pobierz

Ewa KIEŁB-STARCZEWSKA,
Instytut Filologii Obcych, Akademia im. J. Długosza, Częstochowa
INSPIRACJE POZNAWCZE I BADAWCZE DLA NAUKI JĘZYKÓW OBCYCH
PŁYNĄCE Z OSIĄGNIĘĆ INNYCH NAUK
Streszczenie: Problematyka referatu zawiera róŜnorakie refleksje poznawcze i badawcze
rozwaŜające, jak skutecznie doprowadzić ucznia-studenta do tego aby przyswoił sobie język obcy.
Zwraca się uwagę na moŜliwości jakie moŜe wnosić technologia informacyjna do rozwiązywania
problemów dydaktycznych w nauce języka obcego. Inspiracje dotyczą równieŜ relacji wybranej
problematyki z zakresu neurofizjologii z dydaktyką w ogóle i dydaktyką języków obcych
w szczególności. Odnoszą się takŜe do udziału nauk psychologicznych w nauczaniu-uczeniu się
języka obcego słuŜącemu uwzględnieniu psychologicznych róŜnic indywidualnych wyraŜających
się w zdolnościach i uzdolnieniach specjalnych oraz poziomie funkcjonowania intelektualnego,
a przydatnych w zróŜnicowaniu zajęć dydaktycznych i kwalifikacji kandydatów do studiowania
języków obcych.
Uczyć lepiej, skuteczniej, szybciej, to myśli przewodnie dokonującego się postępu
pedagogicznego w kaŜdej dziedzinie nauczania. Glottodydaktyka takŜe nie jest obojętna na
dokonujące się postępowe zmiany w myśli pedagogicznej i otwiera swe podwoje dla nowych
moŜliwości badań i praktyki pedagogicznej. Nie lekcewaŜąc dotychczasowych osiągnięć
dydaktyki ogólnej musi korzystać z rezultatów dokonań innych nauk aby nie pozostać w tyle,
poza współczesnymi naukowymi realiami.
1. INSPIRACJE POZNAWCZE DLA
Z TECHNOLOGII INFORMACYJNEJ
NAUKI JĘZYKÓW
OBCYCH PŁYNĄCE
Szybki rozwój naukowo-techniczny i postępy w dziedzinie technologii komputerowych są
cechą charakterystyczną współczesnego społeczeństwa określanego mianem społeczeństwa
informacyjnego. Wysoką rangę przywiązuje się dziś nowoczesnym technologiom
stosowanym w dziedzinie edukacji i badań naukowych. Inwestowanie w rozwój tego obszaru
stało się w wielu krajach czynnikiem rozwoju gospodarczego umoŜliwiającym sprostanie
konkurencji na rynku światowym. Tak więc nowoczesne technologie informacyjnokomunikacyjne stały się częścią polityki edukacyjnej wszystkich krajów dąŜących do
rozwoju.
MoŜna więc uwaŜać, Ŝe nasza skomplikowana rzeczywistość coraz częściej znajduje swe
odzwierciedlenie w funkcjonowaniu mediów elektronicznych. Wynika to z potrzeby
szybkiego pozyskiwania informacji na róŜnych poziomach kształcenia od przedszkola
poczynając. Świadomość rozwoju i skuteczności wpływu mediów wymusza na nauczycielach
wyjście poza tradycyjne środki dydaktyczne takie jak tablicę, Ŝywe słowo czy podręcznik.
Technologia informacyjna jest dziedziną wiedzy obejmującą elementy informatyki,
telekomunikacji i innych technologii związanych z informacją. Dostarcza narzędzi za pomocą
których moŜna pozyskiwać informacje, selekcjonować je, analizować, przetwarzać
i przekazywać odbiorcom.
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
Otwiera ona nowe moŜliwości dla dydaktyki we wszystkich dziedzinach kształcenia.
MoŜliwości te nie są do końca poznane i zbadane. Ze względu na niebywałe tempo rozwoju
tego obszaru ludzkiej wiedzy, ciągle będziemy stawać w obliczu nowych technologicznych
osiągnięć i mieć moŜliwość robienia z nich właściwego uŜytku w procesie kształcenia.
