tys. toe] Zużycie brutto ropy naftowej i prod. mineralnych [tys. toe] Wydobycie gazu ziemnego [tys. toe] Wyszczególnienie 130968 125035 255499 209,25 513113 397340 26038 102495 90617 91447 2407 116805 241393 199,73 493897 377231 22142 97308 86307 86611 2793 1996 126764 1995 2127 88602 89414 102016 20618 395483 504500 198,61 248533 122820 128096 1997 1837 92671 94119 100083 31770 387990 511027 197,66 256251 132361 125073 1998 1670 92122 90971 101697 28371 394244 523985 191,03 256258 132750 127163 1999 1505 89539 91185 107093 27003 415162 541188 188,32 259734 134196 131106 2000 Tabela 7. Charakterystyka wybranych dziedzin energetyki francuskiej w latach 1995‐2006 1510 95859 96504 108618 20478 421076 550241 190,14 267108 136771 131689 2001 1450 93166 94592 112664 23659 436760 559441 188,31 267257 137477 133388 2002 1282 93013 95101 113776 26260 441070 566959 189,28 271560 138857 134802 2003 1108 93769 95089 115625 24372 448241 574279 187,40 275505 141485 135667 2004 909 92991 95364 116474 27515 451529 576169 184,88 276439 144346 135474 2005 1059 92248 93813 116128 22997 450191 574473 179,06 273070 141728 135567 2006 37,9 106,5 108,7 119,3 103,9 119,3 116,3 89,7 113,1 121,3 106,9 2006/ /1995 29616 32687 4716 16250 18537 29577 4789 15287 18615 1996 27493 1995 17623 14576 3894 31339 29350 1997 17878 17155 3222 33413 30128 1998 18437 15364 2951 34068 34808 1999 18070 15240 2021 385766 35778 2000 18431 12532 1317 37548 34952 2001 16794 13773 951 37484 36741 2002 17231 13933 1041 39318 37535 2003 17384 13902 99 40148 38669 2004 16788 14296 0 41077 40720 2005 17273 13243 0 39624 39469 2006 291
92,8 86,6 ‐ 134,0 143,6 2006/ /1995 Źródło: [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/0A7589B3-030C-4841-AD84-A1E07A4D1A22/49351/UEENERGIA1.pdf [Data
wejścia: 30-03-2009].
a) liczona jako relacja zużycia netto energii przeliczonej w kg ropy naftowej na wytworzenie PKB o wartości 1000 euro
Import netto gazu ziemnego [tys. toe] Zużycie brutto gazu [tys. toe] Wydobycie węgla kamiennego i brunatnego [tys. toe] Zużycie brutto węgla [tys. toe] Zużycie energii ze źródeł odnawialnych [tys. toe] Wyszczególnienie BIBLIOGRAFIA Асанович В.Я., Валетко В.В., Основные тенденции регионального развития Республики Беларусь, Регион, „Экономика и социология” 2002, нo. 2.
A sustainable Europe for a better world: A European Union strategy for sustainable development – Communication from the Commission (COM(2001) 264 final).
Afgan N.H., Carvalho M.G., Hovanov N.V., Energy system assessment with sustainability indica
tors, “Energy Policy” 2000, No. 28.
Aleksandrowicz P., Rabij M., Wyciągnięta ręka rynku, „Newsweek Polska” 2008, nr 46.
Andriantiatsaholiniaina L.A., Kouikoglou V.S., Phillis Y.A., Evaluating strategies for sustainable development: fuzzy logic reasoning and sensitivity analysis, “Ecological Economics” 2004,
No. 48.
Antas Ł., Europejska ekspansja E.ONu, Bałkany i Europa Środkowa, „Tygodnik Ośrodka Studiów
Wschodnich” 2008, nr 12 (46).
Antas Ł., Ugoda Brukseli z E.ONem osłabia stanowisko Berlina, Bałkany i Europa Środkowa, „Tygodnik Ośrodka Studiów Wschodnich” 2008, nr 9 (43).
Bałaban A., Konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju, w: Sześć lat Konstytucji Rzeczypo
spolitej Polskiej, doświadczenia, i inspiracje, red. L. Garlicki, A. Szmyt, Wyd. Sejmowe, Warszawa 2003.
Barczak A.S., Statystyka publiczna w dobie transformacji, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” 2008, t. 59.
Bateson G., Ökologie des Geistes. Anthropologische, psychologische, biologische und epistemologi
sche Perspektiven, Suhrkamp, Frankfurt 1981.
Bąk Ł., Wykończyć ropę, Raport: Paliwa alternatywne, „Motor” 2007, nr 34.
Bell D., Die nachindustrielle Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt 1989.
