raport polski

Dr hab. Dobrosława Szumiło – Kulczycka
Prof. UwB, dr hab. Andrzej Sakowicz
Dr hab. Adam Górski
Dr Michał Rusinek
Dr Marcin Żak
Wykorzystywanie w procesie karnym dowodów
pochodzących z czynności pozaprocesowych –
raport polski
Cz. I. Dowody pochodzące z operacyjnych działań Policji
1. Czy Policja lub inne podobne służby są uprawnione do pozyskiwania w toku
działań operacyjnych informacji o konkretnych osobach?
W polskim systemie prawnym istnieją dwie drogi, na których Policja może
pozyskiwać informacje o osobach w związku z potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa
i porządku publicznego. Jedną z nich jest droga procesu karnego, uregulowana w Kodeksie
postępowania karnego i uruchamiana w związku z istnieniem uzasadnionego podejrzenia, że
zostało popełnione przestępstwo (art. 303 k.p.k.). Czynności podejmowane na tej drodze są
czynnościami, które następują ex post, tj. po wystąpieniu zdarzenia, a mają na celu ustalenie
czy zdarzenie to rzeczywiście stanowiło przestępstwo oraz wykrycie i osądzenie jego
sprawcy. Druga droga przewidziana jest w ustawie o Policji. W ramach tej drugiej drogi
Policja może pozyskiwać dane o osobach także w celu zapobiegania popełnianiu
przestępstwa, rozpoznawania środowisk przestępczych oraz w celu wykrywania przestępstw.
Czynności podejmowane na tej drodze mogą zatem mieć miejsce przed wystąpieniem
zdarzenia stanowiącego przestępstwo. Ich zasadniczym celem powinno być odpowiednio
wczesne wykrycie zagrożenia dla bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz zapobieżenie
zrealizowania się tego niebezpieczeństwa.
Uprawnienia do podejmowania czynności operacyjnych w Polsce, obok Policji,
posiadają: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Centralne Biuro
Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Wywiadu
Wojskowego, Żandarmeria Wojskowa, Wywiad Skarbowy, oraz w mniejszym zakresie
Służba Celna oraz Biuro Ochrony Rządu. Każdy z tych organów uprawniony jest do
wykonywania działań operacyjnych w zakresie swojej właściwości przedmiotowej. Poniższa
analiza przedstawiać będzie uprawnienia Policji. Sposób ukształtowania uprawnień
pozostałych służb jest zwykle zbliżony do tego, w oparciu o który ukształtowano uprawnienia
policyjne. Różnice jakie zachodzą w tym zakresie mają przede wszystkim związek

Poszczególne części raportu opracowali następujący Autorzy: część I – dr hab. Dobrosława Szumiło–
Kulczycka, część II –dr Michał Rusinek i dr Marcin Żak; część III – prof. UwB, dr hab. Andrzej Sakowicz oraz
dr hab. Adam Górski.
1
z przedmiotowym i podmiotowym zakresem działania tych służb, i nie wpływają na istotę
charakteru omawianych regulacji.
2. Czy w toku takich działań można stosować:
a) niejawną kontrolę korespondencji i przesyłek?
b) niejawny podsłuch nakierowany na pozyskiwanie treści przekazywanych przy
użyciu środków łączności?
c) niejawny podsłuch nakierowany na pozyskiwanie treści przekazywanych bez
użycia środków łączności?
d) niejawną obserwację jednostki przez służby?
e) niejawną obserwację jednostki przy zastosowaniu środków technicznych
pozwalających na rejestrację zdarzeń ?
Tak, w ramach czynności operacyjnych Policja może podejmować działania
pozwalające na osiąganie wskazanych wyżej efektów. Art. 19 ustawy Policji przyznaje jej
uprawnienia do prowadzenia tzw. kontroli operacyjnej. Zgodnie z treścią tego przepisu:
„Kontrola operacyjna prowadzona jest niejawnie i polega na:
- kontrolowaniu treści korespondencji,
- kontrolowaniu zawartości przesyłek,
- stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny
informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych
i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych.”
Oznacza to, że kontrola operacyjna obejmuje także wszelkie formy podsłuchu (w tym
rozmów
telefonicznych,
rozmów
prowadzonych
przy
wykorzystaniu
sieci
telekomunikacyjnych, sieci internetowych, sieci radiowych, ale też rozmów prowadzonych
bezpośrednio zarówno na wolnym powietrzu, jak też w pomieszczeniach w tym
w mieszkaniach), nasłuchu rozmów prowadzonych w pomieszczeniach, w tym w mieszkaniach,
przy zastosowaniu środków znajdujących się na zewnątrz. Obejmuje także dokonywanie
w sposób niejawny nagrań obrazu. Obejmuje wreszcie stosowanie urządzeń rejestrujących ruch
lub przemieszczanie się danej osoby. To szerokie ujęcie kontroli operacyjnej stało się jednym
z powodów, dla których przepis ten został zaskarżony przez Rzecznika Praw Obywatelskich do
Trybunału Konstytucyjnego. Sprawa czeka na rozstrzygnięcie1.
Jeżeli tak, to proszę wskazać:
- przesłanki zastosowania takich środków
Kontrolę operacyjną można stosować przy wykonywaniu czynności operacyjno –
rozpoznawczych w celu:
- zapobieżenia popełnienia przestępstwa
- wykrycia popełnienia przestępstwa
- ustalenia jego sprawców
- uzyskania i utrwalenia dowodów
1
Wniosek RPO z dnia 29 czerwca 2011 r., nr RPO 666037-II-11/MK.
2
Jak zatem widać, mimo iż omawiany środek został uregulowany w ustawie o Policji
i ma charakter operacyjny, a nie procesowy, służyć może celom nie tylko zapobiegawczym,
ale także jak najbardziej związanym z osądzeniem sprawcy przestępstwa, a zatem celom
procesowym.
Kontrola operacyjna może mieć miejsce wyłącznie w związku z podejrzeniem
popełnienia jednego z umyślnych, ściganych z oskarżenia publicznego i enumeratywnie
wymienionych przestępstw. W ustawie o Policji w grupie tej przewidziano między innymi
takie przestępstwa jak: zabójstwo, ciężki uszczerbek na zdrowiu, przestępstwa przeciwko
bezpieczeństwu powszechnemu, katastrofy komunikacyjnej, pozbawienia wolności, handlu
ludźmi, pedofilii, łapownictwa i korupcji, stosowanie przemocy lub groźby bezprawnej wobec
funkcjonariusza publicznego lub w celu wpłynięcia na czynności sądu, wzięcia zakładnika,
przestępczości zorganizowanej, dywersji w systemach informatycznych, rozboju, oszustwa,
prania brudnych pieniędzy, przestępstwa narkotykowe, przestępstwa nielegalnego obrotu
bronią i materiałami wybuchowymi oraz przestępstwa ścigane z mocy umów i porozumień
międzynarodowych. Pełen katalog tych przestępstw zawarty jest w art. 19 ust 1 ustawy
o Policji. Pamiętać jednak należy, że pozostałe organy uprawnione do prowadzenia kontroli
operacyjnej mają własne, odrębne katalogi takich przestępstw, dostosowane do zakresu
właściwości ich działania.
Stosowanie kontroli operacyjnej uzależnione jest od warunku konieczności. Można ją
zarządzić tylko wówczas, gdy inne środki okazały się bezskuteczne, albo będą nieprzydatne.
- termin, w którym mogą być stosowane
Kontrola operacyjna jest stosowana na czas określony, nie dłuższy niż 3 miesiące.
Jeżeli nie ustały przyczyny jej stosowania może ona być jednorazowo przedłużona na okres
nie dłuższy niż kolejne 3 miesiące. W uzasadnionych przypadkach, gdy podczas stosowania
kontroli operacyjnej pojawią się nowe okoliczności istotne dla zapobieżenia lub wykrycia
przestępstwa, albo ustalenia sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa prokurator może
jednak wydać postanowienie o stosowaniu kontroli operacyjnej przez czas oznaczony również
po upływie wskazanych okresów.
- organ uprawniony do zarządzenia ich stosowania
Kontrolę operacyjną zarządza sąd okręgowy, na pisemny wniosek Komendanta
Głównego Policji po uzyskaniu zgody Prokuratora Generalnego lub na pisemny wniosek
komendanta wojewódzkiego Policji po uzyskaniu zgody prokuratora okręgowego.
W przypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli mogłoby to spowodować utratę informacji lub
zatarcie, albo zniszczenie dowodów przestępstwa, kontrolę może zarządzić Komendant
Główny Policji lub komendant wojewódzki Policji po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego
prokuratora, zwracając się równocześnie do właściwego miejscowo sądu okręgowego
z wnioskiem o wydanie postanowienia w tej sprawie. W razie nieudzielenia przez sąd zgody
w terminie 5 dni od dnia zarządzenia kontroli operacyjnej, wstrzymuje się ją i dokonuje
protokolarnego, komisyjnego zniszczenia zgromadzonych podczas jej stosowania materiałów.
3
Prawo do stosowania kontroli operacyjnej prócz Policji posiadają także Agencja
Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służb
Kontrwywiadu Wojskowego, Żandarmeria Wojskowa oraz Wywiad Skarbowy, przy czym
każdy z tych organów w zakresie swoich właściwości co do odmiennie nieco ujętego katalogu
przestępstw.
3. Czy w toku takich działań Policja lub inne podobne służby mogą:
a) niejawnie pozyskiwać dane o połączeniach dokonywanych przez daną osobę za
pośrednictwem środków komunikowania się?
Tak. Reguluje to art. 20c ustawy o Policji. Przepis ten pozwala funkcjonariuszom
Policji na pozyskiwanie danych telekomunikacyjnych. Danymi telekomunikacyjnymi są: dane
o nawiązywanych połączeniach lub o próbach nawiązania połączeń za pośrednictwem
środków komunikowania się, dane o numerach urządzeń nadawczego i odbiorczego, dane
o abonentach tych urządzeń, dane o miejscu ich położenia oraz o fakcie ich logowania
w stacjach przekaźnikowych (art. 20c ustawy o Policji w związku z art. 180c i 180d ustawy
z dnia 16 lipca 2004 r. Dz.U. 171, poz. 1800, ze zm.). Policja może pozyskiwać takie dane
w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw. Ustawa nie formułuje dalej idących
ograniczeń, ani warunków w tej mierze. Nie przewiduje też terminu stosowania takiego
środka, nie określa czy ma to być czynność jednorazowa i nakierowana na zdarzenia
z przeszłości2, czy możliwe jest pozyskiwanie takich danych także w czasie rzeczywistym, na
bieżąco3. Do uzyskania dostępu do danych telekomunikacyjnych wystarczające jest pisemne
lub ustane żądanie policjanta wskazanego w pisemnym wniosku Komendanta Głównego
Policji lub komendanta wojewódzkiego Policji, albo osoby przez nich upoważnionej.
Pozyskiwanie danych telekomunikacyjnych może mieć miejsce także za pośrednictwem sieci
telekomunikacyjnej, o ile dostęp do tej sieci będzie posiadał policjant posiadający pisemne
upoważnienie wskazanych wyżej osób. W procedurze udostępniania danych
telekomunikacyjnych Policji w ramach czynności operacyjnych nie uczestniczy zatem ani
sąd, ani nawet prokurator. Sąd i prokurator nie są też organami kontrolnymi wobec działań
Policji w tej mierze. Ta łatwość sięgania przez Policję po wskazane dane powoduje, że jak
pokazują wskazane szacunki Polska jest krajem, w którym wykorzystuje się ten środek
w bardzo szerokim zakresie. Brak sprecyzowanych podstaw, w oparciu o które Policja może
sięgać po dane telekomunikacyjne, (ogólnikowe jedynie stwierdzenie że może to mieć
miejsce w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw), przy równoczesnym braku
mechanizmów kontrolnych sięgania przez Policję po dane telekomunikacyjne stały się
przyczyną wystąpienia Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego
z pytaniem o zbadanie legalności tej regulacji. Sprawa czeka na rozstrzygnięcie4.
2
Tak A. Lach, Dowody elektroniczne, s. 124.
Tak A. Adamski, Przestępczość w cyberprzestrzeni. Prawne środki przeciwdziałania zjawisku w Polsce na tle
projektu konwencji Rady Europy, Toruń 2001, s. 94; D. Szumiło-Kulczycka, Czynności operacyjno –
rozpoznawcze i ich relacje do procesu karnego, Warszawa 2012, s. 268.
4
Zob. skarga RPO z 1 sierpnia 2011 r., nr RPO – 662587-II-II/ST, zarejestrowana w Trybunale Konstytucyjnym
pod sygnaturą K 23/11; zob. też: Raport Najwyższej Izby Kontroli, Informacja o wynikach kontroli.
3
4
Uprawnienie do pozyskiwania danych telekomunikacyjnych na tożsamych zasadach
jak Policja posiadają także: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro
Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służb Kontrwywiadu Wojskowego, Żandarmeria
Wojskowa oraz Wywiad Skarbowy.
b) niejawnie pozyskiwać dane o osobie od banków, innych podobnych instytucji
finansowych lub instytucji ubezpieczeniowych?
Tak. Zgodnie z art. 20 ust 3 ustawy o Policji Policja może także korzystać z informacji
dotyczących umów ubezpieczenia, a w szczególności z przetwarzanych przez zakłady
ubezpieczeń danych podmiotów, w tym osób, które zawarły umowę ubezpieczenia, a także
przetwarzanych przez banki informacji stanowiących tajemnicę bankową. Tajemnicę
bankową stanowią „wszystkie informacje dotyczące czynności bankowej, uzyskane w czasie
negocjacji, w trakcie zawierania i realizacji umowy, na podstawie której bank tę czynność
wykonuje” (art. 104 ust 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, tekst jednolity
Dz.U. z 2012 r., poz. 1376).
Sięganie po takie dane, bez wiedzy i woli osoby, której one dotyczą, jest możliwe
tylko jeżeli jest to konieczne dla skutecznego zapobieżenia enumeratywnie wymienionym
przestępstwom (tym samym, dla których dopuszczalne jest stosowanie kontroli operacyjnej)
lub ich wykrycia, albo ustalenia ich sprawców i uzyskania dowodów. Ustawa nie statuuje tu
zasady subsydiarności, co oznacza, że niemożność uzyskania określonych niezbędnych
informacji przy zastosowaniu innych środków nie jest niezbędną przesłanką wystąpienia
o ujawnienie danych stanowiących tajemnicę bankową lub ubezpieczeniową, choć
ustawodawca wprowadza warunek „konieczności”. Podobnie jak w przypadku danych
telekomunikacyjnych, także i w przypadku danych bankowych lub ubezpieczeniowych
ustawodawca nie wskazuje terminu stosowania takiego środka, ani nie rozstrzyga czy ma to
być środek do pozyskiwania informacji za czas przeszły, czy też można go zastosować także
do przekazania informacji na bieżąco.
Aktualne pozostają tu uwagi zgłoszone powyżej w pkt. 3b).
Udostępnienie Policji w ramach czynności operacyjnych danych przez banki lub
towarzystwa ubezpieczeniowe może nastąpić wyłącznie na mocy postanowienia sądu
okręgowego wydawanego na pisemny wniosek Komendanta Głównego Policji lub
komendanta wojewódzkiego Policji.
Oprócz Policji prawo do operacyjnego pozyskiwania danych stanowiących tajemnicę
bankową posiadają także Centralne Biuro Antykorupcyjne oraz Straż Graniczna. Ponadto
prawo takie posiadają także organy kontroli skarbowej oraz Służby Celnej, przy czym
funkcjonariusze kontroli skarbowej oraz Służby Celnej mogą ubiegać się o takie dane dopiero
po wszczęciu postępowania karnego. Uprawnienia tych organów w omawianym zakresie nie
mają więc operacyjnego, lecz procesowy charakter.
Uzyskiwanie i przetwarzanie przez uprawnione podmioty danych z bilingów, informacji o lokalizacji oraz
innych danych o których mowa w art. 180 c i d ustawy Prawo Telekomunikacyjne, KPB – P/12/191.
5
c) niejawnie pozyskiwać dane o osobie od instytucji gromadzących informacje dla
celów statystycznych?
Jeżeli tak, to proszę wskazać:
- jakie są przesłanki stosowania takich metod
- czy są to metody których stosowanie ograniczone jest terminem?
- jaki organ jest uprawniony do zarządzenia zastosowania takiej metody
W polskim systemie prawnym brak jest uregulowań odnoszących się w sposób
szczególny do operacyjnego pozyskiwania przez Policję lub inne podobne organy danych
gromadzących dla celów statystyki publicznej. Zastosowanie do rozstrzygania tego typu
sytuacji będą miały zatem regulacje omówione w pkt. I. 4
4. Czy w toku działań operacyjnych Policja lub inne podobne służby mogą
pozyskiwać w celach przesiewowych dane z baz podmiotów publicznych lub prywatnych
oraz dokonywać automatycznego przetwarzania tych danych?
Jeżeli tak, to proszę wskazać:
- jakie są przesłanki stosowania takiej metody?
- czy są to metody, których stosowanie ograniczone jest terminem?
- jaki organ jest uprawniony do zarządzenia zastosowania takiej metody?
Policja jest ogólnie uprawniona z mocy art. 20 ustawy o Policji w celu realizacji
swoich zadań do pobierania, uzyskiwania, gromadzenia, przetwarzania i wykorzystywania
bez zgody i wiedzy zainteresowanego (a zatem w sposób tajny) informacji i danych o osobach
podejrzanych o popełnienie przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego, nieletnich
dopuszczających się czynów zabronionych przez ustawę jako przestępstw ściganych
z oskarżenia publicznego, osobach o nieustalonej tożsamości lub usiłujących ukryć swoją
tożsamość, osobach poszukiwanych oraz osobach z zaburzeniami psychicznymi
stwarzającymi zagrożenie dla życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób.