Elektroniczne uczenie się tj. uczenie się z zastosowaniem nowoczesnej technologii
informacyjnej moŜe odbywać się za pomocą przesyłanych drogą elektroniczną pakietów
edukacyjnych lub informacyjnych oferowanych w dwóch formach: online (dostępnych
poprzez Internet) oraz offline (dostępnych np. na płycie CD).
Nowoczesnemu elektronicznemu uczeniu się coraz częściej przypisuje się (a potwierdzają
to juŜ niektóre wyniki badań naukowych) Ŝe w odróŜnieniu od częstokroć monotonnej
i czasochłonnej, pracochłonnej, czasami nawet nudnej, tradycyjnej edukacji, ma być
łatwiejsze, bardziej interesujące, motywujące i efektywne.
Zdaniem American Audiovisual Society przeciętny człowiek zapamiętuje około 10%
treści, które przeczytał, 20% tego co usłyszał, 30% tego co zobaczył (np. na ekranie
komputera lub ekranie podczas prezentacji komputerowej lub z wykorzystaniem folii do
projektora), 70% tego co jednocześnie zobaczył i usłyszał, 80% tego co mówi sam oraz 90%
tego, co sam robi.
Te wyniki nawiązują do sentencji Konfucjusza, który stwierdził, Ŝe jeśli słyszy coś to
zapomina, jeŜeli widzi coś – to zapamiętuje, a jeŜeli sam to robi to zaczyna rozumieć.
(Stanisław Juszczyk, Szczecin 2006)
1.1. Wykorzystanie ksiąŜek i prasy w wersji elektronicznej dla nauki języków obcych
w procesie kształcenia
Internet stwarza róŜnorodne moŜliwości pozwalające na wykorzystywanie komputera w
procesie poznawania języków obcych. W kształceniu studentów na poziomie szkoły wyŜszej
wszyscy zobowiązani jesteśmy wdraŜać studentów do samodzielnej pracy i umiejętnego
pozyskiwania i opracowywania informacji pochodzących z róŜnych źródeł. Nabywanie
umiejętności przez studentów wiąŜe się z wyszukiwaniem, segregowaniem bibliograficznych
tytułów z dostępnymi kategoriami i selekcjonowaniem przydatnych treści. Nabywaniu tych
umiejętności oraz poszerzaniu obcojęzycznego słownictwa sprzyja rozeznanie
w moŜliwościach zdobywania informacji z ksiąŜek i prasy prezentowanych w Internecie
w wersji elektronicznej. Mogą temu słuŜyć róŜnorakie ćwiczenia. Dla przykładu posłuŜę się
następującymi ćwiczeniami.
- Podawanie tytułów prasy dostępnej jedynie w wersji elektronicznej, sprawdzanie
jakiej dotyczy ona tematyki.
- Układanie listy czasopism przydatnych w nauce, konkretnych wybranych
przedmiotów.
- Wyszukiwanie przykładów pism uczniowskich, ocenianie ich przydatności oraz treści.
- Podawanie przykładów prasy przeznaczonej dla młodzieŜy czy miłośników literatury
lub sportu itp.
- Sprawdzanie jakie czasopisma mogą znaleźć w Internecie grupy zawodowe
i hobbyści.(Violetta Poturacz, 2003)
Inne ćwiczenia to:
- Czytanie relacji o bieŜących wydarzeniach i problemach na świecie oraz komponowanie
z tego własnych ustnych sprawozdań.
- Porównywanie informacji i opinii na ten sam temat, ale pochodzących z róŜnych
elektronicznych czasopism.
295
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
- Czytanie róŜnorakich artykułów prasowych w wersji elektronicznej i sprawdzanie
poprawności ich rozumienia.
Poza korzystaniem z elektronicznych ksiąŜek i czasopism moŜna wykorzystując Internet
w nauce języka obcego przewidywać:
- uczestnictwo w językowych quizach i grach online umieszczonych na stronach WWW.
- Czytanie specjalnie przygotowanych i umieszczonych w Internecie tekstów oraz
wykonywanie dołączonych do nich ćwiczeń sprawdzających rozumienie.
- Wykorzystywanie stron WWW prezentujących reguły gramatyczne.
- Pisanie i wysyłanie znajomym elektronicznych pocztówek (w języku obcym) za pomocą
materiałów oferowanych na stronach WWW.
- Korzystanie z róŜnorakich ćwiczeń dotyczących rozumienia ze słuchu.