Biała Księga w sprawie energii odnawialnych COM (1997) 599, 26 listopada 1997 roku.
Biopaliwa tak, ale powoli, „Nowy Przemysł” 2003, nr 3.
Blohm-Hieber U., Europes Strategie Yision, JAEA-Bulletin 49-2 March 2008.
Bohn R.E., Measuring and managing technological knowledge, “Sloan Management Review”
1994, Vol. 36, No. 1.
Borys T., W poszukiwaniu syntetycznego wskaźnika zrównoważonego rozwoju, w: Obszary ba
dań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007.
Breński W., Oleksiak A., Strategiczne szanse polskiej gospodarki w kontekście globalizacji, Difin,
Warszawa 2008.
Bukowski Z., Podstawy prawa ochrony środowiska dla administracji, Wyd. Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek 2005.
Burnett A.V., A bitter battle for Endesa ends, International Herald Tribune, “Business” 2007,
April 2nd.
Burton-Jones A., Knowledge Capitalism: Business, Work, and Learning in the New Economy, Oxford University Press, Oxford 1999.
Chevalier J-M., Security of Energy Supply For European Union, CGEMP, University of ParisDauphine, Paryż 2005.
Ciążela H., Idea zrównoważonego rozwoju a współczesna kondycja moralna, „Prakseologia”
2004, nr 144.
292
Clarke A., Understanding sustainable development in the context of other emergent environmen
tal perspectives, “Policy Sciences” 2000, Vol. 35.
Cohendet P., Llerena P., Learning, Technical Change and Public Policy: How to Create and Exploit Diversity, in: Systems of Innovation, Technologies, Institutions and Organization, ed. Ch.,
Charles, Pinter, London 1997.
Commissariat à l'énergie atomique (CEA), Institut de radioprotection et de sûreté nucléaire
(IRSN), Institut français du pétrole (IFP).
Cullen R., Addressing the digital divide, “Online Information Review” 2001, No. 25 (5).
Czaja S., Fiedor B., Graczyk A., Jakubczyk Z., Podstawy ekonomii środowiska i zasobów natural
nych, Wyd. C.H.Beck, Warszawa 2002.
Декларация тысячелетия Организации Объединенных Наций. Генеральная Ассамблея
ООН, 8 сентября 2000 г.
Deutscher Soziologentag 1990. Die Modernisierung moderner Gesellschaften – Sektionen, Arbeits und Ad hocGruppen, Ausschuß für Lehre, Hg. W. Glazer., Westdeutscher Verlag, Opladen
1991.
Dmochowska H., Statystyka gospodarcza. Wyzwania – problemy – kierunki rozwoju, „Biblioteka
Wiadomości Statystycznych” 2008, t. 59.
Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna, red. S.M. Kot, A. Malawski,
A. Węgrzecki, Wyd. AE, Kraków 2004.
Доклад о развитии человека 2007/2008, ПРООН, Весь Мир, 2007.
Directive 2003/87/EC of the European Parliament and of the Council of 13 October 2003 establishing a scheme for greenhouse gas emission allowance trading within the Community and amending Council Directive 96/61/EC.
Dokumenty końcowe konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, Instytut
Ochrony Środowiska, Warszawa 1998.
Dołęgowska S., Biopaliwa – krok ku zrównoważonemu rozowjowi, „Problemy Ekorozwoju”
2008, nr 3.
Dugin A., Osnovy geopolitiki. Geopolitičeskoje buduščeje Rossii, Arktogeja, Moskva 1997.
Dyrektywa 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego l Rady z dnia 27 września 2001 r. w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze
źródeł odnawialnych, Dz.Urz.UE L 52/50 z 21.02.2004 r.
Dyrektywa 2004/8/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie
kogeneracji w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na rynku wewnętrznym
energii oraz zmieniająca dyrektywę 92/42/EWG.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 8 maja 2003 roku w sprawie użycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych, Dz.Urz. L 123, 17.5.2003 r.
Earl M., Knowledge Strategies: Propositions From Two Contrasting Industries, in: Information Management. The Organizational Dimension, ed. M. Earl, Oxford University Press, Oxford
1996.
Eberhardt A., Konsekwencje rosyjskobiałoruskiego sporu energetycznego, „Biuletyn PISM” 2007,
nr 4 (418).
Ejdys J., Iwaniuk H., Poskrobko B., Przyroda i społeczeństwo u progu następnego tysiąclecia. Glo
balizacja i ekologicznoekonomiczne problemy regionalne, „Ekonomia i Środowisko”2000,
nr 2.
Emerson M., Making sense of Sarkozy’s Union for the Mediterranean, CEPS, Bruksela 2008.
