Współpraca w ramach klastrów szansą na rozwój dla polskich

Marcin Ławecki *
Współpraca w ramach klastrów szansą na rozwój
dla polskich przedsiębiorstw
Wstęp
Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie idei klasteringu oraz
wskazanie głównych korzyści jakie polscy przedsiębiorcy mogą osiągnąć dzięki
współpracy w ramach struktur klastrowych. Warunkiem wystąpienia pozytywnych efektów z takiej współpracy, w postaci poprawy pozycji konkurencyjnej
oraz zwiększenia dynamiki rozwoju polskich firm, jest zapewnienie odpowiednich bodźców sprzyjających tworzeniu oraz rozwijaniu sieci kooperacji. W celu
ustalenia, czy takie sprzyjające warunki występują w Polsce, zestawione zostały kluczowe czynniki decydujące o powodzeniu inicjatyw klastrowych bez
względu na ich lokalizację. Następnie, opisano wybrane czynniki oraz przedstawiono ocenę ich sytuacji w Polsce. Analiza literatury, związanej z powyższą
problematyką, wzbogacona została o prezentację wniosków z wywiadów przeprowadzonych przez autora z przedstawicielami (menedżerami) wybranych
klastrów z województwa lubelskiego. Ponadto, wnioski te, skonfrontowane
zostały z wynikami badań przeprowadzonymi przez firmę Deloitte na zlecenie
Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości.
1. Wprowadzenie do tematyki klastrów – definicja oraz geneza powstania
1.1. Geneza powstania koncepcji klastrów na świecie
Geneza powstania koncepcji klastrów jest różnie przedstawiana przez badaczy tego problemu. Niektórzy ekonomiści, w swoich publikacjach, wskazują
nawet na okres przed narodzinami Chrystusa, podając jako przykład pierwszych
form klastrowych tereny dzisiejszego południowego Iraku. Wzdłuż dolin dwóch
rzek: Tygrysu i Eufratu umiejscowione było skupisko miast sumeryjskich, które
przez archeologów uznawane są za pierwszą na świecie, rozwiniętą strukturę
miejską. Na tym obszarze istniały specjalnie wydzielone okręgi dla ściśle określonych rodzajów rzemiosła oraz wyspecjalizowane rynki, z rozwiniętymi regułami prawa, metodami zarządzania produkcją i wymianą dóbr oraz usług [Skawińska, Zalewski, 2009, s. 19]. Przykład ten pokazuje, że geograficzne skupiska
powiązanych ze sobą podmiotów funkcjonowały już wieki temu. Teoretycznych
korzeni koncepcji dzisiejszych klastrów niektórzy dopatrują się jednak dopiero
w XVIII-wiecznych pracach Adama Smitha. Zdecydowanie najbardziej popularne wśród naukowców jest natomiast twierdzenie, iż prekursorem oraz jed*
Mgr inż, Katedra Zarządzania, Wydział Zarządzania, Politechnika Lubelska,
[email protected]
32
Marcin Ławecki
nym z pierwszych twórców idei klasteringu był A. Marshall, który w 1890 roku
posłużył się pojęciem dystryktu przemysłowego określając tak regionalne skupisko przedsiębiorstw tej samej lub pokrewnej branży [Gorynia, Jankowska,
2008, s. 34-35]. Badania w tym zakresie kontynuowane były przez takich ekonomistów jak: Bertill Ohlin (1899 – 1979), Francois Perroux (1903 – 1987) czy
Paul Krugman (ur. 1953). Jednak dopiero publikacja Michaela E. Portera
z 1990r (The Competitive of Nations) zapoczątkowała niezwykłą popularność
koncepcji klastrów na świecie.
1.2. Definicja i podstawowe cechy każdego klastra
Czym zatem są klastry, które zdobywają coraz większe zainteresowanie
zarówno wśród naukowców jak i przedsiębiorców w całej Europie? We współczesnej literaturze przedmiotu znaleźć można wiele definicji klastra,
a najpopularniejsza z nich została przedstawiona przez wspomnianego już Michaela E. Portera, który określił klaster jako „geograficzne skupisko wzajemnie
powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących
usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych
z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą,
ale także współpracujących” [Porter M, 2001]. Według definicji uznawanej
przez Unię Europejską, klaster to sposób organizacji systemu produkcyjnego,
powodowany przez geograficzną koncentrację podmiotów gospodarczych
i innych organizacji wyspecjalizowanych w tych samych obszarach działalności, rozwijających wzajemne relacje rynkowe i pozarynkowe, przyczyniających
się wspólnie do rozwoju innowacji i konkurencyjności uczestników klastra i ich
obszaru działania [European Trend Chart on Innovation, 2003, s. 4].
Mimo pewnych rozbieżności w definiowaniu klastra przez różnych autorów,
można wyznaczyć cechy stałe, wspólne dla wszystkich inicjatyw klastrowych.