Przykłady moŜliwości wykorzystywania Internetu moŜna by mnoŜyć. (Zbigniew Osiński,
2006)
Wykorzystywany do powyŜszych działań komputer, oprócz przeglądarki internetowej,
musi być wyposaŜony w programy umoŜliwiające odtwarzanie plików audio – Windows
Media Player, Real Audio Player itp.
Inne pomysły słuŜące wspomaganiu kształcenia językowego za pomocą zasobów i usług
Internetu mogą nasunąć się same przy okazji przeglądania obcojęzycznych stron WWW oraz
polskich serwisów edukacyjnych.
Z pism elektronicznych i sieciowych odpowiedników prasy mogą korzystać równieŜ
nauczyciele róŜnych dziedzin nauki, a więc takŜe nauczyciele języków obcych,
np. wzbogacaniem treści zajęciowych i formą ich urozmaicania w dziedzinie szeroko
rozumianego „języka biznesu” w nauce języka angielskiego, moŜe być lektura
np. „Businessman Magazine”. Nauczyciele języka angielskiego czy niemieckiego korzystając
z lektury obcojęzycznych czasopism, mogą ćwiczyć rozmaite umiejętności językowe. Inaczej
bowiem pracuje się z tekstami podręcznikowymi, a inaczej z prasą odzwierciedlającą Ŝywy
język.
MoŜliwość obejrzenia na zajęciach języka obcego róŜnorakich tytułów elektronicznych,
obcojęzycznych czasopism na pewno, będzie dla studentów niezwykle poglądowym
i aktywizującym zajęciem. Bezpośrednie dotarcie bowiem do wielu pism moŜe być trudne
jeŜeli znajdują się one w wyspecjalizowanych bibliotekach naukowych.
Sami nauczyciele języków obcych takŜe mogą korzystać z elektronicznej prasy
internetowej aby aktualizować swe umiejętności językowe czy wiedzę z dydaktyki.
Przeprowadzenie obcojęzycznych zajęć internetowych z wykorzystaniem elektronicznej
prasy, wymaga od nauczyciela pewnych przygotowań i zabiegów, lecz potrzebę takich
rozwiązań uzasadnia rozwijanie umiejętności komunikowania się.
Przytoczone przykłady ćwiczeń są jedynie wskazaniem na pomysły jakie moŜna
zrealizować korzystając z multimedialnych moŜliwości posługiwania się Internetem. Trzeba
mieć na uwadze, Ŝe sieć ulega ciągłemu rozwojowi oferując zainteresowanym coraz bardziej
bogate i atrakcyjne zasoby.
Poza moŜliwością zdobywania informacji z elektronicznej prasy internetowej, naleŜy
pamiętać o elektronicznych podręcznikach, translatorach czy ksiąŜkach typu słowniki,
encyklopedie multimedialne lub całych programach multimedialnych przeznaczonych do
nauki języków obcych. Efektywność multimediów w nauczaniu języków obcych jest jak
dowodzą badania empiryczne porównywalnie znacznie wyŜsza od efektywności nauki,
w której korzystano z tradycyjnych środków dydaktycznych (E. Kiełb-Starczewska, 2007).
Wielokanałowy odbiór informacji sprzyja bowiem szybszemu i bardziej aktywnemu
przyswajaniu języka obcego. Psychologiczne „prawo powtórzeń” wskazuje na nauczanieuczenie się znacznie bardziej indywidualizujące, w którym mniej zdolni studenci mogą
296
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
pracowitością przy pomocy multimediów znacznie łatwiej pokonywać osobiste trudności
i osiągać wyŜsze od spodziewanych wyniki.
Nowoczesne trendy w testowaniu obcojęzycznych umiejętności równieŜ pokazują jak
moŜna wykorzystywać komputer w pomiarze dydaktycznym.
Stosowanie nauczania na odległość jest takŜe dobrodziejstwem dla tych, którym nie jest
dane osobiste uczestniczenie w zajęciach uniwersyteckich.
Tak zatem dydaktyka opierająca się na nowoczesnym oprzyrządowaniu wspiera
dokonujący się postęp w edukacji na wszystkich szczeblach kształcenia.