Felsenstein D., Portnov B.A., Understanding Regional Inequalities in Small Countries, “Regional
Studies” 2005, Vol. 39, No. 5.
Fiedor B., Podstawy badania trwałości wzrostu we współczesnej ekonomii, „Ekonomia i Środowisko” 1999, nr 1.
Friedman T. L., Świat jest płaski. Krótka historia XXI wieku, Rebis, Poznań 2006.
Gaido L., Urban marketing methodology: the competitive positioning of the city, in: Urban mar
keting in Europe, eds. Gaston Ave., Franco Corsico, International Conference in Turin, Ed.
Torino Incontra, Turin 1994.
293
Gardawski J., Deficyt zaufania społecznego a zrównoważony wzrost gospodarczy, w: Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego, red. G.W. Kołodko, Wyd. WSPiZ im. L. Koźmińskiego,
Warszawa 2004.
Крят Д., Большая жизнь малых городков, „Советская Белоруссия” 2007, нo. 33.
Garścia E., Bioenergia, „Aura” 2001, nr 4.
Garten J.E., Skończcie z tą pomocą, „Newsweek Polska” 2008, nr 46.
Giddens A., The Consequences of Modernity, Stanford University Press, Stanford 1990.
Godłów-Legiędź J., Transformacja ustrojowa z perspektywy nowej ekonomii instytucjonalnej,
„Ekonomista” 2005, nr 2.
Гранберг А., Основы региональной экономики, Учебник для вузов, ГУ ВШЭ, Москва 2000.
Gradzinka A., Nowa strategia UE w zakresie odnawialnych źródeł energii, w: Racjonalne wyko
rzystanie energii odnawialnej – OZE w HVAC, Wyd. Wieś Jutra, Warszawa 2007.
Granice konkurencji. Grupa Lizbońska, POLTEXT, Warszawa 1996.
Grant C., Barysch K., The EURussia Energy Dialogue, Center For European Reform Briefing Note, Londyn 2003.
Gromadzki G., Konończuk W., Energetyczna gra. Ukraina, Mołdawia i Białoruś między Unią i Rosją,
Fundacja im. S. Batorego, Warszawa 2007.
Grzybek A., Produkcja biopaliwa rzepakowego w małej skali, w: Racjonalne wykorzystanie ener
gii odnawialnej – OZE w HVAC, Wyd. Wieś Jutra, Warszawa 2007.
Hack L., Wissensformen zum Anfassen und Abgreifen – konstruktive Formationen der „Wissensge
sellschaft” respektive des „transnationalen Wissenssystems”, in: Die „Wissensgesellschaft” – Mythos, Ideologie oder Realität?, Hrsg: U. H. Bittlingmayer, U. Bauer, Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2006.
Hausner J., Pętle rozwoju. O polityce gospodarczej lat 20012005, Wyd. Naukowe SCHOLAR,
Warszawa 2007.
Heidenreich M., Merkmale der Wissensgesellschaft, in: BundLänderKommission für Bildungs
planung und Forschungsförderung, Studienverlag, Innsbruck 2002.
Ignasiak-Szulc A., Kosiedowski W., Between Europe and Russia. Problems of Development and Transborder Cooperation in NorthEastern Borderland of the European Union, Scientific
Publishing House of Nicolaus Copernicus University, Toruń 2009.
Яловецкий Б., Процессы метрополизации, „Белорусский экономический журнал” 2000,
нo. 1.
Jan Paweł II, Centesimus annus, w: Dokumenty nauki społecznej Kościoła, cz. 2, red. M. Radwan
SCJ, L. Dyczewski OFM Conv., L. Kamiński, A. Stanowski, Rzym – Lublin 1996.
Japp K.P., Die Beobachtung von Nichtwissen, „Soziale Systeme” 1997, Nr. 3.
Jendrośka J., Bar M., Podręcznik prawa ochrony środowiska, Wyd. CPE, Wrocław 2005.
Jędraszko A., Zagospodarowanie przestrzenne w Polsce – drogi i bezdroża regulacji ustawowych,
Unia Metropolii Polskich, Wyd. Platan, Warszawa 2005.
Каландаров К.Х., Коммуникативные основания устойчивого развития (философский анализ), Автореф. дис. доктора наук; 09.00.08 – философия науки и техники 09.00.11
– социальная философия, Рос. акад. гос. службы при Президенте РФ, Москва 2000.
Kamiński W., Współczesna teoria dobrobytu, PWE, Warszawa 1980.
Kistowski M., Regionalny model zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska Polski a strate
gie rozwoju województw, Bogucki Wyd. Naukowe, Gdańsk-Poznań 2003.