Ch. Ketels wskazuje cztery charakterystyczne elementy każdego prawidłowo
funkcjonującego klastra [Mikołajczyk, Kurczewska, Fila, 2009, s.16-17, za
Ketels, 2004]: bliskość, powiązania, interakcje oraz masę krytyczną. Bliskość,
w tym przypadku, oznacza że firmy muszą być położone w takiej odległości, by
mogły dzielić się zasobami oraz aby pojawiły się pozytywne efekty rozprzestrzeniania się wiedzy. Sieć, zarówno formalnych jak i nieformalnych powiązań, powinna służyć realizacji wspólnych celów. Możemy zatem mówić
o koncentracji na określonym obszarze powiązanych ze sobą przedsiębiorstw
funkcjonujących w tym samych, bądź pokrewnych sektorach przemysłu lub
usług, które łączy wspólny cel, wspólna trajektoria rozwoju. Podmioty te jednocześnie konkurują i kooperują ze sobą w pewnych aspektach swojego działania
[Stawicki, 2008, s. 10]. Bliskość i podejmowanie komplementarnych inicjatyw
nie są jednak wystarczające. Wystąpienie pozytywnych efektów z powstałego
klastra wymaga zaistnienia odpowiedniego poziomu aktywnych interakcji między współpracującymi podmiotami. Ponadto, aby interakcje te w sposób znaczący mogły wpływać na funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw, musi wy-
Współpraca w ramach klastrów szansą na rozwój dla polskich...
33
stąpić wystarczająca liczba ich uczestników, a więc musi zostać osiągnięta masa
krytyczna.
2. Korzyści wynikające z współpracy w ramach klastrów
Większość badaczy klastrów twierdzi, iż tego typu współpraca, jeśli przebiega w prawidłowy sposób, w znaczącym stopniu przyczynia się do podnoszenia innowacyjności oraz konkurencyjności wszystkich kooperantów. Stwierdzenie to, choć prawdziwe, jest dosyć ogólne, gdyż na konkurencyjność przedsiębiorstwa składa się wiele czynników. Warto zatem przyjrzeć się konkretnym,
wymiernym korzyściom jakie daje przedsiębiorstwom współpraca w ramach
klastra. Należą do nich między innymi [http://klastryregionu.warmia.mazury.pl,
dostęp: 29.12.2011; Palmen, Baron, 2008]:
– wspólna realizacja dużych przedsięwzięć,
– ograniczenie ryzyka własnej działalności,
– łatwiejsze pokonywanie barier administracyjnych,
– łatwiejszy dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania,
– dostęp do szerokiej sieci powiązań i kontaktów,
– redukcja kosztów działalności,
– usprawnienie procesów produkcyjnych,
– zwiększenie skali produkcji (wykorzystanie korzyści skali),
– zwiększenie potencjału innowacyjnego,
– transfer technologii,
– zaplecze edukacyjno – szkoleniowe (wykfalifikowana kadra).
Jedną z fundamentalnych korzyści z członkostwa w klastrze jest
umożliwienie realizacji przedsięwzięć i inwestycji, których organizacje nie
byłyby w stanie podjąć się samodzielnie lub których wspólna realizacja
pozwala na obniżenie kosztów bądź ryzyka. Korzyść tą potwierdzili
respondenci podczas wywiadów z autorem. W znaczącej większości
przypadków, pojedyncze firmy nie posiadają wystarczających zasobów, aby
wprowadzać i rozpowszechniać innowacyjne rozwiązania samodzielnie bowiem
w dzisiejszych warunkach rynkowych, w całym procesie wdrażania innowacji,
decydującym czynnikiem stał się czas realizacji całego procesu zwieńczony
wprowadzeniem produktu na rynek [Blażlak, 2010, s. 32]. Warto także
podkreślić, iż przedsiębiorstwo poprzez przystąpienie do klastra zyskuje nie
tylko dostęp do wiedzy i zasobów w nim zgromadzonych, ale także uzyskuje
możliwość lepszego wykorzystania zasobów już posiadanych, w ilościach
niewystarczających do samodzielnego realizowania procesów innowacji
[Pietruszka – Ortyl, 2007, s. 56].
Do korzyści zalicza się także zmniejszenie ryzyka własnej działalności.
Przynależąc do klastra, firmy nie są zdane tylko i wyłącznie na siebie.
W przypadku przejściowych problemów, często mogą one liczyć na pomoc od
swoich partnerów z klastra, między innymi poprzez wydłużone terminy płatności, dodatkowe upusty czy nawet pewne formy pożyczki. Kolejna korzyść
z współpracy w ramach sieci to unikanie dublowania wysiłków. Specjalizacja
34
Marcin Ławecki
konkretnych firm, w konkretnej działalności, powoduje, że przedsiębiorstwa nie
tracą czasu i pieniędzy na działalność, w której specjalizuje się ich współpartner.
