Czytaj tekst w PDF: Początki Przemyśla

Wycieczka piesza
Spotkanie z przewodnikiem o godz. 8:30 przy stadionie Polonii na ul. Sanockiej.
Przejście piesze na Wzgórze Trzech Krzyży, miejsca położenia
potencjalnej strażnicy zamkowej. Poszukiwanie skarbu początków Państwa
Polskiego połączone z zabawą terenową.
Przejście na Zamek Kazimierzowski. Zwiedzanie miejsca dawnego grodu
przemyskiego. Zapoznanie się z rekonstrukcjami najstarszych budynków
Przemyśla – rotundy i palatium oraz reliktami tzw. cerkwi Wołodara.
Film edukacyjny o najstarszej architekturze Przemyśla z czasów Bolesława
Chrobrego. Odwiedzenie lapidarium zamkowego.
Przejście do Archikatedry św. Jana Chrzciciela. Zwiedzanie krypt
Archikatedry z zachowanymi reliktami rotundy św. Mikołaja.
Zwiedzanie Muzeum Archidiecezjalnego pod kątem rocznicy 1050-lecia
Chrztu Polski.
Czas zwiedzania: ok. 4-5 godz.
Wstęp na dziedziniec zamkowy płatny: 3 zł/os. dla młodzieży.
WYCIECZKĘ DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MUZEUM HISTORII POLSKI W WARSZAWIE W RAMACH
PROGRAMU „PATRIOTYZM JUTRA”
Według Długosza Gród Przemyski został założony w VIII wieku przez księcia Przemysława.
Historycy datują go na przełom X/XI wieku i włączają go w skład Grodów Czerwieńskich. Bolesław
Chrobry przyłączył Grody Czerwieńskie do Królestwa Polskiego, a na dziedzińcu drewnianego grodu
zbudował murowany pałac (palatium) i kościół (rotundę), których fundamenty zachowały się do
naszych czasów. Ich relikty zostały przebadane przez m. in. A. Żakiego i A.Kunysza (1958), J. Frazika
(1961), E. Sosnowską, Z. Pianowskiego (2003) i innych. Rzut poziomy rotundy wykazuje formę
regularnego koła o średnicy 11,20 m i 7,64 m (odpowiednio dla obrysu zewnętrznego i wewnętrznego)
do którego dodano absydę o mniejszej średnicy. Grubość murów rotundy wynosi 170 cm, a po jej
stronie północnej stwierdzono wyraźne wejście o szerokości około 140 cm. Z murami głównego
korpusu rotundy łączy się mur prostokątnego budynku palatium o wymiarach zewnętrznych 33,6 x 15
metrów. Palatium miało dwie kondygnacje. Na górnej wedle wszelkiego prawdopodobieństwa
znajdowała się właściwa aula pałacowa (sala reprezentacyjna), natomiast dolna mieściła salę rycerską
(mieszkania dla wojów). Budowle te wykonane są w technice opus emplectum, płaskie płyty
ziarnistego piaskowca połączono zaprawa wapienną. Wg. J. Frazika zespół rotunda-palatium wiąże się
z architekturą zachodnioeuropejską pośrednio, a bezpośrednio z Polską pierwszych Piastów, bowiem
analogiczne rezydencje znane są z Ostrowa na Jeziorze Lednickim koło Gniezna i w Gieczu
w Wielkopolsce. Za panowania książąt ruskich budowle piastowskie zburzono, a obok nich
wybudowano cerkiew, nazwaną od imienia księcia cerkwią Wołodara.
Wiek XII, XIII i pierwsza połowa XIV to ustawiczna rywalizacja polsko-rusko-węgierska
o Przemyśl, który przechodzi z rąk do rąk, by wreszcie wrócić w 1340 roku do Polski. Wówczas,
wedle kronikarza Jana z Czarnkowa, Kazimierz Wielki miał zbudować na miejscu średniowiecznego
grodu zamek. W jego obrębie znalazła się stara cerkiew ruska z ciosowego kamienia, wzmiankowana
archiwalnie jeszcze w 1220 r. Świątynię zamieniono w 1412 na katedrę łacińską, a po 1470 rozebrano,
zaś sam zamek został spalony przez Wołochów w 1498 roku. Dzieło kazimierzowe odbudowuje
i rozbudowuje w latach 1514-1553 starosta przemyski Piotr Kmita. Owe wczesnorenesansowe
castrum, które adaptowało fragmenty zamku gotyckiego (bramę i basztę graniastą), składało się
z dwóch części. Pierwszą, ważniejszą stanowił zamek górny, skomponowany w formie
czworobocznego dziedzińca, który zamknięty był grubymi kurtynami z drewnianymi gankami straży.
