Staropolskie refleksje na temat podróżowania. Abstrakt. K.Bożeńska

mgr Katarzyna Bożeńska
Zakład Studiów nad Renesansem
Instytut Filologii Klasycznej
Wydział Polonistyki UW
Ars apodemica Polona? Staropolskie refleksje na temat podróżowania.
Podróż, wędrówka, droga to jedne z popularniejszych słów-kluczy towarzyszących
nowościom na rynku książki naukowej ostatnich lat. Podróż okazuje się szerokim polem
badawczym
coraz
częściej
eksplorowanym
w
ramach
różnych
dyscyplin
nauk
humanistycznych i społecznych, cieszącym się zainteresowaniem nie tylko historyków
literatury, ale w równym stopniu historyków kultury, sztuki i architektury, historyków
wychowania i myśli pedagogicznej, filozofów, socjologów i antropologów, również w
odniesieniu do epok dawnych. Teoretyka literatury podróż interesuje przede wszystkim jako
zjawisko literackie, zdaje się jednak, że materia podróży, sama w sobie, wymyka się
jednoznacznym
klasyfikacjom,
otwierając
pole
do
łączących
różne
metodologie
wielokierunkowych badań interdyscyplinarnych. Jak zauważyła przed laty Janina
Abramowska, „badając fakty i wyławiając smakowite szczegóły obyczajowe nie można
przecież pominąć tego, co można by nazwać historycznymi programami podróży, a więc
sensów, które są wiązane z podróżowaniem, miejsca, jakie zajmuje ono w społecznej
świadomości danej epoki. I tu historyk spotyka się z badaczem literatury (…); owe programy
bywają bezpośrednio eksplikowane w utworach literackich, a także zaszyfrowane w ich
strukturze”1.
Podejmując próbę określenia statusu genologicznego staropolskich utworów
zawierających opis podróży, nie znajdując jednak podstaw, by zaliczyć je jednoznacznie do
kategorii rodzaju czy gatunku, w pracy Od hodoeporikonu do eposu peregrynackiego.
Studium z historii form literackich Roman Krzywy wskazywał na nieprecyzyjność podróży
jako quasi-nazwy genologicznej odnoszącej się do typu literatury, dziedziny piśmiennictwa,
równocześnie typu i gatunku literackiego bądź tylko gatunku. Dla ogółu zjawisk literackopiśmienniczych
przynoszących
relację
z
podróży
zarezerwował
badacz
pojęcie
podróżopisarstwa, analogicznie do dziejopisarstwa – postrzeganego nie jako gatunek, lecz typ
1
J. Abramowska, Peregrynacja [w:] tejże, Powtórzenia i wybory: studia z tematologii i poetyki historycznej,
Poznań 1995, s. 294-295.
tematyczno-strukturalny,
proponując
jednocześnie,
by
podróż
uznać
za
twór
ponadgatunkowy, konwencję tematyczno-kompozycyjną, na którą składa się określony zasób
charakterystycznych elementów. Kontynuując tradycję aplikacji retoryki do badań nad
literaturą dawną2, sięgającą we współczesnym polskim literaturoznawstwie drugiej połowy
ubiegłego stulecia, w swej kolejnej pracy Wędrówki z Mnemozyne. Studia o topice dawnego
podróżopisarstwa wskazuje badacz, jak bardzo podróżopisarstwo – obok dziejopisarstwa,
biografistyki, literatury geograficznej, kaznodziejstwa, korespondencji, a także twórczości
stricte literackiej – wpisuje się w cały szereg dziedzin piśmiennictwa podległych zasadom
retoryki w czasach, kiedy stanowiła ona podstawę wykształcenia humanistycznego.
Metodycznie opracowana sztuka podróżowania, dawny typ piśmiennictwa z
pogranicza poradnika i literatury pedagogicznej, który rozwijał się od lat siedemdziesiątych
XVI wieku na protestanckich uniwersytetach niemieckich, w kolejnych stuleciach coraz
większą popularnością ciesząc się w różnych kręgach w całej Europie, znany jest obecnie, jak
wynika z ustaleń Justina Stagla, w postaci około trzystu zachowanych traktatów
apodemicznych, powstałych od końca XVI do końca XVIII wieku. Zakorzeniona w
empiryzmie renesansowym, jedna z odpowiedzi na coraz silniejsze tendencje do standaryzacji
i systematyzacji wszystkich ludzkich aktywności, literatura apodemiczna jawi się jako
świadoma próba stworzenia jasnej formalnej metodologii aktywności podróżniczej,
pozwalającej udającemu się w podróż odnieść z niej jak największą korzyść, zgodnie z zasadą
Lipsjuszową non solum voluptas sed fructus.