Istotną zaletą funkcjonowania w ramach klastra jest również łatwiejsza
i sprawniejsza droga pokonywania barier administracyjnych oraz handlowych.
Wspólnie, przedsiębiorstwa mogą skuteczniej oddziaływać na ich otoczenie,
w tym głównie na władze lokalne bądź regionalne. Prostym przykładem, ale
jednocześnie dobrze obrazującym silną pozycję grupy przedsiębiorców z tej
samej branży w rozmowach z władzami, może być wynegocjowanie przez Klaster Hotelarzy i Restauratorów z Urzędem Miasta Lublin znacznie niższych
stawek za prowadzenie letnich ogródków przez lubelskie restauracje.
Zaletą jest także łatwiejszy dostęp do wcześniej nie osiągalnych zewnętrznych źródeł finansowania, w tym dotacji ze środków Unii Europejskiej, przeznaczonych dla klastrów, jednocześnie nie rezygnując z tych systemów, które
wspierają pojedynczych przedsiębiorców. Podnosi się także wiarygodność dla
instytucji finansujących. Klaster, jako forma współpracy jest podmiotem bardziej wiarygodnym, ma zdecydowanie większe szanse na przetrwanie na rynku
niż pojedyncze przedsiębiorstwo co przekłada się na większą dostępność i niższe koszty kredytów oraz różnego rodzaju pożyczek.
Dzięki współpracy, każdy członek klastra, otrzymuje także szeroki
i łatwiejszy dostęp do sieci powiązań i kontaktów partnerów. Można przyjąć
założenie, że jego (czyli partnera) wiedza to nasza wiedza, jego partnerzy to
nasi partnerzy, a jego klienci – to nasi potencjalni klienci. Aby było to możliwe,
zasada ta musi działać w dwie strony – nasza wiedza i nasze kontakty powinny
być zatem dostępne dla pozostałych członków klastra.
Współpraca przedsiębiorstw z tej samej lub pokrewnej branży sprzyja
także optymalizacji kosztów oraz procesów produkcji. Większa skala produkcji,
wspólne usprawnienia, a czasem nawet wspólny park maszynowy to znacznie
niższe koszty produkcji. Działanie w klastrze pozwala zatem na wprowadzenie
na rynek bardziej zaawansowanych, lepszych jakościowo i tańszych
w produkcji, a przez to bardziej konkurencyjnych produktów. Bardzo często
członkowie klastrów wykorzystują również efekty skali prowadząc wspólne
działania marketingowe, które umożliwiają efektywne promowanie się nawet
najmniejszym podmiotom. Przedstawiciele klastra Kraina Lessowych Wąwozów oraz klastra Hotelarzy i Restauratorów, z którymi zostały przeprowadzone
wywiady w ramach prowadzonych przez autora badań, jako jedną z głównych
korzyści wymieniają właśnie wspólne działania promocyjne, których zakres
znacznie wykracza poza indywidualne możliwości tychże podmiotów (np.
uczestnictwo w targach krajowych i zagranicznych, wydawanie wspólnych
biuletynów i materiałów promocyjno – informacyjnych w wysokich nakładach).
Dzięki bliskości przedsiębiorstw, wymiana informacji między odbiorcami
i dostawcami prowadzi do zwiększonej przewidywalności oraz zaufania, co
w wielu aspektach znacznie ułatwia organizację procesu produkcji [Palmen,
Baron, 2008, s. 62-63]. Nie ma konieczności utrzymywania pełnych magazy-
Współpraca w ramach klastrów szansą na rozwój dla polskich...
35
nów, a także przerwy w procesach logistycznych są znacznie mniej prawdopodobne, niż przy współpracy z organizacjami spoza klastra. Kooperacja w klastrze sprzyja również stosowaniu metody just – in – time. Jest to metoda zarządzania zapasami polegająca na redukcji ich poziomu w całym procesie produkcyjnym do minimum, co bezpośrednio przekłada się na obniżenie kosztów,
a więc także na rentowność przedsiębiorstwa.
Dzięki kooperacji zwiększa się również potencjał innowacyjny – więcej
partnerów oznacza więcej doświadczeń, które można potem wykorzystać dla
dobra ogółu. Łatwiej także o finansowanie nowych technologii, gdyż inwestycje
takie można pokrywać wspólnymi siłami, dzieląc koszty pomiędzy wielu partnerów. Regularny przepływ informacji oraz dynamiczne interakcje między
ludźmi, które są cechą charakterystyczną każdego prawidłowo funkcjonującego
klastra, powodują, że kreatywne pomysły znacznie łatwiej przeradzają się
w nowe produkty i usługi. Znacznemu skróceniu ulega okres czasu od pomysłu
do wdrożenia na rynek, a więc szybciej dochodzi się do opracowania, testowania i wdrażania nowych rozwiązań na rynku. Ścisła współpraca dużych przedsiębiorstw z mniejszymi podwykonawcami powoduje, iż przedsiębiorstwa te
mogą znacznie szybciej opracowywać swoje nowe produkty i oferować je na
światowym rynku. Podwykonawcy z kolei otrzymują bieżącą informację
o najnowszych wymaganiach technologicznych, jakich oczekuje globalny rynek. Dlatego też, w ramach klastrów, bardzo często przedsiębiorstwa skupiają
się tylko na swoich głównych kompetencjach i umiejętnościach, podczas gdy
reszta wykonywana jest w ramach rozbudowanych układów partnerskich.