Kleer J., Karpiński A., Oswiak S., Spór o przyszłość sektora publicznego w Polsce, Wyd. PAN Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa 2005.
Koch H.J., Ropa drożeje – kierowcy stawiają na biodiesel, „Świat Energii” 2005, nr 9.
Kołodko G.W., Wędrujący świat, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2008.
Kompendium nauki społecznej, red. Bp J. Kupny, Papieska Rada Iustitia et Pax, Jedność, Kielce
2005.
Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997, red. J. Boć, Wyd. „Kolonia”, Wrocław 1998.
294
Kosiedowski W., Regiony Europy ŚrodkowoWschodniej w procesie integracji ze szczególnym uwzględnieniem wschodniego pogranicza Unii Europejskiej, WN UMK, Toruń 2008.
Kowalewski M. ks., Logika, Pallotinum, Poznań 1959.
Kozek Z., Ekonomia zacofania i rozwoju, Wyd. SGH, Warszawa 2001.
Kubicek H., Berger P., Was bringt uns die Telekommunikation? ISDN – 66 kritische Antworten.,
Campus, Frankfurt am Main – New York 1990.
Kupczyk A., Szanse i zagrożenia w zakresie produkcji biopaliw transportowych w Polsce, w:
Energia odnawialna, Wyd. Wieś Jutra, Warszawa 2008.
Лексин В., Карачаровский В., Причины и последствия сверхконцентрации экономического и социального потенциалов России в ее крупнейших городах, „Российский экономический журнал” 2007, нo. 1-2. Ladeur K.-H., Das Umweltrecht der Wissensgesellschaft: Von der Gefahrenabwehr zum Risikoma
nagement, Duncker & Humblot, Berlin 1995.
Lewis W.W., Potęga wydajności, Wyd. Fachowe CEDEWU, Warszawa 2005.
Luhmann N., Die Wissenschaft der Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt 1992.
Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, t. 2, Wyd. Uniwersytetu M.
Kopernika, Toruń 2006.
Łoskot-Strachota A., Rosyjski gaz dla Europy, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2006.
Łukasiewicz J., Rodowód historyczny statystyki polskiej, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych”
2008, t. 59.
Machlup F., The production and distribution of knowledge in the United States, Princeton University Press, Princeton 1962.
Mannheim K., Ideologie und Utopie, Klostermann, Frankfurt 1929.
Manteuffel W., Polityka energetyczna Unii Europejskiej. Uwarunkowania i perspektywy rozwoju jej zewnętrznego wymiaru, praca magisterska, SGH, Warszawa 2008.
Marks K., Engels F., Manifest komunistyczny, KiW, Warszawa 1976.
Martin H.P., Schumann H., Pułapka globalizacji. Atak na demokrację i dobrobyt, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999.
Материалы Международной конференции по устойчивому развитию стран с переходной экономикой, 16-18 апреля 1997 г., Республика Беларусь / Министерство при
родных ресурсов и охраны окружающей среды Республики Беларусь, Минск 1998.
Mattelart A., Społeczeństwo informacji, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych
UNIVERSITAS, Kraków 2004.
Measuring a Knowledgebased Economy and Society, Discussion Paper, Australian Bureau of Statistic, Canberra 2002.
Menkiszak M., Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji, w: Wymiar wschodni Unii Europejskiej, red.
M. Zmarlik, Instytut Studiów Strategicznych, Warszawa 2007.
Mielczarek A., Intelektualna uczta, „Manager Magazyn” 2008, nr 11.
Mikułowski-Pomorski J., Społeczeństwo informacji czy społeczeństwo komunikujące się? Słowo wstępne, w: A. Mattelart, Społeczeństwo informacji, Towarzystwo Autorów i Wydawców
Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2004.
Miles I. et al., KnowledgeIntensive Business Services: Users, Carriers and Sources of Innovation, European Innovation Monitoring System (EIMS), EIMS Publication N° 15, Brussels 1995.
Mittelstrass J., LeonardoWelt. Über Wissenschaft, Forschung und Verantwortung, Suhrkamp,
Frankfurt 1993.
Molenda A., Kokosy z rzepaku, „Business Week” 2002, nr 7.
Molle W., European Cohesion Policy, Routledge, London 2007.
Morawski W., Zmiana instytucjonalna. Społeczeństwo. Gospodarka. Polityka, WN PWN, Warszawa 2000.
Национальная стратегия устойчивого социальноэкономического развития Республики Беларусь на период до 2020 г., ЮНИПАК, Минск, 2004.
Najam A., Cleveland C.J., Energy and sustainable development at global environment summints: an avolving agenda, “Environment, Development and Sustainability” 2003, No. 5.
295
Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju, pod kier. G.H.Brundtland, PWE, Warszawa 1991.