Komputer staje się więc narzędziem, które w pracy nauczyciela zajmuje jedno
z najwaŜniejszych miejsc. Jest pomocny zarówno w procesie przygotowywania się do zajęć
dydaktycznych, moŜe być doskonałą pomocą w ich toku jak równieŜ podczas sprawdzianów
i egzaminów. Nie tylko pozwala na oszczędność czasu, podczas przygotowywania pomocy,
materiałów dydaktycznych czy przygotowania merytorycznego, ale sprawia, Ŝe
przygotowanie to nabiera nowej jakości, którą nie łatwo byłoby osiągnąć bez pomocy
komputera. Podobną rolę odgrywa w bezpośrednim procesie dydaktycznym zwiększając
efektywność nauczania. W egzaminowaniu czynność ta staje się bardzo obiektywna, pozwala
na dokładną analizę efektywności i wyciągnięcie odpowiednich wniosków na przyszłość.
Dzięki temu zajęcia mogą stać się ciekawsze zarówno dla uczniów jak i nauczyciela, i co
najwaŜniejsze bardziej efektywne.
2. NAUKA JĘZYKÓW OBCYCH
Z NEUROFIZJOLOGII
A
PŁYNĄCE
DLA
NIEJ
INSPIRACJE
Problem neurofizjologicznych inspiracji dla nauczania-uczenia się, a tym samym dla
nauki języków obcych podnosi J. Gnitecki, chcąc odpowiedzieć na pytania:
- „Jakie inspiracje poznawcze i badawcze płynące z osiągnięć nauk przyrodniczych
i humanistycznych mogą mieć tu znaczenie istotne dla uczenia się?”
- „Do jakich zmian w zakresie sposobów ujmowania racjonalności działań
pedagogicznych one prowadzą? (J. Gnitecki. Poznań 2006)”
Neurofizjologia to termin w zakres którego wchodzą słowa: neurologia i fizjologia.
Neurologia jest nauką o funkcjonowaniu układu nerwowego. Fizjologia człowieka zajmuje się
czynnościami Ŝywego organizmu, w tym takŜe czynnościami uczenia się.
Zdaniem J. Gniteckiego neurofizjologiczne inspiracje poznawcze i badawcze wiąŜą się
ściśle z:
1. odmiennymi właściwościami mózgu Ŝeńskiego i męskiego,
2. z asymetrią funkcjonalną ludzkiego mózgu,
3. z synchronicznym lub asynchronicznym funkcjonowaniem lewej i prawej półkuli
mózgowej,
4. z moŜliwością dostosowania zintegrowanych działań szkolnych do odmiennych
właściwości mózgu Ŝeńskiego i męskiego,
5. z potrzebą stosowania relaksacji, wizualizacji i afirmacji w procesie kształcenia,
w celu obniŜenia napięcia psychoruchowego.
Najnowsza wiedza na temat przebiegu procesu uczenia się w mózgu pochodzi z osiągnięć
badawczych na przestrzeni ostatnich 15 lat. Odkryto sposoby funkcjonowania
poszczególnych części mózgu, co pozwoliło na nowe podejście do procesów zachodzących
w nim, podczas uczenia się.
Wiedza ta jednak nie jest zdaniem badaczy wykorzystywana przy opracowywaniu zadań
i programów edukacyjnych. Stwierdzają oni takŜe, Ŝe większość współczesnych programów
i zadań edukacyjnych jest z tą wiedzą sprzeczna. (C. Rose, 1985)
297
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
W związku z powyŜszym istotnym jest stwierdzenie rozbieŜności w funkcjonowaniu obu
półkul mózgowych, z którego wynika wniosek jak waŜna jest synchronizacja obu półkul dla
pełnego rozwoju człowieka.
„Synchronizacja funkcji lewej i prawej półkuli jest bardzo waŜna dla przejścia od
tradycyjnej nauki szkolnej do przyspieszonego uczenia się. Dochodzi wówczas do
zrównowaŜenia i uspójnienia świadomości i podświadomości. Pojawia się wówczas stan, w
którym umysł człowieka otwarty jest na działanie intuicji oraz innych wpływów”.
(Janusz Gnitecki , 2006)
Z powyŜszego płynie wniosek, Ŝe niezbędnym warunkiem przyspieszonego uczenia się
jednostki jest zintegrowanie funkcji półkul mózgowych poprzez relaksacje, wizualizacje,
afirmacje oraz zintegrowane zadania szkolne mające na uwadze rozwój intelektu i zdolności
twórczych.