Współpraca taka zapewnia innowacyjność wszystkich organizacji zaangażowanych w prace nad danym produktem bądź usługą, bez względu na wielkość czy
zasoby finansowe. Właśnie, dlatego klaster jest uznawany jako szansa rozwoju
dla wszystkich firm i sprzyja internacjonalizacji jego członków.
Kolejna zaleta z funkcjonowania klastrów to zaplecze edukacyjno – szkoleniowe [Palmen , Baron, 2008, s. 63]. Skupisko firm, jakim jest klaster, przyciąga na dany obszar wykwalifikowanych pracowników. Powstają także specyficzne kierunki nauczania na uczelniach wyższych, które przystosowane są do
potrzeb firm działających na danym obszarze. Powoduje to, że na rynek pracy
wchodzą młodzi ludzie, których wykształcenie oraz wiedza są zgodne
z profilem firm działających w regionie, co przekłada się na ich efektywniejszą
pracę oraz niższe nakłady na doszkalanie nowych pracowników.
Podsumowując, można powiedzieć, iż klaster jest pewnego rodzaju strukturą, która łączy w sobie korzyści specjalizacji, elastyczności oraz rywalizacji
niezależnych od siebie podmiotów wraz z korzyściami skali, które wynikają
z istnienia współpracy i rozbudowanego łańcucha wartości. W obrębie klastrów
generowane są wyspecjalizowane i dostępne lokalnie zasoby pozwalające na
osiąganie i utrzymanie przewagi konkurencyjnej [www.wmarr.olsztyn.pl, dostęp: 07.05.2011]. Wymiana informacji, zarówno kanałami formalnymi jak
i nieformalnymi, dzielenie się wiedzą i doświadczeniami oraz bliskość geograficzna pomiędzy partnerami sprzyjają rozwojowi nowych, innowacyjnych tech-
36
Marcin Ławecki
nologii. Podnosi się zatem konkurencyjność członków klastra, pojawiają się
szanse internacjonalizacji dla wszystkich firm, a także możliwa jest znaczna
redukcja kosztów codziennej działalności operacyjnej.
3. Uwarunkowania powstawania i rozwoju klastrów w Polsce
Wskazane w rozdziale drugim korzyści z funkcjonowania w klastrach pozwalają pozytywnie myśleć o idei klasteringu. Czy jednak polscy przedsiębiorcy także są w stanie podnieść swoją konkurencyjność na światowym rynku
dzięki współtworzeniu regionalnych struktur klastrowych? Aby odpowiedzieć
na to pytanie, warto najpierw zastanowić się nad głównymi czynnikami sukcesu wszystkich inicjatyw klastrowych, bez względu na ich lokalizację.
3.1. Czynniki sukcesu sprzyjające rozwojowi klastrów
Klaster jest tworem złożonym, który ewoluuje w czasie. Trudne jest zatem
stworzenie jednego, ogólnego modelu takiej współpracy. Każda tego typu sieć
powiązań jest wyjątkowa i wymaga indywidualnego podejścia oraz odpowiedniego doboru zakresu wspierania. Taka wyjątkowość i niepowtarzalność sprawiają, iż ciężko jest dokładnie określić ogólne determinanty rozwoju klastrów.
O sukcesie inicjatywy klastrowej decydują różne faktory, które w zależności od
sytuacji mogą mieć większe lub mniejsze znaczenie. Warto jednak zwrócić
uwagę na wyselekcjonowane czynniki, które mogą determinować rozwój większości tego typu sieci współpracy. Tablica 1 prezentuje cztery podstawowe grupy uwarunkowań rozwoju klastrów: geograficzne, historyczne, gospodarcze
oraz polityczne.