Наше общее будущее. Доклад международной комиссии по окружающей среде и развитию, Москва 1989.
Nefiodow L.A., Der sechste Kondratieff. Wege zur Produktivität und Vollbeschäftigung im Zeital
ter der Information, Rhein-Sieg Verlag, Sankt Augustin 2001. New Europe. Report on Transition, ed. Rosati D.K., Foundation Institute for Eastern Studies, Warsaw 2004.
Niedbalska G., Statystyka nauki i techniki w Polsce oraz w organizacjach międzynarodowych,
„Wiadomości Statystyczne” 2008, nr 4.
Nierówni i równiejsi. Sprawiedliwość dystrybucyjna czasu transformacji w Polsce, red. T. Kowalik, Wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 2002.
Никитенко П.Г., Ноосферная экономика и социальная политика: стратегия инновацион
ного развития, Белорус. наука, Минск 2006.
Никитенко П.Г., Солодовников С.Ю., Инновационное социальноэкономическое развитие Республики Беларусь и перспективы белорусскомолдавского сотрудничества, Беларусь,
Молдова: 15 лет дипломатических отношений. Международная научно-практическая конференция, Кишинев, 16 ноября, 2007 г.
Noreng O., Crude Power. Politics and the oil market, The Federal Trust for Education & Research,
Waszyngton 2006.
Nowa Karta Ateńska. Wizja rozwoju miast XXI wieku, Europejska Rada Urbanistów, Lizbona 2003.
Nowicki M., Perspektywy wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce, „Aura” 2004, nr 2.
О государственной комплексной программе развития регионов, малых и средних городских поселений на 20072010 годы, Указ Президента Республики Беларусь от
7 июня 2007 г. нo. 265., Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь
11 июняя 2007 г. нo. 1/8650.
О состоянии и перспективах развития науки в Республике Беларусь по итогам 2006 г.,
Аналитический доклад, А. Н. Коршунов, ГУ БелИСА, Минск 2007.
Obszary badań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia
i Środowisko, Białystok 2007.
Ocena i analiza jakości życia, red. W. Ostasiewicz, Wyd. AE, Wrocław 2004.
Основные направления социальноэкономического развития Республики Беларусь на период до 2010 г.
Ostasiewicz W., Refleksje o statystyce wczoraj, dziś i jutro, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” 2008, t. 56.
Paczuski R., Zrównoważony rozwój a stosunek polityki do prawa w świetle polskiej praktyki legi
slacyjnej, w: Zasada zrównoważonego rozwoju w prawie i praktyce ochrony środowiska,
red. K. Równy, Wyd. Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu i Administracji, Warszawa 2002.
Pearce D., Barbier E., Markandya A., Sustainable Development, Economics and the Environment in the Third Word, Aldershot 1990.
Pearce D., Turner R.K., Economics of Natural Resources and the Environment, Harvester Wheatsheaf, New York 1990.
Pezzey J., Economic Analysis of Sustainable Growth and Sustainable Development, Environment
Department Working Paper No. 15, The World Bank, Washington D.C. 1989.
Piech K., Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2009.
Пилиев С., Цховребов Э., Возможности устойчивого развития, „Экономист” 2001, нo. 4.
Piński A., Piński J., Gazowanie gospodarki. Komisja Europejska prowadzi z Polską brudną grę o czyste środowisko, „Wprost” 2007, 2 grudnia.
Piontek B., Rozwój zrównoważony i trwały w miernikach oraz systemach sprawozdawczości,
Wyd. WSEiA, Bytom 2002.
Piontek B., Współczesne uwarunkowania rozwoju społecznogospodarczego, ATH, Bielsko-Biała
2006.
296
Piontek F., Piontek B., Global education for the realization of development, in: Global Education Up to the Future (in press).
Piontek F., Piontek B., Podstawy ekonomii menedżerskiej. Globalizacja a rozwój zrównoważony i trwały, Wyd. WSEiA, Bytom 2003.
Piontek F., Spór wokół kategorii rozwój i rozwój zrównoważony – jego konsekwencje dla teorii i praktyki, „Problemy Ekologii” 2006, nr 6.
Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, red. B. Fiedor, Wyd. C.H. Beck, Warszawa
2002.
Plan działań w zakresie pomocy państwa – gorzej i lepiej ukierunkowana pomoc państwa: mapa drogowa reformy pomocy państwa na lata 2005-2009, COM (2005) 107 końcowy.
Политическая декларация и План выполнения решений Всемирной встречи на высшем уровне по устойчивому развитию. Йоханнесбург 2002.
Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, wersja nr 2, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2008.
