Warszawa, 18 marca 2008

METRYKA STANOWISKA
Lokalizacja: Chęciny, gm. Chęciny, pow. kielecki, woj. świętokrzyskie
Funkcja: zamek
Chronologia: od XIII/XIV – XVIII w.
Badania: 1959-1961, 1968, 1974, 1996-1999
Prowadzone przez: B. Guerquin, w. Gliński, Cz. Hadamik, S. Kołodziejski
Zamek w Chęcinach
Tekst opracowała: Agnieszka Niemirka
Usytuowanie i historia zabytku
Chęciny
położone
są
w
zachodniej
części
Gór
Świętokrzyskich, w dorzeczu Nidy.
Ruiny zamku wznoszą się na
południe od miasta, na skalnej
grani
wyniosłego
wzgórza,
osiągającego
wysokość
355m
n.p.m. Jak pisał w 1911 r. Adolf
Dygasiński „podróżnik (…) z daleka
już spostrzega trzy baszty zamku
chęcińskiego, wyraźnie odrysowane
na błękicie nieba i długo potem
narzucające się oku”.
Geneza zamku, w tym także
osoba fundatora nie zostały jak
dotąd jednoznacznie wyjaśnione.
Ryc. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Widok zamku od północy.
Wśród
inicjatorów
budowy
Fot. A. Niemirka.
wymienia się Władysława Łokietka,
Jana Muskatę oraz Wacława II
czeskiego. Impuls do budowy warowni również pozostaje niejasny, wiadomo jednak, że ze względu na
położenie wewnątrz państwa nigdy nie był częścią żadnego systemu obronnego. Być może, jak
przekonuje Czesław Hadamik, powstanie zamku związane było z odkryciem na tym obszarze złóż rud
ołowiowo-cynkowych. Niewątpliwie był jednym z pierwszych murowanych obiektów obronnych w
ówczesnej
Małopolsce
i ważnym ośrodkiem administracyjno-militarnym.
Analiza źródeł pisanych przynosi jedynie pośrednie informacje na temat początków zamku. Na
ich podstawie wnioskować można, że powstał po roku 1275, ponieważ nie został wymieniony
w dokumencie Bolesława Wstydliwego, dotyczącym interesującego nas obszaru, a przed 1306 r., kiedy
castrum Chancin występuje w przywileju Władysława Łokietka dla kapituły krakowskiej, obiecany wraz
z 11 wsiami biskupowi Janowi Muskacie. Już w kolejnym roku wydany został dokument, sygnowany
przez Łokietka in castris ante castrum Chanczin, w obozie przed zamkiem chęcińskim, świadczący
o tym, że zamek ponownie stał się warownią państwową. Potwierdza to dokument wydany przez
księcia w 1308 r. W okresie rządów Władysława Łokietka Chęciny miały duże znaczenie polityczne,
o czym świadczyłyby m.in. zwoływane tu wiece rycerstwa, kolejno w 1318, 1330 i 1331 r. Warownia
najwyraźniej uważana była też za bezpieczne miejsce schronienia - w 1318 r., w obliczu konfliktu
zbrojnego z krzyżakami, zdeponowano tu skarbiec archikatedry gnieźnieńskiej. Po śmierci Łokietka
zamek nieco stracił na znaczeniu politycznym, nadal jednak pełnił ważne funkcje państwowe
i utrzymywany był w gotowości obronnej. Od czasów panowania Kazimierza Wielkiego dochody ze
starostwa grodowego stały się uposażeniem wdów królewskich, zamek służył zaś jako rezydencja
królowych. Mieszkanką zamku była córka Łokietka, Elżbieta, a od 1518 r. przebywała tu Bona Sforza.
Warownia chęcińska służyła również jako dobrze strzeżone więzienie. Z dokumentów źródłowych
wynika, że król Władysław Jagiełło osadził tu swojego przyrodniego brata, Andrzeja, karząc go w ten
sposób za podburzanie Rusi. W 1411 r. do zamkowych lochów trafili znaczniejsi jeńcy krzyżaccy.
Według Jana Długosza w 1425 r. król sprowadził do zamku w Chęcinach swojego syna, Władysława
(Warneńczyka), by uchronić go przed „morową zarazą”, szerzącą się w Polsce i na Litwie.
W 1476 r. zamek został częściowo strawiony przez pożar, zaś w 1607 r. zdobyty
i zdewastowany podczas rokoszu sandomierskiego. Odbudowy i częściowej przebudowy podjął się
Stanisław z Ruszczy Branicki, starosta chęciński, co opisane zostało w lustracji z 1613 r. Kolejnych
zniszczeń dokonali Szwedzi w 1655 r. oraz wojska Rakoczego w 1657 r. Po tych wydarzeniach zamek
nie został już odbudowany.
Historia i wyniki badań
Forma przestrzenno-architektoniczna zamku podlegała na przestrzeni wieków różnego rodzaju
przemianom. Część z nich uchwycona została podczas badań archeologicznych i architektonicznych,
które w połączeniu z kwerendą źródłową pozwoliły na wyjaśnienie wielu wątpliwości, dotyczących
wyglądu założenia w poszczególnych etapach.