Tablica 1. Czynniki wpływające na proces powstawania oraz rozwoju klastra
Uwarunkowania Uwarunkowania
Uwarunkowania
Uwarunkowania
geograficzne
historyczne
gospodarcze
polityczne
położenie
uwarunkowania
potencjał rynku zbytu,
charakter
geograficzne,
historyczne
dostępność i poziom
prowadzonej
czynniki
powstania i
ośrodka naukowego,
polityki: poziom
naturalne
rozwoju klastrów poziom i koszty
ulg i preferencje,
(klimat, rodzaj
związane z
związane z dostępnymi intensywność
podłoża itp.),
tradycją danej
zasobami ludzkimi,
promocji regionu
dostęp do
działalności
dostęp do specyficznej
i klastra,
określonych
gospodarczej na
wiedzy i umiejętności,
dostępne aktywa
zasobów
określonym
stopień rozwoju
publiczne,
naturalnych,
terenie oraz
rynków finansowych,
poziom
dostęp do
dostępem do
warunki i koszty
prawodawstwa
infrastruktury
określonych
prowadzenia
wodnej,
zasobów
działalności
infrastruktura
transportowa
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Mikołajczyk, Kurczewska, Fila, 2009, s. 26-27].
W rzeczywistości, klastry powstają oraz rozwijają się na skutek oddziaływania wielu zróżnicowanych czynników, a powyższe zestawienie zawiera tylko
Współpraca w ramach klastrów szansą na rozwój dla polskich...
37
niektóre z nich. Poszczególne uwarunkowania rozwoju klastrów wchodzą
w interakcje między sobą. Oznacza to, że jedne czynniki warunkują zaistnienie
drugich. Można powiedzieć, że zachodzi pewnego rodzaju sprzężenie zwrotne
o charakterze dodatnim. Zasada działania tego zjawiska jest następująca: podmiot (lub kilka podmiotów) wiodący jest inicjatorem procesu klasteringu. Poprzez uruchomienie pierwszej inwestycji przyciąga on podmioty z nim kooperujące oraz pokazuje innym możliwe korzyści płynące z funkcjonowania w danej
lokalizacji. Dzięki temu, na danym obszarze pojawiają się nowi inwestorzy
wraz ze swoimi kooperantami. Tworzy się infrastruktura techniczna, transportowa oraz podnosi się jakość kadr w regionie. Wszytko to sprzyja kolejnym
inwestycjom. Jednocześnie, inwestorzy zgłaszają popyt na usługi sektora badawczo – rozwojowego, marketingu, księgowości i inne usługi związane z prowadzeniem biznesu. To natomiast przyciąga firmy oferujące takie usługi [Piaseczny, 2006, s. 93-94]. W ten sposób dodatnie sprzężenie zwrotne powoduje
stały rozwój klastra, a każda zrealizowana inwestycja tylko zwiększa jego
atrakcyjność dla potencjalnych kolejnych inwestorów. Aby występowało zjawisko dodatniego sprzężenia zwrotnego niezbędne jest jednak zapewnienie klastrom pewnych warunków funkcjonowania. Poza naturalnymi podstawami
współpracy i prowadzenia biznesu na danym obszarze, takimi jak posiadane
złoża naturalne, czy historyczne uwarunkowania, można wyróżnić trzy kluczowe czynniki decydujące o powodzeniu każdej inicjatywy klastrowej. Należą do
nich: atrakcyjne możliwości zewnętrznego finansowania, animator klastra czyli
menedżer sprawnie koordynujący całą inicjatywą oraz prawidłowo funkcjonująca współpraca pomiędzy trzema głównymi graczami współczesnej gospodarki
– przedsiębiorstwami, władzami oraz jednostkami naukowymi, która w literaturze nazywana jest potrójną heliksą.
3.2. Główne determinanty rozwoju klastrów w Polsce
Wśród wielu czynników rozwoju klastrów, jako jeden z najważniejszych
został wymieniony aspekt finansowania. Warto zatem przyjrzeć się jak finansowane są polskie inicjatywy klastrowe. Na lata 2007 – 2013 sformułowane
zostały liczne programy wsparcia rozwoju klastrów w Polsce pochodzące ze
środków Unii Europejskiej. W ramach Programu Operacyjnego „Kapitał Ludzki”, priorytet VIII [Palmen, Baron , 2008, s. 114], po spełnieniu pewnych warunków, możliwe jest sfinansowanie podstawowych kosztów funkcjonowania
klastrów. Jednak jednym z najważniejszych programów, wspierających innowacyjność gospodarki, jest obecnie Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG). W kontekście wspierania klastrów największe znaczenie ma
zawarte w Priorytecie 5 – ”Dyfuzja innowacji”, działanie 5.1. – „Wspieranie
powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym” [Kładź, Kowalski,
2010, s. 268-269]. Nie jest to jednak rozwiązanie łatwo dostępne, gdyż mogą
z niego skorzystać jedynie klastry ponadregionalne. Funkcjonują także regionalne programy operacyjne, wdrażane przez władze poszczególnych województw. Ponadto, podmioty gospodarcze zlokalizowane we wschodniej Polsce
38
Marcin Ławecki