Pomoc państwa N 580/2005 – Polska. Redukcja podatku akcyzowego od biopaliw COM (2007) 855.
Попков В.В., Устойчивое экономическое развитие в условиях глобализации и экономики знаний: концептуальные основы теории и практики управления, Монография – Эк
ономика. Управление, Москва 2007.
Porat M.U., The Information Economy. Vol. 1 and 2, Stanford University Press, Stanford 1976.
Poskrobko B., Wiedza i rozwój gospodarki opartej na wiedzy, w: Rynek pracy a edukacja, red.
E.Sulima, Wyd. UwB, Białystok 2008.
Pour une politique énergetique de l’Union Européenne, Livret vert de la Commission Européenne. COM (95) 659, Bulletin UE 01-1995.
Повестка дня на XXI век, Конференция ООН по окружающей среде и развитию. Рио-деЖанейро, 1992.
Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej, red. A. Zeliaś, Wyd. PWE, Warszawa 2004.
Prandecki K., Ochrona środowiska w teorii ekonomii, „Ekonomia i Środowisko” 2007, nr 2.
Protokół z Kioto do Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu
sporządzony w Kioto 11 grudnia 1997 r. Dz.U. nr 203, poz. 1684. Przekształcenia społeczne w gospodarce polskiej, red. A. Suwalski, Wyd. AE, Poznań 2001.
Radecki W., Konstytucyjne podstawy ochrony środowiska w Polsce, „Problemy Ekologii” 1997, nr 5.
Radovanovic, O., McCormick, N., Grigoriev, P., Erg, B., Lohmann, J., Enabling sustainable energy futures in SouthEastern Europe: incorporating ecosystem management and livelihoods de
velopment, 4th Regional Conference: Environment for Europe (EnE08), Belgrade, June 4-5,
2008.
Rakoczy B., Ograniczenie praw i wolności jednostki ze względu na ochronę środowiska w Konsty
tucji Rzeczypospolitej Polskiej, Wyd. Tonik, Toruń 2006.
Региональные проблемы социальноэкономического и геоэкологического развития Беларуси и сопредельных территорий, Материалы Международной научно-практической
конференции 8-10 октября, 2002 г., Могилев: МГУ им. А.А. Кулешова, 2002.
Reed M.S., Fraser E.D.G., Dougill A.J., An adaptive learning process for developing and applying sustainability indicators with local communities, “Ecological Economics” 2006, No. 59.
Reich R., The Work of Nations. Preparing Ourselves for the 21stCentury Capitalism, Vintage /
Random House, New York 1992.
Reykowski J., Konflikty społeczne w Polsce współczesnej a przyszłe zagrożenia, „Przyszłość.
Świat. Europa. Polska” 2006, nr 2 (14).
Rhodes D. i in., Zdrowa selekcja, „Manager Magazyn” 2008, nr 11.
Ritzer G., Mcdonalizacja społeczeństwa, Muza S.A., Warszawa 1999.
Rocznik statystyczny gospodarki morskiej 2007, GUS, Warszawa 2007.
Rooney D., Hearn G., Mandeville T., Joseph R., Public Policy in KnowledgeBased Economies, Edward Elgar Publishing, Cheltenham-Northampton 2003.
Rosiak E., Krajowy rynek rzepaku w sezonie 200809, „Kurier – Magazyn Bayer Crop Scence”
2008, nr 2.
Roth G.D., Pogoda i klimat, Świat Książki, Warszawa 2000.
297
Розенберг Г.С., Черникова С.А., Краснощеков Г.П., Крылов Ю.М., Гелашвили Д.Б., Мифы и реальность «устойчивого развития, „ Проблемы прогнозирования”, 2000, нo. 2. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1782/2003 z dnia 29 września 2003 r. ustanawiające wspólne
zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników, Dz.Urz. L 270, 21.10.2003 r. Rozwój – godność człowieka – gospodarowanie – poszanowanie przyrody, Księga pamiątkowa
prof. F. Piontka, Wyd. PWE, Warszawa 2007.
Równi i równiejsi. Zwycięzcy i przegrani. Dynamika zróżnicowań społecznych w Polsce na prze
łomie XX i XXI wieku, red. E. Kurczyńska-McCusky, M.S. Szczepański, Z. Zagała, Wyd.
WSZiNS w Tychach i AT-H w Bielsku Białej, Tychy – Bielsko-Biała 2006.
Sachs J., Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, WN PWN, Warszawa 2006.
Sadowski W., Byt i Bajt, „Polityka” 2003, nr 40.
Sadowski Z., W poszukiwaniu drogi rozwoju. Myśli o przyszłości świata i Polski, Wyd. PAN Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, Warszawa 2006.