Gromadzone przez Policję dane mogą obejmować:
1) dane osobowe, takie jak dane ujawniające pochodzenie rasowe lub etniczne,
poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne, przynależność wyznaniową,
partyjną lub związkową, jak również dane o stanie zdrowia, kodzie genetycznym w zakresie
niekodującej części DNA, nałogach lub życiu seksualnym oraz dotyczące skazań, orzeczeń
o ukaraniu i mandatów karnych, oraz innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym
lub administracyjnym;
2) odciski linii papilarnych;
3) zdjęcia, szkice i opisy wizerunku;
4) cechy i znaki szczególne, pseudonimy;
5) informacje o:
a) miejscu zamieszkania lub pobytu,
b) wykształceniu, zawodzie, miejscu i stanowisku pracy oraz sytuacji materialnej
i stanie majątku,
c) dokumentach i przedmiotach, którymi sprawca się posługuje,
d) sposobie działania sprawcy, jego środowisku i kontaktach,
e) sposobie zachowania się sprawcy wobec osób pokrzywdzonych.
6
Ponadto Policja w celu zapobieżenia lub wykrycia przestępstw oraz identyfikacji osób
może uzyskiwać, gromadzić i przetwarzać informacje, w tym również dane osobowe ze
zbiorów prowadzonych na podstawie odrębnych przepisów przez organy władzy publicznej,
w szczególności z Krajowego Rejestru Karnego oraz rejestru PESEL, w tym również ze
zbiorów, w których przetwarza się informacje obejmujące dane osobowe, uzyskane w wyniku
wykonywania przez te organy czynności operacyjno-rozpoznawczych.
Wreszcie Policja dla realizacji swoich zadań może korzystać z informacji
przekazywanych przez organy innych państw oraz Interpol.
Jak wynika z powyższego polska Policja może zwracać się o określone informacje, ale
wyłącznie do organów władzy publicznej. Nie ma natomiast formalnie skutecznych środków
zwracania się o udostępnianie danych ze zbiorów danych podmiotów niepublicznych.
Dane zgromadzone w związku z działaniami nakierowanymi na wykrycie
przestępstwa Policja przechowuje przez czas niezbędny do realizacji ustawowych zadań
Policji (art. 20 ust 17), przy czym istnieje obowiązek ich weryfikacji po zakończeniu sprawy,
w ramach której zostały wprowadzone do zbioru, a ponadto nie rzadziej niż co 10 lat od dnia
uzyskania lub pobrania informacji. Dane zbędne należy usunąć ze zbiorów. Ponadto należy
usunąć informacje ze zbiorów danych, jeżeli okaże się, że czynu stanowiącego podstawę
wprowadzenia informacji do zbioru nie popełniono, albo brak jest danych dostatecznie
uzasadniających podejrzenie jego popełnienia; zdarzenie lub okoliczność, w związku
z którymi wprowadzono informacje do zbioru, nie ma znamion czynu zabronionego; osoba,
której dane dotyczą, została uniewinniona prawomocnym wyrokiem sądu. Wreszcie dane
ujawniające pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub
filozoficzne, przynależność wyznaniową, partyjną lub związkową oraz dane o stanie zdrowia,
nałogach lub życiu seksualnym osób podejrzanych o popełnienie przestępstw ściganych
z oskarżenia publicznego, które nie zostały skazane za te przestępstwa, podlegają
komisyjnemu i protokolarnemu zniszczeniu niezwłocznie po uprawomocnieniu się
stosownego orzeczenia.
Prawo do pozyskiwania, gromadzenia oraz przetwarzania danych osobowych
posiadają w Polsce wszystkie podmioty uprawnione do prowadzenia działań operacyjnych.
Przy czym żaden z tych podmiotów nie posiada jednak podstaw prawnych do żądania
udostępnienia lub pozyskiwania danych z baz podmiotów prywatnych.
5. Czy w ramach działań operacyjnych Policja lub inne podobne służby mogą
stosować inne niż wyżej wymienione niejawne metody pozyskiwania informacji
o jednostce. Jeżeli tak to proszę wskazać taką metodę, podać przesłanki jej
zastosowania, termin przez jaki może być stosowana oraz organ który jest uprawniony
do jej zarządzenia.
Tak. Policja oprócz wskazanych metod może stosować jeszcze niejawnie
nadzorowaną przesyłkę, transakcję pozorną (prowokację policyjną) oraz wideoobserwację.
Transakcja pozorna została uregulowana w art. 19a ustawy o Policji. W ramach tej
instytucji Policja może dokonać w sposób niejawny (tj. przy wykorzystaniu fałszywej
tożsamości funkcjonariusza) nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących
z przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie
7
lub którymi obrót są zabronione (np. narkotyków, broni), albo dokonać przyjęcia lub
wręczenia korzyści majątkowej (korupcja). Działania Policji mogą polegać także na złożeniu
propozycji nabycia, zbycia lub przejęcia wskazanych wyżej przedmiotów, lub na złożeniu
propozycji przyjęcia, lub wręczenia korzyści majątkowej. Przeprowadzenie takich działań
może być niejawnie rejestrowane za pomocą urządzeń służących do rejestracji obrazu lub
dźwięku. Faktycznie więc instytucja ta oznacza prawo Policji do przeprowadzenia prowokacji
w celu uzyskania dowodów popełnienia przestępstwa przez osobę, wobec której jest ona
kierowana. Warunkiem dopuszczalności prowokacji jest istnienie wcześniejszych
wiarygodnych informacji o możliwości popełniania lub popełnienia w przeszłości
przestępstwa. Może mieć ona zastosowanie wyłącznie co do enumeratywnie wymienionych
przestępstw, co do których dopuszczalne jest stosownie kontroli operacyjnej.
Prowokację zarządza Komendant Główny Policji lub komendant wojewódzki Policji
po uzyskaniu pisemnej zgody prokuratora okręgowego. Zarządzenie następuje na czas nie
dłuższy niż 3 miesiące, po upływie którego można dokonać przedłużenia stosowania
czynności na czas nie dłuższy niż kolejne 3 miesiące. W uzasadnionych wreszcie
przypadkach, gdy podczas stosowania czynności pojawią się nowe okoliczności istotne dla
sprawdzenia uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacji o przestępstwie oraz ustalenia
sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa, można zarządzić kontynuowanie prowokacji
po upływie wskazanych wyżej okresów.
Prowokację policyjną może stosować oprócz Policji Agencja Bezpieczeństwa
Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służba Kontrwywiadu
Wojskowego oraz Żandarmeria Wojskowa.
Z kolei przesyłka niejawnie nadzorowana uregulowana jest w art. 19b ustawy
o Policji. Polega ona na niejawnym nadzorowaniu wytwarzania, przemieszczania,
przechowywania i obrotu przedmiotami przestępstwa. Niejawne nadzorowanie to
obserwowanie przesyłek, co do których zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że są
wykorzystywane do wytwarzania, przemieszczania, przechowywania lub obrotu
przedmiotami przestępstwa, obserwowaniu nieruchomości lub przedmiotów ruchomych,
w tym pojazdów, co do których zachodzi uzasadnione przypuszczenia, że są wykorzystywane
do wytwarzania, przemieszczania, przechowywania lub obrotu przedmiotami przestępstwa,
obserwowaniu wreszcie i osób, co do których zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że mogą
wytwarzać, przemieszczać, przechowywać lub dokonywać obrotu przedmiotami przestępstw5.
Instytucję tą można stosować w celu udokumentowania przestępstw mieszczących się
w katalogu, dla którego dopuszczalne jest stosowanie kontroli operacyjnej, albo w celu
ustalenia tożsamości osób uczestniczących w tych przestępstwach lub w celu przejęcia
przedmiotów takich przestępstw. Zarządza ją Komendant Główny Policji lub komendant
wojewódzki Policji, o czym niezwłocznie powiadamia prokuratora okręgowego. Ustawa nie
określa terminu, na jaki może być zarządzana przesyłka niejawnie kontrolowana, co oznacza,
że faktycznie instytucja ta może trwać dowolnie długo wg uznania właściwego komendanta
Policji.
5
Por. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 13 marca 2002 r. w sprawie sposobu
przeprowadzania i dokumentowania przez Policję niejawnego nadzorowania wytwarzania, przemieszczania,
przechowywania obrotu przedmiotami przestępstwa (Dz.U. nr 23, poz. 239).
8
Oprócz Policji uprawnienia do stosowania przesyłki niejawnie nadzorowanej
posiadają Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straż Graniczna, Służba Kontrwywiadu
Wojskowego, Żandarmeria Wojskowa oraz organy wywiadu skarbowego.
Wreszcie w ramach działań operacyjnych możliwe jest stosowanie wideoobserwacji.
Zgodnie z treścią art. 15 ust 1 pkt 5a ustawy o Policji polega ona na obserwowaniu
i rejestrowaniu przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych,
a także i dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom. Ustawa nie określa żadnych dalej idących
warunków stosowania tej instytucji, po za tym jednym, że może to mieć miejsce wyłącznie
w miejscach publicznych. Stosowanie wideoobserwacji może zarządzić każdy policjant, nie
ma też wymagań co do czasu stosowania tego środka. Oprócz Policji na zbliżonych zasadach
wideoobserwację stosować mogą Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro
Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służb Kontrwywiadu Wojskowego, Wywiad Skarbowy
oraz Służba Celna.
6. Czy pozyskane przez Policję lub inne podobne służby w ramach działań
operacyjnych materiały mogą być wykorzystane w procesie karnym jako dowody?
Jeżeli tak to:
W polskim systemie prawnym brak jest ogólnej reguły określającej dopuszczalność
wykorzystywania w procesie karnym dowodów, które zostały pozyskane podczas
prowadzenia działań operacyjnych. Przez długi czas dominowało w nauce stanowisko, że
brak jest możliwości bezpośredniego wykorzystania przez sąd takich materiałów jako
dowodów, w oparciu o które czyni się ustalenia w zakresie winy lub kary. Uznawano, że
informacje uzyskane operacyjnie mogą stanowić jedynie wskazówkę dla organów
procesowych co do kierunku prowadzenia dalszych czynności procesowych, w szczególności
co do poszukiwania dowodów lub poszukiwania podejrzanego6. W konsekwencji
przyjmowano, że jeżeli Policja dokonała w trybie operacyjnym podsłuchu i nagrań rozmów,
to nośnik z tym nagraniem nie może zostać odtworzony na rozprawie. Uznawano natomiast,
że po pierwsze, nagranie takie i zawarte w nim treści mogą stanowić źródło informacji dla
Policji i prokuratora co do toku czynności, po drugie, że wyjątkowo można dokonać
w procesie karnym, w tym na rozprawie, przesłuchania pracownika Policji lub osoby
działającej na zlecenie Policji, która dokonała nagrań i tą drogą wprowadzić do procesu tak
uzyskane treści7.
Uzasadnienia dla niedopuszczalności wykorzystywania w postępowaniu sądowym
jako dowodów materiałów uzyskanych operacyjnie poszukiwano w fakcie, iż działania
operacyjne z natury mają charakter tajny lub poufny, prowadzone są poza procesem karnym
i w sposób nieformalny. Tym samym nie podlegają żadnym rygorom stawianym czynnościom
procesowym, a więc nie mogą być traktowane jako pełnoprawny materiał procesowy. Inną
kwestią była jednak ta, że często same służby nie były zainteresowane przedkładaniem sądom
6
Zob. przegląd prezentowanych w literaturze polskiej na ten temat poglądów w D. Szumiło-Kulczycka,
Czynności operacyjno – rozpoznawcze i ich relacje do procesu karnego, Warszawa 2014; s. 98 i n.
7
T. Hanausek, Kryminalistyka, Poradnik detektywa, Katowice 1993, s. 93; S. Waltoś, Proces karny. Zarys
systemu, Warszawa 1995, s. 351 i 369; J. Konieczny, Kryminalistyka, red. J. Widacki, Warszawa 1999, s. 115
9
bezpośrednich efektów swojej pracy, nie chcąc doprowadzać do dekonspiracji osób, które
z nimi współpracowały, ani nie chcąc ujawniać metod jakimi się posługiwały.
Sytuacja zaczęła ulegać zmianie w latach 90. Transformacja ustrojowa w Polsce,
przejście od systemu komunistycznego do demokratycznego, przyniosły ze sobą konieczność
także odmiennego spojrzenia na rolę i zasady działania w państwie policji i tajnych służb.
Jednym z głównych postulatów w tym względzie stało się nadanie najbardziej „wrażliwym”
czynnościom operacyjnym, takim jak pozyskiwanie wiadomości o treści przesyłek
i korespondencji, podsłuch czy tajna obserwacja osoby, połączona z możliwością nagrywania,
ustawowych ram. Ogromne znaczenie w tym względzie odegrało orzecznictwo Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka8 oraz Trybunał Konstytucyjny9.
Sformalizowanie i przez to niejako legalizacja operacyjnych metod działania organów
państwa, pociągnęła jednak za sobą dalszy skutek. Otóż wyeliminowała argumenty wysuwane
przez przeciwników bezpośredniego wykorzystywania ich efektów w procesie karnym.
W 2001 roku operacyjne stosowanie podsłuchu i kontroli korespondencji uzależniono
dodatkowo od zgody sądu. Jest charakterystyczne, że tą samą nowelizacją wprowadzono
ustawową podstawę do wykorzystywania pozyskanych w ich wyniku materiałów jako
dowodów w procesie karnym.
Obecnie obowiązujący stan prawny jest niejednolity. Odpowiedź na pytanie
o możliwości wykorzystania w procesie karnym dowodów z czynności operacyjnych
częściowo jest uzależniona od rodzaju czynności operacyjnej, z której dowód pochodzi.
I tak, w przypadku trzech metod operacyjnych ustawa wyraźnie przewiduje możliwość
bezpośredniego wykorzystywania uzyskanych materiałów jako dowodów w procesie karnym.
Tak jest w przypadku materiałów uzyskanych podczas stosowania kontroli operacyjnej,
przesyłki niejawnie nadzorowanej oraz prowokacji. Jeżeli podczas stosowania tych czynności
uzyskano dowody pozwalające na wszczęcie postępowania karnego lub mające znaczenie dla
toczącego się postępowania karnego organ przeprowadzający te czynności przekazuje je
prokuratorowi (art. 19 ust 15 ustawy o Policji). W postępowaniu przed sądem materiały te
podlegają odczytaniu, a jeżeli mają postać nagrań podlegają odtworzeniu (art. 393 § 1 zd. 1
k.p.k.).10 Sąd może wyjątkowo uznać nagrania i dokumenty za ujawnione bez ich odczytywania
lub odtwarzania na rozprawie, chyba że strony wniosą o ich odtworzenie (art. 394 § 2 k.p.k.).
Bardziej problematyczna jest natomiast sytuacja materiałów uzyskanych w związku
z prowadzeniem innych operacyjnych metod pozyskiwania informacji, w szczególności
w wyniku operacyjnego pozyskiwania danych telekomunikacyjnych, danych bankowych czy
pocztowych. Ustawodawca nie przewidział, w przeciwieństwie do wyżej wskazanych
sytuacji, podstaw prawnych do bezpośredniego wykorzystywania tych materiałów jako
dowodów w procesie karnym. Stosując zatem wykładnię systemową oraz historyczną,
należałoby twierdzić w związku z tym, że materiały takie uzyskane podczas czynności
operacyjnych, a nie procesowych nie powinny być dopuszczone jako dowody
8
W szczególności orzeczenia z dnia 6.09.1978 r. Klass i in. przeciwko Niemcom, skarga nr 5029/71; z
2.08.1984 r. Malone przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 8691/79; z 17.07.2003 r. Perry przeciwko Wielkiej
Brytanii, skarga nr 63737/00.
9
Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 czerwca 1997, K 21/96; OTK ZU 1997, nr 2, poz. 23; K
4/04; K 41/02; K. 45/02; wyrok z 12 grudnia 2005, K 32/04, OTK ZU 005, nr 11A, poz. 132; K 54/07.
10
Wyrok SN z 10 czerwca 2008 r., III KK 30/08, OSP 2009, nr 4, poz. 42.
10
w postępowaniu karnym. Z drugiej strony taka wykładnia byłaby jednak zupełnie
nieracjonalna. Chodzi tu bowiem o materiały, które pochodzą od osób trzecich
(przedsiębiorców świadczących usługi telekomunikacyjne, pocztowe lub bankowe) i których
uzyskanie w procesie karnym jest także możliwe na mocy postanowienia prokuratora lub
sądu. Z tych względów słuszniejsze wydaje się, że materiały takie należy traktować jako
dokumenty prywatne i niezależnie do sposobu w jaki zostały uzyskane dopuścić ich
wykorzystanie w procesie karnym (art. 393 § 3 k.p.k.).
a) jakie znaczenie ma fakt, że dowód został uzyskany w sposób sprzeczny
z przepisami, w oparciu o które metodę tą stosowano?
Polski system prawa nie formułuje jako normy prawnej zakazu korzystania z owoców
zatrutego drzewa. Sytuacja nie jest jednak do końca jednoznaczna, zwłaszcza wówczas, gdy
chodzi o dowody, których pozyskanie wiąże się z wkraczaniem w zakres szczególnie
wrażliwych praw, chronionych konstytucyjnie. Do takich praw należą między innymi prawo
do nienaruszalności mieszkania (art. 50 Konstytucji), do tajemnicy komunikowania się (art.
49 Konstytucji), prawo do prywatności (art. 47 Konstytucji). Stosownie do treści art. 51 ust. 4
Konstytucji RP „Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji
nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą”. Regulacja ta stała
się podstawą do stwierdzenia w 2005 roku przez Trybunał Konstytucyjny, że nie jest
dopuszczalne zachowanie materiałów z podsłuchu prowadzonego - wbrew wymaganiom
ustawy - bez zgody i bez zatwierdzenia sądu, choćby stanowiły one dowody popełnienia
przestępstwa11. Skoro materiały takie uzyskane zostały sprzecznie z ustawą, to wykluczona
jest możliwość ich późniejszego wykorzystania. Stanowisko to zapoczątkowało serię
wypowiedzi w literaturze bardzo już wyraźnie wskazujących na niedopuszczalność
wykorzystania jako dowodów materiałów z podsłuchu lub podobnej formy inwigilacji
jednostki, w sytuacji gdy uzyskane one zostały z naruszeniem ustawowych warunków
dopuszczalności zastosowania metody12. Wreszcie stanowisko to potwierdził także Sąd
Najwyższy, stwierdzając, że niezachowanie określonych ustawowych warunków
dopuszczalności przeprowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych uniemożliwia
w procesie karnym wykorzystanie uzyskanego w ich trakcie materiału dowodowego13.