mogą uzyskać wsparcie w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski
Wschodniej. Poza wymienionymi programami, uczestnicy klastra mogą korzystać z wielu innych instrumentów związanych z aktywizacją działań innowacyjnych, w które wpisują się także inicjatywy klastrowe jako nowoczesne, innowacyjne metody zarządzania i organizacji produkcji. Znaczący wpływ dotacji
unijnych na rozwój klastrów potwierdza raport z badania: Benchmarking klastrów w Polsce – 2010 [Benchmarking klastrów w Polsce, 2010], opracowany
przez firmę Deloitte. Badania zostały oparte na grupie 47 klastrów funkcjonujących na terenie całej Polski. Zgodnie z raportem, tylko w 13-nastu spośród badanych klastrów zbierane były składki członkowskie, a głównym źródłem finansowania działalności w ostatnich latach były właśnie dofinansowania ze
środków UE. W okresie swojej działalności klastry pozyskały ze środków unijnych w sumie 65,5 mln zł i zrealizowały 62 projekty finansowane ze źródeł
zewnętrznych. Najwięcej, prawie 50% ( 32,2 mln zł), pochodziło z Programu
Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Podobne wnioski wypływają z wywiadów przeprowadzonych przez autora. Zwłaszcza przedstawiciele klastra
Kraina Lessowych Wąwozów wskazywali dotacje UE jako źródło finansowania
znacznej części swojej działalności. Wymienione kwoty, w skali całej Polski,
nie są jednak wysokie. Podczas badania respondenci zgłaszali bowiem wiele
problemów związanych z finansowaniem działalności klastrów. Główne zarzuty
dotyczyły braku instrumentów skierowanych tylko do klastrów, które byłyby
dopasowane do ich specyficznych potrzeb. Większość zarzutów można jednak
odczytać jako brak dostatecznej wiedzy oraz nieodpowiedniego zarządzania
klastrami. Analizując ostatnie lata, można łatwo zauważyć, że w Polsce funkcjonuje bardzo szeroki wachlarz możliwości pozyskania zewnętrznego kapitału,
głównie ze środków unijnych. Aby po nie sięgnąć i właściwie je wykorzystać
niezbędna jest jednak odpowiednia wiedza, doświadczenie i przede wszystkim
silne zaangażowanie w realizację projektu od samego jego początku, czego bardzo często brakuje, zwłaszcza w klastrach gdzie nie został zatrudniony odpowiedni animator – menedżer. Szansa na pozyskanie kapitału może pojawić się
również ze strony różnego rodzaju inwestorów (instytucje finansowe, aniołowie
biznesu, i inni). Współpraca taka ma duże szanse powodzenia, dając przedsiębiorcom szanse szybkiego rozwoju a inwestorom wysokiej stopy zwrotu z inwestycji. Mechanizm ten wzorcowo funkcjonuje w najbardziej znanym klastrze
na świecie – w Dolinie Krzemowej. Nowopowstające firmy bardzo szybko
znajdują tam inwestorów, którzy chętnie inwestują w tzw. startupy. Skalę tego
zjawiska może obrazować wysokość honorarium jakie otrzymują tamtejsi
prawnicy od nowopowstających firm w zamian za przeprowadzenie ich przez
proces założenia działalność oraz pozyskania pierwszych inwestorów. Honorarium takiego prawnika bardzo często sięga nawet 80 tysięcy dolarów, z czego
koszty administracyjne związane z otwarciem firmy to zaledwie kilkaset dolarów [Gazeta Wyborcza, dnia: 21.12.2011]. W Polsce, na chwilę obecną, znacznie trudniej jest znaleźć inwestora, który zaakceptuje tak wysokie ryzyko i zainteresuje się wykupieniem akcji nowej na rynku firmy. Nie mniej jednak trzeba
Współpraca w ramach klastrów szansą na rozwój dla polskich...
39
przyznać, że z roku na rok sytuacja ta się poprawia, powstają nowe sieci aniołów biznesu, które zrzeszają zarówno polskich jak i zagranicznych inwestorów,
dla których firmy działające w ramach klastrów mogą okazać się ciekawą inwestycją. Istotną rolę mają w tym procesie do odegrania animatorzy (kierownicy)
klastrów, którzy to powinni być łącznikami z potencjalnymi inwestorami. Znaczenie przywództwa w klastrze dostrzegają także reprezentanci przebadanych
przez firmę Deloitte klastrów. Wyniki pokazują, że rola animatora klastra jest
uważana za bardzo istotny czynnik rozwoju klastrów. Ponad 75% respondentów wybrało ocenę 7 na 10 lub wyżej oceniając siłę koordynatora w klastrze.
Jako kluczowy czynnik rozwoju klastrów wymieniona została także prawidłowo funkcjonująca potrójna heliksa. Model ten wskazuje na relacje zachodzące
pomiędzy trzema kluczowymi aktorami systemu gospodarczego, a więc pomiędzy przedsiębiorstwami, światem nauki oraz władzami. Współpraca przedsiębiorców z władzą publiczną nie jest jednak mocną stroną polskiej gospodarki.