Salinas R., Addressing the digital divide through collection development, “Collection Building”
2003, No. 22(3).
Sarnecki P., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. 5, Warszawa
2007, s. l komentarza do art. 5.
Schönwiese Ch.D., Klimat i człowiek, Prószyńska i S-ka, Warszawa 1997.
Słownik języka polskiego, PWN, t. 3, Warszawa 1985.
Słownik Wyrazów Obcych, red. Tokarski J., PWN, Warszawa 1971.
Słysz K., Zarządzanie i sterowanie środowiskiem, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2000.
Солее Парельяда Ф., Мишкевич М.В., Промышленная политика: Практическое Пособие,
под ред. М.В. Мишкевича; Пер. с исп. Х. – К.Л. Попка, БГЭУ, Минск 2000.
Солодовников С.Ю., Институциональные матрицы: сущность, персонификация и ее генезис
(политикоэкономические очерки), право и экономика, Минск 2006.
Солодовников С.Ю., Эвристический потенциал и границы использования в экономической теории категории социальный капитал, Новое качество экономического роста. Сборник материалов Международной научнопрактической конференции, 25-26
октября 2007 г., Право и экономика, Минск 2007.
Солодовников С.Ю., Социальный капитал Республики Беларусь, Демографическая ситуация, человеческий и социальный капитал Республики Беларусь: системный анализ и оценка,
Солодовников С. Ю. и др., Белорус. наука, Минск 2008.
Солодовников С.Ю., Теоретикометодологические основы исследования социального капитала в условиях глобализации, Солодовников С.Ю., Кузьмицкая Т.В., Раков А.А.,
Демографический потенциал, человеческий и социальный капитал в условиях глобализации, Право и экономика, Минск 2006.
Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki z badań statystycznych z lat 2004-2006, GUS,
Warszawa 2008.
Stacewicz J., Globalizacja gospodarki światowej a integracja regionalna. Konsekwencje dla świa
ta i Polski, Wyd. Komitet Prognoz „Polska w XXI wieku”, Warszawa 1998.
Starzewska-Sikorska A., Ocena oddziaływania na środowisko jako narzędzie planowania prze
strzennego w ekorozwoju, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1994.
Stehr N., Arbeit, Eigentum und Wissen: Zur Theorie von Wissensgesellschaften, Suhrkamp, Frankfurt 1994.
Stehr N., Die Zerbrechlichkeit der Gesellschaft., Vehlbrück Wissenschaft, Weilerwist 2001.
Stehr N., Wissenspolitik – Die Überwachung des Wissens, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/Main 2003.
Stewart T.A., Intellectual capital – The New Wealth of Organizations, Doubleday, New York 1997.
Stiglitz J.E., Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004.
Stiglitz J.E., Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień, WN PWN, Warszawa 2007.
Streimikiene D., Mikalauskiene A., The framework of indicators for monitoring the implementa
tion of EU directives promoting renewable energy sources, energy efficiency and GHG miti
gation, „Energetika” 2007, No. l.
298
Sulmicki P., Planowanie i zarządzanie gospodarcze, PWE, Warszawa 1971.
Sustainable Development in International and National Law, eds. H. Ch. Bugge, Ch. Voigt, Gro
ningen/Amsterdam 2008.
System wartości i norm społecznych podstawą rozwoju Polski, Wyd. Polskie Forum „Wartości
i Rozwój”, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2005.
Шимов В.Н., Структурная трансформация экономики Беларуси: предпосылки и приори
теты, „Белорусский экономический журнал” 2008, нo. 2.
Szreder M., Wyzwania statystyki XXI wieku, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” 2008, t. 59.
Sztumski W., Refleksja na temat rozwoju zrównoważonego. Czy rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją czy oszustwem?, „Problemy Ekorozwoju” 2008, nr 2.
Świeboda P., Strategiczne wyzwanie dla Unii Europejskiej. Kształtowanie zewnętrznego wymiaru polityki energetycznej, demosEUROPA, Warszawa 2006.
Teilhard de Chardin SJ P., Człowiek, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1967.
The KnowledgeBased Economy, OECD, Paris 1996.
Thurow L.C., Powiększanie bogactwa, Wyd. Helion, Gliwice 2006.
Tinbergen J., Wprowadzenie do ekonometrii, PWN, Warszawa 1957.
Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską, Dz.Urz. C 321 z 29.12.2006.
Umbach F., Deutsche Außenpolitik und Energiesicherheit, in: Deutsche Außenpolitik. Sicherheit, Wohlfahrt, Institutionen und Normen, Hrsg. T. Jäger, A. Höse, K. Oppermann, Wiesbaden 2007.
Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (Dz.U. nr 94, poz. 49).