Oznacza to, że obecnie można mówić w Polsce o stosowaniu zasady zakazu wykorzystywania
owoców zatrutego drzewa, choć jak dotąd wyłącznie w odniesieniu do materiałów
pozyskanych na drodze operacyjnej.
Z problemem tym wiąże się inna jeszcze kwestia właściwa dla tych tylko metod
pozyskiwania informacji, których stosowanie ustawodawca ograniczył do oznaczonego
11
Wyrok TK z 12grudnia 2005 r., K 32/04, OTK ZU 2005, z. 11A, poz. 132.
A. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym, Kraków 2007, s. 327; J. Skorupka, Eliminowanie z procesu
karnego dowodu zebranego w sposób sprzeczny z ustawą, PiP 2011, nr 3, s. 80; Z. Kwiatkowski, Zakazy
dowodowe w procesie karnym, Kraków 2005, s. 387–416; D. Drajewicz, Zakaz dowodowego wykorzystania
procesowej kontroli rozmów, PiP 2011, nr 8, s. 76–77; P. Lech, Owoce zatrutego drzewa w procesie karnym.
Dowody zebrane nielegalnie, „Palestra” 2012, nr 3–4, s. 34; D. Szumiło-Kulczycka, Czynności operacyjno –
rozpoznawcze…, Warszawa 2012, s. 144 i n.
13
Postanowienie SN z 30 listopada 2010 r., III KK 152/10, OSP 2011, nr 6, poz. 65; postanowienie SN z 22
września 2009 r., III KK 58/09, OSNKW 2010, nr 3, poz. 28.
12
11
katalogu przestępstw. Pojawia się tu pytanie o dopuszczalność wykorzystania pozyskanych
podczas stosowania legalnie zarządzonego środka dowodów, tyle że innego przestępstwa niż
to, ze względu na który daną metodę stosowano i nie mieszczącego się w katalogu
przestępstw, dla których dana metoda w ogóle jest dopuszczalna. W Polskiej praktyce
problemy takie powstały na tle materiałów uzyskanych w drodze podsłuchu w ramach
prowadzonej kontroli operacyjnej. Jak rozstrzygnął to najpierw Sąd Najwyższy14, potem zaś
przyjął również ustawodawca15, wykorzystanie dowodu uzyskanego podczas stosowania
kontroli operacyjnej jest możliwe wyłącznie w postępowaniu karnym w sprawie
o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, w stosunku do którego jest dopuszczalne
stosowanie takiej kontroli, przy czym wystarczy, że jest ono dopuszczalne przez jakikolwiek
uprawniony podmiot. Innymi słowy fakt, że Policja uzyskała w czasie trwania kontroli
operacyjnej dowody popełnienia przestępstwa, ze względu na które sama co prawda kontroli
operacyjnej stosować by nie mogła, nie wyklucza możliwości wykorzystania takich dowodów
w procesie o to przestępstwo, jeżeli jest ono przewidziane w kręgu przestępstw, ze względu
na które o kontrolę operacyjną wystąpić mógłby, np. wywiad skarbowy lub Centralne Biuro
Antykorupcyjne. Jeżeli jednak kontrola operacyjna przyniosła dowody przestępstwa, wobec
którego w ogóle i przez żaden organ nie przewidziano stosowania tego środka, wówczas
definitywnie nie mogą one być wykorzystane w procesie karnym. Wynika to z faktu, iż
środek taki jak kontrola operacyjna, w praktyce polegający na podsłuchu lub kontrolowaniu
treści korespondencji danej osoby, na tyle silnie ingeruje w konstytucyjne prawo jednostki do
prywatności oraz prawo do tajemnicy komunikowania się, że wszelkie ingerencje muszą
mieścić się w ustawowych granicach. Jeżeli ustawodawca nie przewidział możliwości takiej
ingerencji ze względu na oznaczony typ czynu zabronionego to z konstytucyjnego punktu
widzenia nie jest ona dopuszczalna i nawet w sytuacji przypadkowo uzyskanego dowodu
(Zufallserkenntnisse) podczas legalnie prowadzonego podsłuchu, nie jest dopuszczalne na
jego procesowe wykorzystanie.
b) jakie znaczenie ma fakt, że dowód został uzyskany w sposób zgodny z przepisami
stanowiącymi podstawę stosowania danej metody, ale sprzeczny z treścią decyzji
uprawnionego organu, na mocy której zastosowano tą metodę?
Odpowiedź na to pytanie wiąże się z zagadnieniem granic ewentualnej zmiany
przeznaczenia dowodów uzyskanych podczas stosowania danej metody. Również ta kwestia
wypłynęła w polskiej praktyce na tle instytucji kontroli operacyjnej. Jak wcześniej wskazano
przeprowadzenie kontroli operacyjnej wymaga postanowienia sądu, przy czym
w postanowieniu tym powinno zostać wyraźnie określone w związku z podejrzeniem jakiego
przestępstwa oraz w stosunku do kogo kontrola ta może być stosowana. Oczywiście ze
względu na etap, w którym jest ona podejmowana dość często nie będzie możliwe precyzyjne
określenie danych personalnych takiej osoby. Konieczne jest wówczas takie wskazanie
w postanowieniu tego podmiotu, aby na późniejszym etapie nie było wątpliwości wobec kogo
14
Postanowienie SN z 26 kwietnia 2007 , I KZP 6/07, OSNKW 2007, nr 5, poz. 37; uchwała SN z 23 marca
2011, I KZP 32/10; OSNKW 2011, nr 3, poz. 22.
15
Na mocy zmiany przepisów Kodeksu postępowania karnego, ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw
obowiązującej od 11 czerwca 2011 roku.
12
środek ten był stosowany. Co do zasady uzyskany w wyniku kontroli operacyjnej materiał
dowodowy wykorzystać można w postępowaniu karnym wyłącznie co do przestępstwa
w związku z podejrzeniem którego była ona stosowana i tylko co do osoby, wobec której była
ona stosowana. Jeżeli jednak podczas stosowania tego środka uzyskano nagranie stanowiące
dowód popełnienia innego przestępstwa lub dowód popełnienia przestępstwa przez inną
osobę niż ta, która była objęta postanowieniem i równocześnie, jeżeli przestępstwo to mieści
się w katalogu przestępstw, ze względu na które można stosować kontrolę operacyjną, to
wykorzystanie w postępowaniu karnym tego nagrania będzie możliwe tylko za zgodą sądu,
który zarządził kontrolę operacyjną. Sąd udziela zgody w drodze postanowienia na wniosek
prokuratora. Prokurator ma obowiązek skierowania do sądu wniosku nie później niż w ciągu
miesiąca od dnia otrzymania materiałów zgromadzonych podczas stosowania kontroli
operacyjnej, a przekazanych mu przez Policję, nie później jednak niż w terminie 2 miesięcy
od dnia zakończenia tej kontroli. W przypadku zatem, gdy dowód uzyskany został co prawda
w sposób zgodny z przepisami stanowiącymi podstawę stosowania kontroli operacyjnej, lecz
sprzeczny z treścią konkretnej decyzji sądu o zastosowaniu takiej metody, to jego
wykorzystanie w procesie będzie dopuszczalne tylko po uprzednim uzyskaniu, tzw.
następczej zgody sądu. Sąd orzekający in meritim nie jest związany tym postanowieniem
i może mimo to stwierdzić w toku postępowania karnego, że nie skorzysta z tak uzyskanego
dowodu.
c) jakie znaczenie ma fakt, że określony dowód został uzyskany w sposób zgodny
z przepisami, w oparciu o które stosowano daną metodę, ale sprzeczny z zasadami
zbierania dowodów w procesie karnym?
Problem kolizji pomiędzy operacyjnymi metodami pozyskiwania informacji przez
organy bezpieczeństwa i porządku, a zasadami zbierania dowodów w procesie karnym
najbardziej widoczny jest w związku z zakazami dowodowymi, zwłaszcza związanymi
z tajemnicami zawodowymi lub służbowymi, lub z zakazami związanymi z prawem do
odmowy zeznań przez świadka. Odmienny co do zasady cel, dla którego prowadzi się
działania operacyjne i szczególne funkcje tych działań powodują, że ustawodawca pomija
przy ich regulowaniu wskazane wyżej kwestie. Nie uregulowano zatem w polskim
ustawodawstwie ograniczeń co do samego operacyjnego pozyskiwania dowodu ze względu
na ochronę tajemnic czy praw świadków w ewentualnym procesie karnym. Nie znaczy to, że
kwestia ta może być pominięta na szczeblu wykorzystania uzyskanych operacyjnie
materiałów. Stosownie do treści art. 226 k.p.k. w kwestii wykorzystania dokumentów
zawierających informacje niejawne lub tajemnicę zawodową, jako dowodów w postępowaniu
karnym, stosuje się odpowiednio zakazy i ograniczenia odnoszące się do tajemnicy obrończej,
tajemnicy duchownego, który uzyskał informacje podczas spowiedzi (art. 178 k.p.k.),
tajemnicy państwowej (art. 179 k.p.k.), tajemnicy zawodowej lub związanej z pełnieniem
funkcji, tajemnicy notarialnej, radcy prawnego, adwokackiej, doradcy podatkowego,
lekarskiej, dziennikarskiej, statystycznej (art. 180 k.p.k.). Przy czym pojęcie dowodów należy
tu traktować szeroko, jako obejmujące wszelkie nośniki, na których zawarte są określone
treści intelektualne. W ten sposób, przynajmniej na płaszczyźnie wykorzystania materiałów
13
operacyjnych jako dowodów, wyinterpretować można ograniczenia wynikłe z zasad
i zakazów przyjętych w odniesieniu do dowodów pozyskanych w procesie karnym.
d) jakie znaczenie ma fakt, że określona metoda, w wyniku której uzyskano dowód,
nie jest w ogóle znana przepisom regulującym zbieranie dowodów w procesie
karnym?
W polskim systemie prawnym występują trzy takie sytuacje.
Po pierwsze, ma to miejsce w przypadku prowokacji policyjnej. Metoda ta
przewidziana jest wyłącznie w ustawodawstwie policyjnym i jak stanowią regulujące ją
przepisy może mieć zastosowanie tylko w ramach czynności operacyjno – rozpoznawczych.
Tożsama regulacja odnosi się do instytucji przesyłki niejawnie nadzorowanej. Jak wcześniej
wskazano w obu tych przypadkach ustawodawca wprost jednak przewidział możliwość
wykorzystania pozyskanych w wyniku tych metod działania materiałów jako dowodów
w procesie karnym. W postępowaniu przed sądem uzyskane przy zastosowaniu tych instytucji
materiały podlegają odczytaniu, gdy mają postać dokumentów sensu stricto lub odtworzeniu,
gdy mają postać nagrań.
Trzecia z kolei instytucja, która nie ma swojego odpowiednika w Kodeksie
postępowania karnego to instytucja wideoomonitoringu. W tym przypadku sytuacja jest nieco
bardziej skomplikowana. Wideomonitoring może być z jednej strony bowiem czynnością
stricte operacyjną (o ile polega na niejawnym obserwowaniu i nagrywaniu osoby w miejscach
publicznych), może też być jednak czynnością administracyjno – porządkową (wówczas, gdy
polega na jawnym obserwowaniu i nagrywaniu zdarzeń w miejscach publicznych). O ile nie
ma przeszkód z dopuszczaniem i wykorzystaniem w procesie karnym jako dowodów nagrań
pochodzących z monitoringu jawnego, to nie można wyrazić zgody na dowodowe
wykorzystywanie nagrań pochodzących z wideoobserwacji prowadzonej w sposób tajny
wobec ściśle oznaczonej osoby. Taka wideo obserwacja, choć teoretycznie możliwa,
faktycznie stanowiłaby obejście przepisów o kontroli operacyjnej i wymaganego tam
standardu16.
e) jakie znaczenie ma fakt, że metoda, w wyniku której uzyskano dowód, jest znana
także przepisom regulującym postępowanie karne, ale nie jest przewidziana dla
danego typu przestępstwa?
Znacznie bardziej skomplikowanym jest rozważanie kwestii dopuszczalności
wykorzystania jako dowodu w procesie karnym materiału, który został zebrany operacyjnie
i zgodnie z przepisami regulującymi uprawnienia operacyjne, a równocześnie jego uzyskanie
nie byłoby możliwe w oparciu o przepisy procesowe. Taka sytuacja może mieć miejsce
w polskim ustawodawstwie w przypadku podsłuchu. Podsłuch może być bowiem prowadzony
zarówno w trybie operacyjnym pod postacią kontroli operacyjnej, jak też i w trybie
procesowym jako kontrola i utrwalanie rozmów (art. 237 k.p.k. i 241 k.p.k.). W obu
przypadkach ustawodawca sformułował jednak katalogi przestępstw, w odniesieniu do
16
D. Szumiło-Kulczycka, Czynności operacyjno – rozpoznawcze…, s. 314.
14
których podsłuch ten może być stosowany. Katalogi te w dużej mierze się pokrywają. Istnieją
jednak takie przestępstwa, w przypadku których możliwy byłby tylko podsłuch zakładany na
podstawie przepisów zawartych w ustawodawstwie policyjnym, a nie byłby możliwy na
podstawie przepisów zawartych w Kodeksie postępowania karnego (art. 237 k.p.k.). Tytułem
przykładu przepisy ustawy o Policji pozwalają na zastosowanie kontroli operacyjnej
w sprawie dotyczącej przestępstwa oszustwa (art. 286 k.k.) niezależnie od wartości jakiej ono
dotyczy, podczas gdy podsłuch przewidziany w Kodeksie postępowania karnego możliwy jest
tylko w przypadku przestępstw przeciwko mieniu o wartości przekraczającej 200.000,00 zł.
Pojawia się w związku z tym pytanie czy uzyskane w takiej sytuacji na drodze operacyjnej
nagranie rozmów wskazujących na fakt popełnienia przestępstwa oszustwa na kwotę
100.000,00 zł będzie mogło zostać wykorzystane w postępowaniu karnym w charakterze
dowodu, skoro jego uzyskanie w oparciu o przepisy Kodeksu postępowania karnego byłoby
nielegalne. Wydaje się, że skoro ustawodawca przewidział, że w procesie karnym można
sięgać po takie metody pozyskiwania informacji i dowodów jak podsłuch tylko w przypadku
przestępstw przeciwko mieniu o znacznej wartości to zasada ta powinna mieć zastosowanie
niezależnie od podstaw, w oparciu o które podsłuch ten stosowano. Ustawodawca tworząc
reguły pozyskiwania dowodów dla procesu karnego rozważył in abstracto interes wymiaru
sprawiedliwości i naruszenie konstytucyjnego prawa do prywatności i uznał, że ograniczenie
tego drugiego możliwe jest nie w przypadku każdego przestępstwa odnoszącego się do
mienia, ale tylko takiego przestępstwa, które odnosi się do pewnej wartości tego mienia.
Sprawa ta nie jest jednak do końca w polskim ustawodawstwie jasna. Dodatkowo komplikuje
ją fakt, że regulacja kontroli operacyjnej przewidziana w ustawodawstwie policyjnym
umożliwia stosowanie tego środka nie tylko w celach stricte operacyjnych, tj. zapobiegania
popełnianiu przestępstw, ale także w celach jednoznacznie procesowych, takich jak wykrycie
i ustalenie sprawców przestępstwa czy uzyskanie i utrwalenie dowodów (por. art. 19 ust 1
ustawy o Policji). I odwrotnie. Podsłuch uregulowany w Kodeksie postępowania karnego
zarządzić można w celu wykrycia i uzyskania dowodów dla toczącego się postępowania, jak
też w celu zapobieżenia popełnieniu nowego przestępstwa. (art. 237 § 1 k.p.k.). Jak widać
zatem ustawodawca w obu tych regulacjach przyjął cele zarówno procesowe, jak
i prewencyjne, co z kolei może być traktowane jak argument za możliwością pełnego
wykorzystywania materiałów uzyskiwanych przy zastosowaniu tych środków zarówno dla
realizacji funkcji ochronnych, jak i represyjnych.17
Kazus:
W związku ze zbliżającą się dużą imprezą sportową Policja i służby specjalne
rozpoczęły działania zapobiegawcze. Jako źródło potencjalnego zagrożenia wytypowano
członków grupy A prezentującej na swoich stronach internetowych treści wskazujące na
wrogi i agresywny stosunek do przedsiębranej imprezy. W wyniku uzyskanych
niejawnie od operatora usług internetowych danych ustalono, że w skład grupy wchodzi
X, Y i Z. W następstwie niejawnie zastosowanych wobec X, Y i Z środków technicznych
uzyskano nagrania dźwięku i obrazu potwierdzające że:
X i Y – konstruują bombę aby dokonać podczas imprezy zamachu terrorystycznego.
17
Zob. bliżej: D. Szumiło-Kulczycka, Czynności operacyjno – rozpoznawcze, op. cit., 206-108.
15
Z – spowodował wypadek samochodowy w którym potrącił przechodnia,
a następnie uciekł z miejsca zdarzenia;
syn X – (który nie był objęty inwigilacją) – jest dealerem narkotykowym
Pytania:
- Czy Policja lub inne służby mogły w takiej sytuacji w sposób tajny uzyskiwać z baz
danych operatorów usług elektronicznych dane o osobach zamieszczających wskazane
treści na stronach internetowych?
De lege lata jest to w Polsce możliwe i mieści się w granicach ustawowego
uprawnienia Policji do pozyskiwania danych telekomunikacyjnych. Jak wskazano w pkt I 3a)
ustawa o Policji (i analogicznie inne ustawy regulujące funkcjonowanie tajnych służb) nie
przewiduje ograniczeń przedmiotowych, podmiotowych, ani innych co do operacyjnego
pozyskiwania danych o użytkownikach sieci służących do dokonywania przekazań treści przy
pomocy łączy elektronicznych. Jedynym warunkiem dopuszczalności sięgania po takie dane
jest warunek, by odbywało się to w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw. W świetle
przytoczonego stanu faktycznego nie ulega wątpliwości ze działania te nakierowane były na
cel zapobiegawczy.
- Czy Policja lub inne uprawnione służby mogą w takiej sytuacji prowadzić
względem tych osób w sposób tajny: podsłuch, obserwację, obserwację przy użyciu
środków technicznych?