Cztery baszty strzegły naroży. Drugą część tworzył przygródek, otoczony drewnianym tynem
z dwoma basztami i bramą. Zamek dolny z górnym łączył drewniany most przerzucony ponad fosę.
(J. Frazik. Dzieje zamku przemyskiego od XVI do XX wieku. Rocznik Województwa Rzeszowskiego, 3,
1960 i 1961, s.191-242 [w:] Sztuka Przemyśla i Ziemi Przemyskiej, 2004). W pobliżu zamku
znajdowały się dwa tajemnicze kopce o niezbadanej genezie i funkcji. Zostały rozplantowane
w trakcie urządzania od połowy XIX wieku parku zamkowego.
W zachodnim krańcu parku na wysokości 288 m n.p.m. wznosi się Wzgórze Trzech Krzyży.
W dawnych źródłach obszar ten nazywany był Starym Zamczyskiem, istnieją koncepcje, że w tym
miejscu mógł być zlokalizowany pierwszy gród przemyski. Istnieje przekaz, że podczas budowy
fortyfikacji przez Austriaków w roku 1891 znaleziono w rejonie Wzgórza Trzech Krzyży starą broń,
ślady murów, nadpalone belki dębowe i ślady spalenizny. Pomiędzy Kopcem Tatarskim
a Wzgórzem Trzech Krzyży miały znajdować się jakieś kopce - mogiły, na jednym z nich miały być
trzy krzyże, istniała też hipoteza, że obszar ten zajmowało wczesnośredniowieczne cmentarzysko
kurhanowe.
Prawdopodobnie w obrębie Wzgórza Trzech Krzyży mógł być ulokowany gródek obronny, który był
militarnie związany z grodem zamkowym i strzegł miasto od strony zachodniej. Wzgórze to dawało
możliwość całkowitej kontroli nad ważnym szlakiem drogowym i przeprawami przez San. Niektórzy
uważają, że oblężenie grodu przemyskiego przez Bolesława Śmiałego w 1071 roku, trwające całe lato,
dotyczyło tego właśnie wzgórza.
U podnóża góry zamkowej, na łagodnym stoku opadającym z zachodu na wschód wznosi się
orientowana katedra przemyska. Składa się z późnogotyckiego prezbiterium oraz z korpusu, dwu
kaplic i trzech przedsionków. Prezbiterium w formie wydłużonego prostokąta zamknięte jest
trójbocznie. W świetle ma 10,55 m, długość 22,15 m, grubość murów 1,35 m. Właśnie w jego
podziemiach odkryto w lipcu 1961 roku bardzo dobrze zachowany, pełny rzut obszernej rotundy.
Odkrycia dokonali J. Frazik i A. Kunysz. Efekty prac opisał J. Frazik w roku 1962 w kolejnych
artykułach, które zostały zebrane pod jednym tytułem Rotunda romańska pod prezbiterium katedry
w Przemyślu; w Sztuka Przemyśla i Ziemi Przemyskiej, 2004. Rotunda mogła powstać najwcześniej
w połowie XII wieku. Jest zbudowana z bloków martwicy wapiennej wysokich od 26 do 40 cm. Od
czasu do czasu zdarzają się płytki cienko łupanego piaskowca. Spoiny są stosunkowo cienkie. Użyto
zaprawy wapienno –piaskowcowej dwojakiego rodzaju: pierwsza słaba, łatwo rozsypująca się i druga
twarda, zbita, z grudkami białego wapna i bardzo drobnymi kawałeczkami węgla drzewnego.
Wykazuje wielką wartość techniczną, dorównująca wysokiej klasie obróbki kamienia i precyzji
wykonania lica muru. Rotunda zbudowana została na rzucie dwóch połączonych kół, z których jedno
(rotunda) ma średnicę 12,8 m, drugie (absyda) 7,60 m. Grubość muru nawy wynosi 200 cm, grubość
absydy 180 cm. Technika muru wskazuje na przynależność obiektu do architektonicznej szkoły
halicko-włodzimierskiej, co nie stoi w sprzeczności z ówczesną zależnością polityczna Przemyśla.
Zabytek, podobnie jak całą szkołę, cechuje jak najdalej idące powiązanie z romańską sztuką Zachodu,
a szczególnie Małopolski. Był to najprawdopodobniej najstarszy kościół parafialny łacinników
w Przemyślu.