Najstarszą część założenia stanowi zamek górny. Jego mury obwodowe oflankowane są od
wschodu i zachodu dwoma cylindrycznymi wieżami. Wjazd do warowni pierwotnie prowadził przez
bramę w murze wschodnim, umieszczoną w bezpośrednim sąsiedztwie wieży. Jeszcze w pierwszej
fazie budowy przy północnym murze obwodowym wzniesiono budynek mieszkalny, prostokątny
w planie, którego relikty nadal czytelne są na dziedzińcu. W fazie drugiej, datowanej przez
Cz. Hadamika od 1307 r., wjazd do warowni umocniono poprzez budowę przedbramia, składającego
się z trzech budynków, w tym tzw. skarbca, przedbramia z nadbudowaną kaplicą i budynku pomiędzy
nimi. Podczas badań archeologicznych, prowadzonych w tym rejonie, potwierdzono chronologię
wymienionych zabudowań na I połowę XIV w.; pozyskano także dużą ilość ruchomego materiału
zabytkowego, w tym fragmenty witraży z okien kaplicy.
Przy murze południowym mogła wówczas funkcjonować zabudowa drewniana. Założenie było
zapewne wzorowane na zamkach ze Śląska i Czech.
W II połowie XIV w. rozpoczęto budowę zamku dolnego, flankowanego czworoboczną wieżą,
wzniesioną w narożniku północno-zachodnim. Jego teren pełnił rolę przygródka gospodarczego,
w obrębie którego funkcjonowały drewniane budynki, m.in. kuźnia, stajnia, piekarnia. Na majdanie
wykuto studnię – cysternę. Równocześnie trwały prace na zamku górnym. Prawdopodobnie za
panowania Władysława Jagiełły wykonano ceglaną nadbudowę wież.
Do zamku prowadził drewniany most, pięcioprzęsłowy, zadaszony, wsparty na murowanych
filarach. Niezwykle cenne informacje o wyglądzie i wymiarach mostu, zabudowie na dziedzińcach
dolnego i górnego zamku oraz opisy innych elementów architektury znajdują się w lustracji z 1602 r.
Równie istotnym dokumentem jest inwentarz z 1616 r., przedstawiający stan zamku w trakcie
odbudowy po pożarze z 1607 r. Remont i przebudowa objęły wówczas głównie zamek górny, który
zyskał cechy rezydencji późnorenesansowej.
Rozwarstwienie chronologiczne murów wykonane zostało podczas badań architektonicznoarcheologicznych, prowadzonych w latach 1959-61 przez Bohdana Guerquin, Jerzego Rozpędowskiego
i Józefa Kaźmierczyka. Były one połączone z pracami konserwatorskimi i odgruzowaniem obiektu.
W latach 1968 i 1974 r. na zamku prowadzone były ratownicze badania archeologiczne.
Efekt w postaci uściśleń chronologicznych, dotyczących rozbudowy partii bramnej w górnym zamku
oraz budowy dolnego zamku przyniosły wykopaliska podjęte przez W. Glińskiego, Cz. Hadamika
i S. Kołodziejskiego w latach 1996-1999. Badacze zaproponowali również funkcjonalną periodyzację
rozwoju przestrzennego obiektu.
Ochrona konserwatorska
Teren zamku królewskiego w Chęcinach objęty jest ochroną konserwatorską na podstawie
wpisu do rejestru zabytków pod nr A.234 z dn. 9.0.1932 r. oraz z dn. 15.02.1967 r. Odnowienie wpisu
dokonane zostało decyzją z dn. 6.01.1988 r. pod nr Aa 13/264.
Ewidencja AZP: 87-61/8, stanowisko nr 2 w m. Chęciny.
Bibliografia
Czapczyńska D., Janczykowski J.
1985
Gotycki zamek w Chęcinach – próba rekonstrukcji, „Teka Komisji Urbanistyki i
Architektury PAN Oddział w Krakowie”, t. 19, s. 221-229.
Czarnecki J.
1954
Chęciny i okolice. Monografia turystyczno-krajoznawcza, Warszawa, s. 42-47.
Dygasiński A.
1911
Zamek w Chęcinach, „ Ziemia”, t. 2, s. 280-282.
Gliński W., Hadamik Cz.
2002
Zamek królewski w Chęcinach – zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej.
Próba periodyzacji funkcjonalno-przestrzennej obiektu, [w:] Zamki i przestrzeń
społeczna w Europie środkowej i wschodniej, red. M. Antoniewicz, Warszawa, s. 374390.
Guerquin B.
1961
1964
Hadamik Cz.
2005
2010
2011
Fazy rozwoju zamku w Chęcinach, [w:] Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem. II
Konferencja Naukowa w Warszawie 28 i 29 kwietnia 1961. Referaty i dyskusje, red.
W. Antoniewicz, P. Biegański, Warszawa, s. 71-73.
Zamek w Chęcinach, [w:] III Konferencja Naukowa w Warszawie 13 i 14 kwietnia
1962. Referaty i dyskusje, red. W. Antoniewicz, P. Biegański, Warszawa, s. 122-123.
Zamek królewski w Chęcinach: archeologiczne przesłanki do kwestii jego genezy i
pierwotnej funkcji, [w:] Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa
sandomierskiego, red. L. Kajzer, Kielce, s. 145-170.
Zbiór fragmentów kafli średniowiecznych i nowożytnych z badań zamku w Chęcinach,
woj. świętokrzyskie, „Acta Universitas Lodziensis Folia Archaeologica”, t. 27.
Najstarszy zamek w Chęcinach, „Czasopismo Techniczne. Architektura”, 7-A/2011,
Zeszyt 23, s. 299-314.
Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J.
2001
Leksykon zamków w Polsce, Warszawa, s. 123-128.
Kowalczewski S.
1934
Chęciny i okolica. Przewodnik krajoznawczy po południowej części Gór
Świętokrzyskich, Kielce, s. 22-29.
Szyszko-Bohusz A.
1912
Trzy nasze zamki: Czersk, Chęciny, Ogrodzieniec , „Sprawozdanie Komisji do Badań
Historii Sztuki w Polsce”, t. 8, s. 247-257.