Co do zasady tak.
Stosowanie zwykłej obserwacji, bez używania środków technicznych pozwalających
na dokonywanie utrwaleń dźwięku lub obrazu nie jest w Polsce uregulowane ustawowo, a jej
prowadzenie nie jest tym samym uzależnione od spełnienia specjalnych warunków.
Z kolei stosownie do treści art. 19 ustawy o Policji, w przypadku istnienia podejrzenia
możliwości pełnienia przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu, lub przeciwko
bezpieczeństwu powszechnemu możliwe jest wystąpienie, za zgodą właściwego komendanta
Policji oraz prokuratora okręgowego, do sądu okręgowego o zastosowanie kontroli
operacyjnej, która – w granicach zakreślonych wydawanym in concreto postanowieniem pozwalać może na podsłuch lub obserwację prowadzoną z wykorzystaniem środków
technicznych pozwalających na dokonywanie utrwaleń dźwięku, obrazu lub ruchu tych osób.
Aby sąd mógł wydać takie postanowienie muszą jednak istnieć konkretne i rzeczywiste
okoliczności wskazujące na niebezpieczeństwo wystąpienia takich zdarzeń. Jest więc rzeczą
do rozważenia in concreto na ile wrogie i agresywne treści zamieszczone na stronach
internetowych urzeczywistniają taką obawę, a tym samym uzasadniają stosowanie kontroli
operacyjnej.
.
- Czy uzyskane nagrania będą mogły być wykorzystane w procesach karnych
przeciwko X, Y, Z oraz przeciwko synowi X – jako dowody, - jedynie jako źródła
informacji o dowodach i kierunkach działań śledczych, - w ogóle nie mogą być
wykorzystane? Proszę o uzasadnienie odpowiedzi.
16
Jeżeli postanowienie o zastosowaniu kontroli operacyjnej wydane było wobec X, Y,
Z w związku z podejrzeniem możliwości popełnienia przestępstwa przeciwko życiu lub
zdrowiu, lub przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu to:
- uzyskane nagrania mogą być wykorzystane wprost jak dowód w procesie przeciwko
X i Y;
- nie mogą być wykorzystane w procesie przeciwko Z, ponieważ przestępstwo
spowodowania wypadku drogowego (177 § 1 k.k.) nie jest przestępstwem, ze względu na
które można stosować kontrolę operacyjną. Nie zostało wymienione w żadnej z ustaw
regulujących uprawnienia służb do stosowania kontroli operacyjnej. Nagranie takie powinno
być zniszczone (art. 19 ust 17 ustawy o Policji) i nie może być wykorzystane, ani jako dowód,
ani jako źródło informacji o dowodach lub o kierunkach dalszych działań w procesie karnym.
- wprowadzanie do obrotu środków odurzających jest przestępstwem wymienionym
w katalogu określonym w art. 19 ust 1 pkt 5 ustawy o Policji. Kontrola operacyjna jest zatem
metodą, którą można zastosować w związku z zapobieganiem wykrywaniem lub ściganiem
tego rodzaju przestępstwa. Ponieważ jednak syn X nie był objęty postanowieniem
o zastosowaniu kontroli operacyjnej i, co więcej, postanowienie to nie dotyczyło przestępstwa
wprowadzania do obrotu substancji odurzających, wykorzystanie uzyskanych nagrań jako
dowodów w procesie karnym przeciwko synowi X uzależnione będzie od uprzedniej zgody
sądu okręgowego, który wydał postanowienie o zastosowaniu kontroli operacyjnej, w wyniku
której uzyskano te materiały.
- Czy z punktu widzenia zasad wykorzystania nagrań ma znaczenie czy są to
nagrania dźwięku lub obrazu?
W podanym przykładzie nie ma znaczenia czy chodzi o nagrania dźwięku, czy obrazu.
Cz. II. Dowody zgromadzone przez podmioty prywatne
1. Dopuszczalność „prywatnego” gromadzenia dowodów
I. Pojęcie „prywatnego” gromadzenia dowodów
Obowiązujący od 1998 r. Kodeks postępowania karnego nie posługuje się pojęciem
„prywatnego” gromadzenia dowodów. Określenie to pojawia się jednak w nauce polskiego
procesu karnego. Oznacza ono poszukiwanie i gromadzenie przez osoby niebędące organami
procesowymi, w tym strony procesowe, informacji, które mogą mieć znaczenie dla procesu
karnego, w celu ich użycia jako dowodów w postępowaniu karnym18.
II. Dopuszczalność prywatnego gromadzenia dowodów
To, że polski Kodeks postępowania karnego nie reguluje materii poszukiwania
i gromadzenia przez strony prywatne informacji mogących być dowodami, nie jest przypadkiem.
18
R. Kmiecik, Dokumenty prywatne i ich prywatne gromadzenie w sprawach karnych, Państwo i Prawo 2004, nr
5. s. 4; A. Taracha, O dowodach prywatnych w świetle Konstytucji – uwagi polemiczne, Palestra 2005, nr 1, s.
99; A. Ludwiczek, Pozaprocesowa działalność adwokata prowadzona w ramach tzw. „prywatnego gromadzenia
dowodów” [w:] Dowody w procesie karnym. Nowe rozwiązania i niewykorzystane możliwości, Katowice 2005, s.
79 A. Bojańczyk, Dowód prywatny w postępowaniu karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Warszawa
2011, s. 205.
17
W polskim procesie karnym przyjęte jest bowiem założenie, że dowodzenie jest domeną organów
procesowych, tj. oskarżyciela publicznego, którym jest prokurator oraz sądu. Dowodowa
aktywność stron innych niż oskarżyciel publiczny jest przez ustawę traktowana jako wyjątek,
niemniej w pewnych granicach jest dopuszczalna19 , o czym więcej poniżej.
Przede wszystkim zaznaczyć należy, że organy prowadzące postępowanie mają
zupełną wyłączność, jeśli chodzi o przeprowadzanie dowodów. Przez przeprowadzenie
dowodu należy rozumieć wprowadzenie dowodu w sposób określony przez przepisy
procesowe do podstawy dowodowej, czyli zbioru dowodów, w oparciu o które wydawane
będzie rozstrzygnięcie, a polegające na zapoznaniu się z dowodem przez organ procesowy,
zwykle przy udziale stron20. Tylko organ procesowy ma więc uprawnienie do
przeprowadzenia przesłuchania świadka czy odczytania dokumentu, ze skutkiem uczynienia
tychże zeznań czy treści podstawą rozstrzygania.
Monopol organów procesowych w dziedzinie przeprowadzania dowodów w procesie
nie wyklucza jednak aktywności stron na etapach poprzedzających przeprowadzenie dowodu
(wszak, aby dowód przeprowadzić trzeba wpierw ustalić, że takowy istnieje, a niekiedy też
zająć czy w inny sposób utrwalić). Oczywiście ustawa tworzy sformalizowane procesowe
mechanizmy poszukiwania i gromadzenia dowodów przez organy procesowe – temu służy
prowadzone przez prokuratora, bądź Policję postępowanie przygotowawcze, które poprzedza
postępowanie przed sądem i w założeniu ma na celu zebranie i utrwalenie istniejących
w sprawie dowodów. Chociaż rola prokuratora i Policji jest w poszukiwaniu dowodów na
pewno kluczowa, ustawa nie wyklucza w tym zakresie aktywności podmiotów prywatnych,
w tym stron, a przemawiają za tym rozliczne względy.
Zacząć należy od tego, że w polskim procesie karnym organ prowadzący
postępowanie przeprowadza dowody na wniosek stron lub z urzędu (art. 167 k.p.k.). Skoro
ustawa uprawnia strony do składania wniosków o przeprowadzenie danego dowodu, zakłada,
że samodzielnie uzyskają one wiedzę o tym dowodzie (nieracjonalne byłoby założenie, że
strony miałyby wnioskować o przeprowadzenie wyłącznie dowodów wyszukanych przez
organy procesowe). Po drugie, możliwość poszukiwania dowodów zdaje się być
podstawowym instrumentem realizacji obowiązującej w polskim procesie karnym zasady
kontradyktoryjności, a także prawa do sądu, gwarantowanego przez art. 45 Konstytucji RP.
W końcu, wobec braku wyraźnego ustawowego zakazu podejmowania tego rodzaju
aktywności należy ją uznać za dopuszczalną21.
Konkludując, o ile przeprowadzanie dowodów w toczącym się postępowaniu jest
zastrzeżone dla organów procesowych, to osoby prywatne, a przede wszystkim strony, mogą
po pierwsze, poszukiwać informacji o dowodach, które mogą mieć znaczenie dla toczącego
się procesu, po drugie, gromadzić dowody (dokumenty, dowody rzeczowe, zapisy
audiowizualne itp.) celem ich wykorzystania w procesie karnym.
III. Mechanizmy prywatnego gromadzenia dowodów
19
M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym (w:) Marian Cieślak. Dzieła wybrane, Kraków 2011,
t. I, s. 272-273.
20
A. Bojańczyk, Dowód prywatny…, s. 205.
21
A. Bojańczyk, Dowód prywatny..., s. 236; odmiennie G. Bucoń, Dopuszczalność gromadzenia i
wykorzystywania „dowodów prywatnych” w procesie karnym, Przegląd Sądowy 2009, nr 7-8, s. 195.
18
Jak wyżej powiedziano, w ramach aktywności na polu prywatnego gromadzenia
dowodów można wskazać: 1) poszukiwanie informacji o istnieniu dowodów przydatnych dla
procesu i ich zawartości, 2) gromadzenie dowodów celem ich wykorzystania w procesie.
O tym, czy w danym wypadku aktywność podmiotu prywatnego ograniczy się tylko do
uzyskania informacji o dowodzie, czy też polegać będzie na jego zajęciu, utrwaleniu czy innej
formie gromadzenia, decydować będzie układ różnych okoliczności: rodzaju dowodu, jego
treściowej zawartości, ryzyka jego utraty, itp. Co najważniejsze, rozróżnienie to, choć
przydatne dla bliższego opisania form prywatnego gromadzenia dowodów, nie ma większego
znaczenia z punktu widzenia granic dopuszczalnej aktywności podmiotów prywatnych –
granice tej aktywności zarówno w przypadku poszukiwania informacji o dowodach, jak
i w przypadku gromadzenia dowodów, wyznaczają te same kryteria.
IV. Prawne ramy prywatnego gromadzenia dowodów
Podmioty prywatne mają swobodę docierania do informacji o istniejących dowodach
mogących mieć znaczenie dla procesu karnego i gromadzenia tych dowodów, którą można
wywieść z ogólnej konstytucyjnej swobody pozyskiwania i rozpowszechniania informacji
(art. 54 ust. 1 Konstytucji RP). Z drugiej strony jednak, przepisy prawa nie przyznają żadnych
specjalnych uprawnień w tym zakresie, w szczególności podmioty prywatnie poszukujące
i gromadzące dowody nie mają możliwości stosowania w tym celu procesowych środków
przymusu (środki te zastrzeżone są dla organów procesowych). Oznacza to, że swoboda
poszukiwania i gromadzenia dowodów przez podmioty prywatne ograniczona jest prawami
i wolnościami innych osób, takimi jak własność, nienaruszalność mieszkania czy prywatność.
Skoro granice legalnego poszukiwania i gromadzenia dowodów przez podmioty
prywatne wyznaczone są przez prawa i wolności innych osób, precyzyjnego określenia tych
granic należy szukać w normach chroniących te prawa i wolności, tj. w normach prawa
materialnego – konstytucyjnego, cywilnego czy karnego. Niedopuszczalne prawnie są więc te
formy prywatnego poszukiwania i gromadzenia dowodów, które naruszają prawo karne, tj.
stanowią czyn zabroniony pod groźbą kary. Wydaje się też, że działanie podmiotu
prywatnego stanowiące czyn zabroniony, nie może być uznane za legalne li tylko ze względu
na to, że podjęte zostało w celu odnalezienia czy pozyskania dowodu przydatnego w procesie
karnym. Podobnie w przypadku naruszenia norm prawa materialnego cywilnego czy
konstytucyjnego. Należy jednak podkreślić, że mowa w tym miejscu o bezprawności samych
działań podmiotów prywatnych nakierowanych na poszukiwanie, bądź gromadzenie
dowodów oraz o możliwości pociągnięcia ich z tej racji do odpowiedzialności prawnej. Nie
oznacza to jednak, że dowody odnalezione, bądź zgromadzone w ramach takich
przekraczających granice legalności działań, są niedopuszczalne w procesie karnym – jest to
bowiem zagadnienie z innej płaszczyzny normatywnej, mianowicie zagadnienie
dopuszczalności dowodowego wykorzystania (czyli przeprowadzenia w procesie przez organ
procesowy) dowodów odnalezionych bądź zgromadzonych przez podmiot prywatny.
2. Dopuszczalność dowodowego
zgromadzonych – uwagi ogólne
wykorzystania
19
dowodów
„prywatnie”
I. Ogólne warunki stawiane dowodom w procesie karnym
Jak wyżej powiedziano, aktywność w zakresie prywatnego dowodzenia ogranicza się
w polskim procesie karnym wyłącznie do poszukiwania i gromadzenia dowodów, gdyż ich
przeprowadzenie w procesie karnym (niezbędne dla uczynienia dowodów podstawą
rozstrzygnięcia) jest zastrzeżone dla organu procesowego. Aby dowód prywatnie odnaleziony
czy zgromadzony mógł być przeprowadzony w polskim procesie karnym musi przede
wszystkim spełniać warunki stawiane wszelkim przeprowadzanym w nim dowodom. Zgodnie
z przepisem art. 170 § 1 k.p.k. nie przeprowadza się dowodu, jeśli: 1) jest prawnie
niedopuszczalny, 2) okoliczność, którą dowód ma wykazać, nie ma znaczenia dla
rozstrzygnięcia, albo została już udowodniona, 3) jest nieprzydatny dla stwierdzenia
okoliczności, którą ma wykazać, 4) nie da się go przeprowadzić, 5) wniosek
o przeprowadzenie dowodu w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.
Dowód przeprowadzany w postępowaniu, w tym także dowód, który został prywatnie
odnaleziony bądź zgromadzony, musi być więc przydatny dla rozstrzygnięcia (zob. wyżej pkt
2-4), prawnie dopuszczalny (pkt 1) oraz nie może być próbą przewlekania postępowania (pkt
5). Spośród wymienionych warunków dla niniejszych rozważań najistotniejsza jest prawna
dopuszczalność dowodu, jako warunku jego przeprowadzenia. Chodzi o to, czy dowód nie
jest sprzeczny z obowiązującymi w prawie procesowym zakazami dowodowymi, np.
chroniącymi relacje między oskarżonym a obrońcą czy tajemnice prawnie chronione.
Z oczywistych względów niesprzeczność z obowiązującymi zakazami dowodowymi jest więc
pierwszym warunkiem przeprowadzenia w polskim procesie karnym dowodu wyszukanego
lub zgromadzonego prywatnie.
II. Szczególne reguły dotyczące dopuszczalności przeprowadzenia dowodu
prywatnie zgromadzonego.
W polskim Kodeksie postępowania karnego brak wyraźnie sformułowanych
szczególnych reguł odnoszących się generalnie do dopuszczalności przeprowadzenia
w procesie dowodu wyszukanego lub zgromadzonego prywatnie (zob. jednak niżej zakaz
dowodowy dotyczący dowodu z dokumentu prywatnego). W literaturze procesu karnego
podejmowana jest jednak refleksja na temat tego rodzaju reguł.
Wyżej wskazano, że dowód prywatnie zgromadzony, przede wszystkim nie może
naruszać istniejących w prawie procesowym zakazów dowodowych. Znacznie ważniejszym
od tego zagadnieniem jest jednak to czy ocenę legalności dowodu prywatnego (a przez to
i dopuszczalność jego wykorzystania) można ograniczyć wyłącznie do badania jego
zgodności z prawem procesowym. Skoro – jak wyżej powiedziano – granice legalności
prywatnego poszukiwania i gromadzenia dowodów wyznacza nie prawo procesowe (które tej
materii nie reguluje), ale prawo materialne (normy prawa karnego, konstytucyjnego), pojawia
się pytanie czy także wykorzystanie dowodu prywatnie zgromadzonego nie powinno zależeć
od tego, czy nie naruszono norm prawa materialnego. Odmienne podejście prowadziłoby do
sytuacji, w której podmiot prywatny, który zgromadził dowód z naruszeniem prawa karnego
czy konstytucyjnego, ponosiłby wprawdzie pozaprocesowe konsekwencje tego naruszenia
20
(np. odpowiedzialność karną), lecz mógłby bez przeszkód wykorzystać rzeczony dowód
w procesie karnym. Co kluczowe, w tym zakresie brak wyraźnego uregulowania prawnego,
jak też jednolitego poglądu praktyki sądowej.
Pierwsza pojawiająca się kwestia, to czy dopuszczalny w procesie karnym jest dowód,
który zgromadzony został przez podmiot prywatny w sposób przestępny, tj. sprzeczny
z prawem karnym. Wobec wspomnianego braku regulacji zdania naukowców są podzielone22.
Druga niejasna kwestia, to czy dopuszczalny jest prywatny dowód, przy
poszukiwaniu, bądź pozyskaniu którego naruszono konstytucyjne prawa i wolności innych
osób, np. prawo do prywatności. Także w tym zakresie brak jednolitego stanowiska, a jedynie
rozważania na temat pożądanych zmian ustawowych23 .
1. Które ze wskazanych materiałów mogą być wykorzystane w procesie karnym
w Pana, Pani kraju w charakterze dowodu? Które nie. Proszę o uzasadnienie
odpowiedzi.
a) opinia biegłego sporządzona na zlecenie prywatne?
Opinia biegłego sporządzona na prywatne zlecenie określana jest w doktrynie
i orzecznictwie mianem „opinii prywatnej”, rzadziej „opinii pozaprocesowej”.