W ramach wspomnianego już badania Benchmarking klastrów w Polsce – 2010,
przebadano m.in. podobszar „Polityka władz publicznych na rzecz rozwoju
klastra”. Wyniki pokazują niską ocenę jaką wystawili uczestnicy klastrów władzom publicznym. Ponad dwadzieścia ocen o wartości 0 oraz blisko 80% ocen
poniżej 5, w dziesięcio stopniowej skali, świadczą o dużym niezadowoleniu
respondentów w tym zakresie. Najniższe oceny były przyznawane przez reprezentantów klastrów z województw: mazowieckiego, lubelskiego, podlaskiego,
lubuskiego oraz łódzkiego. Wnioski uzyskane z przeprowadzonych przez autora
wywiadów z przedstawicielami lubelskich klastrów są bardzo podobne. Respondenci wskazywali duże niezadowolenie z obecnej współpracy z władzami
regionu. Mimo wszystko, w Polsce pojawia się coraz więcej rządowych programów wspierania klastrów, zarówno o zasięgu ogólnopaństwowym jak i regionalnym. Warto zauważyć, iż w ostatnich latach klastry i ich wspieranie stanowią istotny punkt strategii rozwoju wielu polskich województw. Niestety,
z przeprowadzonych przez autora badań, wynika, że wiele zapisanych w strategiach działań, odnoszących się do klastrów, pozostaje jedynie na papierze. Brakuje odpowiednich narzędzi oraz działań wdrażających opracowane koncepcje
i strategie. Wina nie leży jednak tylko po stronie władz. Aby osiągnąć pozytywne efekty z współpracy niezbędny jest wysiłek wszystkich stron. Menedżerowie klastrów, z którymi autor przeprowadził wywiady, narzekali na niskie
zaangażowanie członków w działalność klastra. Jak twierdzą respondenci,
przedsiębiorcy oczekują wymiernych korzyści z samej przynależności do klastra, nie wykazując większego zainteresowania wspólnymi inicjatywami. Ponownie należy podkreślić znaczenie roli kierownika klastra, który powinien
integrować wszystkich członków i motywować ich do wspólnej pracy, która
w dłuższym terminie okazuje się być korzystna dla wszystkich stron.
Zakończenie
Klaster, jako rozbudowana forma współpracy, może w znacznym stopniu
wpływać pozytywnie na funkcjonowanie przedsiębiorstw do nich przynależą-
40
Marcin Ławecki
cych. Dzięki sprawnie funkcjonującym strukturom klastrowym, podnosi się
konkurencyjność członków klastra oraz tworzą się warunki sprzyjające rozwojowi nowych, innowacyjnych technologii. Dzięki wykorzystaniu efektu skali
możliwy jest szerszy zakres działalności oraz pojawiają się szanse na znaczną
redukcję kosztów codziennej działalności operacyjnej. Klaster przyczynia się
zatem do szybszego rozwoju swoich członków. Potwierdzają to przykłady inicjatyw klastrowych na całym świecie, które osiągnęły sukces i z powodzeniem
funkcjonują do dnia dzisiejszego. Jak jednak wygląda sytuacja polskich klastrów? Czy kraj ten posiada odpowiednie warunki do tworzenia i rozwoju tego
typu sieci współpracy? Czy polscy przedsiębiorcy także są w stanie czerpać
korzyści z współtworzenia struktur klastrowych? Zdaniem autora jest to możliwe. Należy jednak pamiętać, iż idea klasteringu znajduje się w Polsce w znacznie wcześniejszej fazie rozwoju niż w większości innych państw należących do
Unii Europejskiej, czy w Stanach Zjednoczonych. Zarówno władze jak i przedsiębiorcy w Polsce, dopiero od kilku lat poważnie myślą o tej formie współpracy i jej wspieraniu. Analizując wskazane kluczowe czynniki rozwoju klastrów
można jednak optymistycznie patrzeć w przyszłość. Polska niewątpliwe posiada
bardzo dobrych menedżerów, którzy są w stanie efektywnie zarządzać klastrami. Pojawia się także coraz więcej programów wspierających proces klasteringu, w tym także od strony finansowej. Przeprowadzone badania wskazują, że
najsłabiej wygląda sytuacja współpracy na linii przedsiębiorstwa – władza –
nauka. Jednak, także i w tej kwestii, z roku na rok można obserwować poprawę.
Zdaniem autora, warto dołożyć wszelkich starań, aby polityka klastrowa rozwijała się w Polsce jak najszybciej. Jak pokazują liczne przykłady, zyskać może
na tym cały kraj, a zwłaszcza firmy z sektora małych i średnich przedsiębiorstw, których w Polsce jest zdecydowanie najwięcej.
