Rewolucyjna czcionka

Paulina Szmyt: Drukować
potrafili już Chińczycy w VIII
wieku n.e. W Europie do XV
wieku przepisywano teksty rę−
cznie, zaś początki druku się−
gają roku 1430. Jednak to wy−
nalazek Gutenberga z 1455 ro−
ku (data ukończenia druku Bi−
blii 42 − wierszowej) przyjmuje
się za umowną granicę między
średniowieczem a nową epoką
w historii cywilizacji.
Dlaczego właśnie prasa Gu−
tenberga jest jednym z naj−
znaczniejszych wynalazków w
dziejach ludzkości?
Tadeusz Grajpel: Jeżeli za
pojęcie druku przyjmiemy prze−
noszenie treści i rysunków przy
pomocy matrycy i barwników ,
np. na pergamin, tkaninę, papier,
to pierwsze metody druku opra−
cowano już w starożytnym Egi−
pcie. Tu po raz pierwszy zasto−
sowano klocki drzeworytnicze
do drukowania motywów de−
koracyjnych na tkaninach. Na−
leży też pamiętać o próbach
chińskich i koreańskich. Dru−
kowanie tekstów związane jest
z tak zwaną książką ksylografi−
czną, inaczej blokową − sposo−
bem druku istniejącym już
przed, i stosowanym jeszcze ja−
kiś czas po wynalazku Guten−
berga. Książka blokowa była
etapem w rozwoju drukarstwa.
Metoda ta polegała na wycina−
niu w drewnianej płycie całych
stron tekstu, uzupełnionych
ewentualnie ilustracją. Nakład
pracy przy książce ksylografi−
cznej był olbrzymi i nieadek−
watny do osiągniętych efektów,
a matryca nietrwała. Przełom w
drukarstwie związany jest z wy−
nalezieniem przez Gutenberga
ruchomej czcionki. Niektórzy
badacze przypisują tę zasługę
Janszonowi z Holandii. Uważa−
ją Gutenberga za uzurpatora,
który ukradł swojemu mistrzo−
wi pomysł na druk. Nie istnieją
jednak żadne źródła, które wska−
zywałyby na to, że Gutenberg
znał Janszona, a tym bardziej,
że był jego uczniem. Historia
druku przypomina nieco odkry−
wanie Ameryki. Przed rokiem
1450 też drukowano teksty i
ilustracje, ale dopiero ruchoma
czcionka Gutenberga pozwoliła
na rozpowszechnienie druku.
− Na czym polegała wyjąt−
kowość metody wymyślonej
przez Gutenberga?
− Istnieją trzy główne skła−
dowe wynalazku Gutenberga.
Po pierwsze wykonał metodą
jubilerską nowe matryce. Ryto−
wał w stali pojedyncze litery,
które stanowiły matrycę wyj−
Mówi Tadeusz Grajpel − Założyciel Pracowni Technik
Drzeworytniczych i Sfragistycznych
Rewolucyjna
czcionka
ściową. Przypominały one ste−
mpel. Takie klocki stali przy−
kładał następnie do grubych, ale
miękkich miedzianych blaszek
i uderzeniem młotka mincers−
kiego wybijał w nich litery.
Następnie miedziane blaszki
umieszczano w drewnianej okła−
dzinie w prostokątnych pudełe−
czkach. W ten sposób powstawa−
ła forma do odlewania czcionki.
Po drugie Gutenberg opra−
cował do odlewania czcionki
specjalny stop ołowiu z cyną.
Dodatek ołowiu sprawiał, że
stop był miękki, a cyny − że
proces krzepnięcia był szybki.
Stalowa matryca była trwałym
elementem wielokrotnego uży−
tku, natomiast miedziane patry−
ce szybko się niszczyły, ale mo−
żna je było łatwo odtworzyć.
Trzecią składową wynalaz−
ku Gutenberga była prasa dru−
karska. Teoria mechanizmu pra−
sy była już znana od dawna,
prasą tłoczono oliwę i sok z
winogron. Gutenberg natomiast
przystosował prasę do celów
drukarskich.
Dopiero twórcze połączenie
tych trzech elementów doprowa−
dziło do rewolucji w drukarstwie.
− Co było pierwszą pozy−
cją wydrukowaną przez Gu−
tenberga?
− Pierwszym dziełem są pra−
wdopodobnie Księgi Sybilli,
które datuje się na przełom lat
trzydziestych i czterdziestych,
XV wieku zachowane tylko we
fragmentach. Wcześniej powsta−
wały prawdopodobnie druki
próbne. Nie możemy jednak ni−
czego być do końca pewni, bo
Gutenberg nie miał zwyczaju
datowania swoich druków. Naj−
słynniejszym dziełem Gutenbe−
rga jest Biblia 42−wierszowa. Te−
chnologicznie reprezentowała
dobry poziom. Gutenberg użył
do jej druku ponad 270 czcio−
nek. Łatwo też zauważyć ewo−
lucję w drukowaniu Biblii. Gu−
tenberg powtórzył trzykrotnie
procedurę rytowania czcionek.