W orzecznictwie przyjmuje się konsekwentnie, że dowód tego rodzaju nie ma mocy
dowodowej równej opinii biegłego, bowiem dowód z opinii biegłego zgodnie z art. 193 k.p.k.
może zostać zasięgnięty jedynie na zlecenie organów procesowych. Innymi słowy, dowód
z opinii prywatnej nie może dowodzić okoliczności, których stwierdzenie wymaga wiedzy
specjalnej. Tego rodzaju stanowisko jest powszechnie przyjęte w orzecznictwie. Sąd
Najwyższy stwierdził, odnosząc się do tego zagadnienia, że: „Opinie prywatne, czyli pisemne
opracowania zlecone przez innych uczestników postępowania aniżeli uprawnione organy
procesowe, nie są opiniami w rozumieniu art. 193 KPK w zw. z art. 200 § 1 KPK i nie mogą
stanowić dowodu w sprawie. Koniecznym warunkiem do uznania pisemnej wypowiedzi
biegłego za opinię jest nie tylko sporządzenie jej przez biegłego sądowego, ale także
poprzedzenie jej postanowieniem organu procesowego o zasięgnięciu opinii tej osoby jako
biegłego. Dopiero więc z chwilą wydania postanowienia o powołaniu biegłego celem
sporządzenia opinii, staje się on uczestnikiem postępowania, zaś wydana przez niego opinia
uzyskuje cechy opinii w rozumieniu przepisów postępowania karnego”24
Dodatkowo wyklucza się w orzecznictwie możliwość powołania w charakterze
biegłego osoby, która złożyła opinię prywatną w określonej sprawie. Takiemu powołaniu na
przeszkodzie stoi art. 196 § 3 k.p.k.25
Znamienna jest wypowiedź zawarta w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego
w Krakowie z dnia 10 listopada 2012 r.26, która zawiera następujące, reprezentatywne dla
orzecznictwa, stanowisko: „W całej dotychczasowej praktyce sądów polskich wyrażano
konsekwentnie pogląd o niedopuszczalności dowodu z opinii biegłego „prywatnego”, to jest
22
Zob. A. Bojańczyk, Dowód prywatny..., s. 416.
G. Bucoń, Dopuszczalność..., s. 196; A. Bojańczyk, Dowód prywatny..., s. 338 i n.
24
Postanowienie Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2008 r. II KK 290/07.
25
Postanowienie SN z 21 maja 2013 r. III KK 389/12.
26
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie (II AKa 107/12), KZS 3/07 poz. 3.
23
21
opinii zleconej poza procesem, przez stronę. Ekspertyza taka może stanowić dla organu
procesowego informację o celowości dopuszczenia przez organ procesowy dowodu z opinii
biegłego, ale zastąpić jej nie może, bo nie mogłaby uchodzić za wydaną przez osobę
bezstronną, skoro została wydana na zlecenie strony, więc jej autor został związany ze stroną
węzłem obligacyjnym, opartym na więzi finansowej. Wyklucza to autora od pełnienia funkcji
w procesie (art. 196 § 3 KPK). Jak to stwierdzono dawniej, „zleceniobiorca czuje się
w obowiązku sprostać zamówieniu, by cel zleceniodawcy został osiągnięty, solidaryzuje się
ze zleceniodawcą, popada w rodzaj emocjonalnego zaangażowania po jego stronie, znajduje
się pod naturalną presją oczekiwań zlecającego. Nie chodzi o to, że ekspert wydaje świadomie
opinię fałszywą, wbrew swej wiedzy, ale o - nawet nieświadome - solidaryzowanie się
z zamawiającym”.
W powołanym orzeczeniu wskazuje się, że złożenie opinii prywatnej nie obliguje
także sądu do przesłuchania autora takiej opinii w charakterze świadka – to bowiem
stanowiłoby obejście przepisów o opinii biegłego i naruszało zakaz kumulowania ról
procesowych świadków i biegłego.
Opinia prywatna jest zatem widziana nie jako rodzaj dowodu z opinii biegłego, lecz jako
dokument prywatny, który w warunkach wynikających z przepisów o rozprawie mógłby zostać
na rozprawie odczytany. Zgodnie z art. 393 § 3 k.p.k. nie jest możliwe odczytanie na rozprawie
(a zatem zaliczenie w poczet materiału dowodowego, na podstawie którego sąd dokonuje
ustaleń faktycznych) dokumentów prywatnych (również opinii prywatnych) powstałych dla
celów postępowania karnego. Zatem na etapie postępowania jurysdykcyjnego opinia prywatna
jedynie wówczas może być odczytana jako dokument prywatny, jeśli nie została przygotowana
specjalnie dla celów konkretnego postępowania karnego. Pamiętać jednak należy, że nawet
dopuszczalność odczytania określonej opinii prywatnej na rozprawie nie zmienia jej statusu
jako dokumentu prywatnego. I, wobec tego co napisano powyżej, przez sam fakt odczytania nie
staje się ona dowodem z opinii biegłego w rozumieniu art. 193 k.p.k.
Rola dowodu z tzw. opinii prywatnej sprowadza się zatem do procesowej informacji
o potrzebie zasięgnięcia przez organ procesowy dowodu z opinii biegłego, może zatem
stanowić impuls sugerujący dopuszczenie przez organ procesowy z urzędu takiego dowodu na
podstawie art. 167 k.p.k. Może być również przyczyną dopuszczenia przez organ procesowy
dalszych (nowych) dowodów z opinii biegłego.27
b) notatka sporządzana przez osobę prywatną z przebiegu danej rozmowy lub
zdarzenia?
W zasadzie – w myśl reguł wynikających z zasady bezpośredniości – osoba
dysponująca wiadomościami odnoszącymi się do okoliczności istotnych z punktu widzenia
rozstrzygnięcia sprawy winna zostać przesłuchana w toku postepowania w charakterze
świadka. Na tle art. 174 k.p.k., zgodnie z którym nie jest dopuszczalne zastępowanie
wyjaśnień oskarżonego czy też zeznań świadków treścią pism, zapisków i notatek
urzędowych, można w sposób jednoznaczny przesądzić, że wykluczona jest możliwość
posłużenia się notatką osoby, w której opisuje ona zdarzenie, jakiego była świadkiem czy też
27
T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2008 s. 451.
22
przebieg rozmowy w miejsce (to znaczy zamiast) przesłuchania takiej osoby w toku
postępowania. Zgodnie z art. 174 k.p.k. notatka tego rodzaju nie może zastąpić treści zeznań
świadka, przy czym w orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że „zastępowanie”
z art. 174 k.p.k. zachodzi wówczas, gdy sąd pomija treść wyjaśnień lub zeznań, posiłkując się
wyłącznie pismami, zapiskami lub notatkami urzędowymi28 . .
W orzecznictwie wskazuje się również, że przepis art. 174 k.p.k., zakazujący
zastępowania wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka treścią pism, zapisków lub notatek
urzędowych służy eksponowaniu bezpośredniości w przeprowadzaniu dowodów. Przepis ten
nie wyklucza procesowego wykorzystania pism zawierających wypowiedzi, spostrzeżenia czy
oświadczenia świadków, gdyż zabrania jedynie zastępowania nimi dowodowej czynności
przesłuchania i protokolarnego utrwalenia jej przebiegu29. W szczególności wskazywano, że
zakaz ten nie będzie zachodził w sytuacji, gdy nie ma możliwości przesłuchania autora
takiego dokumentu prywatnego30.
W wyroku z 24 października 2004 r.31 Sąd Najwyższy stwierdził: „art. 174 k.p.k. jest
po pierwsze refleksem konieczności zapewnienia przestrzegania w postępowaniu karnym
zasady bezpośredniości. Po drugie, przepis art. 174 k.p.k. podkreśla ustawowy nakaz
odbierania wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka tylko w formie protokolarnej”32.
Dalej – szczególne ograniczenie dowodowe w zakresie odczytywania tego rodzaju
dokumentów odnosi się do rozprawy głównej. Kwestię odczytywania, tzw. dokumentów
prywatnych (takim dokumentem jest z pewnością prywatne oświadczenie osoby, w którym
opisuje ona przebieg zdarzenia lub rozmowy) reguluje art. 393 § 3 k.p.k., który rozumiany
a contrario wyklucza możliwość odczytywania na rozprawie (w konsekwencji dowodowego
wykorzystania na etapie wyrokowania) dokumentów prywatnych powstałych dla celów
postępowania karnego.
Biorąc zatem pod uwagę obie relewantne dla odpowiedzi na zadane pytanie regulacje
dowodowe (to jest art. 174 k.p.k. oraz art. 393 § 3 k.p.k.) wykorzystanie dokumentu
zawierającego spisaną przez osobę prywatną relację osoby z przebiegu określonego zdarzenia
lub też z przebiegu rozmowy możliwe byłoby wówczas, gdyby dokument ten nie był
przygotowany dla celów postępowania (a zatem nie powstał po to, aby wykorzystać go
w procesie karnym, lecz dla innych celów, zaś jego wykorzystanie w procesie karnym
miałoby charakter wtórny), po drugie zaś, o ile takie wykorzystanie dokumentu nie
stanowiłoby zastąpienia zeznań świadka. Możliwe jest zatem w szczególności odczytywanie
dokumentów w postaci prywatnych notatek, zapisków, listów czy też pamiętników, ponieważ
tego rodzaju dokumenty nie zostały stworzone z przeznaczeniem procesowym, to jest w celu
dowodowego ich użycia w toku procesu karnego.
c) wykonane za zgodą świadka nagranie z jego relacji o przebiegu zdarzenia?
d) wykonane bez zgody świadka nagranie z jego relacji o przebiegu zdarzenia?
28
Postanowienie SN z 22.01.2013 r. V KK 366/12.
Wyrok SA w Krakowie z 14 grudnia 2010 r., II AKa 191/10.
30
A. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym, Kraków 2007, s. 326.
31
Sygn. akt II KKN 545/99.
32
Wyrok SN z 24 października 2004 r. II KKN 545/99, LEX nr 51943 .
29
23
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że nagrania prywatne mogą być
zaliczone w ramy materiału dowodowego jedynie w sytuacji, gdy stanowią rejestrację czynu
przestępnego, a nie prywatnych rozmów nawet dotyczących tego czynu33. Sąd Najwyższy
w powołanym orzeczeniu nie dokonuje jednak pogłębionej analizy tego zagadnienia
ograniczając się do powołania na „utrwalone orzecznictwo” i w szczególności na jedno
wcześniejsze postanowienie SN wydane w sprawie III KK 237/06.
Stanowisko powyższe uzasadnia się argumentem, zgodnie z którym nagranie prywatne
prowadziłoby do obejścia zakazu wynikającego z art. 174 k.p.k. oraz przepisów
o przesłuchaniu świadka. W istocie bowiem dostarczałoby dowodu, którego istota byłaby
podobna do dowodu z zeznań, przy czym jednak sposób jego uzyskania byłby niezgodny
z przepisami regulującymi sposób przesłuchania świadka. Sąd Najwyższy przyjął również, że
właśnie ze względu na art. 174 k.p.k. nie jest możliwe dopuszczenie w postępowaniu karnym
dowodu w postaci zapisu magnetycznego na taśmie magnetofonowej, magnetowidowej czy
innym nośniku magnetycznym, zawierającym uzyskane w trybie pozaprocesowym i nie przez
organy procesowe treści, które zgodnie powinny zostać uzyskane i utrwalone w sposób
przewidziany przez stosowne przepisy procedury karnej dla przesłuchania świadka34.
Stanowisko takie zostało zaakceptowane w literaturze35.
W istocie nie jedynie o naruszenie art. 174 k.p.k. chodzi, ale również, a być może
przede wszystkim, o to, że doszłoby w ten sposób do naruszenia przepisów regulujących
sposób przesłuchania świadka. W gruncie rzeczy tego rodzaju nagranie odgrywałoby rolę
zbliżoną do roli zeznań świadka. Należy zauważyć, że tego rodzaju uzasadnienie dla odmowy
mocy dowodowej nagrań oświadczeń świadka dotyczących czynu przestępnego powoduje, że
dla oceny niedopuszczalności takiego dowodu bez znaczenia pozostaje to, czy dowód ten
uzyskany został za zgodą czy bez zgody osoby, której oświadczenie zostało utrwalone.
e) wykonywane jawnie nagranie rejestrujące przypadkowo określone zdarzenie (np.
nagranie wykonywane podczas uroczystości rodzinnej, lub spotkania koleżeńskiego,
które w sposób przypadkowy zarejestrowało także określone przestępcze zdarzenie)
f) wykonane jawnie nagranie rejestrujące celowo określone przestępcze zdarzenie
(X będąc świadkiem bójki na ulicy dokonuje jej nagrania na telefon komórkowy).
Nagrania określone powyżej mogą stać się dowodem w postępowaniu karnym.
W orzecznictwie taka możliwość akceptowana była wielokrotnie 36. Dopuszczalność tego
rodzaju dowodów wynika z założenia, że procesowo możliwe do wykorzystania są
wszystkie środki dowodowe, o ile nie są one niedopuszczalne na podstawie przepisów
procesowych. Zwraca się jedynie uwagę, że nagrania tego rodzaju powinny zostać
odtworzone na rozprawie, co ma realizować wymogi zasady bezpośredniości. Bez
33
Postanowienie SN z 27 września 2012 r. III KK 5/12.
Postanowienie SN z 7 lutego 2007 r. III KK 237/06.
35
K. Boratyńska, A. Sakowicz, A. Górski, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego, komentarz w zakresie art.
174 k.p.k.. Legalis 2014.
36
Postanowienie SN z 28 lutego 2013 V KK 200/12; 5 października 2004 r. V KK 188/04; postanowienie SN z 4
kwietnia 2013 r. II KK 66//13, postanowienie SN z 14 lutego 2013 r. II KK 120/12.
34
24
znaczenia pozostaje przy tym, czy nagranie dokumentujące zdarzenie przestępne powstało
w sposób przypadkowy czy też celowy.
g) nagranie pochodzące z potajemnie zainstalowanej aparatury w celu pozyskiwania
informacji do której nagrywający nie jest uprawniony (np. mąż zakłada podsłuch
w telefonie żony
h) nagranie pochodzące z potajemnie zainstalowanej aparatury w celu uzyskania
zapisu zdarzenia w którym nagrywający bierze udział (np. osoba szantażowana
potajemnie nagrywa szantażystę)
Obowiązująca procedura karna nie wprowadza żadnego zamkniętego katalogu
dowodów, uznając za takie w zasadzie wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia
prawdy, o ile nie jest objęte ściśle określonym zakazem dowodowym37. Nagranie rozmowy,
w której nagrywający bierze udział, także z potajemnie zainstalowanej aparatury zostało
wprost w orzecznictwie zaakceptowane jako dowód38.
Akceptacja ta bierze się z założenia, że jedynie podsłuch realizowany prze organy
państwowe (czy to podsłuch procesowy, czy też operacyjny) musi mieścić się w ramach
wyznaczonych ustawowo. Brak w regulacji procesowej odniesienia do podsłuchu prywatnego
i nagrań prywatnych z tego podsłuchu prowadzi do wniosku, że z procesowego punktu
widzenia stanowią one dowody w sprawie. W myśl tego założenia Sąd Najwyższy w wyroku
z 10 maja 2002 r. wyraził podgląd, zgodnie z którym taśma magnetofonowa z utrwaloną na
niej przez pokrzywdzonego rozmową z oskarżonym może stanowić dowód w sprawie karnej,
który podlega ocenie na zasadach ogólnych39.
Natomiast w nieco wcześniejszym orzecznictwie, na tle przypadku, w którym
podsłuch rozmowy został przeprowadzony przez osobę trzecią (która następnie przekazała go
jednej ze stron tej rozmowy) Sąd Najwyższy uznał, że jest to nielegalna metoda gromadzenia
dowodów40. Wyszedł przy tym z odosobnionego założenia, zgodnie z którym nielegalność
owa jest następstwem faktu, że jedynie organy procesowe mogą w określonych wypadkach
stosować podsłuch i niejawne utrwalanie rozmów. Stanowisko to jednak nie zostało uznane
w późniejszym orzecznictwie.
Przyjmując zatem, że prywatne utrwalenia rozmów co do zasady mogą stanowić
dowód w postepowaniu karnym należy zaznaczyć, że ograniczenie w zdobywaniu
i w konsekwencji w wykorzystaniu takich środków dowodowych wynikać może
w szczególności z przepisów prawa karnego materialnego. Zagadnienie sprzeczności
uzyskania lub wykorzystania dowodu z prawem karnym materialnym zostanie przedstawione
37
P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2004, s. 682.
Tak określona zasada „swobody dowodzenia” i jej obowiązywanie jest dominujące w orzecznictwie i literaturze.
Pogląd przeciwny opierający się na założeniu zamkniętego katalogu środków dowodowych w ramach procesu
karnego wyrażany był sporadycznie zob. W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Cześć ogólna T. II,
Bydgoszcz 2001 s. 96. Szerzej na ten temat A. Bojańczyk, Dowód prywatny w postępowaniu karnym w
perspektywie prawnoporównawczej, Warszawa 2011, s. 291 i n.
38
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2006 r. V KK 52/06.
39
Wyrok SN z 10 maja 2002 r. WA 22/02, OSNKW 2002, Nr 9-10, poz. 77, z glosą aprobującą A. Bojańczyka,
Pal. 2003, Nr 7-8, s. 245.
40
Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Wojskowa z dnia 24 października 2000 r. WA 37/00.
25
poniżej, należy jednak zauważyć, że w pewnych wypadkach uzyskanie takiego dowodu może
jednocześnie stanowić przestępstwo.
Zgodnie z art. 267 k.k. kto bez uprawnienia uzyskuje dostęp do informacji dla niego
nieprzeznaczonej, otwierając zamknięte pismo, podłączając się do sieci telekomunikacyjnej
lub przełamując albo omijając elektroniczne, magnetyczne, informatyczne lub inne
szczególne jej zabezpieczenie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 2. Przestępstwem jest również uzyskanie informacji przez osobę,
do której nie jest uprawniona, a zakłada lub posługuje się urządzeniem podsłuchowym,
wizualnym, albo innym urządzeniem lub oprogramowaniem.
i) nagranie pochodzące z ukrytego monitoringu zamontowanego w mieszkaniu (np.
rodzice montują monitoring, aby w sposób niejawny nagrywać opiekunkę ich
dziecka)
Nagranie tego rodzaju uznać trzeba za dowód dopuszczalny w myśl zasady, że
dowodem może być wszystko to, co przybliża sąd do wyjaśnienia prawdy i jednocześnie nie
jest objęte zakazem wynikającym z ustawy (zasada swobody dowodzenia). W istocie aktualne
w tym wypadku pozostają wszystkie uwagi, jakie zostały przedstawione pod lit. g-h
w odniesieniu do nagrań audio.