Ars apodemica jako przedmiot badań to nie tyle analiza podróży jako realnego
doświadczenia drogi, co pewnej jej wizji kulturowej. Skrystalizowana w konkretnym korpusie
tekstów – podróż zamknięta w słowie – ukazuje pewną kliszę podróży idealnej, odbijającą
wzorce i normy dotyczące ruchliwości społecznej oraz refleksję filozoficzno-pedagogiczną
swoich czasów. Opracowana z zamysłem wskazania tego, co w różnorodności
doświadczanych w drodze zjawisk szczególnie warte uwagi, oglądu i zapisu, literatura
apodemiczna tworzyła zbór rad i wskazówek, jak czytać świat w podróży, w czasach, gdy
podróż poznawcza stała się swego rodzaju normą kulturową w procesie edukacji określonych
grup społecznych. Wysoce schematyczna struktura traktatów, gdzie po definicji podróży
następowały zaczerpnięte głównie z literatury klasycznej argumenty „za” i „przeciw”
2
Termin D. Maleszyńskiego zaczerpnięty z podsumowania pierwszych dwudziestowiecznych prób
wykorzystania retoryki jako narzędzia badawczego w polskim literaturoznawstwie w badaniach nad literaturą
staropolską, jakiego dokonała E. Sarnowska-Temeriusz, Retoryka a poezja [w:] Wiedza o literaturze i edukacja.
Księga referatów Zjazdu Polonistów, Warszawa 1995, pod red. T. Michałowskiej, Z. Golińskiego, Z.
Jarosiskiego, Instytut Badań Literackich, Warszawa 1996, s. 256-271.
podróżom, zakładała, by posłużyć się sformułowaniem Juliusza Domańskiego, wartościującą
postawę użytkowniczą3 wobec dziedzictwa kulturowego przeszłości. Ze względu na
wielopoziomowy dialog z tradycją podejmowany z rozmysłem przez autorów dawnych
refleksji o podróżowaniu, istotna zdaje się analiza tego rodzaju piśmiennictwa w siatce
odniesień, odwołań i konwencji, z uwzględnieniem zawartej w nich symboliki.
Podróż jako zjawisko literackie zainteresowaniem badaczy epok dawnych cieszy się
od dawna, o ile jednak dotychczasowe badania skupiały się na analizie relacji, diariuszy i
pamiętników z podróży oraz instrukcji rodzicielskich, ars apodemica kręgu słowiańskiego
stanowi wciąż jeszcze ziemię nieznaną. Z jednej strony, słynny zbiór norymberski De arte
peregrinandi z 1591 roku odnotowywany bywa przez polskich badaczy jako „zbiór
wypowiedzi różnych autorów na temat podróży”, ze wskazaniem – „z naszego terenu” i
uwagą – „wydany w Krakowie w 1491 roku”4. Z drugiej strony, zgodnie z radykalnym
stanowiskiem historyków wychowania, pomimo dużej popularności podróży jako formy
edukacji, „nie wypracowano w okresie staropolskim żadnego jednolitego programu
wychowawczego, najlepszej trasy podróży czy też zakresu wiedzy, którą należałoby zdobyć
podczas peregrynacji. Nie powstały również polskie podręczniki, mające uczyć jak
podróżować. Pisywano wprawdzie utwory poświęcone zagadnieniom podróżowania, ale nie
miały one szerszego oddźwięku”5.