Literatura
1. „ABC Jak założyć klaster” – http://klastryregionu.warmia.mazury.pl.
2. Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport przeprowadzony przez
Deloitte Business Consulting S.A na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa.
3. Blażlak R. (2010), Struktury sieciowe a innowacyjność przedsiębiorstw,
w: K. Owczarek (red.), Klastry w gospodarce regionu, Politechnika Łódzka,
Łódź.
4. Bojar E. (red.) (2006), Klastry jako narzędzia lokalnego i regionalnego
rozwoju gospodarczego, Politechnika Lubelska, Lublin.
5. European Trend Chart on Innovation, Thematic Report Cluster Policies,
Covering period up to March 2003, European Comission Enterpreise
Directorate General.
6. Gazeta wyborcza – wyborcza.biz, Dolina Krzemowa: prawnicy zarabiają na
startupach.
7. Gorynia M., Jankowska B. (2008), Klastry a międzynarodowa
konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa.
Współpraca w ramach klastrów szansą na rozwój dla polskich...
41
8. http://www.wmarr.olsztyn.pl/klastry/index.php?page=clusters_def&id=8.
9. Kładź K., Kowalski A.M., Stan rozwoju klastrów w Polsce, w:
M.A. Weresa (red.) (2010), Polska. Raport o konkurencyjności 2010.
Klastry przemysłowe a przewagi konkurencyjne, Instytut Gospodarki
Światowej SGH, Warszawa.
10. Mikołajczyk B., Kurczewska A., Fila J. (2009), Klastry na świecie – studia
przypadków. Difin, Warszawa.
11. Palmen L., Baron M. (2008), Przewodnik dla animatorów inicjatyw
klastrowych w Polsce, PARP, Warszawa.
12. Piaseczny J., Czynniki i uwarunkowania procesu tworzenia i rozwoju
klastrów, w: E. Bojar (red.) (2006), Klastry jako narzędzia lokalnego
i regionalnego rozwoju gospodarczego, Politechnika Lubelska, Lublin.
13. Pietruszka – Ortyl A., Organizacja sieciowa, w: B. Mikuła (red.) (2007),
Podstawy zarządzania przedsiębiorstwem w gospodarce opartej na wiedzy,
Difin, Warszawa.
14. Porter M.E. (2001), Porter o konkurencji, PWE, Warszawa.
15. Skawińska E., Zalewski R.I. (2009), Klastry biznesowe w rozwoju
konkurencyjności i innowacyjności regionów. Świat-Europa-Polska, PWE,
Warszawa.
16. Stawicki M., Klastry i inicjatywy klastrowe – podstawowe definicje, w:
M. Stawicki, W. Pander (red.) (2008), Metody ewaluacji polityk wspierania
klastrów ze środków strukturalnych, SGGW Prace Naukowe Nr 47,
Warszawa.
Streszczenie
Artykuł przedstawia koncepcję klastrów oraz szanse jakie może dać współpraca
w ramach struktur klastrowych polskim przedsiębiorstwom. W opracowaniu zostały
zaprezentowane podstawowe korzyści z funkcjonowania w klastrze, a także kluczowe
czynniki wpływające na tworzenie oraz rozwój inicjatyw klastrowych. Artykuł zawiera
analizę uwarunkowań rozwoju tego typu współpracy w Polsce oraz ocenę szans polskich przedsiębiorców na zwiększenie konkurencyjności oraz przyśpieszenie swojego
rozwoju dzięki współtworzeniu polskich klastrów. Ocena ta poparta została wynikami
przeprowadzonych badań. Zaprezentowane zostało wykorzystanie zewnętrznych źródeł
finansowania przez polskie inicjatywy klastrowe. Omówiono także rolę lidera (menedżera) klastra, jako jeden z kluczowych czynników jego rozwoju. Wskazany został
również jeden z podstawowych, zdaniem respondentów, problemów rozwoju klasteringu w Polsce, którym jest niski poziom współpracy na linii przedsiębiorstwa – władze –
nauka. Artykuł pokazuje, iż pomimo pewnych przeszkód, klastry stanowią optymistyczną drogę rozwoju dla polskich przedsiębiorstw, zwłaszcza tych z sektora MŚP.
Słowa kluczowe
klastry, sieci współpracy, potrójna heliksa
Cooperation in clusters as chance for polish companies growth (Summary)
The article presents the concept of clusters and the opportunities for polish companies related to the cooperation in cluster structures. Key advantages of such a cooper-
42
Marcin Ławecki
ation are pointed in that elaboration as well as a key factors of clusters successful building. Article includes also the analysis, based on the researches, of polish conditioning
for clusters creation and effective development. It is also indicated the author opinion
about the chances of polish companies to exploit the clusters in a productive way.
Key words
clusters, cooperation networks, triple helix of cooperation