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz.U. nr 88, poz. 439).
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t. j. Dz.U.2008, nr 25, poz. 150).
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t.j. Dz.U.
z 2006, nr 45, poz. 319).
Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, VI Międzynarodowa Konferencja Naukowa Białystok-Tallin, 2-5 lipca 2007, WSE, Białystok 2007.
Regional Development in the Context of the European Union, eds. S. Vaitekunas, L. Simanskiene,
W. Kosiedowski, Klaipeda University, Klaipeda 2006.
Vera I., Langlois L., Energy indicators for sustainable development, “Energy” 2007, No. 32.
Walczak T., Podstawowe zasady prawne funkcjonowania statystyki publicznej, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” 2008, t. 59.
Walczak T., Społeczeństwo informacyjne a zadania statystyki, „Wiadomości Statystyczne” 2001,
nr 6(481).
Wayt-Gibbes W., How should we set priorities, “Scientific American”, 2005 August. WBI, Knowledge Assessment Methodology, World Bank Institute, Waszyngton 2006.
Weingart P., Die Stunde der Wahrheit? Zum Verhältnis der Wissenschaft zu Politik, Wirtschaft
und Medien in der Wissensgesellschaft, Velbrück Wissenschaft, Weilerwist 2001.
Weingart P., Verwissenschaftlichung der Gesellschaft. Politisierung der Wissenschaft, „Zeitschrift
für Soziologie” 1983, Nr.12.
Werle R., Telekommunikation in der Bundesrepublik. Expansion, Differenzierung, Transformati
on., Campus, Frankfurt 1990.
Wiener N., Kybernetik. Regelung und Nachrichtenübertragung im Lebewesen und in der Ma
schine, Econ, Düsseldorf 1948.
Więckowski S.K., Przyrodnicze podstawy inżynierii środowiska, Kielce 2000.
Willke H., Organisierte Wissensarbeit, „Zeitschrift für Soziologie” 1998, Nr. 27.
Wojtkowska-Łodej G., Jaworski Ł., Zaopatrzenie w energię państw Europy Środkowej i Wschod
niej a polityka energetyczna Unii Europejskiej, w: Nowa Europa – Raport z transformacji, red. K. Rosati, XVI Forum Ekonomiczne – Instytut Wschodni, Krynica 2006.
Wołpiuk W., Zasada zrównoważonego rozwoju. Zasada konstytucyjna czy zasada polityki spo
łecznoekonomicznej w zakresie ochrony środowiska?, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły
Informatyki, Zarządzania i Administracji, z.1, Warszawa 2003.
Word Energy Outlook 2008 Synteza, OECD, IEA, Paris 2008.
299
World Comnnssion on Eiwironment and Development, Our Common Future, Oxford and New
York 1987.
Woroniecki J., Luka rozwojowa i jej nowy wymiar – luka cyfrowa globalnym wyzwaniem XXI w., w: Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, PWE, Warszawa 2007.
Woś A., Rolnictwo zrównoważone, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1992, nr 1-3.
Wskaźniki ekorozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999.
Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2005.
Wyciszkiewicz E., Komisja Europejska wobec liberalizacji rynku energii – wybrane propozycje,
„Biuletyn PISM” 2007, nr 2 (456).
Wyciszkiewicz E., Projekt gazociągu Południowy Potok – interesy stron i implikacje dla UE, „Biuletyn PISM” 2008, nr 3 (471).
Wyciszkiewicz E., Traktat Karty Energetycznej i Protokół tranzytowy w relacjach UE – Federacja Rosyjska, „Biuletyn PISM’ 2006, nr 72 (412).
z 1.04.2008.
z 3.2.2001.
Zarządzanie zrównoważonym rozwojem. Agenda 21 w Polsce – 10 lat po Rio, red. T. Borys, Wyd.
Ekonomia i Środowisko, Białystok 2003.
Zielona Księga: Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, wersja ostateczna, Komisja Europejska, Bruksela 8.3.2006 KOM (2006) 105.
Zielona Księga Komisji w sprawie paliw alternatywnych w transporcie drogowym i zestawu środ
ków promujących stosowanie biopaliw, COM (2001) 547, z 7.11.2001 r.
Zięba R., Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Unii Europejskiej, WAiP, Warszawa 2007.
Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Wyd. PTE, Warszawa 2004.
Żukowski T., Potęga tożsamości, w: System wartości i norm społecznych podstawą rozwoju Pol
ski, Polskie Forum Wartości: Rozwój Gdański, Gdańsk 2005.

Untitled - Biblioteka Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku

Transkrypt

Podobne dokumenty

Grupowa Polityka Jakości, Bezpieczeństwa i

prezentacja - J. Oskarbski