Jak podkreśla Roman Krzywy, „poszukiwanie charakterystycznych dla danej formacji
kulturowej predylekcji co do wyboru elementów świata zewnętrznego, które podróżnik
zauważa czy nawet które wyłuskuje z całokształtu zjawisk, by je następnie zamieścić w
relacji, wydaje się zamierzeniem nie pozbawionym racji bytu”6, pytanie o zależność
zawartości relacji z podróży od wyobrażeń, jakie generować mogła ówczesna ars apodemica,
pozostaje jednak wciąż jeszcze otwarte. Przy znikomości odniesień do literatury
apodemicznej w polskich studiach nad podróżą wieków dawnych, na tym większą uwagę
zasługuje wskazanie poradników podróżowania mieszczących się w ramach „literatury
pedagogicznej, towarzyszącej renesansowej modzie na podróże” w studium genologicznym
Romana Krzywego (2001) oraz uwzględnienie teorii apodemicznej jako «instruktażowej
3
J. Domański, Użytkownicy i badacze dziedzictwa antycznego czyli o różnicy między humanizmem i humanistyką
[w:] Nagroda im. Księdza Idziego Rodziszewskiego, laudacja: E. I. Zieliński OFMConv, Towarszystwo
Naukowe KUL, Lublin 2007, s. 23–32 (Wykłady i przemówienia 59),, Lublin 2007, s. 23-27.
4
H. Dziechcińska, O staropolskich dziennikach podróży, Warszawa 1991, s.12
5
D. Żołądź, Ideały edukacyjne doby staropolskiej. Stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego i
siedemnastego wieku, Warszawa 1990, s.67-68.
6
R. Krzywy, R. Krzywy, Od hodoeporikonu do eposu peregrynackiego. Studium z historii form literackich,
Warszawa 2001, s. 7. s. 134.
literatury poświęconej podróżom» wśród źródeł analizowanych w studium Adama
Kucharskiego Theatrum peregrinandi. Poznawcze aspekty staropolskich podróży w epoce
późnego baroku (2013), obok relacji z podróży oraz instrukcji rodzicielskich.
Wpisująca się w szerszy europejski trend tworzenia metodologii aktywności
podróżniczej, staropolska refleksja teoretyczna na temat podróży wciąż jeszcze czeka na
swoje pełne opracowanie, które pozwoliłoby oddać wizję podróży funkcjonującą w
Rzeczpospolitej Wielu Kultur, w złożonej rzeczywistości kulturowej państwa polskolitewskiego w XVII wieku, w epoce pansofii. Interesująca wydaje się przy tym refleksja
teoretyczna na temat podróżowania Sebastiana Petrycego z Pilzna, wykazująca pewne punkty
wspólne z późniejszymi koncepcjami Jana Amosa Komeńskiego.
Literatura:
1.
J. Abramowska, Peregrynacja [w:] tejże, Powtórzenia i wybory: studia z tematologii i poetyki
historycznej, Poznań 1995, s. 294-340
2.
M. Bratuń, Ars apodemica. Narodziny – rozwój – zmierzch [w:] Wędrować, pielgrzymować, być turystą.
Podróż w dyskursach kultury, pod red. P. Kowalskiego, Opole 2003, s. 67-76
3.
H. Dziechcińska, Podróż – jej miejsce w świadomości społecznej, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”,
1988 (XXXIII), s. 27-51
4.
H. Dziechcińska, O staropolskich dziennikach podróży, Warszawa 1991
5.
A. Kucharski, Theatrum peregrinandi. Poznawcze aspekty staropolskich podróży w epoce późnego
baroku, Toruń 2013
6.
R. Krzywy, Od hodoeporikonu do eposu peregrynackiego. Studium z historii form literackich,
Warszawa 2001
7.
R. Krzywy, Wędrówki z Mnemozyne. Studia o topice dawnego podróżopisarstwa, Warszawa 2013
8.
E. J. Leed, The mind of the Traveler. From Gilgamesh to Global Tourism, New York 1991.
9.
J. Stagl, A History of Curiosity: The Theory of Travel 1550-1800, Studies in Anthropology and History,
Chur 1995
10. W. Tygielski, Na cóż te koszta i trudy? W jakim celu w XVII wieku wysyłano młodzież szlachecką na
zagraniczne studia?, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 2006 (L), s. 141-155
11. D. Żołądź, Ideały edukacyjne doby staropolskiej. Stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego i
siedemnastego wieku, Warszawa 1990
12. D. Żołądź-Strzelczyk, „Nadobna to jest rzecz się młodemu człowiekowi do cudzych krajów przejeździć”
– miejsce podróży w edukacji polskiej szlachty XVI-XVII wieku [w:] Samotrzeć, w kompanii czy z
orszakiem? Społeczne aspekty podróżowania w średniowieczu i w czasach nowożytnych, pod red. M.
Saczyńskiej i E. Wółkiewicz, Warszawa 2012, s. 323-338