2. Jakie znaczenie ma fakt, że dowód został uzyskany sprzecznie z przepisami?
Okoliczność, ze dowód uzyskany został nielegalnie, zatem w sposób naruszający
przepisy, nie powoduje dyskwalifikacji takiego dowodu. Oczywiście należy uczynić
zastrzeżenie, że uwaga ta odnosi się do dowodu prywatnego, bowiem w przypadku dowodu
uzyskanego przez organ procesowy dominuje pogląd, zgodnie z którym nielegalne uzyskanie
dowodu (zatem uzyskanie go z przekroczeniem norm regulujących gromadzenie dowodu)
oznacza jego dyskwalifikację.41
Należy zauważyć, że kodeks nie zawiera jednoznacznej regulacji, która pozwalałaby
na weryfikację dowodów prywatnych w zależności od tego, czy ich uzyskanie było sprzeczne
z przepisami (lub więcej – czy stanowiło przestępstwo). Także orzecznictwo nie dostarcza
jednolitego rozstrzygnięcia tego zagadnienia. W literaturze istotne miejsce zajmuje pogląd,
zgodnie z którym w przypadku dowodów prywatnych ich pozyskanie w sposób sprzeczny
z prawem nie powoduje ich niedopuszczalności. Stwierdza się między innymi, że: „Inny
podmiot ponosi odpowiedzialność prawną za każde przeszukanie cudzego mieszkania,
rejestrację cudzych wypowiedzi lub kontrolę cudzej korespondencji, lecz wyniki takich
działań mogą zostać dowodowo wykorzystane w procesie karnym”42. Przyjmuje się ponadto,
że nawet uzyskanie dowodu prywatnego w wyniku czy też w związku z przestępstwem, nie
powoduje dyskwalifikacji takiego dowodu, bowiem brak jest ustawowego przełożenia
pomiędzy przestępnością czynu a procesową niedopuszczalnością wykorzystania dowodów
uzyskanych na tej drodze43. Stanowisko to opiera się na założeniu, że swoboda dowodzenia
41
A. Gaberle, Dowody…, s. 330.
A. Gaberle, Ibidem, s. 330.
43
A. Bojańczyk, Dowód prywatny… s. 416.
42
26
może doznawać ograniczeń jedynie na podstawie wyraźnego przepisu prawa procesowego,
zaś wobec jego braku, ograniczenia takie nie istnieją. Stanowisko to należałoby de lege lata
podzielić.
Zagadnienie to zostanie w znacznym stopniu przesądzone w chwili wejścia w życie
nowelizacji Kodeksu postępowania karnego uchwalonej ustawą z dnia 27 września 2013 r.,
która wprowadza w życie art. 168a k.p.k. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu
niedopuszczalne stanie się przeprowadzenie i wykorzystanie dowodu uzyskanego dla celów
postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 k.k.
(zatem za pomocą przestępstwa powszechnego). Widać zatem, że jedynie kwalifikowana
nielegalność dowodu będzie podstawą do jego oddalenia. Musi bowiem chodzić o jego
przestępne uzyskanie i to uzyskanie celowe dla potrzeb postępowania karnego. Będzie to
jednocześnie oznaczało dopuszczalność tych dowodów prywatnych, które choć uzyskane lub
przeprowadzone nielegalnie, nie będą spełniały testu celowej przestępności.
3. Czy z punktu widzenia zasad wykorzystania dowodów prywatnych ma znaczenie
czy są to nagrania dźwięku, nagrania obrazu, dokumenty?
Szczególna regulacja wpływająca na sposób wykorzystania dowodów prywatnych
wywodzi się, jak wspominano wcześniej, z przepisów regulujących odczytanie dokumentów
w toku rozprawy głównej (art. 393 § 3 k.p.k.). Zgodnie z art. 115 § 14 k.k. dokumentem jest
każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone
prawo, albo, który ze względu na zawartą w nim treść, stanowi dowód prawa, stosunku
prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. W istocie oznacza to, że pojęcie
dokumentu (oraz w konsekwencji jego odczytanie) nie wiąże się jedynie z formą pisemną, ale
również z innymi formami utrwalania treści pojęciowych. Oznacza to, że nie forma
utrwalenia, ale treść jaka została utrwalona przesądza w istocie o tym czy określony dowód
ma charakter dowodu z dokumentu – wobec tego, że podlega rygorom związanym
z odczytaniem dokumentów, w tym zwłaszcza istotnemu z puntu widzenia, tzw. dowodów
prywatnych, art. 393 § 3 k.p.k., czy też będzie dowodem, z którym organ procesowy będzie
zapoznawał się przez jego oględziny, które nie znajdują szczególnych ograniczeń w Kodeksie
postępowania karnego.
W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że z punktu widzenia ujawnienia
omawianych dowodów na rozprawie, dokument w formie pisemnej, jak również nagranie
obejmujące treść językową, będą tożsame z punktu widzenia prawa dowodowego. Oba te
źródła dowodowe zawierają bowiem dowód o charakterze pojęciowym, który będzie podlegał
rygorom i ograniczeniom wiążącym się z odczytaniem dokumentów.
W przypadku nagrania audiowizualnego, w sytuacji, gdy jego dominujące znaczenie
nie wyczerpuje się w warstwie pojęciowej (w pewnym uproszczeniu językowej), zatem, jeśli
wartością nagrania nie jest głownie treść językowa, dowód taki będzie wprowadzany do
procesu w ramach czynności oględzin, która nie znajduje tak drobiazgowych ograniczeń jak
odczytanie dokumentu. Stanowisko to znajduje potwierdzenie w literaturze, gdzie wskazuje
27
się, że: „odczytaniem jest każda forma zapoznania się przez organ procesowy z treścią
dokumentu, nie tylko za pomocą wzroku, ale również słuchu” 44.
Część III. Dowody transgraniczne
1. Czy w Pana/Pani kraju w procesie karnym można wykorzystywać w charakterze
dowodu materiały pochodzące od organów państw obcych?
Jeżeli tak:
a) czy dopuszczalne jest korzystanie wyłącznie z dowodów wytworzonych przez
państwo obce w związku z toczącym się tam postępowaniem karnym?
b) czy dopuszczalne jest wykorzystywanie wszelkich materiałów niezależnie od celu
dla którego powstały?
1. Materiał dowodowy, który pochodzi od organów państw obcych może zostać
wykorzystany w polskim procesie karnym. Zakres i sposób pozyskania takiego dowodu
wynika z umów dwustronnych, umów wielostronnych (np. Europejskiej konwencji o pomocy
prawnej w sprawach karnych z 1959 r. wraz z dwoma protokołami oraz Konwencji z 29 maja
2000 r. o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii
Europejskiej), a także przepisów rozdziału 62 k.p.k.
Na wstępie należy stwierdzić, że dopuszczalne jest korzystanie z dowodów
wytworzonych przez państwo obce w związku z toczącym się tam postępowaniem karnym.
Może to dotyczyć zarówno dowodów przeprowadzonych w tym państwie w związku
z wykonaniem wniosku polskiego organu ścigania, bądź sądu, jak również obejmować
dowody pozyskane na potrzeby postępowania karnego toczącego się w państwie obcym
(wezwanym), które zostały uzyskane na rzecz postępowania karnego prowadzonego w Polsce
poprzez złożenie wniosku o udzielenie pomocy prawnej. W pierwszym przypadku podstawą
prawną wykorzystania dowodu przeprowadzonego za granicą na wniosek polskiego organu
ścigania, bądź sądu będzie art. 587 k.p.k. Przepis ten wskazuje, że sporządzone na wniosek
polskiego sądu lub prokuratora protokoły oględzin, przesłuchań osób w charakterze
oskarżonych, świadków, biegłych lub protokoły innych czynności dowodowych dokonanych
przez sądy lub prokuratorów państw obcych, albo organy działające pod ich nadzorem, mogą
być odczytywane na rozprawie na zasadach określonych w art. 389, 391 i 393 k.p.k., jeżeli
sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego
w Rzeczypospolitej Polskiej45. Stosowanie przepisu art. 587 k.p.k. uzależnione jest od
spełnienia czterech przesłanek:
1) przeprowadzenie dowodu w państwie obcym nastąpiło na wniosek polskiego sądu
lub prokuratora;
2) przeprowadzenie czynności dowodowej w państwie obcym nastąpiło przez sąd,
prokuratora państwa obcego lub inny organ działający pod ich nadzorem;
44
S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny, zarys systemu, Warszawa 2013, s. 390.
Zob. B. Nita-Światłowska, A. Światłowski, Odczytanie w postępowaniu karnym protokołu czynności
dowodowej przeprowadzonej przed obcym organem, Europejski Przegląd Sądowy 2013, nr 2, s. 4-11
45
28
3) sposób przeprowadzenia czynności dowodowej nie jest sprzeczny z zasadami
porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej;
4) spełnione są warunki odczytania protokołu określone w art. 389, 391 lub 393 k.p.k.
Dopuszczalność wykorzystania dowodów zagranicznych w polskim postępowaniu
karnym przed polskimi organami w myśl art. 587 k.p.k. dotyczy jedynie dowodów
uzyskanych na wniosek polskiego organu i przekazanych w trybie pomocy prawnej. Ratio
legis tego przepisu zakładało stworzenie gwarancji dla zapewnienia autentyczności
przekazywanego dowodu. Jednocześnie w doktrynie polskiego procesu karnego wskazuje się,
iż na podstawie art. 587 k.p.k. dopuszczalne jest wykorzystanie dowodów zagranicznych
nieobjętych wnioskiem, jeżeli pozostają one w ścisłym związku z dowodami objętymi
wnioskiem46.
2. Polska procedura karna przewiduje również możliwość wykorzystania dowodu
uzyskanego z zagranicy na podstawie wniosku o udzielenie pomocy prawnej, jeżeli dowód
ten został pozyskany na potrzeby postępowania karnego toczącego się w państwie obcym
(wezwanym). Nie jest możliwe w tym układzie procesowym odwołanie się do przepisu art.
587 k.p.k., gdyż mówi on wyraźnie o protokołach „sporządzonych na wniosek polskiego sądu
lub prokuratora”. Oznacza to, że chodzi w tym przepisie o protokół powstały w następstwie
wystąpienia z wnioskiem o przeprowadzenie określonej czynności dowodowej.
Wprowadzenie takiego rozwiązania pozwala przyjąć, że polski organ wnioskujący może
zachować swego rodzaju kontrolę nad czynnościami dowodowymi przeprowadzanymi
w państwie obcym, chociażby przez sprecyzowanie pytań, określenie szczególnego trybu
procedowania czy też obecność przedstawiciela organu wnioskującego podczas dokonywania
czynności dowodowej w państwie obcym47.
Wykorzystanie dowodów przeprowadzonych za granicą na rzecz prowadzonego tam
postępowania karnego, a następnie pozyskanych przez polski organ ścigania lub sąd
w oparciu o wniosek o udzielenie pomocy prawnej, możliwe jest na podstawie art. 585 pkt 5
oraz art. 590 § 4 k.p.k. Pierwszy ze wskazanych przepisów odnosi się do udostępnienia akt
i dokumentów, więc znajduje zastosowanie do materiałów z czynności już
przeprowadzonych. Drugi przepis, tj. art. 590 § 4 k.p.k., stanowi, że do dowodów zebranych
za granicą przed przejęciem ścigania stosuje się odpowiednio art. 587 k.p.k., choćby
czynności dowodowe nie były podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora.
Orzecznictwo polskich sądów dopuszcza także odczytanie na rozprawie
w odpowiednim zakresie protokołów zeznań świadka złożonych przez niego w postępowaniu
przygotowawczym, prowadzonym przez prokuratora państwa obcego, albo organ działający
pod jego nadzorem lub przed sądem państwa obcego, jeżeli sposób przeprowadzenia tych
czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, mimo
że czynności te nie zostały podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora (art. 587
k.p.k.), ani też przed przejęciem ścigania (art. 590 pkt 4 k.p.k.). Przykładowo, Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 28 marca 2002 r., sygn. V KKN 122/00, uznał, że we wskazanej
sytuacji art. 587 k.p.k. nie ma w ogóle zastosowania, gdyż protokoły nie zostały sporządzone
na wniosek polskiego sądu lub prokuratora. Podstawę odczytania takich protokołów może
46
Por. A. Lach, Europejska pomoc prawna w sprawach karnych, Toruń 2007, s. 301
Zob. M. Płachta [w:] J. Grajewski i in., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003, t. II, s.
494-495.
47
29
stanowić przepis art. 391 k.p.k., ponieważ nie określa on czy chodzi o protokoły zeznań
złożonych przez świadka w postępowaniu wyłącznie przed organem polskim, czy też mogą
być to również protokoły z postępowania zagranicznego. Orzecznictwo Sądu Najwyższego
oraz sądów powszechnych wskazuje, że nadesłanie przez obce państwo materiałów
sporządzonych przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości zanim polskie organy
procesowe zwróciły się z wnioskiem o udzielenie pomocy prawnej, zawierających dowody,
o jakie chodziło polskim organom ścigania, nie pozbawia ich charakteru dowodów
uzyskanych w trybie art. 585 k.p.k. W innym wyroku Sąd Najwyższy stwierdził, że możliwe
jest odczytywanie na rozprawie protokołów wyjaśnień oskarżonego złożonych poprzednio
przez niego w tym charakterze w rozpoznawanej sprawie, albo w innej sprawie
w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym, prowadzonym także przez organy ścigania
lub wymiaru sprawiedliwości państw obcych48, jednak nie uzależniał od tego czy zostały one
uzyskane na wniosek polskiego organu, czy też nie.
Sąd Najwyższy podkreślił także, że brak jest racjonalnych argumentów
przemawiających za przyjęciem tezy, że odstępstwa od zasady bezpośredniości postępowania
sądowego są dopuszczalne jedynie w wypadku „wprowadzania” do procesu, w warunkach
określonych w art. 391 § 1 k.p.k., protokołów sporządzonych przez krajowe organy wymiaru
sprawiedliwości (sądy, prokuratora lub organy działające pod jego nadzorem), lecz już nie
w przypadku identycznych protokołów sporządzonych w zagranicznym postępowaniu.
Byłoby to założenie formalistyczne, polegające na mechanicznym uznaniu tych protokołów
za niepełnowartościowe, nienadające się do wykorzystania w polskim postępowaniu karnym.
Z kolei w innym orzeczeniu wskazano, że przepis art. 587 k.p.k. wprost dotyczy wprawdzie
protokołów czynności dokonywanych na żądanie polskiego sądu lub prokuratora, jednak nie
wynika z niego w żadnym razie zakaz wykorzystania materiałów wprawdzie nie
sporządzonych na taki wniosek, ale uzyskanych od organów zagranicznych na wniosek
polskiego sądu lub prokuratora. W konsekwencji Sąd Najwyższy stwierdził, że materiały
pochodzące z podsłuchu mogą być wykorzystywane w postępowaniu toczącym się w Polsce,
jeżeli sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego
w Rzeczypospolitej Polskiej49. Trzeba też pamiętać, że organy polskie mają ograniczoną
możliwość badania legalności przeprowadzenia dowodu przez organy obcego państwa
w ramach toczącego się tam postępowania karnego. Wszelako badanie takie należy oceniać
według przepisów obowiązujących w państwie, w którym czynność ta jest dokonywana.
Podobnie też należy potraktować każdy inny dowód, niezależnie od celu, dla którego
powstał w państwie obcym, o ile został przekazany na podstawie wniosku o udzielenie
pomocy prawnej. Mogą to być, np. materiały wytworzone na rzecz postępowania
administracyjnego uprzednio prowadzonego w państwie obcym. Nie można jednak
zapomnieć, że uczestnik takiego postępowania jest pozbawiony szeregu gwarancji, jakimi
dysponuje oskarżony w procesie karny, dlatego też zadaniem sądu jest czuwanie nad
sprawiedliwością procesową, która stanowi składnik nie tylko standardu rzetelnego procesu,
lecz także zasady państwa prawa.
48
Uchwała SN z dnia 30 września 1977 r., VII KZP 32/77, OSNKW 1977, nr 10-11, poz. 113; wyrok SA w
Krakowie z dnia 28 września 2006 r., II AKa 135/06, KZS 2006, z. 11, poz. 36; wyrok SA w Krakowie z dnia 3
października 2002 r., II AKa 215/02, KZS 2002, z. 10, poz. 55.
49
Wyrok SN z dnia 19 września 2000 r., V KKN 331/00, Prokuratura i Prawo wkładka 2001, Nr 2, poz. 13.
30
3. Możliwość wykorzystania materiałów w innym celu niż zostały one pozyskane jest
dopuszczalna na podstawie przepisu art. 4 Konwencji o wzajemnej pomocy administracyjnej
w sprawach podatkowych. Według tego przepisu strony Konwencji wymieniają między sobą
informacje, szczególnie te, które zgodnie z postanowieniami zawartymi w tym tytule mają
związek z takimi sferami jak: wymiar i pobór podatków, ściąganie i egzekucja roszczeń
podatkowych oraz z postępowaniem karnym przed organem administracyjnym lub
wszczęciem postępowania karnego przed organem orzekającym. Strona może wykorzystywać
informacje uzyskane na mocy tej Konwencji, pierwotnie przeznaczone do wdrożenia
postępowania administracyjnego, jako materiał dowodowy przed sądem karnym tylko po
uprzednim zezwoleniu przez Stronę, która informacji dostarczyła. Jednakże państwa-strony
Konwencji mogą wzajemnie uzgodnić odstąpienie od warunku uprzedniego zezwolenia.
Polska jest stroną tej Konwencji50.
2. Jakie znaczenie z punktu widzenia możliwości wykorzystania w procesie karnym
w Pani/Pana kraju ma okoliczność że:
a) dowód został pozyskany w sposób sprzeczny z prawem obowiązującym w miejscu
jego pozyskania oraz z prawem obowiązującym w Pani, Pana kraju?
b) dowód został pozyskany w sposób zgodny z prawem kraju jego pozyskania, ale
sprzeczny z prawem Pani/Pana kraju?
c) dowód został pozyskany w sposób sprzeczny z prawem kraju jego pozyskania, ale
zgody z prawem Pani/Pana kraju?