„Uczenie się z wykorzystaniem obydwu półkul musi bazować na zrozumieniu budowy
mózgu i jego funkcjonowania. Uczenie się z wykorzystaniem moŜliwości całego mózgu
wymaga zdania sobie sprawy z faktu iŜ uczenie się i nauczanie nie zawsze idą w parze.
NaleŜy takŜe pamiętać, Ŝe istnieją ludzie z dominacją prawej i lewej półkuli mózgu.
RóŜnice w funkcjonowaniu mózgu płci męskiej lub Ŝeńskiej równieŜ mają istotne znaczenie
w procesie nauczania (J. Gnitecki, 2000).
G. Rade uwaŜa na podstawie badań testowych, Ŝe osobom z dominacją limbicznej prawej
półkuli najlepiej odpowiadają zasady nauczania sugestopedycznego. Natomiast jednostkom z
dominacją lewej półkuli zalecane jest np. stosowanie w szkolnej nauce języka metod
gramatycznych katalizujących, czyli bardziej ścisłych i jednoznacznych. W obu jednak
przypadkach zastosowanie odpowiednich ćwiczeń umoŜliwia wyrównanie mniej rozwiniętych
obszarów mózgu.
BliŜsze, skonkretyzowane rozwinięcie niniejszych inspiracji w nauce języków obcych
stanowi publikacja „Superlearning 2000” opisująca nowoczesną metodę uczenia się
i nauczania pozwalającą szybko i skutecznie opanowywać biegle języki obce, zdobywać
nowe umiejętności i przyswajać nową wiedzę. (Scheila Ostendek, 2000)
3. UDZIAŁ NAUK PSYCHOLOGICZNYCH W INSPIRACJACH POZNAWCZYCH
I BADAWCZYCH DLA NAUKI JĘZYKÓW OBCYCH
Nauki psychologiczne takie jak psychologia rozwojowa i wychowawcza wskazują na
moŜliwości jednostki w róŜnych jej okresach rozwojowych. Łączy się z tym nierozerwalnie
fakt dostosowania oddziaływań dydaktycznych i wychowawczych do tychŜe okresów, celem
wpływu na efektywność nauczania – uczenia się. Psychologia róŜnic indywidualnych
wskazuje na zróŜnicowanie psychologiczne między uczniami, w tym takŜe ze względu na ich
moŜliwości wyraŜające się przede wszystkim w zdolnościach i poziomie funkcjonowania
intelektualnego. Badania dowiodły, Ŝe inteligencja jest tą cechą, która w sposób istotny
wpływa na rozwój osobisty, powodzenie Ŝyciowe i pozycję społeczną człowieka.
Dowiedziono, Ŝe nie jest prawdą, iŜ tylko czynniki genetyczne mają wpływ na rozwój
inteligencji. Wykazano, Ŝe takie czynniki jak: odŜywienie, czynniki kulturowe, warunki
nauczania, praktyki wychowawcze itp. wskazują na fakt, iŜ środowisko ubogie w stymulację
intelektualną ma szczególny wpływ na obniŜenie poziomu inteligencji wychowanka
i odwrotnie wysoki poziom stymulacji intelektualnej poprzez środowisko wychowawcze ma
szczególny wpływ na formowanie się wysokiego poziomu inteligencji wychowanka.
(Strelau, 2002 s. 309)
Z powyŜszego wynika pytanie związane z zawsze aktualną refleksją: jak róŜnicować
stymulacje intelektualne w nauczaniu-uczeniu się języków obcych dla osiągnięcia postępów
w nauce, w poszczególnych okresach rozwojowych.
298
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
Powszechnie wiadomo, Ŝe tylko najlepsi uczniowie dostają się do elitarnych szkół oraz
najlepsi absolwenci szkół średnich mają dostęp do stypendiów naukowych w uczelniach
wyŜszych. Szkoła jest więc terenem gdzie następuje proces selekcji oparty na róŜnicach
indywidualnych w moŜliwościach uczniów. Wynik tego procesu decyduje o kolejnych
karierach edukacyjnych.
Jak z powyŜszego wynika, efektywność uczenia się owocująca rozwojem inteligencji
wychowanka, ma tu zasadniczy wpływ na jego przyszłą drogę Ŝyciową.