Pierwsze strony mieściły w
kolumnie 40 wierszy. Guten−
berg zmieniał jednak czcionki,
zmniejszał je, dlatego kolejne
strony Biblii zawierają 41 wier−
szy na stronie. Ostatecznie uda−
ło się zmieścić 42 wiersze.
− Czy tekst drukowany z
tamtych czasów różnił się od
pisma ręcznego?
− Krój czcionek był dokład−
nym wyobrażeniem pisma ręcz−
nego. Należy też pamiętać, że
wydrukowanie książki nie było
− Czy książka drukowana
cieszyła się od początku du−
żym powodzeniem?
− Do roku 1500 książka dru−
kowana znajdowała się jeszcze
w kolebce, przy jej tworzeniu
nawiązywano do rękopiśmien−
nictwa. Z czasem zaczęła żyć
swoim własnym życiem. Zmie−
Tadeusz Grajpel składa napis, widoczny na pierwszej stronie
fot. Dominik Księski
końcem procesu jej tworzenia.
Poskładane i pozszywane arku−
sze trafiały po wydrukowaniu
w ręce fachowców. Rubrykator
pismem identycznym z drukiem
tytułował rozdziały, a ilumina−
tor ozdabiał wydrukowany
tekst. Dalsza część pracy nale−
żała do introligatora.
− Jaki był nakład Biblii
42 − wierszowej i jak kształto−
wała się jej cena?
− Badacze przyjmują, że gu−
tenbergowska edycja Biblii li−
czyła między 180 a 200 egzemp−
larzy. Ceny książek zależały wó−
wczas od nakładu i sposobu de−
koracji. Zwykle książka druko−
wana była od ośmiu do dziesię−
ciu razy tańsza od przepisywa−
nej ręcznie.
niały się zasady redakcji, wpro−
wadzano nowy skład tekstu, ty−
tulaturę, informację na temat
wydawcy, roku i miejsca wyda−
nia. Początkowo, w XVI i XVII
wieku książki opuszczały dru−
karnię w postaci broszur − pozszy−
wane i bez oprawy. Zdobienie i
oprawienie książki pozostawia−
no nabywcy. Później zaczęto
wydawać książki w okładkach.
Po wynalezieniu druku pod−
niesiono larum, że książce ręko−
piśmiennej grozi zanik, podobnie
jak dziś uważa się, że książka
drukowana może zostać wypar−
ta przez konkurencyjne media i
książkę zapisaną na nośniku ele−
ktronicznym. Twierdzono, że
druk doprowadzi do trywializa−
cji i zubożenia książki.
− Kiedy zaczęto doceniać
druk?
− Głównym czynnikiem po−
pularyzującym druk było zapo−
trzebowanie na księgi liturgicz−
ne. Kościół był inwestorem wie−
lu kosztownych przedsięwzięć
kulturalnych. Poza tym praca
kopisty, przepisującego księgi
liturgiczne związana była z ol−
brzymim mozołem i obfitowa−
ła w błędy. Piękny wygląd księ−
gi nie zawsze szedł w parze ze
zgodnością z prawem kanonicz−
nym, według którego każda li−
tera musi zgadzać się z pierwo−
wzorem. W przypadku druku je−
dnorazowa korekta gwarantowa−
ła, że duchowni w danej diecezji
otrzymają identyczny tekst.
Na rozwój druku wpłynęło
też rozpowszechnianie Pisma
Świetego w językach narodo−
wych w czasach Reformacji.
Sprzedaż książki nie była
łatwa, więc trwała walka o na−
bywcę. Zwykle nakład wynosił
około 500 egzemplarzy, 1000 by−
ło szczytem marzeń wydawców.
Nakłady masowe miały tylko
druki wydawane jako pamiątki
w miejscach pielgrzymek.
− Co wiemy o Janie Gute
n−
Guten−
bergu?
− Gutenberg pochodził z
Moguncji, z rodziny o trady−
cjach złotniczych, stąd też jego
umiejętności. Nie wiadomo, w
którym roku przyszedł na świat.
Umownie przyjmuje się rok
1400. W latach dwudziestych
lub trzydziestych przeniósł się
wraz z rodziną do Strasburga i
tam rozpoczął pracę nad swoim
wynalazkiem. Wkrótce powró−
cił jednak do Moguncji.
Zachowały się akta z dwóch
procesów sądowych dotyczących
osoby Jana Gutenberga. Pierw−
szy odbył się w latach czter−
dziestych. Po śmierci jednego
ze wspólników, jego rodzina do−
magała się udziału w przedsięw−
zięciu drukarskim. Gutenberg,
chcąc chronić swój wynalazek
spłacił rodzinę wspólnika kil−
kudziesięcioma guldenami. Dru−
gi proces dotyczył zwrotu dłu−
gu. Gutenberg pożyczył dwu−
krotnie sumę 800 guldenów na
przedłużające się prace na
wynalazkiem. Kiedy wierzyciel
zorientował się, że zyski z dru−
ku mogą być duże, zażądał od
Gutenberga natychmiastowej
spłaty długu. Zdawał sobie spra−
wę, że Gutenberg nie będzie
mógł go oddać wraz z odsetka−
mi wyniósł już 2000 guldenów,
co było na tamte czasy kwotą
astronomiczną. Sąd pozbawił
Gutenberga praw do wynalaz−