Polskie przepisy Kodeksu postępowania karnego nie warunkują wykorzystania
dowodu od tego czy został on pozyskany w sposób zgodny z prawem obowiązującym
w miejscu jego pozyskania (tj. państwem wezwanym) oraz polskim porządkiem prawnym.
Zasadniczo sposób przeprowadzenia czynności dowodowej w państwie, od którego dowód
został uzyskany w ramach pomocy prawnej, pozostaje poza oceną polskich organów ścigania
i sądów. Obowiązuje w tym względzie zasada, że prawidłowość czynności dowodowych
dokonanych za granicą w ramach toczącego się tam postępowania następuje według prawa
miejsca przeprowadzenia danej czynności (locus regit actum). Takie stanowisko zajął Sąd
Najwyższy w wyroku z 19 września 2000 r.51, w którym stwierdził, że „legalność podsłuchu
telefonicznego dokonywanego przez organy obcego państwa w ramach toczącego się tam
postępowania należy oceniać według przepisów obowiązujących w państwie, w którym
czynność ta jest dokonywana”. Dlatego też trudno jest ustalić czy dowód został pozyskany
w sposób sprzeczny z prawem kraju jego pozyskania przez organy państwa wnioskującego.
W tym zakresie istnieje możliwość skorzystania z przepisów Konwencji europejskiej
o informacji o prawie obcym sporządzonej w Londynie 7 czerwca 1968 r52. oraz Protokołu
dodatkowego sporządzonego w Strasburgu 15 marca 1978 r.53 Wprawdzie Konwencja nie ma
bezpośredniego znaczenia dla procesu karnego, gdyż dotyczy informacji o prawie cywilnym
50
Dz. U. 1998 r., Nr 141, poz. 913.
Wyrok SN z 19 września 2000 r., V KKN 331/00, Prokuratura i Prawo Wkładka 2001, nr 2, poz. 13.
52
Dz. U. z 1994 r. Nr 64, poz. 272.
53
Dz. U. z 1994 r. Nr 64, poz. 274.
51
31
i handlowym, to jednak przepisy protokołu pozwalają na pozyskanie informacji o prawie
karnym materialnym i procesowym organizacji wymiaru sprawiedliwości w sprawach
karnych, w tym również prokuratury oraz o prawie dotyczącym wykonywania orzeczonych
środków karnych. Niemniej jednak jej zakres stosowania pozostaje ograniczony, ponieważ
nie zawsze otrzymanie konkretnych przepisów pozwala na właściwe określenie normy
prawnej w całym systemie prawa obcego.
Co do zasady, brak jest również zakazu wykorzystania dowodu pochodzącego, gdy
został on pozyskany w sposób sprzeczny z prawem obowiązującym w miejscu jego
pozyskania oraz z prawem obowiązującym w Polsce (pkt a), jak również wtedy, gdy dowód
został pozyskany w sposób zgodny z prawem kraju jego pozyskania, ale sprzeczny z prawem
polskim (pkt b). W takich układach procesowych dowody przeprowadzone za granicą mogą
być, zgodnie z art. 587 k.p.k., wykorzystywane w postępowaniu toczącym się w Polsce, jeżeli
sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego
w Rzeczypospolitej Polskiej (zob. szerzej część III, pytanie 1). Ocena takich dowodów
następuje zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów. Jest ona wyrażona w art. 7 k.p.k.,
który stanowi, że organy postępowania karnego kształtują swe przekonanie na podstawie
wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad
prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.
Należy dodać, że o sprzeczności między prawem państwa przeprowadzenia czynności
dowodowej a prawem polskim nie może być mowy, gdy obce prawo, zgodnie z którym
dokonano za granicą czynności dowodowej, przewiduje dalej idące uprawnienia jednostki,
której czynność dotyczy, jak również gdy forma czynności zawiera w sobie wymagania dalej
idące, niż określa to prawo polskie54.
3. Jeśli w Pana/Pani kraju dopuszcza się dowód zagraniczny, czy:
a) stosuje się klauzulę niesprzeczności z zasadami porządku prawnego danego
kraju?
Podstawą prawną do wykorzystania dowodu przeprowadzonego za granicą na wniosek
polskiego organu ścigania oraz sądu jest przepis art. 587 k.p.k. Zastrzega on, że jedną
z przesłanek wykorzystania dowodu przeprowadzonego za granicą jest niesprzeczność jego
przeprowadzenia z „zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej”. Jest to
warunek o charakterze ogólnym. Nie może dotyczyć każdej różnicy w przedmiocie
uregulowania danej czynności, inaczej rzecz mówiąc każdej sprzeczności z polskim prawem.
Podobnie orzekł Sąd Apelacyjny w Krakowie podnosząc, iż nie jest konieczne, aby procedura
przesłuchania świadka lub biegłego była identyczna z procedurą określoną w Kodeksie
postępowania karnego, lecz wystarczy, by sposób przeprowadzenia czynności nie był sprzeczny
z zasadami porządku prawnego w Polsce55. Zatem wykorzystanie dowodu przeprowadzonego
za granicą na wniosek polskiego sądu lub prokuratora nie wymaga, aby procedura, np.
54
L. Gardocki, [w:] R. A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom III,
Warszawa 2004, s. 869.
55
Wyrok z dnia 30 listopada 2004 r., II AKa 234/04, KZS 2005, z. 1, poz. 24.
32
przesłuchania świadka, biegłego, itp. przez uprawnione organy państw obcych była identyczna
z procedurą polską.
W orzecznictwie wskazuje się, że w tym układzie chodzi o skonfrontowanie regulacji
obcych z regulacjami polskimi nie w sposób formalistyczny, zestawiając szczegółowe
rozwiązania dotyczące, np. protokołów i porównując czy kwestia szczegółowa została
w identyczny sposób uregulowana w prawie zagranicznym. Należy sprawdzić czy sposób
przeprowadzenia czynności przez organy państwa obcego nie jest sprzeczny z zasadami
polskiego porządku prawnego, które w sposób fundamentalny kształtują model procesu
karnego (i to zarówno jeśli chodzi o wpływ na ustawodawstwo karnoprocesowe, jak i
o oddziaływanie na rzeczywisty przebieg poszczególnych postępowań karnych). Bez
wątpienia należy do nich wyrażona w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP zasada prawa do
sprawiedliwego procesu oraz zasada prawa do obrony we wszystkich stadiach postępowania
karnego prowadzonego przeciwko danej osobie. Zasady te powinny być przede wszystkim
odniesieniem dla sądu przy analizie czy czynności rejestrujące przeprowadzone przez sąd
państwa obcego lub organy tego państwa prowadzące postępowanie przygotowawcze można
uznać za rzetelnie dokumentujące daną czynność dowodową oraz zgodne z zasadami
porządku prawnego w Polsce. Należy zatem dokonać analizy nie tylko samych protokołów,
sporządzonych w państwie obcym, ale również – w odpowiednim zakresie – jego ustawy
karnej procesowej oraz Konstytucji, a także zbadać czy państwo to jest stroną umowy
międzynarodowej zawierającej klauzule gwarancyjne dotyczące postępowania karnego lub
przyznającej prawa podmiotom uczestniczącym w takim postępowaniu (np. Europejskiej
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności)56. Stąd też uznanie, że
sposób przeprowadzenia czynności dowodowej jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego
w Rzeczypospolitej Polskiej może dotyczyć, np. przesłuchania świadka z użyciem przymusu
lub groźby (art. 171 § 5 k.p.k.), bądź przesłuchania obrońcy co do okoliczności stanowiących
tajemnicę obrończą (art. 178 pkt 1 k.p.k.).
1. Generalnie należałoby przyjąć, iż wyrażenie „zasady porządku prawnego
w Rzeczypospolitej Polskiej” obejmuje zasady konstytucyjne, które w sposób bezpośredni
i immanentny powiązane są z zasadą prawa do sprawiedliwego procesu, a zatem będące
warunkiem sine qua non sprawiedliwego procesu, jak też zasady procesu karnego, które swe
źródło posiadają w Konstytucji. Kierunek też został podzielony przez orzecznictwo. I tak
w postanowieniu Sądu Najwyższego z 8 lutego 2006 r. stwierdza się, iż „poprzez odwołanie
się do „zasad porządku prawnego” wyraźnie wskazano, że chodzi o reguły natury
ogólniejszej”, jak również podstawowych zasad procesu karnego, takich jak prawo do obrony,
prawo do odmowy składania wyjaśnień czy też zakaz uzyskiwania dowodu w warunkach
wyłączających swobodę wypowiedzi57. Zatem nie sposób zgodzić się z założeniem, że
dyspozycja art. 587 k.p.k. daje jakiekolwiek podstawy do stawiania znaku równości między
„zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej” a szczegółową regulacją
o charakterze niewątpliwie porządkowym. Gdyby bowiem ustawodawca zmierzał do
zastosowania wszystkich tych przepisów w toku przeprowadzania czynności procesowej za
granicą, to właśnie te normy wskazałby w art. 587 k.p.k.
56
57
Postanowienie SN z dnia 28 marca 2002 r., sygn. V KKN 122/00, OSNKW 2002, nr 7-8, poz. 60.
Postanowienie SN z dnia 8 lutego 2006 r., III KK 370/04, Lex nr 176060.
33
Niewątpliwie też konstytucyjnym warunkiem rzetelnego procesu jest pozyskiwanie
dowodów w zakresie, w jakim wymaga tego standard wypracowany przez Europejski
Trybunał Prawa Człowieka. Wszakże Europejska Konwencja Praw Człowieka jest integralną
częścią polskiego porządku prawnego, co expressis verbis wynika z art. 91 Konstytucji RP.
2. Należy w tym miejscu stwierdzić, iż przepis art. 611m k.p.k., regulujący pomoc
prawną w obrocie z Międzynarodowym Trybunałem Karnym w zakresie przewidzianym
w Statucie Rzymskim Międzynarodowego Trybunału Karnego, stanowi również o zasadach
porządku prawnego jako punkcie odniesienia dopuszczalności takiego dowodu. W tym
wypadku odmowa wykonania wniosku o współpracę jest ostatecznością i poprzedzona musi
być konsultacjami między państwem wezwanym a Międzynarodowym Trybunałem Karnym,
których celem jest usunięcie przeszkody stojącej na drodze do wykonania wniosku.
Przeprowadzenie takich konsultacji jest konieczne, jeżeli wykonanie wniosku o pomoc
prawną jest zabronione na podstawie powszechnie obowiązujących w państwie wezwanym
fundamentalnych zasad prawnych (art. 93 ust. 3 Statut Rzymskiego Międzynarodowego
Trybunału Karnego). Z kolei przepis art. 611n k.p.k. stwierdza, że jeżeli wniosek
Międzynarodowego Trybunału Karnego o udzielenie pomocy prawnej dotyczy czynności
innej niż przewidziana w Statucie, której wykonanie, mimo ustaleń dokonanych
z Trybunałem, jest w dalszym ciągu niedopuszczalne na mocy ustawy i pomoc prawna nie
może być udzielona pod żadnym warunkiem w późniejszym terminie lub w inny sposób – sąd
lub prokurator odmawia udzielenia tej pomocy. Przepis ten dotyczy tzw. czynności
nienazwanej i stanowi implementację treści art. 93 ust. 1 lit. l Statut Rzymskiego
Międzynarodowego Trybunału Karnego, z którego wynika, że wykonanie wniosku o pomoc
prawną dotyczącego tzw. czynności nienazwanej jest uzależnione od stwierdzenia, iż
czynność ta nie jest zabroniona przez prawo państwa wezwanego.
b) czy istnieją inne, szczególne reguły „dopuszczalności” w odniesieniu do dowodu
z zagranicy?
1. Brak jest innych reguł dotyczących dopuszczalności dowodu przeprowadzonego za
granicą niż ta, która odwołuje się do niesprzeczności jego przeprowadzenia z „zasadami
porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej”.
W doktrynie procesu karnego wskazuje się, że taką dodatkową regułą jest zasada
specjalności, choć nie przewiduje jej zarówno Kodeks postępowania karnego, jak również
przepisy Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 1959 r. wraz
z Protokołami oraz Konwencji o wzajemnej pomocy w sprawach karnych pomiędzy
Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej z dnia 29 maja 2000 r. Podnosi się, że skoro na
gruncie pomocy prawnej powszechnie przyjmuje się wymóg podwójnej przestępności, to
przemawia to za respektowaniem również zasady specjalności jako koniecznej konsekwencji
tego wymogu. Utrzymywanie bowiem zasady podwójnej przestępności byłoby pozbawione
sensu, jeżeli państwo wzywające mogłoby wykorzystać wynik udzielonej pomocy do ścigania
innych przestępstw niż te, których dotyczyło żądanie pomocy. Powyższa teza wynika stąd, że
zasada specjalności na gruncie pomocy prawnej oznacza, że świadczona pomoc prawna może
być wykorzystana przez państwo wzywające jedynie w celu ścigania czynów, które stanowiły
podstawę wniosku o pomoc i w odniesieniu do których wniosek ten został uwzględniony,
34
chyba że państwo udzielające pomocy wyrazi zgodę na szersze wykorzystanie uzyskanych
materiałów. Nie oznacza to niedopuszczalności ścigania za czyny inne niż te, w związku
z którymi udzielono pomocy, lecz jedynie przybiera formę zakazu dowodowego
skierowanego do sędziego rozstrzygającego sprawę. W konsekwencji przyjmuje się, że wyrok
w sprawie dotyczącej innych czynów niż te, w związku z którymi udzielono pomocy prawnej,
nie może opierać się na materiałach dowodowych uzyskanych w drodze tej pomocy prawnej.
Przyjmuje się, że zasada specjalności obowiązuje w odniesieniu do pomocy prawnej tylko
w takim zakresie, w jakim dopuszczalność pomocy prawnej zależy od wymogu podwójnej
przestępności58.
2. Szczególne reguły związane z wymianą informacji miedzy organami ścigania
zawarte są w Ustawie z dnia 16 września 2011 r. o wymianie informacji z organami ścigania
państw członkowskich Unii Europejskiej59, której wprowadzenie wiązało się z koniecznością
wdrożenia do polskiego porządku prawnego przepisów decyzji ramowej Rady
2006/960/WSiSW z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie uproszczenia wymiany informacji
i danych wywiadowczych między organami ścigania państw członkowskich Unii
Europejskiej60 oraz decyzji ramowej Rady 2008/977/WSiSW z dnia 27 listopada 2008 r.
w sprawie ochrony danych osobowych przetwarzanych w ramach współpracy policyjnej
i sądowej w sprawach karnych61. Zgodnie z art. 16 ust. 1 Ustawy o wymianie informacji
z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej przetwarzanie informacji,
w tym danych osobowych uzyskanych w toku wymiany prowadzonej z określonym organem
ścigania państwa członkowskiego Unii Europejskiej, odbywa się co do zasady w celu, dla
którego informacje zostały przekazane, czyli wykrycia i ścigania sprawcy przestępstwa oraz
zapobiegania i zwalczania przestępczości. Jednocześnie podmioty uprawnione mogą
przetwarzać informacje, jeżeli jest to niezbędne do realizacji ich zadań ustawowych, a cele
przetwarzania i przekazania informacji nie są sprzeczne ze sobą oraz innymi celami, po
uzyskaniu pisemnej zgody organu ścigania państwa członkowskiego Unii Europejskiej, który
informacje przekazał.
4. W jakim zakresie dowód operacyjny z zagranicy byłby oceniany w Pani kraju:
a) przez pryzmat zasad prawa kraju czynności operacyjnej;
Materiał zgromadzony przez obce organy ścigania lub sąd dla potrzeb innego
postępowania i przekazane organom polskim w ramach międzynarodowej pomocy prawnej
nie jest kontrolowany pod kątem tego czy w państwie przeprowadzającym dowód czynność
dowodowa została dokonana z zachowaniem przepisów tam obowiązujących. W tym
zakresie, także w polskim systemie prawnym, obowiązuje zasada locus regit actum, tj. prawo
czynności prawnej jest określane przez miejsce jej dokonania. Jest ona jednak ograniczona,
ponieważ, tak jak zostało to stwierdzone wcześniej (zob. część III, pytanie 1), sposób
58
Por. S. Steinborn, [w:] Europejskie prawo karne, red. A. Grzelak, M. Królikowski, A. Sakowicz, Warszawa
2012, s. 84-85; S. Steinborn, [w:] L. K. Paprzycki (red.), J. Grajewski, S. Steinborn, Kodeks postępowania
karnego. Komentarz, t. II, Warszawa 2013, s. 567-568.
59
Dz. U. 2011 r., Nr 230, poz. 1371.
60
Dz. Urz. UE L 386 z 29.12.2006, s. 89.
61
Dz. Urz. UE L 350/60 z 30.12.2008, s. 60.
35
przeprowadzenia czynności dowodowej w państwie obcym nie może być sprzeczny
z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej.
Taki punkt widzenia został podzielony przez Sąd Najwyższy w wyroku z 19 września
62
2000 r. Stwierdza się w nim, że „legalność podsłuchu telefonicznego dokonywanego przez
organy obcego państwa w ramach toczącego się tam postępowania należy oceniać według
przepisów obowiązujących w państwie, w którym czynność ta jest dokonywana”. Zatem
przepisy polskiego Kodeksu postępowania karnego dotyczą wyłącznie podsłuchu
telefonicznego dokonywanego w toku postępowania toczącego się w Polsce i przewidziane
w nim warunki formalne legalności podsłuchu (m.in. zarządzanie go lub zatwierdzanie przez
sąd) nie mogą być wymagane przy stwierdzaniu legalności podsłuchu dokonywanego przez
organy innego państwa. Jednocześnie dodaje się w tym orzeczeniu, że materiały pochodzące
z takiej czynności mogą być, zgodnie z art. 587 k.p.k., wykorzystywane w postępowaniu
toczącym się w Polsce, jeżeli sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny
z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten wprost dotyczy
wprawdzie protokołów czynności dokonywanych na żądanie polskiego sądu lub prokuratora,
jednak nie wynika z niego, w żadnym razie, zakaz wykorzystania materiałów wprawdzie nie
sporządzonych na taki wniosek, ale uzyskanych od organów zagranicznych na wniosek
polskiego sądu lub prokuratora. Pozyskany przez polskie organy materiał dowodowy
z czynności operacyjnej przeprowadzonej w państwie obcym jest zaliczany w poczet
materiałów dowodowych w polskim postępowaniu karnym i wykorzystywany w procesie
karnym według ogólnych zasad oceny dowodów.
b) przez pryzmat zasad prawa Pana kraju?