Mówiąc zatem o zaleŜności efektów uczenia się od inteligencji i odwrotnie, zachodzi
pytanie o zaleŜność efektywności przyswajania języka obcego od inteligencji ogólnej.
ZaleŜnością tą zajmowało się wielu badaczy uzyskując róŜne, niekiedy zupełnie sprzeczne ze
sobą wyniki. Dla nauki języków obcych niebagatelne znaczenie mają takŜe psychologiczne
badania nad pamięcią.
Pomimo tego iŜ z badań tych wynika, Ŝe najłatwiejszym przyswajaniem języka obcego
mogą wykazać się jednostki o wysokim poziomie inteligencji muzycznej, to uczniowie
o braku tegoŜ uzdolnienia takŜe mogą mieć optymistyczne prognozy w przypadku zaistnienia
określonych okoliczności, do których sami mogą wykazać starania. (E. Kiełb-Starczewska,
2008)
Badania nad pamięcią dowodzą, Ŝe przy samodzielnej pracy nad opanowaniem
umiejętności posługiwania się językiem obcym potrzebne mogą być ćwiczenia poprawiające
pracę mózgu oraz najlepsze mnemotechniki.
Nawet jeśli uczący się uwaŜa, Ŝe nie ma talentu do nauki języków, wcale nie musi tak być.
Wystarczy, Ŝe będzie uczyć się we właściwy sposób. KaŜdy z nas nauczył się przecieŜ
jednego języka, więc to chyba oczywiste, Ŝe jesteśmy zdolni do nauczenia się innego.
Ojczystego języka uczymy się dzięki temu, Ŝe mamy z nim stały kontakt, codziennie
słuchamy jak porozumiewa się z nami nasza rodzina. (C. Tukington, 2007) Dzieci uczą się
dzięki temu, Ŝe codziennie słyszą język mówiony. Napawa to wiarą w moc pedagogicznych
oddziaływań zarówno szkoły jak i środowiska.
4. ZAKOŃCZENIE
1. Refleksje nad nauką języków obcych płynące z osiągnięć innych nauk mogą
wzbudzić zainteresowania poznawcze i badawcze inspiracje słuŜące postępowi
pedagogicznemu.
2. Wyniki badań z pogranicza psychologii i dydaktyki słuŜą uwzględnieniu
psychologicznych róŜnic indywidualnych między uczniami, wyraŜających się w
zdolnościach i uzdolnieniach specjalnych oraz poziomie funkcjonowania
intelektualnego. Są więc przydatne w róŜnicowaniu zajęć dydaktycznych, jak
i kwalifikacji kandydatów na studia wyŜsze. Mało prognostyczny dobór młodzieŜy
na poszczególne kierunki studiów owocuje bowiem niepotrzebnymi kosztami, w
wielu przypadkach rozczarowaniami i stratą czasu.
3. Osiągnięcia naukowe w neurofizjologii wskazują na fakt, Ŝe najnowsza wiedza w
nich zawarta, winna być juŜ aktywniej wykorzystywana przy opracowywaniu
programów i zadań edukacyjnych.
4. Inspiracje poznawcze płynące z technologii informacyjnej mogą wzbudzić u wielu
nauczycieli nie tylko refleksję lecz takŜe potrzebę poszerzania swych wiadomości
i umiejętności nad wykorzystaniem nowoczesnego oprzyrządowania edukacyjnego
dla uzyskania wyŜszej efektywności nauczania języków obcych i ułatwianiu sobie
własnej pracy dydaktycznej.
299
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
300
Gnitecki J. Wprowadzenie do pedagogiki ogólnej. Wyd. Polskiego Towarzystwa
Pedagogicznego, Poznań 2006
Juszczyk S. Charakterystyka wybranych form organizacyjnych nauczania w uczelni
wyŜszej, z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych (w:)
Wenta K. (red.) Edukacja informacyjna, Szczecin 2006.
Poturacz V. Edukacja Medialna 4/2003
Osiński Z. Technologia informacyjna w edukacji humanistycznej, Toruń 2006
Rose C. Accelerated Learning, Ayelsburg Books 1985
Ostendek S., Schroeder L. Superlearning 2000, Warszawa 2000
Strelau J. Psychologia róŜnic indywidualnych. GWP, Gdańsk 2002
Tukington C. Doskonalenie pamięci, Warszawa 2007