Jedynym warunkiem, jaki może zostać wykorzystany przy ocenie materiału
dowodowego z czynności operacyjnej jest niesprzeczność z zasadami porządku prawnego RP.
Na temat tej zasady zob. odpowiedź na pytanie 1, część III.
5. Jakie akty prawa międzynarodowego regulujące wspólne działania operacyjne
obowiązują w Pana/Pani kraju? Czy są bezpośrednio stosowalne? Jakie rodzaje działań
operacyjnych przewidzianych w tych aktach są znane porządkowi prawnemu Pana kraju?
Polska jest stroną szeregu umów uniwersalnych oraz regionalnych (europejskich),
które pozwalają na wymianę materiału dowodowego, w tym także z czynności operacyjnej.
W pierwszej kolejności należy wskazać na przepisy art. 19 oraz 27 Konwencji
Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15
listopada 2000 r. Pierwszy z nich daje możliwość tworzenia wspólnych zespołów
dochodzeniowych w kwestiach stanowiących przedmiot postępowań karnych w jednym lub
wielu państwach stron-Konwencji. Na podstawie zawartego porozumienia i w jego ramach
prawnych może dochodzić do przekazywania materiału dowodowego. Poza tym, przepis art.
27 konwencji Narodów Zjednoczonych
przeciwko międzynarodowej przestępczości
zorganizowanej pozwala na szeroką współpracę państw, w której mieści się także wymiana
62
Wyrok SN z 19 września 2000 r., V KKN 331/00, Prokuratura i Prawo. Wkładka 2001, nr 2, poz. 13.
36
informacji dotyczących wszystkich aspektów przestępstw objętych zakresem niniejszej
Konwencji, w tym, jeżeli Państwa-Strony uznają to za właściwe, powiązań z innymi
działaniami przestępczymi.
Do drugiej grupy należy zaliczyć umowy regionalne. Wśród nich wskazać należy
Konwencję wykonawczą do układu Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r., która pozwala na
prowadzenie obserwacji transgranicznej (art. 40) oraz pościgu transgranicznego (art. 41)
wedle zasad w niej określnych. Także przepisy Konwencji wykonawczej z 1990 r. dają
możliwość wymiany informacji na podstawie art. 46 Konwencji wykonawczej bez wezwania
państwa strony, jeżeli informacje mogą mieć znaczenie dla udzielenia pomocy w zwalczaniu
przyszłych przestępstw i zapobiegania przestępstwom przeciwko porządkowi publicznemu
i bezpieczeństwu publicznemu lub zagrożeniom dla nich. Należy dodać, że na podstawie
Konwencji wykonawczej można wyróżnić trzy sposoby wymiany informacji, tj. dwustronne
kontakty organów ścigania w obszarach transgranicznych, System Informacji Schengen oraz
biuro SIRENE63. Do tej grupy należy także zaliczyć przepisy Konwencji o pomocy prawnej
w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej z 2000 r. Na jej
podstawie możliwe jest przeprowadzenie następujących czynności operacyjnych: przesyłki
niejawnie nadzorowanej (art. 12), operacji pod przykryciem (art. 14), przechwytywanie
przekazów telekomunikacyjnych (art. 17-21) oraz dokonywanie czynności dowodowych
podczas pracy wspólnych zespołów śledczych (art. 13). Przepisy obu tych Konwencji są
bezpośrednio stosowalne, jednak te, które dotyczą działań operacyjnych będą de facto oparte
na przepisach krajowych, ponieważ obie przewidziane przez Konwencje formy mają w Polsce
podstawę ustawową.
Nie można również zapomnieć o decyzji Rady 2008/615/WSiSW z 23 czerwca 2008
r. w sprawie intensyfikacji współpracy transgranicznej, w szczególności w zwalczaniu
terroryzmu i przestępczości transgranicznej oraz decyzji Rady 2008/616/WSiSW z 23
czerwca 2008 r. dotyczącej wdrożenia decyzji 2008/615/WSiSW w sprawie intensyfikacji
współpracy transgranicznej, szczególnie w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości
transgranicznej. W wypadku tych ostatnich aktów chodzi bardziej o dostęp do efektów pracy
operacyjnej, jednak stopień przetworzenia tych danych upoważnia do stwierdzenia, że mamy
tu do czynienia z czynnościami operacyjnymi sensu largo64.
6. Jaki jest status materiałów uzyskanych w pracy wspólnych zespołów
dochodzeniowo – śledczych? Czy można wykorzystać je w sprawach karnych
w charakterze dowodów w Pana/Pani kraju?
Materiały uzyskane z czynności dowodowych w trakcie pracy wspólnych zespołów
dochodzeniowo – śledczych, zarówno tych, które mogą zostać utworzone na podstawie
przepisów np. art. 13 Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy
państwami członkowskimi Unii Europejskiej z 2000 r., art. 19 Konwencji Narodów
Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada
63
A. Gruszczak, Współpraca policyjna w Unii Europejskiej w wymiarze transgranicznym. Aspekty polityczne i
prawne, Kraków 2009, s. 171-173.
64
A. Taracha, Czynności operacyjno-rozpoznawcze. Aspekty kryminalistyczne i prawnodowodowe, Lublin 2006,
s. 25
37
2000 r., art. 20 drugiego protokołu dodatkowego z 2001 r. do Europejskiej konwencji
o pomocy prawnej w sprawach karnych z 1959 r., art. 49 Konwencji Narodów Zjednoczonych
z 31 października 2003 r. przeciwko korupcji65, art. 5 porozumienia między Unią Europejską
a USA o wzajemnej pomocy prawnej66, jak również na podstawie jednorazowego
porozumienia zawartego przez Prokuratora Generalnego ze strony polskiej oraz właściwy
organ innego państwa, nazywanego państwem współpracującym (art. 589b § 2 k.p.k.) mogą
być wykorzystywane na potrzeby postępowania prowadzonego w Polsce. Stanowią one
równorzędne dowody z innymi dowodami, które będą weryfikowane przez pryzmat ogólnych
zasad oceny dowodów. Przepisy krajowe, jak również prawa międzynarodowego, które
stanowią podstawę do powołania zespołu, nie wprowadzają ograniczeń co do zakresu
czynności czy też liczby czynności powierzanych funkcjonariuszowi delegowanemu. O tym,
jak szeroki będzie udział funkcjonariusza delegowanego w wykonywaniu czynności
postępowania przygotowawczego decydować powinny potrzeby konkretnego postępowania.
Należy dodać, że zgodnie z art. 589e § 1 k.p.k. informacje uzyskane przez członka
zespołu w związku z udziałem w pracach zespołu, niedostępne w innym trybie dla państwa,
które go delegowało, mogą być wykorzystane przez właściwy organ tego państwa także
w celu: a) przeprowadzenia postępowania karnego we własnym zakresie - za zgodą państwa
współpracującego, którego instytucja lub organ udzieliły informacji, b) zapobiegnięcia
bezpośredniemu, poważnemu zagrożeniu dla bezpieczeństwa publicznego oraz c) innym niż
wymienione celom, jeżeli tak stanowi porozumienie o powołaniu zespołu. Zgoda, o której
mowa w pkt a) może być cofnięta wyłącznie wtedy, gdy wykorzystanie informacji mogłoby
zagrażać
dobru
postępowania
przygotowawczego
prowadzonego
w państwie
współpracującym, którego instytucja lub organ udzieliły informacji oraz w wypadku,
w którym państwo to mogłoby odmówić wzajemnej pomocy.
7. Jakie jest stanowisko Pani/Pana kraju odnośnie zasady dostępności informacji
operacyjnych/rejestry (przewidzianej np. w Programie Haskim i Sztokholmskim)?
Generalnie rzecz biorąc, niewiele dyskutuje się w Polsce na temat zasady dostępności
informacji w kontekście pomocy prawnej. Istnieją jednak podstawy takiej dostępności
w wypadku transgranicznych czynności operacyjnych, jednak brak jest pogłębionej praktyki
ich stosowania. Warto jednak zauważyć, że samo gromadzenie operacyjne danych w oparciu
o zasadę dostępności informacji budzi wątpliwości w świetle art. 52 Konstytucji RP. De lege
lata brak jest w polskim procesie karnym klauzuli, która stanowiłaby zakaz dowodowy
związany ogólnie z naruszeniem prawa konstytucyjnego. Co więcej, trudno wyobrazić sobie
tworzenie zakazów dowodowych w oparciu o bezpośrednie stosowanie Konstytucji.
W związku z tym, ujawnienie tego typu materiału następowałoby na podstawie tych samych
reguł, co innych materiałów operacyjnych.
Krajowe ramy prawne dotyczące zasad i warunków wymiany informacji z organami
ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej w celu wykrywania i ścigania sprawców
przestępstw lub przestępstw skarbowych oraz zapobiegania przestępczości i jej zwalczania
oraz przetwarzania informacji zostały określone we wspominanej już Ustawie z dnia 16
65
66
Dz. U. z 2007 r. Nr 84, poz. 563.
Dz. Urz. UE L 181 z 19 lipca 2003 r., s. 34.
38
września 2011 r. o wymianie informacji z organami ścigania państw członkowskich Unii
Europejskie. Poza tym, że przepisy tej ustawy określają unijne zasady ochrony danych
osobowych wymienianych między organami ścigania państw członkowskich UE, ustawa ta
ustanawia wspólne zasady ochrony danych osobowych, w tym danych przetwarzanych w celu
zapobiegania, wykrywania i ścigania przestępstw, a także karania i wykonywania sankcji
karnych w państwach członkowskich Unii Europejskiej.
8. Czy obowiązują w Pani/Pana kraju akty prawa regulujące problem
międzynarodowej intercepcji przekazów telekomunikacyjnych? W jaki sposób dokonuje
się oceny dopuszczalności tego materiału?
Na podstawie przepisów rozdziału 62a i 62b k.p.k. możliwa jest intercepcja przekazów
telekomunikacyjnych. Przepisy obu tych rozdziałów określają zasady zabezpieczania mienia
i środków dowodowych w ramach współpracy z innymi państwami członkowskimi UE
w sytuacji, gdy przedmiot zabezpieczenia znajduje się na terenie innego państwa,
a postępowanie karne toczy się w Polsce, jak również, gdy przedmiot zabezpieczenia znajduje
się na terytorium Polski (rozdział 62a k.p.k.), a postępowanie karne toczy się w państwie
członkowskim (rozdział 62b k.p.k.). Przyjęte rozwiązania pozwalają na wystąpienie do
właściwego organu sądowego państwa członkowskiego lub wykonanie wniosku takiego
organu w Polsce, jeżeli dotyczy on wykonania orzeczenia o zatrzymaniu dowodów
dotyczących, m.in. korespondencji, wykazu połączeń telefonicznych lub innych przekazów
informacji, danych przechowywanych w systemie informatycznym, lub na nośniku, w tym
korespondencji przesyłanej pocztą elektroniczną.
Przechwycenie przekazów telekomunikacyjnych możliwe jest także na podstawie art.
18 Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi
Unii Europejskiej z 2000 r., który to przepis dopuszcza wystąpienie z wnioskiem o
przechwycenie oraz niezwłocznie przekazanie Państwu Członkowskiemu wzywającemu
przekazów telekomunikacyjnych lub przechwycenie, zarejestrowanie, a następnie przekazanie
Państwu Członkowskiemu wzywającemu zapisu przekazu telekomunikacyjnego. Poza tym,
przepis art. 19 ww. Konwencji pozwala na przechwytywanie przekazów telekomunikacyjnych
na własnym terytorium za pośrednictwem dostawców usług. Przepis ten nakłada na państwa
członkowskie obowiązek udostępniania innym państwom portali informacyjnych
niedostępnych z terytorium państwa przechwytującego.
W polskiej procedurze karnej wykorzystanie materiału dowodowego z przekazów
telekomunikacyjnych będzie ocenione na ogólnych zasadach.
9. Jakie instrumenty międzynarodowego zabezpieczenia dowodów funkcjonują
w Pana kraju? Czy dotyczą również materiałów operacyjnych Policji/innych służb?
W Polsce może nastąpić zabezpieczenie dowodów na podstawie przepisów rozdziału
62b k.p.k., który reguluje problematykę wystąpienia państwa członkowskiego UE
o wykonanie orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub mającego na celu zabezpieczenie
mienia. Przepisy ten stanowią implementację do prawa krajowego regulacji decyzji ramowej
Rady 2003/577/WSiSW z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie wykonania w Unii Europejskiej
39
postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych67. Zgodnie z art. 589l k.p.k.
właściwy miejscowo Sąd Rejonowy albo prokurator wykonuje niezwłocznie wydane przez
właściwy organ sądowy innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej orzeczenie
o zatrzymaniu mogących stanowić dowód w sprawie rzeczy, korespondencji, przesyłek,
wykazów połączeń telefonicznych lub innych przekazów informacji, lub danych
przechowywanych w systemie informatycznym, lub na nośniku, w tym korespondencji
przesyłanej pocztą elektroniczną, albo orzeczenie o zajęciu mienia w celu zabezpieczenia
wykonania orzeczenia o przepadku, jeżeli rzeczy te, (korespondencja, przesyłki, wykazy,
dane lub mienie) znajdują się lub są przechowywane na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Tryb zabezpieczenia dowodów określony w rozdziale 62b Kodeksu postępowania karnego nie
dotyczy kontroli i utrwalania przekazów informacji w czasie rzeczywistym68. Co więcej, nie
może być stosowany do materiałów operacyjnych Policji lub innych służb.
W polskim porządku prawnym wymiana informacji, które zostały zgromadzone przy
wykorzystaniu czynności operacyjnych może nastąpić na podstawie Ustawy z dnia 16
września 2011 r. o wymianie informacji z organami ścigania państw członkowskich Unii
Europejskiej1. Podmiotami uprawnionymi do wymiany informacji na podstawie tej ustawy
z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej w celu wykrywania i ścigania
sprawców przestępstw lub przestępstw skarbowych, zapobiegania przestępczości i jej
zwalczania oraz przetwarzania informacji są: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego;
Centralne Biuro Antykorupcyjne; Policja; Służba Celna; Straż Graniczna; organy kontroli
skarbowej oraz Żandarmeria Wojskowa. Przepisy Ustawy z 16 września 2011 r. regulują
wymianę informacji, w tym danych osobowych, do których pobierania, uzyskiwania,
przekazywania, gromadzenia, wykorzystywania i przetwarzania, w celu realizacji swoich
zadań ustawowych, są uprawnione wyżej wskazane podmioty. Poza tym, ustawę stosuje się
również do wymiany oraz przetwarzania informacji: a) z organami ścigania państw
niebędących państwami członkowskimi Unii Europejskiej, które stosują przepisy dorobku
Schengen; b) w sposób całkowicie lub częściowo zautomatyzowany, zgromadzonych
w zbiorach danych referencyjnych, w szczególności obejmujących dane o wynikach analizy
kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) oraz w zbiorach danych daktyloskopijnych.
10. Czy i ewentualnie do jakiego stopnia akceptuje się w Pani/Pana kraju
dopuszczenie czynności operacyjnych innego państwa na własnym terytorium,
w szczególności w sytuacji odmowy pomocy w danej sprawie?
Na terytorium RP mogą być prowadzone czynności operacyjne w postaci obserwacji
transgranicznej (art. 40) oraz pościgu transgranicznego (art. 41) na podstawie przepisów
Konwencji wykonawczej do układu Schengen. Brak zgody polskich organów lub jej cofnięcie
oznacza konieczność zaprzestania takich czynności. Należy dodać, że powyższe czynności
nie stanowią alternatywy dla zaniechania udzielenia pomocy prawnej.
67
A. Górski, A. Sakowicz, [w:] K. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania
karnego, Warszawa 2014, s. 1013-1014.
68
A. Lach, [w:] Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach
karnych, red. A. Górski i A. Sakowicz, Warszawa 2006, s. 404.
40
Poza tym, możliwość uczestniczenia w czynnościach operacyjno-rozpoznawczych na
terytorium RP przez funkcjonariuszy organów ścigania innych państw regulują umowy
dwustronne (np. art. 4 umowy z 10 czerwca 2002 r. między Rządem Rzeczypospolitej
Polskiej a Rządem Federalnym Republiki Austrii o współpracy w zapobieganiu i zwalczaniu
przestępczości69, art. 7 pkt e umowy z 4 czerwca 2007 r. między Rządem Rzeczypospolitej
Polskiej a Rządem Republiki Włoskiej o współpracy w zwalczaniu przestępczości) 70.
11. Czy służby śledcze, zwłaszcza celne, mogą stosować instrumenty pomocy
prawnej w sprawach karnych?
W polskim porządku prawnym Służba Celna jest uprawniona do prowadzenia
postępowań karnych w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe
w zakresie swojego działania (art. 133 § 1 pkt 1 Kodeksu karnego skarbowego). Na podstawie
przepisów Konwencji z dnia 18 grudnia 1997 r. w sprawie wzajemnej pomocy i współpracy
między administracjami celnymi (konwencja neapolitańska II)71 Służba Celna może stosować
instrumenty pomocy prawnej, które zostały w niej wskazane.
Poza tym, przepisy Ustawy z dnia 16 września 2011 r. o wymianie informacji
z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej określają zasady i warunki
wymiany informacji z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej w celu
wykrywania i ścigania sprawców przestępstw lub przestępstw skarbowych oraz zapobiegania
przestępczości i jej zwalczania oraz przetwarzania informacji także przez Służbę Celną.
Formatowanie i korekta: mgr Małgorzata Czerwińska i dr Paweł Czarnecki
69
Dz. U. 2004, Nr 41, poz. 377.
Dz.U. 2009, Nr 133, poz.1093.
71
Dz.U. 2008, Nr 6 poz. 31.
70
41